cover.indd by Control Media

Tweede jaargang, nr 4, december 2005

Tweede jaargang, nr 4 december 2005

GEVELBOUW verschijnt vier maal per jaar en is een uitgave van Control Media. GEVELBOUW is een onafhankelijk vakblad voor de bouw en is bestemd voor architecten, ingenieursbureaus, aannemers, opdrachtgevers, brancheorganisaties, gevelbouwers en toeleveranciers, (bouw)functionarissen in overheids- en semi-overheidsinstellingen en verwante organisaties.

Aarde

Redactie Tjerk van Duinen (hoofdredacteur), Willem Ruyters Aan dit nummer werkten mee Ir. Florian Eckhardt, Bernard Faber, ir. Paul de Ruiter, Arjan Stadhouders AvB, ir. Erik Stekelenburg. Vormgeving en lay-out Peter van der Horst, Marc van Dongen Advertentieverkoop Cock Penning (hoofd), Hans Vonk Uitgever Ton van der Veer Marketing Michel van Kleeff

Control Media Postbus 7001 4800 GA Breda Tel. 076-5211003 Fax. 076-5156589 E-mail adressen info@gevelbouw.info (algemeen) redactie@gevelbouw.info (redactie) opmaak@gevelbouw.info (advertentiemateriaal) Abonnementen Een jaarabonnement op GEVELBOUW kost 25 euro. (excl. b.t.w.) Abonnementenservice: abonnementen@controlmedia.nl Opzeggingen: schriftelijk, twee maanden voor einde abonnement. Uitgever en auteurs aanvaarden geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard dan ook, die voortvloeit uit handelingen en beslissingen die gebaseerd zijn op informatie uit de in dit magazine geplaatste artikelen. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt op welke wijze dan ook, zonder uitdrukkelijke voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

nr4 - december 2005

Order administratie Marjolein van Beek

De vierde editie van het jaar brengt ons, na water, vuur en lucht, weer met beide benen op de grond. En op de aarde: de bron van alle materialen die ons beschermen tegen de drie andere elementen, zoals de klei voor de bakstenen muren, het glas voor de ruiten, ijzererts en koolstof voor de staalconstructies, koper voor de bliksemaﬂeiding en ga zo maar door. Daarom hebben we een paar fabrieken bezocht waar de bouwmaterialen met miljoen of per ton uit de ovens komen. De aarde is ook een soort oven niet? De nadruk ligt in dit nummer op steenachtige materalen. Zo is er een reportage over Djenné in Mali, de stad van het oeroude bouwproduct leem; daar wordt met moderne technieken en Nederlandse hulp gerenoveerd. Verder kunt u een interview lezen met de Duitse architect Hans Kollhoff, die de laatste decennia nota bene in baksteenland Nederland furore heeft gemaakt met – donkere! – gemetselde bouwwerken. Nog een Duits item: in het plaatsje Herford in Noordrijn-Westfalen is pas een centrum voor meubelkunst, MARTa, geopend, ontworpen door niemand minder dan Frank O. Gehry en nu niet bekleed met titanium, maar met baksteen en zink. De verrassing van het gebouw zit overigens tussen de binnen- en de buitenschil. Dat was jaargang twee. Ik wil de lezers bij deze gelegenheid alvast een mooi 2006 toewensen, vol tegenstellingen. Dat is namelijk de rode draad van de derde jaargang van Gevelbouw. Respectievelijk kunt u verwachten de themanummers nieuw-oud, open-dicht, glad-ruw en licht-donker. Tot na oud en nieuw. Tjerk van Duinen

Omslag: Urnenmuur te Spijk (ZH)

Inhoud.indd 2

december 2005

28-11-2005 23:03:44

Gehry duikt op in Herford

Hans Kollhoff: baksteen weer op de kaart in baksteenland

Natuursteen en keramiek, 7 dagen per week, 24 uur per dag

Inhoud

Boek: Materialen, materialen, materialen

De fabriek: over klei en baksteen

Leembouw, gewoon voor Mali, lastiger voor Nederland

Urnenmuur: as in gestampte aarde 42 Kantoor aan het spoor met twee gevelontwerpen

De fabriek: over staal

Column van De Ruiter Gestampte aarde, hemels ontwerp

Xpo: presentatiepaginaâ&#x20AC;&#x2122;s voor bedrijven en producten

64 - 72

december 2005

Inhoud.indd 3

28-11-2005 23:03:49

Martha_GevelBouw.indd 4

december 2005

ÂŠ Thomas Mayer

28-11-2005 23:16:47

Gehry duikt op in Herford. TEKST: Erik Stekelenburg BEELD: Erik Stekelenburg; Gehry Partners, LLP (renderings); MARTa

Herford?

Sinds het succes van zijn Guggenheim in Bilbao is Frank O. Gehry een merk geworden, waarmee veel steden zich willen proďŹ leren. Van grote en bekende wereldsteden tot kleine en onaanzienlijke vlekjes op de landkaart. Zo ook Herford in de Bondsrepubliek bij Hannover. Een Duits stadje even groot als Veenendaal. Gehry schiep voor Herford een Gehry met een locale uitstraling: een eruptie van zwalkende volumes in streekeigen baksteen rond een centrale dom die RVS spuugt. Maar het meest indrukwekkende van het kleine museum onttrekt zich aan het spiedende oog. De buitenkant mag er ingewikkeld uitzien en ook de binnenzijde oogt niet bepaald eenvoudig, het echte bouwwerk echter bevindt zich daartussenin.

december 2005

Martha_GevelBouw.indd 5

28-11-2005 23:16:50

Oprdacht: Gesellschaft für Möbel, Kultur und Kunst (MKK), Herford (BRD) Ontwerp: Gehry Partners, LLP, Los Angeles mmv Archimedes/RBB Architekten Advies: Bollinger + Grohmann, Frankfurt am Main (Constructies); Hofmeister Dach + Asphalt, Herford; ce-N /KSI, Bochum; a.g Licht, Bonn (Licht);

Bouwprogramma: 8100 m2 oppervlak locatie; 3200 m2 bebouwd oppervlak; 6000 m2 nuttig oppervlak; 2500 m2 Museumzalen, 400 m2 Verkeersruimte, 380 m2 Forum; 37.900 m3 gebouwd volume met 5000 m2 aan RVS; 4000 m aan stabilisatieproﬁelen; 180.000 stuks of 3120 m2 aan bakstenen; 6050 m2 aan gipswanden; 500 m2 aan gewapend beton met 280 ton aan wapeningsstaal; 400 ton constructiestaal Bouwkosten: € 30 miljoen

Uitvoering: Fritz Kummrow Stahlbau, Verden (Staalconstructie); Sudbrack, Bielefeld (Betonconstructie);

Martha_GevelBouw.indd 6

Bouwperiode: 1998 Start ontwerp; 2001 - Opening 7 mei 2005

december 2005

28-11-2005 23:16:55

Zijdelings van entree

Het kostte geen enkele moeite om Jan Hoet, de ﬂamboyante directeur van het SMAK voor Herford te winnen Het 66.000 inwoners tellende Herford huisvest met Poggenpohl een grote naam op het gebied van luxe keukens, één van de oudste en bekendste keukenbouwers en de grootste meubelproducent van het Europese continent. In deze streek wordt een vijfde deel van de Duitse meubels en 60% van de Duitse keukens gemaakt. In 1996 vatte Clement, de minister van Economische Zaken van deelstaat NoordrijnWestfalen, het plan op voor het stichten van een Huis voor het Meubel. Dat moest de noodlijdende Duitse meubelindustrie in Oostelijk Westfalen (ca. 500 bedrijven) een impuls geven en tevens de belangen van ondernemers en designers bundelen. Het concept blijkt uit de naam van het centrum: MARTa, M voor meubels, ART voor kunst en a voor ambiance. Naast een museum voor kunst en design huisvest MARTa een forumorganisatie, een kenniscentrum, vakorganisaties van de houten meubelindustrie, een nationaal instituut voor controle en certiﬁcering van meubels en een grand-café.

Twee grote namen Frank O. Gehry is geen onbekende naam in de streek. Sowieso is Gehry’s eerste Europese gebouw in Duitsland te vinden, het Vitra Design Museum uit 1989 te Weil-am-Rhein. In het vlakbij Herford gelegen Bad Oeynhousen staan liefst twee gebouwen van zijn hand; één ervan, het Energieforum, wordt wel de voorloper van het Guggenheim in Bilbao genoemd. Ook het nabijgelegen Hannover bezit een Gehry. Het museum in Herford werd dus al zijn vierde gebouw in dezelfde streek. In 1998 verwierf Gehry de opdracht. In 2001 startte de bouw, mei dit jaar ging het MARTa open. De Herfordse gemeenschap betrok in 2001 nog een andere grote naam bij haar ambitieuze plannen. Jan Hoet, de ﬂamboyante directeur van het SMAK in Gent en oud-conservator van de Documenta 9 in Kassel, had bij de uitbreidingsplannen van zijn eigen SMAK al ooit een voorkeur uitgesproken voor Gehry als architect. Dat bleek echter te veel gevraagd gezien de beperkte Belgische ﬁnanciële mogelijkheden. Het kostte dan ook geen enkele moeite om Hoet voor Herford te winnen.

Martha_GevelBouw.indd 7

28-11-2005 23:16:58

Golvend op de entree af

Boven het restaurant

Aanzicht vanuit GoebenstraĂ&#x;e

Martha_GevelBouw.indd 8

december 2005

28-11-2005 23:17:07

Achter MARTa Herford-schild gaat de oudere industriebouw verborgen

Beeld markeert entree op Goebenstraße

Geaard De locatie van MARTa is een centraal gelegen strook tussen de hoofdstraat Goebenstraße aan de voorzijde en de rivier de Aa aan de achterzijde. Een voormalige textielfabriek langs de Aa maakt onderdeel uit van een beschermd stadsgezicht en werd daarom opgenomen in het museum. Het kubistische industriegebouw vormt nu de noordoosthoek (linksachter) van het museumcomplex en bevat de enige rechthoekige museumzaal. Midden in de oude voorgevel kwam de entree voor MARTa. Links werd de zaal voor het forum geplaatst en rechts de overige bebouwing: het grand café aan de Aa en de andere museumzalen. Tussen de entreebebouwing ontstaat hierdoor een besloten entreeplein. Aan het begin geﬂankeerd door metselwerk en bij de entree door van het dak afgolvende roestvast stalen platen die het idee van een pleinfontein oproepen. Bij de materiaalkeuze heeft Gehry zijn bekende handschrift geaard in het Westfaalse idioom. De architect koos voor baksteen omdat in Herford van oudsher openbare gebouwen worden gemetseld en daarentegen de private gebouwen vrijwel allemaal zijn gestukadoord. MARTa is geheel gehuld in een licht bruinrode plaatselijke steensoort die ook voor de bestrating is gebruikt. Het geeft een bevreemdende vertrouwdheid aan het dansende gebouw.

Van oudsher worden openbare gebouwen in Herford gemetseld Dom Halverwege verjongen de op zich al scheve bakstenen volumes zich tot nog verder achterover hellende bakstenen gevelvlakken boven een horizontaal golvend stalen dak. De schoorsteenachtige bouwvolumina roepen het beeld op van hoeden, niet in de laatste plaats doordat het golvende stalen dak oogt als de geplooide rand van een herenhoed. Het hart van het museum bevindt zich in het rechterdeel van het complex met de vijf kathedraalachtige museumzalen. Vier zalen, buiten herkenbaar aan de steenachtige afwerking, liggen om de grootste en hoogste zaal van het museum, een centrale ruim 20 meter hoge ‘dome’. Deze dom is buiten zichtbaar als een boven de rest uittorenend volume in roestvast staal, bekroond met een piramidevormig glasdak. Zijn stalen bekleding vloeit over in de daken van de hoeden die als bloemblaadjes om de dom gerangschikt zijn. Aan de achterzijde golft het staal verder naar beneden, naar het dak van het grand café en de hoedranden. Bij de entree loopt het staal al golvend door tot aan de grond.

december 2005

Martha_GevelBouw.indd 9

28-11-2005 23:17:14

Ontstaat de indruk van een spookhuis 10

Martha_GevelBouw.indd 10

december 2005

28-11-2005 23:17:20

Tussenruimte Ter hoogte van de hoedranden, op 9 meter van de grond, verandert de opgaande constructie fundamenteel. Tot dat niveau is de constructie nog overzichtelijk. De buitenkant en de binnenkant komen behoorlijk overeen. In het betonnen casco zijn de zalen gewoon herkenbaar als afzonderlijke afgesloten ruimten. In een betonnen dek zitten gaten voor de daglichtinval vanuit de daklantaarns. Boven dit betonnen casco is de zaalstructuur echter afwezig. De verjonging aan de buitenkant houdt geen gelijke tred meer met de inwendige vernauwing van de zalen tot daklantaarns. Hierbij vernauwen de vier kleinere zalen zich naar het daklicht toe in twee stappen. De eerste versmalling heeft een doorsnede die iets ronder en een stuk kleiner is dan de zaal. De laatste vernauwing brengt de doorsnede terug tot de rechthoekige doorsnede van het daklicht en varieert in hoogte van 1 tot 3 meter. De grote zaal onder de dome vernauwt zich geleidelijk, als een welvende trechter naar het daklicht toe gericht. De architect scheidde de 3D-gegevens van het interieur en de buitenschil van elkaar. Beide verschijningsvormen konden naar wens worden geoptimaliseerd: wijzigingen in het interieur hebben zo niet direct gevolgen voor het exterieur en omgekeerd.

Hangconstructies De tussenruimte bevat technische voorzieningen voor beluchting, elektra en constructie. Boven het betonnen dek ziet het er als volgt uit: de ruimte wordt afgebakend door de buitenomtrek van de hoeden in de vorm van halve cilinders. Deze dragen met Hproﬁelen de dubbel gekromde dakconstructie van de hoeden. De verdere verticale begrenzing bestaat uit de dakconstructie van de dom en de daarvan afvloeiende dakvlakken, richting de daken van de hoeden, het grand café, de foyer en de entree, gesteund door een indrukwekkende staalconstructie die rust op het betonnen casco. Voor de rest ligt boven het betondek één ruimte met daklantaarns die gedomineerd wordt door een gewelfde trechter. De gewelfde trechter hangt aan de staalconstructie van de dom en de daklantaarns hangen aan de dakconstructie van de hoeden.

december 2005

Martha_GevelBouw.indd 11

28-11-2005 23:17:24

Martha_GevelBouw.indd 12

december 2005

28-11-2005 23:17:33

Schaalelementen Het betonnen casco is voornamelijk ter plaatse gestort beton. De bekisting bestond binnen en buiten uit een driedimensionaal houten schaalwerk dat volgens principes uit de scheepsbouw door de Fa. Sudbrack (Bielefeld) werd vervaardigd op basis van data uit een CATIA 3D-model afkomstig van het bureau van Gehry. Eerst werd naar aanleiding van de 3D-gegevens een raster van horizontale en verticale planken geproduceerd, waarna de houten schalen werden aangebracht. Elk schaalelement kon door zijn unieke rondingen slechts eenmaal worden ingezet. Naar buiten toe volgt na het beton een isolatielaag, een luchtspouw en metselwerk. De muren zijn gemetseld langs verticaal gespannen draden en hebben waar nodig wapening. Dilataties zijn in het gevelvlak als staande voeg uitgevoerd en op de hoekpunten als open voegen. Binnen is gipsplaat op een staalframe aangebracht, zodat leidingen daarachter konden worden weggewerkt. Bij het overige deel van de gebouwschil, de daken en de wanden van de hoeden, zijn volgens hetzelfde boven beschreven principe schaalelementen toegepast. Zij het, dat het niet ging om een raster van houten planken maar van CNC-lasergesneden staalprofielen. In het grand-café is deze constructie nog zichtbaar. Daarna volgt een dampdichte laag, een isolatielaag met daarin Z-profielen, metaalplaat, een waterkerende laag bevestigd met losse en vaste flenzen en tenslotte gepotdekselde onzichtbare verschroefde, industrieel geslepen, roestvast stalen platen van 1 bij 2 meter. Bij de wanden van de hoeden volgt daarna nog het principe van een vliesgevel, een aangepast VHFA-systeem van Caparol: een geventileerde spouw, een pleisterdragende plaat, een raaplaag, waarop steenstrips van 13 mm dik zijn geplakt. Al lopend door de tussenruimte boven de zalen is het een vervreemdend gezicht om de bovenkanten van de zalen te zien als de achterkant van gipswanden. Door kieren kun je zelfs de zaal inkijken. Maar meteen is ook duidelijk hoe eenvoudig het is om bevestigingspunten te maken voor zware kunstwerken. Doordat de binnenhuid niet naadloos aansluit op de daklichten valt er wat licht in de tussenruimte. Op de loopbrug langs de trechter ontstaat al snel de indruk van een spookhuis, waarbij elk moment een spooktreintje tegemoet kan komen. Deze ‘derde’ ruimte verdient een groter publiek dan alleen het technisch personeel. Als dé referentie waarheen bouwers vol trots hun relaties naartoe kunnen tronen, als hét argument tegen sceptische architectuurcritici maar misschien vooral als meest voor de hand liggende uitbreiding van het museum: een Spookhuis van de Kunst.

december 2005

Martha_GevelBouw.indd 13

28-11-2005 23:17:35

Materialen ‘Het is alleen toekomstig als het niet gemaakt kan worden.’

B oe

Bo e k Het wordt steeds eenvoudiger voor architecten, interieurontwerpers, kunstenaars en opdrachtgevers om materialen te vinden om gebouwen aan de buiten- en binnenkant te verrijken. Het zoeken wordt namelijk al gedaan door specialisten over de hele wereld. In Nederland kennen we Els Zijstra met Materia, in het buitenland is de belangrijkste organisatie Material Connexion, met vestigingen in New York, Bangkok, Milaan en Keulen (heel toepasselijk in de Lichtstrasse). Ze doen hetzelfde: verzamelen bijzondere materialen, of gewone dingen met een nieuwe toepassing, maken tentoonstellingen, adviseren, houden brainstormsessies en onderhouden websites met databases waar het hele assortiment te bekijken is. Wat ze ook gemeen hebben is dat ze mooie boeken maken. Mooie boeken omdat er heel veel in te zien is. Materia bracht in februari al Material Skills, evolution of materials uit en vorige maand kwam BIS Publishers met het MaterialConneXion Materialenboek, 290 pagina’s dik en uiteraard vol met mooie foto’s, doorsneden, praktische informatie over samenstelling, eigenschappen en mogelijkheden van de materialen. Behalve de nogal onappetijtelijke voorkant is het boekwerk smaakvol uitgewerkt. De materialen zijn ook hier gerubriceerd in de groepen koolstoffen, cement, keramiek, glas, metalen, natuurlijke materialen en polymeren (grote en interessantste groep met onderdelen als harsen, pigmenten, gaas folies en schuim). Als toetje geven 54 ‘materiaalgoeroes’ antwoord op vier vragen. Daaronder: Welke rol speelt de innovatie van materialen of productieprocessen in uw werk? (‘Het is alleen toekomstig als het niet gemaakt kan worden.’ - Ross Lovegrove.) Wat is uw lievelingsmateraal? En: Hoe zou het materaal van uw dromen eruitzien? (‘Papier, papier papier!’ – Ingo Maurer). Goed naslagwerk, maar vergeet niet al dat moois van dicht bij te bekijken en aan te raken. MaterialConneXion Materialenboek, BIS Publishers Amsterdam, 205, ISBN 90-6369-113-0, 290 pag., meer dan 800 f.c. afbeeldingen. Prijs: € 65. www.bispublishers.nl. www.materialconnexion.com www.materia.nl

Rectiﬁcaties GevelBouw 2e jaargang nr. 3 het Lucht-nummer Het hoofdartikel pagina 4 t/m 13 ‘Piano steekt P&C Keulen in luchtige hoepelrok’ is geschreven door Erik Stekelenburg. Zie www.gevelvisie.nl Op pagina 61 bij het artikel ‘Ventilatie versus energieprestatie’ is het nieuwe FFP preselect dakvenster van Fakro dakvensters uit Groesbeek afgebeeld. Zie www.fakro.nl

boeken_ruiter.indd 14

december 2005

28-11-2005 23:01:53

Pilkington Pyrostop™ Pilkington Pyrodur™ Gebouwen waarin doorgaans veel mensen samenkomen vereisen de grootst mogelijke zorgvuldigheid als het gaat om brandveiligheid. Vaak moeten nieuwe wegen bewandeld worden als het gaat om het vroegtijdig waarnemen en beperken van rook en vuur, vluchtwegen begaanbaar houden en redding mogelijk te maken. Meer dan 20 jaar geleden ontwikkelde Pilkington brandwerend glas Pilkington Pyrostop™ en Pilkington Pyrodur™ en daarvan mag u een volledig transparant doorzicht verwachten. Het continue verbeteren van brandwerende prestaties en visie hebben ervoor gezorgd dat oplossingen met Pilkington Pyrostop™ en Pilkington Pyrodur™ in de wereld van brandwering niet meer weg te denken zijn. Gezamenlijk met overheden, brandweer en systeempartners zoekt Pilkington voortdurend naar nieuwe toepassingen waarbij u alle voordelen geniet van ons omvangrijke programma brandwerend glas Pilkington Pyrostop™ en Pilkington Pyrodur™. Pilkington Benelux B.V. De Hoeveler 25 Postbus 143 7500 AC Enschede Telefoon +31 (0) 53 4 83 58 35 Fax +31 (0) 53 4 31 91 78 info@pilkington.nl www.pilkington.com

AdsGVB24_bw.indd 15

28-11-2005 15:03:14

AdsGVB24_bw.indd 16

28-11-2005 15:03:41

advertentie Kingspan A4+

01-01-1904

01:56

Pagina 1

“

Bouwen is een kunst

“

case: kunst & vliegwerk

Project:

Aviodrome Lelystad

Architect:

Noorderlicht architecten

Volume:

30.000 m2 Kingspan sandwichpanelen

Producten: KS1000 AWP, DR, DR-CR, RW

Kingspan geïsoleerde daken gevelsystemen Het Aviodrome luchtvaart themapark te Lelystad is in slechts negen maanden gerealiseerd. Met kunst en vliegwerk?

“Brandveiligheid is complex, de oplossing is simpel”

Nee, mede dankzij de Kingspan prefab daken gevelsystemen die een

Kingspan

solutions

eenvoudige, veilige en met name zeer snelle bouwtijd garanderen. De

schuimtechnologie biedt onbegrensde creatieve vrijheid,

zonder concessies te doen aan het brandveiligheidniveau, hetgeen in combinatie met het zeer uitgebreide productengamma en de technische begeleiding heeft geleid tot dit ware kunstwerk.

Bouwen is een kunst! Kingspan B.V. Voorenswei 1 • Postbus 13 6669 ZG Dodewaard

KS1000 RW Dak- en Gevelsysteem

AdsGVB24_bw.indd 27

KS1000 DR Gevelsysteem

KS1000 AWP Gevelsysteem

KS1000 DR-CR Gebogen Daksysteem

Tel. (0488) 417 417 Fax (0488) 417 400 Email: info@kingspan.nl www.kingspan.nl

28-11-2005 15:06:32

Hans

Kollhoff â&#x20AC;&#x2DC;Tot aan d

Kollhoff.indd 18

december 2005

28-11-2005 23:15:48

Thema van deze Gevelbouw is het element aarde. Van de algemeen gebruikte bouwproducten wordt baksteen wel het meest met aarde geassocieerd. Bij het bouwproduct baksteen lijkt de lijn met moeder aarde het kortst. Zo rekenen veel ontwerpers baksteen bijna automatisch tot de natuurlijke materialen zoals hout. Terwijl zonder technologische ontwikkelingen als ovens er geen enkele baksteen zou bestaan. Nederland is van oudsher een baksteenland. Toch staat een Duitser aan de basis van de meest aansprekende Nederlandse baksteengebouwen uit het laatste decennium: Hans Kollhoff. Met hem hield Florian Eckardt een interview. TEKST Florian Eckardt FOTO’S Architekten Kollhoff und Timmermann, tenzij anders vermeld

n de sintergrens’

De Compagnie, Rotterdam 2005

Als we het over aarde en baksteen hebben, spreken wij dan niet meteen ook over vuur? Wat is belangrijker voor het karakter van het bouwmateriaal: de grondstof of de productiemethode? Kollhoff: Een haast metafysische vraag… Ze zijn allebei belangrijk. De Egyptenaren bouwden met gedroogde aarde, op onze breedtegraad is dat niet houdbaar, hier moet het vuur ons te hulp komen. Maar er bestaat ook een esthetische kant: het solide uiterlijk van een baksteen, het besef van de eeuwigheid van de steen, dat deze na verwering en vervuiling weer helemaal schoon en als nieuw gemaakt kan worden. De grondstof klei is belangrijk, maar het branden, de toeslagmaterialen, de temperatuur en de baktijd, die maken de ﬁjnste verschillen zichtbaar.

Woontoren, Frankfurt 2001

U staat bekend als de man die de donkere baksteen in Nederland geïntroduceerd heeft. Voordat u Pireaus in Amsterdam ontwierp, werden in Nederland nauwelijks donkere bakstenen toegepast. Ook de licht gekleurde stenen hadden het hier toentertijd moeilijk, er werd gewoon niet meer in baksteen gebouwd. Onder dwang van de moderniteit werkten jonge Nederlandse architecten alleen nog met stuuk. Het ging ons echter niet om de donkere steen an sich, maar om het bouwen met een baksteen van een zekere levendigheid. Echter in Nederland Baksteenland kwamen louter nog industriële bakstenen voor. Van Hagemester uit het Muensterland importeerden wij de steensoort die we zochten. Voor het project Luisenplatz in Berlin-Charlottenburg hadden wij al december 2005

Kollhoff.indd 19

28-11-2005 23:15:50

Kollhoff met twee medewerkers op zijn kantoor in Rotterdam Foto Florian Eckhardt

‘Het ambacht gaat nooit verloren’ geprobeerd die stenen tot aan de sintergrens te branden. In eerste instantie gaf dat een hoog uitvalpercentage, later werd het een successtory.

Als een steen door de kleisoort of de bereidingswijze regionale wortels heeft en in een bepaalde streek veel gebruikt wordt, moet dat dan gerespecteerd worden? Een mooie gedachte, maar in dit opzicht zijn wij geen puristen. Tradities ontstaan ook wel eens elders. Er bestaan algemeen aanvaarde gewoontes in detaillering en materialen, die met de plek zelf weinig te maken hebben. Toch zou ik in een door travertin gekenmerkte omgeving niet zonder meer een bakstenen huis willen bouwen.

Bij de Schaubuehne van Mendelsohn in Berlin-Wilmersdorf heeft u de springlevende Wittmunder Torfbrandklinker ontdekt als prachtig alternatief voor gevelisolatie met stucwerk. Maar heeft niet juist Mendelsohn met de Einsteinturm in Berlin-Potsdam laten zien dat ook stucwerk heel expressief kan overkomen? Luisenplatz, Berlin-Charlottenburg 1989

Kollhoff.indd 20

De Einsteinturm is waarschijnlijk Mendelsohn’s zwakste gebouw. Een modern icoon, maar volledig a-tektonisch. Meer een 1:1 maquette die ook van gips gemaakt had kunnen zijn. Heel veel stenen op elkaar stapelen en dan stuuk erover, met alle constructieve problemen die daarbij horen. Een breuk tussen binnen en buiten, tussen huid en constructie, helemaal niet modern of eerlijk, eerder een expressionistische étude. Vergelijk dat eens met een barok gebouw met stucwerk dat een tektonische logica heeft, zoals Borromini’s St. Ivo alla Sapienza in Rome.

december 2005

28-11-2005 23:15:51

Zou Mendelsohn vandaag de dag wel metselwerk toepassen? Hij heeft veel baksteen toegepast en was gevoelig voor dat materiaal. Later fascineerde hem een formele richting die niet meer met de baksteenlogica verenigbaar was. Ik kan begrijpen dat hij uit de rechte hoek wilde uitbreken. Wij echter herstelden de geslotenheid van het bouwvolume, toen deconstructivistische tijdgenoten alles uit elkaar probeerden te trekken. Maar een “blok met gaten” hield altijd iets rauws, onafs. Wij begonnen het constructieve raamwerk erachter uit te beelden, zo ontstond reliëf, voortkomend uit de baksteenarchitectuur. Daarna zochten wij diepte in steen en voeg zelf, en vervolgens kwam de principiële vraag: zijn ook het constructieve aspect en het voegen niet meer dan modernistische vormwil. Dit leidde tot de wens om met stuuk te werken, waardoor alleen nog de geleding in de huid tot uitdrukking komt.

Frank Lloyd Wright zocht juist de combinatie van openheid met traditionele bakstenen. Maar zodra hij zich verwijderde van het gesloten bouwvolume, bleef er slechts een baksteenbasis over met daaroverheen een uitkragende houtconstructie. Dan wordt de baksteen een sokkel, dat kan natuurlijk ook. Ook Mies van der Rohe werkte zo, in het Rosa Luxemburg monument te Berlin-Friedrichsfelde waarin richtingen en lijnen ontstaan door de uit elkaar drijvende muurstroken.

Wat vindt u van de ﬁctieve dialoog van Louis Kahn met een muur, waarin de muur zich uitspreekt voor bogen over zijn openingen, en daar liever geen betonlateien wil? Zonder meer fascinerend, maar ook weer een typisch voorwendsel van een moderne architect om de boog te kunnen herintroduceren, erg materialistisch gedacht. Ik zie dat zo: Er hebben altijd die twee keuzes bestaan. De boog drukt meer geborgenheid en massa uit, is subtractief, de latei is meer additief. Maar het zit feitelijk nog veel dieper: mensen gedragen zich er heel anders onder. Ik voel mij niet gedwongen tot het houden van zo’n verhaal als Kahn om weer een boog te mogen toepassen.

De Thermohaut was een teleurstellend bouwproduct uit uw beginjaren. U bent zelf op het spoor gekomen van levendige bakstenen, nadat de eerste stenen te vlak, te levenloos bleken. Stel dat de Thermohaut-industrie u vraagt een dergelijke zoektocht voor hun bouwstof te ondernemen, zou u de uitdaging aannemen? Wij hebben wel uitvoerig geëxperimenteerd, samen met fabrikant Sto. Lange tijd hielden wij vol dat het mogelijk moest zijn ook met industriële bouwmaterialen een kwaliteit te bereiken die niet onderdoet voor traditionele materialen. Nu ben ik echter pessimistischer. Als wij een geventileerde onderconstructie toepassen en daar volgens volgens traditionele wijze drielaags buitenstucwerk op aanbrengen, kunnen we wel volgens alle regels van de kunst zo’n oppervlak tot leven wekken. Vooral in Zuid-Duitsland lopen nog genoeg vaklieden rond, die dat métier beheersen, die zo’n ruw levendig oppervlak kunnen maken.

DaimlerChrysler-Hochhaus, Berlijn 2001

Is dat niet het probleem, u zegt ‘lopen nog vaklieden rond, die het kunnen’. Vroeger waren metselaars ambachtslieden, nu zijn het alleen nog vierkante meterleggers. Ambachtslieden bestaan nog. En ook gewone metselaars reageren in eerste instantie verrast, als ik sta op een zuiver strak voegbeeld, maar achteraf zijn ze trots. Daarin ben ik een optimist: Het ambacht gaat nooit verloren. Vergelijk Schinkel’s problematiek: in de late barok kwam metselwerk alleen nog voor als opvulling in vakwerkmuren. Maar Schinkel stichtte vanuit zijn positie als Pruisische ambtenaar samen met steenfabrikanten steenovens en ontwikkelde voegsjablonen voor metselaars. Zo ontstond een nieuwe Noord-Duitse baksteentraditie. Ook die ging echter weer verloren, halverwege de twintigste eeuw. De architect die modern wilde bouwen, metselde niet meer en wie het wel deed, werd reactionair genoemd. Ook Oud, de moderne architect van dit prachtige kantoor aan de Rotterdamse Botersloot, waarin we ons nu bevinden, kreeg op een gegeven moment het verwijt ouderwets te zijn.

Maar wij leven toch in een tijd waarin handwerk steeds duurder wordt, terwijl glas- en metaaltechniek evolueren? De glasruiten worden steeds groter, en steeds goedkoper. Dat ziet u niet goed, die glasruiten zijn vroeger wel groter geweest. De ruiten van Mies’ Neue Nationalgalerie in BerlinTiergarten worden zo groot als toentertijd niet meer geproduceerd. Tegenwoordig moeten daarom bij vervanging van die ruiten glasroedes toegevoegd worden. Dat heeft ook te maken met ons huidige isolatieglas, maar er zijn grenzen. De natuur houdt ons wel op afstand. december 2005

Kollhoff.indd 21

28-11-2005 23:15:52

Hans

Kollhoff

Piraeus, Amsterdam 1995

Kollhoff.indd 22

december 2005

28-11-2005 23:15:54

Bij Uw kinderdagverblijf in Frankfurt past metselwerk zeer goed, maar metselwerk in een wolkenkrabber, zoals op de Potsdamerplatz.

Close-up van Lillienstraße 15, Hamburg als voorbeeld van de rijkdom van modernistische baksteenstructuur

Heeft u er wel eens voor gestaan? Als je de kleurschakering volgt, gedurende een dag of een seizoen, dat is pas opwindend. Natuurlijk kun je zeggen: ‘Waarom hang je niet, net als Renzo Piano, gewoon wat keramische plaatjes aan een draadsysteem op?’ Maar het hele effect gaat dan verloren, het gaat dan meer op een vogelverschrikker lijken. Wat betreft uw twijfel over de betaalbaarheid van meer traditionele constructies, wat dacht u overigens van die glasorgie van Frank Gehry in Berlin-Mitte, allemaal handwerk, elke plaat volgens een andere geometrie apart gebogen. Niets geen industrieel product, maar mogelijk de duurste glasconstructie ooit, waar al die modernisten zich zo aan opgeilen.

Maar dat lijkt me een beetje een ongelukkig voorbeeld. Wat vindt u dan een gelukkig voorbeeld? De alledaagse vliesgevel, die je te pas en te onpas tegenkomt? De Gherkin van Norman Foster in Londen, die Augurk die niet dicht is te krijgen, vindt u dat een gelukkig voorbeeld?

‘De natuur houdt ons wel op afstand’ Maar u krijgt in uw bakstenen gevels te maken met hulpstaal, dilatatievoegen, stenen die pas gezaagd moeten worden. Maar dat is vergelijkbaar met die ongewenste regengoot, waarmee iedereen om moet leren gaan. Dat is waar vooral de late modernisten zich mee pijnigden, die eerlijkheid, dat het krachtenverloop in de gevel getoond moest worden. Dat krachtenverloop interesseert mij helemaal niets, wel echter dat het gebouw aan de buitenkant iets over de inhoud meedeelt. Maar ik wil niet verveeld worden door moralisten die mij een bepaald soort eerlijkheid willen opdringen.

Waarom is De Compagnie in Rotterdam in zijn hoofdvorm veel traditioneler dan het Amsterdamse Piraeus? De Compagnie staat toch buiten de gebombardeerde binnenstad? In Rotterdam wilde de stedenbouwkundigen de binnenstad over de rivier heen trekken, terwijl Piraeus tegenover de oude stad ligt. Als ik op de Kop van Zuid sta en ik kijk 360 graden om me heen, daar word ik niet vrolijk van. De achterkant van het Belastingkantoor deprimeert me gewoon. Het zijn allemaal abstracte composities, zo bouwen de meeste architecten tegenwoordig. Ik houd van gebouwen die iets antropomorfs hebben, die een persoon aanspreken. Daar kan ik een dialoog mee aangaan, met abstracte composities niet. Bij De Compagnie zijn daarom echte daken ontworpen, zadeldaken. De dakopbouwen en schoorstenen verdwijnen daarin, een gecultiveerde aangelegenheid.

Wat vindt u van baksteenexperimenten van collega’s als Uytenhaak, bijvoorbeeld zijn bouwblokken met penanten van geregen bak-

steen in het Olympisch kwartier, die een voortzetting van de Amsterdamse School vormen? Dat lijkt alleen op het eerste gezicht zo. Het is meer een collage, zeer interessant, maar het essentiële monolithische karakter van de Amsterdamse School ontbreekt. Dat alle bakstenen in het geheel opgaan. Hier zie ik slechts de constituerende delen in een bijna deconstructivistische architectuur, het tegenovergestelde. In feite zijn wij meer experimenteel dan Uytenhaak, wij proberen met de huidige technische en ﬁnanciële middelen de kwaliteit van de Amsterdamse School te evenaren. Dus niet teruggrijpen, maar experimenteren, en soms even achterom kijken ter vergelijking. Er wordt vaak beweerd: ‘Met baksteen bouwen, dat kan niet meer. Te hoge loonkosten. Een wolkenkrabber met baksteen, dat kan al helemaal niet.’ Dat zijn zulke absurde beweringen. Echte architectuur houdt in: Al die hekwerken, kolommen, en stenen tot een totaalbeeld samenvoegen. Alleen daardoor ontstaat een stad, een thuis.

Ziet u in de toekomst nog innovaties in de baksteentechnologie optreden? Weet u, ik ervaar geen problemen als een baksteen voor mij ligt. Ik denk niet: ‘Dat ding is zo ontzettend oud, wat kan ik daaraan innoveren, zodat ik het kan toepassen.’ Zo’n houding vind ik maar infantiel. De baksteen hoef je niet opnieuw uit te vinden. Liever ontdek ik een steen in het zonlicht en denk ik ‘Hoe hebben ze die zo schitterend gekregen.’ Beter dan die door het slijk gehaalde terracottaplaatjes van Piano, daarop kan de zon nog zo schijnen, het haalt niets uit.

Tot slot, misschien een gewetensvraag: Bouwt u liever in Duitsland of in Nederland? Als ik hier ben, in Nederland! december 2005

Kollhoff.indd 23

28-11-2005 23:15:55

��

�

��

AdsGVB24_bw.indd 24

28-11-2005 15:34:42

87906 ST_Dax_210x297

29-03-2005

09:59

Pagina 1

Magistrale daken gevelbekleding

Kwalitatief hoogwaardig Functioneel en duurzaam

Representatieve uitstraling

In iedere gewenste clubkleur

Grootschalige toepassingsmogelijkheden

Voorgelakt staal van Corus is uitermate geschikt voor grootschalige bouwprojecten als stadions en kantoorgebouwen. Kijk met Repertoire速 op www.coruscolors-benelux.com hoe de fraaie daken gevelbekleding bijdraagt aan de esthetische uitstraling van gebouwen. Uiteraard kan de coating van het duurzame materiaal worden voorzien van iedere gewenste kleur. Voorgelakt staal van Corus; voor een magistrale uitstraling van bouwprojecten.

corus-colors-ijmuiden@corusgroup.com www.coruscolors-benelux.com

AdsGVB24_bw.indd 25

Corus. Gevoel voor staal. 28-11-2005 15:06:19

Universum Terratorium draait al een aantal maanden

Natuursteen en keramiek TEKST: Bart Kin

24 uur / 7 dagen

FOTOGRAFIE: Ewoud Huibers/Terratorium

Terratorium_GevelBouw.indd 26

december 2005

29-11-2005 12:36:25

26/10/05

2:28 pm

Page 1

0, N 02 Ú 1W λ /m D .K !

A4 Ad (Gevelbouw)

De kerstman maakt het opdrachtgevers, architecten, aannemers en dakdekkers overal ter wereld gemakkelijk. Hij heeft namelijk in zijn cadeauzak isolatiemateriaal dat: • een minimale rOokontwikkeling heeft (klasse s1) • niet smelt of druppels vormt (klasse dO) • meehelpt aan de reductie van CO2-uitstoot De kerstman heeft de magische kracht in een schoorsteen af te dalen in een open vuur zonder zich te branden. Maakt u zich dan ook geen zorgen, de Kingspan resol-hardschuim isolatie die hij bij zich draagt, zal ook ongehavend uit de strijd komen door de uitstekende brandclassificering en de best mogelijke rOokklasse (klasse s1). De Kingspan zal bij brand niet smelten en er zullen geen brandende druppels (dO) van dit isolatiemateriaal vallen. Dit geeft een rustig gevoel wanneer u gezellig met uw familie bij de open haard zit. De Kingspan resolhardschuim isolatie heeft een minimale warmtegeleidingscoëfficiënt van 0,021 W/m.K en levert hierdoor een maximale isolatiewaarde in de constructie. Door deze uitstekende thermische prestatie draagt de CFK en H-CFK-vrije aanzienlijk bij aan de terugdringing van de CO2 - uitstoot tijdens de gehele levensduur van een gebouw. Dus als u ook in de winter van een optimaal wooncomfort en rendement wilt genieten, houdt dan in gedachten dat Kingspan de beste oplossing biedt.

Prettige Kerstdagen en een succesvol 2006 toegewenst! Indien u verdere informatie wenst over ons Kingspan productengamma voor onder andere gevels, vloeren en daken, neemt u dan contact op met:

Telefoon: 0488 417 527 (Nederland) e-mail: documentatie.nl@insulation.kingspan.com

Telefoon: 09 357 61 91 (België) e-mail: documentatie.be@insulation.kingspan.com

www.insulation.kingspan.com

Kingspan Insulation B.V. ® Kingspan, Kooltherm en het logo van deze leeuw zijn geregistreerde handelsmerken van de Kingspan Group plc

Voorenswei 1, 6669 MX Dodewaard, Nederland Postbus 28, 6669 ZG Dodewaard, Nederland

Terra editus terrae redderis. Uit de aarde voortgekomen, zult gij aan de aarde teruggeven worden, aldus Genesis 3:19. Dat lot wacht ons allemaal. Maar niets weerhoudt ons de tussenliggende tijd zo aangenaam mogelijk door te brengen. Het scheppingsverhaal kan ook als inspiratiebron dienen voor het karakteriseren van de wording van het Terratorium in Eindhoven. In den beginne was er alleen maar een idee. Een idee dat langzaam vorm en kleur aannam en uitgroeide tot een nieuwe manier om bouwmaterialen te tonen.

Tegeldisplay

een maximale uitnutting per vierkante meter. Een verkoper die met de zakjapanner in de hand de korting als belangrijkste toegevoegde waarde of ‘Unique Selling Proposition’ van de collectie de hemel in prijst. De klassieke showroom toont ons eerder de grenzen van creativiteit, dan de mogelijkheden. Gelukkig hoeft het niet langer zo. In het Terratorium kan de klant de beide benen op de grond houden. Veilig terug op aarde waar al die keramiek en de natuursteen uit voortkomt!

Maatvast

Het concept Terratorium groeide uit tot een wereld op zich. Een verzameling van keramiek en natuursteen zoals die nergens elders eerder op een dergelijke manier getoond wordt. Uniek in gedachtegang, in toegankelijkheid en in manier van presenteren. Dankzij een persoonlijk electronisch pasje met bijbehorende toegangscode, kan iedereen dag en nacht in het Terratorium op bezoek komen. Heet dat in de States niet ‘24/7’. Terratorium lijkt een stevige tegenbeweging in te zetten tegen heersende dogma’s in de bouwmaterialenhandel. En is als gebouw bovendien zelf een architectonische parel op een verder middelmatig industrieterrein. ‘Strak in het steen gezet’.

Dwingende conventie En God zag dat het goed was. Want er is lang en grondig nagedacht bij Kolen Keramiek en Natuursteen in Eindhoven. Er lijkt onder de exploitanten van bouwmaterialenshowrooms een dwingende conventie van kracht te zijn. Overal in het land, allemaal in hetzelfde keurslijf geperst. De prijsvechters net zo goed als de handelaren die het topsegment bedienen. Alle varianten van vloeren wandbekleding worden per deﬁnitie in der showroom in een authentiek lijkende keuken-, badkamer- of semi-knusse huiskameropstelling gepresenteerd. Met 28

Terratorium_GevelBouw.indd 28

Zie daar het bestaansrecht van Terratorium. Een levende catalogus van keramiek en natuursteen. Uitsluitend toegankelijk voor professionals en te vinden aan de Dillenburgstraat 23-25 in Eindhoven. Wat het concept Terratorium optimaal laat functioneren, is de ruimte die het aan de deelnemers biedt. Nergens een commerciële duizendpoot die de bezoekers hinderlijk op de voet volgt. Niemand die koffie aanbiedt of visitekaartjes verzamelt. Nergens foto’s aan de wanden of kunstwerken. Vooral géén referenties naar architectonische objecten. Niets kan de aandacht bij het keuzeproces afleiden. Op de vrij in de ruimte staande entresol in het midden van de hal, een relaxed lounge-gedeelte met twee spierwitte bankstellen en veel loop- en uitstalruimte. De tegels met een geraffineerd gevoel oplopend in kleur geselecteerd. Vloertegels in kasten op de vloer, wandtegels in wandkasten. Steeds uitgestald in hetzelfde formaat, in dezelfde vierkante vorm. Eén en dezelfde natuursteensoort in verschillende bewerkingsvormen naast elkaar gerangschikt. Om altijd het materiaal, de structuur en kleur centraal te stellen. Zonder merken of labels te benoemen, die alleen maar een verwarrende invloed uitoefenen bij het kiezen. Zonder de gebruikelijke hindernissen van point of purchase displays, reclamestandaards, verkopers en particuliere consumenten. Maar wel met alle ruimte om de echte verbeeldingskracht in keramiek en natuursteen te bespoedigen. Een stimulerende setting voor creativiteit en ontwerpvrijheid. Met volop vrije vloerruimte om naar eigen inzicht te puzzelen met materialen en kleuren.

Uniformering Kolen denkt met Terratorium architecten los te kunnen weken uit de wurggreep van de vrije markt en een tegenwicht te bieden aan de uniformering van het aanbod. Alleen professionals krijgen op aanvraag een persoonlijke toegangspas in bezit. Ongekend, je bepaalt zelf wanneer en met wie je het Terratorium binnentreedt. Al is het in het holst van de nacht. Een kwestie van vertrouwen in relaties. Dit valt ook te vertalen als ‘respect voor de artistieke vrijheid en creativiteit van de klant’. Het universum Terratorium draait nu een aantal maanden. Met dit initiatief proﬁleert Eindhoven zich nog nadrukkelijker als de designhoofdstad van Nederland. Kolen denkt erover om in de nabije toekomst getalenteerde studenten van de plaatselijke design-academy op te roepen om mee te ontwerpen aan nieuwe verschijningsvormen van natuursteen en keramiek. Een tegel is per slot van rekening al sinds mensenheugenis vierkant. Dat prikkelt. De wildste geruchten doen de ronde. Een tipje van de sluier? Spelen met het evenwicht tussen functionele en decoratieve aspecten, ronde oppervlakken betegelen. Keramiek en natuursteen langzaam losweken uit de vertrouwde omgeving van sanitaire ruimtes en meer plaats geven in woonkamer en gevel. De economische conjunctuur zorgt voor wind in de zeilen: in tijden van economisch herstel houdt de interesse in design gelijke tred met de toenemende welvaart. Vooralsnog géén hartelijke begroeting in Eindhoven, maar wel inspirerende materialen die de bezoeker verwachtingsvol lijken toe te lachen.

december 2005

29-11-2005 14:23:43

FETIM5013-ADV210X297

26-08-2005

15:55

Pagina 5

Het had zo mooi kunnen zijn...

Gevels worden mooi met Profort massief® gevelbekleding Profort massief is een stevig en robuust gevelbekledingssysteem. De kunststof profielen zijn eenvoudig te verwerken voor o.a. aftimmering van gevels, dakranden en dakgoten. Gezien de stevigheid en slagvastheid is Profort massief ook uitstekend geschikt voor toepassing op de begane grond. Zo komt elk project er een stuk mooier uit te zien.

Hoe mooi?

Vraag de brochure “Gevels

worden mooi met Profort massief® gevelbekleding” aan bij Fetim Bouwen & Wonen tel: 020-5805285 of kijk voor een fotoreportage op internet:

www.hethadzomooikunnenzijn.nl

AdsGVB24_bw.indd 29

28-11-2005 16:19:42

Over klei en 1

In een prachtig natuurgebied tegenover Zaltbommel langs de Waal ligt het dorp Haaften. Natuur alom, maar bovendien bevinden zich sinds de negentiende eeuw in deze streek talloze steenfabrieken. Sterker nog: de schoonheid van het waterrijke gebied van de Crobsche Waard is mede ontstaan door het afgraven van rivierklei om de productie van bakstenen ter plekke mogelijk te maken. Nog steeds kun je hier een in vol bedrijf verkerende steenfabriek van Wienerberger aantreffen.

1 Fabriek tussen de landerijen 2 Grove voormenging in depots op het terrein 3 Vrachtwagen stort klei in â&#x20AC;&#x153;beschikkerâ&#x20AC;? 4 Toeslagstof wordt aan klei toegevoegd 5 Machinaal mengen en kneden onder toevoegen van water en stoom 6 Vormbakken persen telkens 18 vormlingen op een rij, 32.500 groene stenen per uur

SteenGlasStaal.indd 30

december 2005

28-11-2005 23:12:11

baksteen

TEKST Marjel Mettau BEELD Arjan Stadhouders

Oorspronkelijk werd in de Haaftense baksteenfabriek uitsluitend rivierklei gebruikt uit de naastgelegen uiterwaarden. Klei is een natuurproduct, het resultaat van de verwering door weer en wind van de natuursteen in de bergen, een globaal mengsel van ﬁjn zand, kleimineralen, ijzeren kalkverbindingen. De kleideeltjes zijn zo ﬁjn dat ze gedragen door het rivierwater ver van de bergen worden afgezet. Bijvoorbeeld in ons laagland. Nog steeds wordt er klei afgegraven in de directe omgeving van de Wienerberger-fabriek, maar de meeste grondstoffen voor de baksteenproductie komen tegenwoordig elders vandaan zoals Maasklei ui Limburg, en Eiffelklei vanuit Duitsland. De klei komt per schip aan en wordt in lagen opgeslagen in 6 meter diepe depots aan weerszijden van de fabriek. Daarna doorloopt de klei een productieproces dat in hoofdlijnen sinds de bouw van de allereerste veldbakoven hier in 1863, nauwelijks is veranderd. Alleen de werktuigbouwkundige techniek die gebruikt wordt om van afgegraven rivierklei tot gebakken stenen te komen, is in de loop der tijden telkens verder gemoderniseerd.

Mengen

Afhankelijk van de gewenste baksteensoort worden uit de depots mengsels van verschillende kleisoorten gehaald. Maasklei zorgt voor rode bakstenen; Waalklei voor bronskleurige stenen. In de fabriek wordt het kleimengsel eerst grondig geplet, gemixt en gewalst, voordat het verder verwerkt wordt. Ook worden in deze fase van het proces natuurlijke toeslagstoffen toegevoegd, zoals lava, mangaan, kalk (afkomstig uit de Limburgse mergelgrotten), ijzer of zand. Elke toevoeging geeft de uiteindelijke baksteen speciﬁeke eigenschappen, zoals een bepaalde kleur of gewenste hardheid. Zo bepaalt de verhouding tussen kalk en ijzer de kleur van de bakstenen. Toevoeging van mangaan levert zwarte bakstenen op. Hardere straatstenen krijg je dankzij het toevoegen van Eiffelklei.

Vormen Na het mengen volgt een doorkneding van de klei met water en stoom, om de massa soepel genoeg te maken voor het vormproces. Vervolgens vormt een vormbakpers, per bak telkens 18 vormlingen tegelijk. Het vullen van 32 bakken met klei per minuut, komt neer op een capaciteit van 34.560 stenen per uur. Nu

december 2005

SteenGlasStaal.indd 31

28-11-2005 23:12:15

Over klei en 7

8 9

7 Klaar voor de passage door de droogtunnel 8 Op de achtergrond de droogtunnel waardoorheen de stenen in anderhalve dag gedroogd worden 9 Na droging op weg naar rangschikking voor de oven 10 Zo kan de hete lucht gemakkelijk de groene stenen omspoelen 11 Ook een ambachtelijk materiaal vraagt technologie 12 Klaar voor emballage en transport 13 Assortiment

SteenGlasStaal.indd 32

december 2005

28-11-2005 23:12:24

baksteen 11

het ruwe materiaal klei vorm heeft gekregen, kan het echte werk beginnen. Allereerst volgt een droogprocédé want de vormlingen of zogenoemde groene stenen, bestaan direct na het vormen op dit punt van het productieproces nog voor 20 tot 35 procent uit water. De droogtunnel staat centraal opgesteld in de fabriekshal. In ongeveer 38 uur gaan de vormlingen door de tunnel heen, waarbij de temperatuur steeds toeneemt en het vochtgehalte van de voorgevormde klei steeds afneemt. Voor het drogen benut de installatie de restwarmte uit de tunneloven, eventueel wordt er bijverwarmd als de luchttemperatuur te laag is. Aan het einde van de droogtunnel zetten de machines de vormlingen op hun kant en worden in pakketten bij elkaar geplaatst voordat ze gebakken kunnen worden.

Bakken Bij een temperatuur van 80°C wordt de groene steen nog eens extra voorgedroogd, om het allerlaatste vocht dat erin zit te verwijderen. Vervolgens gaan ze rij voor rij op tunnelovenwagens de 180 meter lange tunneloven in. De huidige tunneloven is gebouwd in 1985 en is sinds die tijd volcontinu in bedrijf. Zelfs op zaterdag en zondag en op de vaste onderhoudsdag woensdag blijft het vuur zonder ophouden branden, zodat het bakproces ongestoord verder kan gaan. De groene stenen doorlopen drie fasen in de tunneloven. In de opwarmzone worden ze opgewarmd tot een temperatuur van ca. 700°C. Daarna volgt de vuurzone, waar de vormlingen in 86 uur onder een temperatuur van maximaal 1080°C worden gebakken. Ten slotte passeren de gebakken stenen een koelzone.

De laatste fase van het productieproces van de bakstenen in de Haaftense baksteenfabriek is uiteraard het ontladen en inpakken van de stenen in krimp- of wikkelfolie en zijn ze klaar voor het transport naar de bouwplaats. De bakstenen zijn dan anderhalve week onderweg geweest in hun reis door de fabriek, van hompen klei tot gebruiksklare baksteen. Op jaarbasis haalt Wienerberger op deze locatie een gemiddelde capaciteit van 55 miljoen stenen, wat de Haaftense fabriek tot een van de grootste van Europa maakt.

december 2005

SteenGlasStaal.indd 33

28-11-2005 23:12:28

A good hat and s Leembouw in Afrika en Nederland TEKST John van Tiggelen BEELD Ries van Wendel de Joode (fotograďŹ e), Rijksmuseum voor Volkenkunde

Straatbeeld

Djenne.indd 34

december 2005

28-11-2005 23:14:46

d sturdy boots Leem behoort tot de oudste bouwmaterialen op de wereld. In bepaalde streken in Afrika is het nog steeds het meest gebruikte bouwmateriaal, ook voor het optrekken van de prachtigste huizen. Hoe zit het met de toepassing van leem in Nederland?

december 2005

Djenne.indd 35

28-11-2005 23:14:47

Regenpijpen steken uit de huizen. Neerslag is de grootste vijand van leembouw.

Djenne.indd 36

december 2005

28-11-2005 23:14:49

‘Dat leem het klimaat in huis zo goed reguleert is betwijfelbaar voor Nederland.’ Elk jaar weer wordt de grote moskee van de Malinese stad Djenné ingesmeerd met modder. Zonder dit ritueel zou ‘s werelds grootste lemen bouwwerk het niet lang uithouden. De hevige regenval tijdens het natte seizoen spoelt telkens een laag van het bouwwerk af en wanneer dan de droge tijd aanbreekt, helpt een groot deel van de bewoners van het woestijnstadje mee om de moskee in te smeren met een verse laag modder. Hoewel, modder is misschien een te simpele benaming voor dit speciale mengsel van leem, mest, stro en kaf. Het hoofdbestanddeel leem is een samenstel van zand, silt en kleideeltjes. Mest, stro en kaf worden toegevoegd om het bouwmateriaal meer onderlinge samenhang en stevigheid te geven. De toevoegingen bevorderen bovendien het vasthouden van water door de wand en daarmee de weerstand tegen beschadigingen. Leem is zo ruim voorhanden in de omgeving van Djenné dat de hele stad ermee is opgetrokken. Sommige huizen zijn al meer dan tweehonderd jaar oud en nog opgebouwd uit djenné-ferey (djenné-

steen), een handgevormde cilindrische lemen bouwsteen. Tachtig jaar geleden schakelden de inwoners van Djenné over op toubabouferey (steen der blanken) waarbij een mal wordt gebruikt waardoor de ‘ferey’ meer het uiterlijk krijgt van een groot formaat baksteen. Nadat de stenen zijn gevormd, worden ze enkele dagen in de zon te drogen gelegd. Dezelfde leem, maar dan vermengd met iets meer zand, dient ook als metselspecie en omdat termieten dol zijn op het rijstkaf en het stro, moet een wand van leemblokken geheel bepleisterd worden. Hiervoor gebruikt men een mengsel van leem, rijstkaf en mest, dat een week lang in een kuil heeft liggen rotten. De gluten die hierbij vrijkomen, versterken het pleister.

Kwetsbaar Vroeger werd deze traditionele bouwmethode op grote schaal toegepast in de sub-Sahara. Er ontwikkelde zich een kenmerkende architectuur van twee verdiepingen hoge huizen met door het jaarlijks insmeerritueel typische afgeronde rechthoekige vormen. Deze traditionele bouwkunst maakt Djenné uniek en de stad staat dan ook in zijn geheel op de werelderfgoedlijst van Moskee van modder

december 2005

Djenne.indd 37

28-11-2005 23:14:55

Gerestaureerd huis van dorpschief

Belastingkantoor, ongeveer 80 jaar oud. Voorzijde, indeling en achtergevel

Djenne.indd 38

de Unesco. Over de hele wereld wordt of werd er gewoond in huizen van leem: door de Pueblo-indianen in Noord-Amerika in adobewoningen, door de inwoners van de Iraanse stad Bam die eind 2003 door een zware aardbeving werd getroffen. En dichter bij huis, door Duitse plattelandbewoners in vakwerkhuizen, waarbij de open vakken in de houtbouwconstructie hoofdzakelijk gevuld worden met leem en afgewerkt worden met kalkmortel. Ondanks die wijdverbreide toepassing wordt leem in Nederland vaak geassocieerd met de derde wereld, met armoede. Toch lijkt hierin langzaam verandering te komen. Zeker in de hoek van het duurzaam bouwen wordt leem gepromoot als een duurzaam en ecologisch verantwoord bouwmateriaal. Een met leem gestucte woonkamer zou het klimaat op een natuurlijke manier regelen. Maar

een alleen uit leem opgebouwde gevel is niet erg sterk en kwetsbaar voor neerslag. Daarbij komt dat een gemiddelde Nederlandse huizenbezitter waarschijnlijk geen zin heeft om, eventueel samen met de buren, elk jaar het huis opnieuw in te moeten smeren met een verse laag leem. Ofschoon het de saamhorigheid in de buurt zou bevorderen.

Hoed en laarzen De Bredase architect Pierre Maas is betrokken bij een project van het Rijksmuseum voor Volkenkunde in Leiden. Dit museum heeft een honderd huizen in Djenné gerestaureerd. Hoe staat hij tegenover het toepassen van leem in Nederland? Pierre Maas: ‘Het komt op mij nogal geforceerd over. Het probleem is de duurzaamheid. Je moet dan werken met grote overstekken vanwege de regen. Ook bij de bewering dat leem het klimaat in huis zo goed reguleert, heb ik mijn twijfels. In Afrika werkt dat prima. Het leem houdt de koelte vast en beheerst de vochtigheid, maar in Nederland gelden andere weersomstandigheden.’ Om de gevoeligheid voor vocht bij leem tegen te gaan heeft chemiefabrikant BASF een polymeertoevoeging ontwikkeld. In plaats van mest

december 2005

28-11-2005 23:14:59

Een gemiddelde Nederlandse huizenbezitter heeft waarschijnlijk geen zin om elk jaar het huis opnieuw in te moeten smeren met een verse laag leem Djenné huis van twee lagen

of rijstkaf kan men Acronal S650 door het leem mengen. Het is dan beter bestand tegen de druk- en trekkrachten die ontstaan door inwerking van vocht en regen. Ondanks de toevoeging kan het materiaal nog steeds gerecycled worden. Behalve in de ecologische huizenbouw in het westen wordt het BASF-product al toegepast in landen als Ethiopië en Jemen.

Stampleem Charles Thuijls van het Amsterdamse bedrijf Euroleem geeft toe dat er nogal wat ‘mitsen en maren’ aan het gebruik van leem zitten. ‘Optrekkend vocht blijft een probleem. Daarom is een opstaande gemetselde rand van minimaal dertig centimeter boven maaiveld vereist en daarbij een anti-spatstrook van los grind langs de muur zodat het regenwater niet opspat. Ook moet je goed in de gaten houden dat

een zuidwestgevel altijd kwetsbaarder is, omdat uit het zuidwesten de meeste slagregens vallen. Een ﬂink overstek is dan ook vereist. Het leem kan dan nog geïmpregneerd worden met waterglas of een steenversteviger, maar je moet altijd voorzichtig zijn met het vermengen van leem met een andere stof. Dan verander je de structuur en krijgt het andere, misschien ongewenste, eigenschappen. Daarentegen zijn er nieuwe ontwikkelingen op de markt zoals stampleem waarbij de leem laag voor laag in een mal wordt samengeperst. Zo ontstaat een stevige lemen steen waarmee muren en zelfs draagmuren kunnen worden gebouwd.’ Het lijkt erop dat de toepassing van leem in ons vochtige land nogal bewerkelijk is. Een groot overstek en een stevig fundament zijn een vereiste of zoals de Britten in Oost-Engeland, waar traditioneel met leem wordt gebouwd, zeggen: ‘You need a good hat and sturdy boots.’

december 2005

Djenne.indd 39

28-11-2005 23:15:01

AdsGVB24_bw.indd 40

28-11-2005 15:07:00

11-11-2005

O ELT T

L AA

GEV

RIWAL Geveltotaal

STAND 1207 06 HO A

09:05

Pagina 1

SPECIALE HOOGWERKERS VOOR DAK- EN GEVELSPECIALISTEN

Als dealer van JLG en Aichi en grootste hoogwerkerspecialist van Nederland biedt Riwal een breed assortiment hoogwerkers en verreikers waarmee u sneller én veiliger aan gevels en daken werkt. De Riwal verhuurvloot onderscheidt zich door de veelzijdigheid in soorten en maten tot 47,5 meter; de perfecte staat van onderhoud en dus betrouwbaarheid en dat alles voor een concurrerende prijs! Extra-Extra-Large: Op speciaal verzoek van enkele relaties uit de montagebranche hebben we een aantal Aichi 17 meter rupstelescoophoogwerkers voorzien van een extra groot werkplatform van maar liefst 4x1 m. Een ideale ruimte om met één of twee personen en de nodige materialen uiteenlopende montageklussen te klaren aan gevels en daken. Hiervoor heeft u bij Riwal ook de keuze uit het meest uitgebreide assortiment ruw terrein schaarhoogwerkers met verlengbare platforms. De kroon wordt daarbij gespannen door onze Holland Lift G-300DL30S. Met een platformformaat van 9,64 x 2,80 meter (27 m2) en een belastbaarheid tot 800 kilo klaart u met deze gigant iedere klus tot 33,5 meter hoog.

TE HUUR RUW TERREIN SCHAARHOOGWERKERS Merk / type

Werkhoogte

Platform

Verlengbaar

Max.last

JLG 260 MRT

9,8 m.

165 x 259 cm

+ 122 cm.

570 kg.

JLG 33 RTS

11,8 m.

180 x 320 cm

+ 123 cm.

565 kg.

JLG 3394 RT

11,9 m.

218 x 381 cm

+ 122 x 2 cm.

905 kg.

JLG 40 RTS

14,0 m.

180 x 320 cm

+ 123 cm.

454 kg.

JLG 4394 RT

14,9 m.

218 x 381 cm

+ 122 x 2 cm.

565 kg.

JLG 500 RTS

17,1 m.

180 x 427 cm

+ 123 x 2 cm.

907 kg.

HL B-195DL25

21,5 m.

230 x 438 cm

+ 180 cm.

500 kg.

HL M-250DL27

27,0 m.

250 x 615 cm

+ 210 cm.

1000 kg.

HLG-300DL30S

33,5 m.

280 x 664 cm

+ 300 cm.

800 kg.

Voor indoor werk levert Riwal ook elektrische scharen, éénpersoonshoogwerkers en aluminium rolsteigers.

TE HUUR TELESCOOPHOOGWERKERS Merk / type

Reikwijdte

Platform

Max.last

JLG 460 SJ

Werkhoogte 15,8 m.

12,3 m.

76 x 183 cm.

230 kg.

JLG 600 SJ

20,1 m.

15,3 m.

91 x 183 cm.

230 kg.

JLG 660 SJ

21,9 m.

17,3 m.

91 x 183 cm.

230 kg.

JLG 860 SJ

28,0 m.

22,8 m.

91 x 244 cm.

230 kg.

JLG 1200 SJP

38,4 m

22,8 m.

91 x 244 cm.

230 kg.

JLG 1350 SJP

43,0 m.

24,3 m.

91 x 244 cm.

230 kg.

Bij Riwal huurt u met rijbewijs-BE ook een aanhanger- of autohoogwerker tot een werkhoogte van 25 m.

TE HUUR RUPSHOOGWERKERS Merk / type

Soort

Werkhoogte

Platform

Max.last

Reikwijdte

HL Y-70 DL-12-TR

Schaar

9,0 m.

116 x 270 cm.

400 kg.

n.v.t.

AICHI RV 093

Schaar

10,8 m.

191 x 373 cm.

900 kg.

n.v.t.

AICHI RV 123

Schaar

13,3 m.

191 x 373 cm.

500 kg.

n.v.t.

AICHI RV 123 XL

Schaar

13,3 m.

191 x 613 cm.

500 kg.

n.v.t.

AICHI SR 123

Telescoop

14,0 m.

75 x 183 cm.

250 kg.

10,6 m.

AICHI RZ 150 XL

Telescoop

17,0 m.

100 x 400 cm.

250 kg.

12,2 m.

AICHI SR 182

Telescoop

20,0 m.

75 x 130 cm.

250 kg.

16,5 m.

AICHI SR 210

Telescoop

22,8 m.

75 x 130 cm.

200 kg.

19,0 m.

Ons complete verhuurprogramma sturen wij u graag toe. Hiervoor kunt u bellen met 078-6181888.

Riwal Hoogwerkers b.v.

Tel. 078 618 18 88

JLG dealer

Maxwellstraat 27

Fax. 078 618 18 66

Aichi dealer

NL-3316 GP Dordrecht

E-mail: info@riwal.com

www.riwal.com

Ter gestampte Dijkdorp Spijk ligt langs het lieďŹ&#x201A;ijke stroompje de Linge, in het hart van de Betuwe, het gebied in de Nederlandse delta waar de rivieren de verweringsproducten uit het hooggebergte als kleideeltjes afzetten. De Betuwe staat vol met baksteenfabrieken, waar van rivierklei bakstenen worden gebakken. Als de aardbodem naast klei ook ďŹ jn zand bevat, krijg je leem. Klei en leem zijn dus verwanten van elkaar.

OPDRACHT Gemeente Lingewaal ONTWERP kunstenaars Mike Tyler, Ronald van Tienhoven, Louwrien Wijers UITVOERING Leembouw Nederland en Euroleem BOUWPERIODE Zomer 2004

Drie conceptuele kunstenaars: Mike Tyler, Ronald van Tienhoven en Louwrien Wijers kregen in 2004 de kans om de Nieuwe Algemene Begraafplaats van Spijk vorm te geven. De uitbreiding van de begraafplaats beslaat een oppervlakte van 60 bij 50 meter en biedt genoeg ruimte voor 360 graven, 21 kindergraven, 44 urnengraven en een veld voor het verstrooien van de as. Het dorp Spijk bezit niet zo veel inwoners, de lokale mortaliteit is daarom niet zo groot. Per jaar worden er op de begraafplaats niet meer dan acht mensen ter aarde besteld. Een snelle berekening leert, dat de jongste uitbreiding dus genoeg ruimte biedt voor de komende vijftig jaar. De drie kunstenaars hebben de begraafplaats dan ook opgevat als een veld, dat maar langzaam vol zal lopen. Ongebruikte grafvelden zullen elk jaar opnieuw ingezaaid worden met eenjarige planten aangevuld met lichtkleurige bolgewassen. In de loop van de seizoenen volgen de bloeiperioden van de diverse bloemsoorten elkaar wat het verstrijken van de tijd benadrukt. Centraal in de conceptuele benadering van de drie kunstenaars stond het archetype van de Hortus Conclusus, de omsloten tuin. In dit geval een tuin die naar een kant, richting het oosten, open zal blijven. Niet alleen is het oosten religieus betekenisvol maar ter plekke vormt

SteenGlasStaal.indd 42

december 2005

28-11-2005 23:13:02

Algemene Begraafplaats Spijk, Gemeente Lingewaal

aarde bestellen

Foto: Carl Giskes/TierraďŹ no

december 2005

SteenGlasStaal.indd 43

28-11-2005 23:13:03

AdsGVB24_bw.indd 44

28-11-2005 16:19:29

Ter gestampte aarde bestellen

het de richting van het open landschap. Volwassen bomen zijn overal op het terrein aangeplant, kunstmatige hoogteverschillen refereren aan oude grafheuvels. De enscenering met groen maakt van de begraafplaats een aangename plek om te wandelen. Niet alleen een plek om begraven te worden onder de aarde, maar ook een plaats op aarde om te vertoeven, een Hortus Contemplationis.

Urnenmuur Als materiaal voor de urnenmuur kozen de kunstenaars leem. Leem kan in allerlei vormen gestampt worden. In Spijk werd de stampleem in aardvochtige toestand laagsgewijs in een standaard betonbekisting gestampt. De opbouw in op elkaar gestapelde horizontale lagen blijft zichtbaar in het eindproduct, waardoor de urnenmuur met zijn aardlagen een doorsnede van de aardbodem lijkt weer te geven, als een aardverbonden structuur, als een gebouwde Geologie. De plasticiteit van leem is afhankelijk van de hoeveelheid toegevoegd water en van het gehalte aan zand. Harden is alleen kwestie van drogen onder invloed van weer en wind. Net zoals bij klei, zorgt het drogen voor volumevermindering van de leem en dus scheurvorming, het zogenoemde craquelĂŠ . Eenmaal gedroogd blijft leem kwetsbaar voor beschadiging door mechanische krachten en voor vochtschade. Door leem zeer dik toe te passen kan de mechanische zwakte worden gecompenseerd. De gevoeligheid voor vocht blijft echter lastig. Regen maakt leem nat, natte leem wordt opnieuw plastisch. In een Hollands klimaat moet een stamplemen muur door een ruim overstek van de regen afgeschermd worden. In Spijk kreeg de stamplemen muur een afdekking met hardsteen platen. Tegen optrekkend vocht staat de urnenmuur op een kim. Grind voorkomt het hoog opspatten van de regen. De kopse einden worden met gegalvaniseerd zink beschermd tegen beschadigingen. Ter plekke van de urnengaten is de muur afgestreken met cement, dat vervolgens met sprekende haast frivole kleuren geverfd is. EĂŠn jaar na het oprichten van de muur zijn alle gaten nog leeg.

december 2005

SteenGlasStaal.indd 45

28-11-2005 23:13:07

��

�� Inter

IPEX

na tio

Tra d

ing

��

AdsGVB24_bw.indd 46

��

Tegen inbraak een klasse voor ramen en deuren volgens nen 5096:

Voor de kwaliteit van beglazing en hang-en sluitwerk een ster-aanduiding volgens nen 5089:

SKG J standaard

SKG J zwaar

Stichting Kwaliteit Gevelbouw skg is erkende attestering- en certificatieinstelling voor de afgifte van het komo (attestmet-) Productcertificaat voor: J metalen en kunststof ramen, deuren en puien J inbraakwerende metalen en kunststof ramen deuren en puien, J hangen sluitwerk J branddeuren J ventilatieroosters J veiligheidsbeglazing en structureel gelijmde beglazing J metalen gevelbekleding systemen en panelen J lijmen voor panelen J e.a. skg is testinstituut voor: J water en winddichtheid van metalen- en kunststof gevelelementen J inbraakwerendheid van metalen en kunststof gevelelementen J inbraakwerende eigenschappen van hangen sluitwerk J bepaling van duurzaamheid en sterkteeigenschappen J e.a. skg is notified body voor: J de ce-markering J de afgifte van het eg-conformiteitscertificaat voor alle hierboven genoemde producten in de gevelbouw (nb-nr.: 0960)

Nieuwe Kanaal 9-f 6709 pa Wageningen postadres postbus 362 6700 aj Wageningen t 0317 - 421 720 f 0317 - 421 677 e info@skg.nl i www.skg.nl

Wageningen, 2005

SKG J extra zwaar

PROD U MGMT. RvA C RvA C skg is lid van eota voor het opstellen van de eta voor de ce-markering.

skg is partner van skh en shr in cb&v.

skg is voor productcertificatie en managementsysteemcertificatie erkend door de Raad voor Accreditatie.

Kwaliteitsramen Fabrikant ramenstad Certificaatnr SKG’05.aaa.bb.cc

Voor gecontroleerde kwaliteit hanteert skg het komo keurmerk. De kwaliteit van inbraakwerende ramen en deuren

2 SKG

herkent u aan de klasseaanduiding volgens nen 5096. komo is maatgevend voor de bouw.

��

28-11-2005 15:07:30

AdsGVB24_bw.indd 47

28-11-2005 15:07:52

��

AdsGVB24_bw.indd 48

28-11-2005 16:19:54

��

� ��

��

� ��

��

�� SOL5005_adv_Stedenbouw_A4.indd 1 AdsGVB24_bw.indd 49

28-01-2005 28-11-2005 13:09:37 15:08:23

ZWOLLE LE CARRÉ In de afgelopen jaren is het gebied Hanzeland bij station Zwolle uitgegroeid tot een volwaardig stadsdeel. Vroeger heette dit gebied de Assendorperlure. Deze locatie aan de ‘verkeerde’ kant van het station vertoonde voorheen een bijzondere mix van industrie met landen tuinbouw. Bij de tuinders in het gebied kocht menig Zwollenaar wekelijks een bosje bloemen, maar ook de fabrieksterreinen van Stork Werkspoor Diesel waren hier aan de overzijde van het spoor te vinden. Henk Döll maakte voor een terrein bij het nieuwe centraal gelegen Lübeckplein een nadere stedenbouwkundige uitwerking van de gemeentelijke herstructureringsplannen, waarin het verzamelgebouw Le Carré de

Verzamelgebouw

Carre_GevelBouw.indd 50

december 2005

28-11-2005 23:02:47

Close-up: straatgevel van Royal Haskoning Architecten

aan het spoor hoofdrol speelt. Le Carré is georganiseerd rond drie binnenhoven, die met onderdoorgangen en poorten op het stadsdeel zijn verbonden. Le Carré bevat 6 bouwdelen, niet alleen commerciële verhuurkantoren maar ook een bovengrondse parkeergarage, een kinderopvang en een zogenoemde ‘beursvloer’ waar CWI, UWV en de gemeente Zwolle gezamenlijk een aantal publieksbalies draaien. In eerste instantie zouden enkele ontwikkelaars en meerdere architecten bij de uitwerking van dit stadsblok betrokken, uiteindelijk ontwikkelde Eurocommerce het verzamelgebouw met twee architecten. Bijzonder is dat de architectonische uitwerking niet per bouwdeel aan de twee architecten werd toebedeeld, maar dat het interieurconcept een gezamenlijke verantwoordelijkheid was en de uitwerking van de gevels gelijkelijk werd verdeeld tussen Syb van Breda van Royal Haskoning Architecten en Henk Döll van Döll - Atelier voor Bouwkunst. Elk bureau ontwikkelde een straatgevel en een binnenhofgevel, die elkaar op bijna willekeurige plaatsen lijken te ontmoeten. De geprononceerde gebouwkoppen en het complexe materiaalgebruik tillen het gebouw verder boven de middelmaat uit. TEKST: Control Media FOTOGRAFIE: Ben Vulkers TEKENINGEN: Döll - Atelier voor Bouwkunst, Rotterdam; Royal Haskoning Architecten, Amsterdam

Close-up: straatgevel van Döll - Atelier voor Bouwkunst december 2005

Carre_GevelBouw.indd 51

28-11-2005 23:02:51

Het mengen van massiviteit met beweging

Verdeling gevelontwerpen Rood is Royal Haskoning Architecten Blauw is Döll - Atelier voor Bouwkunst

Toen hij nog als partner werkzaam was bij Mecanoo, ontwierp Döll al de hoofdmassa van de lange doorgaande stedelijke bebouwing, een gesloten bouwblok met bijzondere gebouwkoppen. Enkele binnenhoven ritmeren het blok en geven extra kleur aan het plan. De hoven zijn openbaar en worden op diverse manieren met poorten en doorgangen voor de verschillende verkeersmodaliteiten ontsloten. Zo ontstonden een expeditiehof, een parkeerhof en een centraal gelegen Groenhof. Elke binnenhof heeft een eigen karakter, waar bijpassende hofgevels voor zijn ontworpen. Boven de binnenhofbebouwing van 3 à 4 lagen verheffen zich twee schijfvormige bouwvolumes van zeven lagen, die 52

Carre_GevelBouw.indd 52

ieder haaks op de voornaamste stedenbouwkundige visuele lijnen van het gebied staan. Haaks op het spoor ook. De schijven pakken het ritme op van de bebouwing in de rest van Hanzehoven. Bij de architectonische uitwerking is het hele bouwblok ongeveer ﬁfty-ﬁfty verdeeld tussen Döll – Atelier voor Bouwkunst en Royal Haskoning Architecten. Daarbij werd het interieur als standaard open kantoorruimten ontworpen op een beukmaat van 7,20 m in een doorgaande afwisseling van brandcompartiment, ontsluitingskern, brandcompartiment. Huurders zoals UWV en KPN richten met eigen interieurarchitecten hun ruimten in. Zodoende konden de gevels verdeeld worden, onafhankelijk van het ach-

Koggelaan gevel

december 2005

28-11-2005 23:03:02

Opdracht: Eurocommerce Robex Groep BV, Deventer Ontwerp: Döll – Atelier voor Bouwkunst, projectarchitect Henk Döll in samenwerking met Royal Haskoning Architecten, Amsterdam, projectarchitect Syb van Breda Advies: Alferink – Van Schieveen, Zwolle (constructie);Schreuder Groep, Apeldoorn (bouwfysica) Uitvoering: Bouwbedrijf Wessels Rijssen BV, Rijssen Bouwprogramma: 32.000 m2 BVO waaronder 16.000 m2 commerciële kantoorruimte, kantoren voor CWI, UWV en gemeente Zwolle en een parkeergarage

december 2005

Carre_GevelBouw.indd 53

28-11-2005 23:03:05

terliggende interieur. Het komt dan ook voor dat van één kantoor de ene gevel ontworpen is door Döll en de gevel aan de andere kant van de kantoorruimte door Van Breda. Beide architecten ontkennen hun eigen signatuur niet, maar kozen wel voor afstemming en harmonie. De samenwerking strekte zich ook uit tot het werkproces. Beide bureaus droegen zorg voor het V.O., Royal Haskoning maakte de indieningtekeningen. Wessels Rijssen produceerde als uitvoerend aannemer de bestektekeningen.

Natuursteen ingelaten in baksteenblad

Daas Gezamenlijk zijn Döll en Van Breda naar de groothandel in Hillegom getogen om geschikte bakstenen uit te zoeken. Döll koos als baksteen een strengperssteen waalformaat van Daas Baksteen Zeddam de geelgetinte mix Maplewood. Voor de natuursteenplaten koos Döll Travertin uit Turkije. Royal Hasko-

ning gebruikte vanwege de gewenste rust in de straatgevels ook de strengperssteen Maplewood aangevuld met twee andere mixen strengpersstenen van Daas Baksteen en wel het overwegend rode Ramsey en de vooral donker/zwart getinte mix Cambridge. De lagenmaat van de baksteen bepaalde de maatvoering van alle gevels, ook die van de hofgevels. Zo konden in de hofgevels ook dezelfde aluminium raamkozijnen van Alcoa terugkeren. Uitgezonderd de met koper beklede hofgevels van Döll waarin houten

Carre_GevelBouw.indd 54

kozijnen voorkomen vanwege de onverenigbaarheid van aluminium met koper. Voor de baksteenstrippen die de onderkant van de overstekende bouwdelen bekleden, zijn de 20 mm dikke baksteenstrips gebruikt die ontstonden bij het paszagen van de baksteen. Want om de 20 mm dikke Travertin platen gelijk met het gevelvlak te leggen, moest van de achterliggende bakstenen een even dikke strip afgezaagd worden. Vooral in de hoven mengen de twee architecturale handschriften zich. De metaalroosters in de hofgevels van Van Breda komen voort uit het opnemen van de bovengrondse parkeergarage als een gelijkwaardig bouwdeel in het complex. De roosters maken een natuurlijke ventilatie van de parkeerlagen mogelijk. Er komen twee varianten van roosters voor. Ter

plekke van de parkeergarage bestaat de straatgevel geheel uit metaalroosters. Die intensiteit verdunt zich in de rest van Royal Haskoning’s gevel langs de Hanzenlaan, waar nog slechts een enkel metaalrooster tussen de verschillend gekleurde baksteenvlakken opvalt. De gevels van Le Carré versterken de illusie dat het gebouw als een organisch stadsweefsel stap voor stap in laagjes gegroeid is. De architectuur laat de stedenbouw kleinschaliger lijken.

december 2005

28-11-2005 23:03:11

Binnenhofgevel van Groene Hof van Royal Haskoning

Kopergevel van Dรถll

Hanzelaangevel

december 2005

Carre_GevelBouw.indd 55

28-11-2005 23:03:22

Adv 210x297_NL

13-05-2005

16:52

Pagina 1

Als u nieuwe diepte zoekt, denk Trespa

Trespa introduceert Perspectives, een inspiratiebron voor architecten en ontwerpers. Hiermee laten we zien dat u met Trespa Meteon panelen méér kunt dan recht-toe-recht-aan gevels bekleden. Door gebruik te maken van verschillende materialen en kleuren, licht- en schaduwwerking, ritmes en diepte geeft u met Trespa Meteon een gevel op verschillende manieren meer expressie. Probeert u altijd het beste uit uw gevelontwerp te halen? Denk Trespa. Meer informatie? www.trespa.com

Design à la carte

Trespa International BV Postbus 110, 6000 AC Weert, Telefoon (0495) 458 850, Telefax (0495) 540 535 infonederland@trespa.com

AdsGVB24_bw.indd 56

28-11-2005 15:08:53

��

�

��

�

AdsGVB24_bw.indd 57

28-11-2005 15:09:16

Van Enorme ruimten met daarin enorme ovens, schimmig verlicht door de straling van het ovenvuur en het traag vloeiende withete ijzer. De mannen die het productieproces begeleiden, niet meer dan nijvere mieren tegenover de enorme maat van de machines. Productie van staal spreekt zonder meer tot de verbeelding. Bij Corus in IJmuiden draaien de hoogovens sinds 1924. Op moderne installaties verwerkt het bedrijf momenteel jaarlijks miljoenen tonnen ijzererts tot hoogwaardig plaatstaal. De staalproductie in IJmuiden is daarmee het voorlopige eindpunt in een lange Nederlandse traditie – reeds ver voor de Christelijke jaartelling startten onze voorouders met de ijzerproductie.

ijzeroer tot

1 2

Het element ijzer (Fe) komt algemeen voor op aarde. De kern van onze planeet bestaat dan ook uit een extreem heet vloeibaar mengsel van nikkel en ijzer. Op veel plaatsen op aarde komt het ijzer in geoxideerde vorm ofwel roest (Fe2O3) aan de oppervlakte. Op sommige locaties maakt het ijzeroxide zo’n procentueel groot deel uit van de aardkorst, dat het interessant wordt om het te winnen ten behoeve van de staalproductie. Zelfs in Nederland kan het in de aardbodem aanwezige ijzeroxide nog waargenomen worden door de roestbruinige verkleuring van de grond bij beekjes en slootjes. In de oertijd werd de op de Veluwe voorkomende ijzerhoudende grond – ijzeroer – gebruikt als grondstof voor het maken van ijzeren voorwerpen. De houtwinning om de ijzerovens aan de gang te kunnen houden, zorgde tijdens de Middeleeuwen voor de ontbossing van de Veluwe en het ontstaan van uitgestrekte heidevelden. De aanwezigheid van vele onzuiverheden – circa tien procent van het geproduceerde ijzermetaal bestond toentertijd uit slakken – maakte het eindproduct echter heel bros. Door intensieve bewerking van het hete metaal met hamers – smeden – kon een deel van de slakken uitgedreven worden en verbeterde de ijzerkwaliteit. Verhitting van de ovens met houtskool in plaats van hout leidde niet alleen tot hogere oventemperaturen maar ook een hogere kwaliteit van het ijzer doordat het koolstof (C) uit de houtskool het ijzeroxide meer volledig reduceerde. Het metaal werd zo veredeld tot een legering van ijzer en koolstof, oftewel de eerste staalsoorten. Smeden dreef het niet-gebonden koolstof vervolgens uit. Voor het maken van gereedschappen en wapens werd het staal gehard door het tijdens het smeden herhaaldelijk snel af te koelen. Tussen 1150 en 1350 resulteerde een verdere verbetering van smeltovens en stooktechnieken in Zweden tot de eerste productie van vloeibaar ruw ijzer. Deze ontdekking maakte speciﬁeke giettoepassingen als ijzeren kookpotten of kogels mogelijk.

Cokes Na enkele eeuwen dwong de voortgaande ontbossing de primitieve staalindustrie tot het overschakelen op steenkool. Omdat steenkool verontreinigd is met teer en zwavel leverde dit 58

SteenGlasStaal.indd 58

zowel problemen op voor het milieu als voor de kwaliteit van het staal. In het begin van de achttiende eeuw wordt in Engeland ontdekt hoe door ontgassing van steenkool veel zuiverdere cokes geproduceerd kunnen worden. Wanneer slechts enkele decennia later de Britten ook de eerste hoogovens ontwikkelen, is de weg vrij voor een grootschalige, continue productie van relatief hoogwaardig staal en gietijzer. De bepalende materialen voor het mogelijk maken van de industriële revolutie zijn geboren.

Erts De eerste Nederlandse hoogoven werd op 22 januari 1924 in IJmuiden ontstoken, hoogoven twee ging in 1926 in continu-

december 2005

28-11-2005 23:13:23

voorgelakt staal 5

TEKST Bernhard Faber

1 Corus IJmuiden met de haven op de voorgrond 2 IJzererts wordt gelost in de haven 3 Een zogenaamde menger brengt het vloeibare ijzer naar de staalfabriek 4 In de staalfabriek wordt staal gemaakt van vloeibaar ijzer 5 Rollen staal worden gelakt 6 Het eindresultaat, Colorcoat® Armatone (Beyer Melis, Duiven)

naar boven getransporteerd en in de hoogovens gestort. Het gesmolten ruwijzer van 1500 graden Celsius dat uit de hoogovens wordt getapt, wordt opgevangen in zogenoemde mengers, zwaar geïsoleerde sigaarvormige wagons. Geladen met ruwijzer weegt een menger tot vierhonderd ton.

Platte producten

bedrijf. Beide hoogovens werden pas in 1972 buiten gebruik gesteld. Inmiddels draaien bij Corus hoogovens zes en zeven. In essentie bleef het continue hoogovenprocédé al die jaren onveranderd. Jaarlijks worden in IJmuiden viereneenhalf miljoen ton steenkool gelost om eerst in de cokefabriek verwerkt te worden tot cokes. Ook het ijzererts, jaarlijks negen miljoen ton, uit Brazilië, Zweden of Australië, ondergaat een voorbewerking. De hete lucht die de hoogovens verhit, kan anders moeilijk tot de kern van de zandachtige ertsmassa doordringen. Afhankelijk van de kwaliteit van het uitgangsmateriaal wordt erts daarom eerst gesinterd (samengeklonterd tot poreus steenachtig materiaal) of gepellettiseerd. Via een hellingbaan worden met wagonladingen tegelijk sinters en pellets

Alle in IJmuiden geproduceerde ruwijzer wordt verwerkt tot zogenoemde platte producten (lees plaatstaal), 6,5 miljoen ton per jaar. In de staalfabriek wordt het relatief hoge percentage koolstof van het ruwijzer (ruim vier procent) verminderd door het vloeibare ruwijzer met schroot te vermengen en er zuurstof door te blazen. Hierbij loopt de temperatuur op tot 2000 graden Celsius. Ook worden typische legeerelementen als chroom en nikkel toegevoegd. De bereikte percentages koolstof (maximaal 1,9 procent) en legeerelementen bepalen de uiteindelijke sterkte en vervormbaarheid van het staal. Vervolgens wordt het staal in plakken gegoten van anderhalve meter breed, zes tot acht meter lang en 22,5 centimeter dik. Een warmbandwals walst de dikke plakken bij een temperatuur van 1200 graden Celsius tot plaatstaal met een dikte van 1,5 tot 25 millimeter. Met behulp van een koudwalsinstallatie kan de dikte verder worden verminderd. De verpakkingsindustrie bijvoorbeeld vraagt om staal van slechts 0,12 tot 0,49 millimeter dikte. Sinds enkele jaren beschikt Corus tevens over een zeer moderne Direct Sheet Plant (DSP) waarbij een gietwalsinstallatie zonder tussenfases van gietstaal plaatstaal van circa één millimeter dik maakt. Het eindproduct verlaat de staalfabriek op rollen die één à twee kilometers aan plaatstaal bevatten. Staal van Corus IJmuiden wordt vooral gebruikt in de automobielindustrie, de bouw en de verpakkingsindustrie. Een deel van het plaatstaal wordt toegepast bij de bekleding van gebouwen. Dit plaatstaal wordt verzinkt én voorzien van een hoogwaardige polymeer coating in een ruime diversiteit aan kleuren. Op deze manier staat Corus Colors aan de basis van de duurzaamheid en de esthetische kwaliteit van veel architectonische objecten. Al vanaf 1965 maakt Corus voorgelakt staal. Sindsdien zijn door verbeteringen aan de oppervlaktekwaliteit van het product de toepassingsmogelijkheden ervan zeer sterk uitgebreid. Esthetiek en duurzaamheid gaan hierbij hand in hand. december 2005

SteenGlasStaal.indd 59

28-11-2005 23:13:26

AdsGVB24_bw.indd 60

28-11-2005 15:09:30

In 2000 kreeg ik opdracht van toenmalig Rijksbouwmeester Wytze Patijn om het 12.000 m2 bvo grote Rijkswaterstaatkantoor voor de directie Zeeland in Middelburg te ontwerpen. Een fantastische opdracht waar uiteraard ook 1 procent beschikbaar was voor een kunstwerk. Eindelijk de kans om eens serieus met een kunstenaar samen te werken! Al gauw kwam mijn verlanglijstje uit bij buitenlandse kunstenaars. Bill Viola, mijn favoriet, was te hoog gegrepen, maar de sympathieke en toen nog relatief onbekende IJslandse kunstenaar Olafur Eliasson (1967) bestond wel tot de mogelijkheden. Hij is inmiddels uitgegroeid tot de divisie wereldberoemd door werken als The Weather Project in de turbine hal van het Tate Modern. Maar in 2001 had hij nog tijd om een kunstwerk voor mijn gebouw te maken. Bij het inspecteren van het bouwterrein, een met klei opgespoten natte vlakte, viel Eliasson plat met zijn gezicht in de modder. Gênant maar vooral erg komisch, dus dat kunstwerk kon niet meer stuk, dacht ik. In mei het jaar erop kwam hij met zijn voorstel: een soort miniatuur Walcheren waarin verhalend de ontwikkeling van het Nederlandse landschap te zien was. Van laag water via moeras en semi-gecultiveerd landschap naar een grasveld en eindigende in een hoog waterbassin. De diversen landschappen werden omzoomd door een meanderende gestampt kleien waterbaan, die geologische lagen moest voorstellen. Iedereen was erg onder de indruk van zijn voorstel maar ook van de kosten: vele malen 1 procent. Daardoor ging het hele verhaal niet door en haakte Eliasson af. Het enige wat resteert zijn de hier afgedrukte – nooit eerder gepubliceerde – tekeningen. De grootste kostenpost uit het ontwerp was het gestampte leem (rammed earth) voor de waterbaan. Nota bene het oudste gevelmateriaal is zo schreeuwend duur dat nagenoeg niemand toepast. Martin Rauch uit Oostenrijk doet het wel en hij heeft er een prachtig boek over heeft geschreven met allemaal mooie gebouwen uit rammed earth. De mooiste is Die Kapelle der Versöhnung in Berlijn, ontworpen door de jonge architecten Peter Sassenroth en Rudolf Reitermann. Een schoolvoorbeeld van hedendaagse kerkarchitectuur met een leuk achtergrondverhaal. Op de plek van de nieuwe kerk stond vroeger de Neogotische bakstenen Kerk van verzoening uit 1895. Die werd vooral gebruikt door immigranten die naar Berlijn kwamen. De kerk stond in 1961 bij de oprichting van de Muur op het niemandsland tussen Oost en West en werd niet meer gebruikt. Totdat de West-Duitse genietroepen de kerk in 1985 opbliezen om meer schootsveld te creëren. Na de val van de muur kwam de grond weer in het bezit van de religieuze gemeenschap, en die besloot de kerk te herbouwen. De kerk bestaat uit een 7 meter hoge elipsvormige muur van gestampt leem met daarin verwerkt brokken van steen van de oude kerk. De gesloten ovaal van leem, in combinatie met hemellicht uit het dak zorgen voor een gevoel van geborgenheid. Uit de grond gestampte schoonheid. Dat moet vaker gebeuren.

Col um

Column

Kapelle der Versöhnung

www.paulderuiter.nl www.olafureliasson.net www.kapelle-versoehnung.de In museum Boijmans van Beuningen is tot en met 8 januari Notion Motion te zien van Olafur Eliasson.

Ir Paul de Ruiter

Illustraties: Olafur Eliasson

december 2005

boeken_ruiter.indd 61

28-11-2005 23:02:02

Zwart Bouwelementen verovert de markt met Cassettepanelen. Door cassettepanelen op maat aan te bieden verovert Zwart Bouwelementen een steeds groter aandeel op de markt van metalen gevel- en dakbekledingen. De maatproductie van deze gevelpanelen voor de utiliteitssector is niet het enige wapen dat het bedrijf in de strijd werpt. Ook plankprofielen in vele vormen, gezette profielen en speciale kapafwerkingen worden geproduceerd naar de afmeting en kleur die de afnemer wenst. Natuurlijk behoren ook standaardproducten zoals profielplaten en sandwichpanelen tot het brede assortiment. Daarbij biedt het bedrijf een uiterst complete dienstverlening en kan het bogen op meer dan dertig jaar ervaring. Het is onze specialiteit om economische, interessante en technisch slimme oplossingen te bieden voor architecten en bouwers. Daarom heeft Zwart een aparte teken- en engineeringafdeling die projecten uitwerkt, maar ook producten ontwikkelt. Door tevens levering en montage van gevel- en dakproducten te bieden onderstreept het bedrijf haar volledigheid. Zwart levert van damwandprofielplaten tot luxe gevelpanelen. De markt strekt zich uit van de industriebouw, utiliteitsbouw tot aan chique kantoorgevels. Met de cassettepanelen weet het bedrijf zich duidelijk te onderscheiden in de markt. Gebouwen als het nieuwe hoofdkantoor IBM in Amsterdam, Stadsdepot Dordrecht en diverse woonboulevards zoals in Breda en Naaldwijk, werden inmiddels met deze strakke metalen panelen bekleed. De cassettepanelen zijn het belangrijkste eigen product van Zwart geworden. De panelen bestaan uit coil gecoate staalplaten die vierzijdig worden omgezet, voorzien van isolatiemateriaal en een staalplaat aan de rugzijde zodat een stijf, homogeen paneel ontstaat. Uiterst vlak. De panelen kunnen in verschillende afmetingen worden geproduceerd. Een groot voordeel, want het lijnenspel kan worden aangepast naar de wens van de architect of opdrachtgever. Daarbij is het product een goede economische keuze, want het is duidelijk voordeliger dan vergelijkbare metalen bekleding. Innovatiepark 24 4906 AA Oosterhout Telefoon : 0162-498 999 Telefax : 0162-423 360 info@zwartbouwelementen.nl www.zwartbouwelementen.nl

AdsGVB24_bw.indd 62

28-11-2005 15:09:41

��

AdsGVB24_bw.indd 63

��

28-11-2005 15:09:57

BUVA Ergo-Nomic, méér dan een meerpuntssluiting Met de nieuwe Ergo-Nomic deurmeerpuntssluiting biedt BUVA rationele bouwprodukten uit Barendrecht het allerbeste in veiligheid én bedieningsgemak: méér dan een meerpuntssluiting!

De krukbediende Ergo-Nomic maakt de keuze van uw deurmeerpuntssluiting eenvoudig Géén verschil meer in sleutel- of krukbediend. Uitvoering geschikt voor zowel voordeur als achterdeur. Standaard PC-92, de sleutel boven de greep of kruk. Standaard met éénzijdig afgeschuinde haakschoten en nastelbare sluitkommen. Perfecte dichting onder alle omstandigheden. Ideaal bij luchtdicht bouwen, de perfecte oplossing in geluidbelaste projecten.

Inbraakwerendheid conform NEN 5096 De Ergo-Nomic meerpuntssluitingen voldoen met slechts twee haakschoten in deuren tot 2700 mm hoog aan weerstandsklasse 2 (3 minuten inbraakwerendheid). Ook klasse 3 (5 minuten inbraakwerendheid) is geen probleem in loofhouten deuren tot 2700 mm, nog steeds met slechts twee haakschoten! Zie voor alle speciﬁcaties de SKH productbladen 98-08

Méér veiligheid: anti-paniekfunctie Kunnen vluchten in een noodsituatie is ook in woningen belangrijk. BUVA heeft in de Ergo-Nomic een anti-paniekfunctie (vluchtweg als nooddeur) ingebouwd. Van binnen uit is met één neerwaartse krukbeweging de deur geheel te ontgrendelen. In noodgevallen, zelfs met een kind op de arm, kan men eenvoudig en snel naar buiten.

Méér tijdwinst op de bouw: één frees- en afmontagemaat Voor voordeur en achterdeur slechts één freesmaat. De Ergo-Nomic heeft geen nachtschoot, dit bespaart een sluitkom. De haakschoten passen in de universele ‘Tolerante’ sluitkommen.

Méér design: Soft-Line veiligheidsbeslag Combineer de Ergo-Nomic met het nieuwe BUVA 2800 Soft-Line veiligheidsbeslag. Naast de Ergo-Nomic zijn ook de uitvoeringen Ergo-Motion en Ergo-Matic leverbaar. De Ergo-Motion voor elektrisch vergrendelen en op afstand ontgrendelen. De ErgoMatic voor op afstand te openen en zelfvergrendelende functionaliteit. U kunt de uitgebreide brochures opvragen bij BUVA: 0180-697500 of www.buva.nl

GevelBouw_Xpo.indd 64

december 2005

28-11-2005 23:42:29

GevelBouw informeert u over de laatste ontwikkelingen

Xpo

Buva Decomo

‘De Colonel’ te Maastricht : een opmerkelijke realisatie van de ﬁrma Decomo

Hoog rijst de toren van ‘DE COLONEL’ op boven het toch al mooie silhouet van de stad Maastricht. Op het Stationsplein naast het oude stationsgebouw staat een in het oog springend gebouw.

De ﬁrma Decomo NV, gevestigd te Moeskroen en fabrikant van gevelelementen in architectonisch beton, werd door haar ervaring, haar know-how en haar indrukwekkende referentielijst gecontacteerd door de bouwheer 3W en door de architect Prof. Hans Kollhoff uit Berlijn voor de realisatie van dit project. Het gebouw waarvan de gevel voornamelijk bestaat uit bakstenen van de ﬁrma Wittmunder Klinker in combinatie met Belgische blauwsteen van La Pierre Bleue Belge, was oorspronkelijk in traditionele bouwwijze gepland. Omwille van de hoogte van het gebouw en de tijdswinst bij de uitvoering, werd geopteerd voor een prefab oplossing. Het gebouw bestaat uit een laagbouw van 5 verdiepingen, goed voor een 140m lange voorgevel en 2800m2 grondoppervlak en een toren met een grondoppervlak van 440m2 en 14 verdiepingen hoog. Het totale gebouw omvat ongeveer 6400m2 netto gevelbekleding, 700lm kroonlijsten en 200 lm balustraden in gedompeld beton. De 7 meter hoge galerij wordt gevormd door massieve gepolijste, tonvormige kolommen. De bouwheer 3W heeft daar zijn eigen burelen, de rest wordt verhuurd aan ING Bank, Ernst & Young en Q-Park die beheerder is van de ondergrondse parkeergarage.

steen. Een groot aantal verschillende vormen maken het studiewerk er niet eenvoudiger op. De ﬁrma BAM uit Maastricht, die hoofdaannemer was en onze klant, zorgde voor een goede coördinatie tussen Decomo en de betrokken onderaannemers zoals de constructeur, de fabrikant van de vloeren en

ramen. Een nauwkeurige coördinatie tussen alle partijen is in het geval van zelfdragende elementen nog van een groter belang dan bij om het even welke andere bouwwijze. Drie maanden na het storten van het eerste keuringselement startte de montage. Al werd deze niet door Decomo uitgevoerd, de werken eindigden toch niet bij het aﬂeveren van de elementen. Onze specialisten ter plaatse zorgen voor het ﬁjne werk van reparaties. Als fabrikant van zelfdragende prefab elementen ben je des te meer betrokken van het 1e detail tot de plaatsing van de laatste steen.

Sylvia De Baets, projectleider Marnix Soubry, verkoopsleider. www.decomo.nl

De gevelelementen, bestaande uit dragende sandwichelementen, worden op elkaar gestapeld en zijn onderling verbonden met stekeinden. De elementen zijn vrij complex door de vele reliëfsprongen wat zijn gevolgen geeft op de bakstenen en natuurdecember 2005

GevelBouw_Xpo.indd 65

28-11-2005 23:42:33

Alcan Nederland BV Alcan Nederland BV, gevestigd in Breda, is een 100 % dochter van het Canadese Alcan Inc., een vooraanstaand dynamisch en wereldwijd opererend aluminium concern. Alcan Nederland BV, opererend vanuit haar Alcan Service Centres in Breda en Brussel en Jumet, richt zich op 4 marktsegmenten: Transport, Industrie, Luchtvaart en Bouw.

Tijdens de beurs Gevel Totaal 2006 presenteert Alcan Nederland BV een selectie van haar producten voor de (gevel)bouw: • ALUCOBOND® composietpanelen, hét originele aluminium-composietpaneel, een hoogwaardig bouwmateriaal met bijzondere eigenschappen en toepassingen zoals: koude gevels, dakranden, luifels, (koel)plafonds, borstweringen, kolombekledingen, vulpanelen etc.

Nieuw zijn de Alucobond Spectra Colours. Kleuren met speciale pigmenten waardoor bij wisselende kijkhoek en lichtinval een wisselend karakter aan de gevel geboden wordt en zorgt voor nieuwe dimensies en kleuruitstralingen van uw ontwerp.

Vanuit ons Service Centre in Breda calculeren, verkopen, engineeren en produceren wij sinds 1975 complete montage gerede ALUCOBOND® objecten voor de Nederlandse en Belgische markt. Onze jarenlange ervaring, deskundig advies en ons uitgebreide machinepark maken Alcan Nederland BV tot een solide partner voor al uw bouwen renovatieprojecten. • ALUCORE® aluminium honingraat panelen: licht gewicht panelen gecombineerd met zeer hoge stijfheid en ongekend grote afmetingen en vlakheid maken dit materiaal uitermate geschikt voor toepassingen waarbij gewichts- en constructiebesparingen actueel zijn. De panelen worden afgewerkt in een PVDF (30 standaardkleuren) of in een Polyester coilcoatsysteem • Profil Design®. Aluminium geëtrudeerde gevelbekledingsprofielen, waarmee dichte stevige en zeer decoratieve geprofileerde koude gevels modulair worden opgebouw met niet zichtbare bevestigingen. • Aluminium geëxtrudeerde profielen. Volledig op klantspecificatie vervaardigde profielen, afwerkingen en bewerkingen, alles onder 1 dak! Toepassingsgebieden zijn legio, systemen, zonweringslamellen, (bouw)profielen, ... Wij hopen u tijdens de beurs te mogen ontmoeten. U bent van harte welkom op onze stand om in een andere omgeving kennis te maken met onze produkten en diensten. Alcan service centres Nederland Aluminiumstraat 1 4823 AL Breda Nederland

GevelBouw_Xpo.indd 66

Postbus 3381 4800 DJ Breda Nederland

Tel.+31 (0)76 5425200 Fax.+31 (0)76 5418899 www.alcan-sc.com

Alcan Nederland BV, Stand 1710

december 2005

29-11-2005 13:52:11

GevelBouw informeert u over de laatste ontwikkelingen

Xpo

Alcan Lenco

Lenco, vooruitstrevend in houten buitenzonwering Stadhuis Grave: zwevende verticale ellipsvormige houten lamellen. Architect Erik van Egeraat uit Rotterdam heeft een bijzondere uitstraling weten te creëren door de lamel “zwevend” verticaal voor de gevel te positioneren. Het ophangsysteem is geheel weggewerkt aan de achterzijde van de lamel door middel blinde bevestigingen. Hierdoor lijkt het of de lamellen met een maximale lengte van 10.50 meter lang verticaal voor de gevel zweven. Totaal ca. 1.500 m1 van deze extreem brede lamel van 550 mm geeft een zeer moderne uitstraling aldus de aannemer Bouwbedrijf Gebroeders van der Heijden uit Schaijk. Voor dit project ontwikkelde Lenco de ellipsvormige houten lamel WRC 550, welke opgebouwd is uit lagen Western Red Cedar (een naaldhoutsoort uit Noord-Amerika), die door een lijmlaag met elkaar worden verbonden. Door het hout te lamineren wordt het weerstandsmoment tegen buigen vergroot en wordt tevens het werken van het hout tot een minimum beperkt. De WRC 550 is nu toepasbaar in verticale en horizontale montagerichting, zowel in vaste opstelling als electrisch instelbaar.

Lenco zonwering BV, opgericht in 1997, heeft de houten buitenzonweringen op de markt geïntroduceerd. Het eerste werk met ellipsvormige houten lamellen kreeg Lenco reeds in 1997 in opdracht: het P. Vermeulen Museum te IJmuiden. Sindsdien is Lenco bezig geweest met het gamma in hout uit te breiden. Tot op de dag van vandaag innoveert Lenco nieuwe buitenzonwering producten in hout in opdracht van gerenommeerde ontwerpers in binnen- en buitenland. Deze inspanning resulteert onder andere in de onderstaande recente opdrachten.

Art impression EEA architecten

Detail opname Houten Frame

Art impression Voets Architecten BNA

WRC 550

Elisabethhof Rotterdam: Horizontaal schuivende volledig houten schuifframes. Een andere recente ontwikkeling van Lenco zonwering bv is het toepassen van compleet houten schuifframes. Deze frames kunnen horizontaal, verticaal bewegen. Zij kunnen schuivend, heffend, roterend, als schuifwand of als harmonicawand worden toegepast. De frames kunnen in alle verschillende toepassingen handbediend of elektrisch aangedreven worden. In het ontwerp van Voets Architecten BNA worden de Houten schuifframes, horizontaal voor de gevel schuivend, handmatig uitgevoerd. De frames kunnen worden vervaardigd uit Western Red Cedar of Afrimosa en voorzien worden van alle toepasbare beitssystemen voor het buitenklimaat. Bouwonderneming Van Omme en De Groot uit Rotterdam is de bouw reeds gestart en gaat eind 1e kwartaal 2006 opleveren. www.lenco.nl december 2005

GevelBouw_Xpo.indd 67

29-11-2005 13:52:13

��

GevelBouw_Xpo.indd 68 ��

28-11-2005 23:42:47 ��

��

GevelBouw informeert u over de laatste ontwikkelingen

Xpo

Leebo Lieftink

In de buurt van de Brabantse Drunense Duinen en centraal gelegen aan de A59 is één van Nederlands toonaangevende bedrijven in daken geveltechniek gelegen. Leebo BV heeft zich toegelegd op zowel de fabricage, levering als montage van nagenoeg alle soorten daken gevelbekleding. Hierbij kunt u denken aan materialen als: staal, aluminium, RVS, koper, zink, hout, keramiek, natuursteen, glas en kunststof. Naast nieuwbouw en renovatie heeft het bedrijf de laatste jaren vooral naam weten te maken met een aantal belangrijke bouwkundige innovaties die momenteel op steeds grotere schaal worden toegepast. Zo is er de revolutie in baksteen met wereldwijd toegekend patent, genaamd LeeBrick waarbij wanden zowel glad als met reliëf, koud op elkaar kunnen worden geplaatst. De voordelen van dit systeem zijn enorm en naast het supersnel kunnen verwerken zonder de steeds schaarser wordende vaklui, zijn het vooral ook de zeer ﬂexibele toepassingsmogelijkheden die dit systeem zo waardevol maakt voor de hedendaagse architectuur. Wildverband, reliëf, vlak, horizontaal en verticaal, het behoort allemaal tot de mogelijkheden en is ook nog eens dermate stabiel dat het systeem zelfs geschikt is voor aardbevingsgevoelige gebieden. Inmid-

dels is het eerste grote Leebrick project voor het ROC te Almelo in het voormontage stadium waarbij de Leebrick stenen in de metalen frames worden gemonteerd zodat deze op de bouwplaats direct kunnen worden geplaatst. Geplande oplevering van het project is augustus 2006. Hoe revolutionair Leebrick ook mag zijn, als onderneming blijft Leebo innoveren waarbij het tegenwoordig zelfs in staat is om per project(!) een maatwerk ophangsystemen te bieden. Bij één van de meest recente projecten, het renovatieproject Drentheplantsoen in Den Haag worden momenteel de vier woontorens allen voorzien van keramische vliesgevels waarbij het aluminium ophangsysteem LeeFast, de onnauwkeurige maattoleranties van jaren 60 bouw volledig weet op te vangen. Het moge duidelijk zijn dat Leebo Drunen een duidelijke voortrekkersrol in de bouwwereld weet te vervullen op zijn specialisatie, daken geveltechniek. Uitdagingen worden aangegaan en altijd tot een goed einde gebracht. Maak ook eens kennis met deze dynamische en trendsettende onderneming waarbij iedere aangenomen uitdaging ook echt wordt waargemaakt. Leebo B.V. Thomas Edisonweg 66, postbus 211, 5150 AE Drunen, telefoon 0416-378958, fax 0416-378938 website: www.leebo.nl e-mail: info@leebo.nl

Tekst en beeld: Werner Ero

Veel innovaties bij toonaangevend bedrijf in daken geveltechniek

Lieftink speelt met ruimte in Winkelcentrum Hoofddorp Een grootschalig en gecompliceerd project, een combinatie van bestaande gebouwen, nieuwbouw en een verblijfsgebied om te wonen, werken, winkelen en cultuur te snuiven. Dat is het project Winkelcentrum Hoofddorp. Lieftink Ramenfabriek uit Alphen aan den Rijn ging hiervoor op gezichtsbepalende wijze aan de slag.

‘Het creëren van een licht en ruim leefgebied waar iedereen zich prettig voelt. Dat is een sterk staaltje maatwerk’, aldus Jan van Veen, verkoopleider bij Lieftink Ramenfabriek uit Alphen aan den Rijn. ‘In de vorm van aluminium gevels, winkelpuien in een grote transparante overkapping kunnen we iets toevoegen aan de belevingswereld van de bezoeker van Winkelcentrum Hoofddorp. We hebben voor dit project gekozen voor het FW 50+ vliesgevelsysteem van Schüco. Daarmee hebben we sierlijke gevels weten te realiseren.’

Inzicht Het project in Hoofddorp vroeg volgens Van Veen om uitgebreide aandacht voor maatwerk, engineering en intensieve samenwerking. ‘Aangezien het hier ging om een omvangrijk project op een beperkte ruimte, bestond het bouwproces uit vier fases waar veel verschillende partijen aan de slag gingen.’ Daar komt nog een andere belangrijke eigenschap bij kijken, namelijk deskundig inzicht in bouwprocessen. ‘Lieftink beschikt over ruime ervaring in dergelijke projecten.

www.lieftink.nl Zo kunnen we snel en efﬁciënt te werk gaan, maar altijd volgens realistische planningen. Eind 2005 is de laatste fase van het project voltooid.’

december 2005

GevelBouw_Xpo.indd 69

28-11-2005 23:42:56

FAÇALU : geveldraagsysteem met veel mogelijkheden Het aantal soorten gevelbekledingensmaterialen is de laatste jaren ﬂink toegenomen. De uitdaging voor ontwerpers is dan ook: steeds meer hun best te doen, om van die gevel iets moois te maken. Probleem is echter, dat de ontwerper steeds vaker zelf op zoek moet naar een geschikt draagsysteem, dat de verbinding vormt tussen de bouwmuur en gevelbekleding.

Om hieraan tegemoet te komen, levert Etanco een simpel aluminium systeem : FAÇALU. Het systeem bestaat voornamelijk uit draagbeugels en proﬁelen. Het lijkt en het is erg eenvoudig, maar toch is hiermee maatwerk te leveren. Door de eenvoud van het systeem en de simpele, snelle montage, blijven de kosten ook relatief laag. Het aantal mogelijkheden is legio: van een gewone, vlakke beplating tot aan keramische bekledingen. Om het voor de verwerker nog gemakkelijker te maken, kan Etanco ook de benodigde ankers, schroeven, afdichtingsband etc. leveren; kortom: een compleet pakket.

Voor de ontwerper/architect is het goed te weten, dat de leverancier reeds in de ontwerpfase kan meedenken, adviseren en de benodigde sterkteberekeningen maken, zodanig dat het systeem volledig in het ontwerp kan worden geïntegreerd. Door deze wijze van dienstverlening wordt de leverancier dan ook partner in het bouwproces: vanaf ontwerp tot en met uitvoering.

Uiteraard is deze Europese fabrikant aanwezig op de beurs GEVELTOTAAL 2006 (stand 1300) om zich te presenteren als specialist op het gebied van bevestigers en systemen voor gevelbekleding. ETANCO NEDERLAND Tel: 070-363 95 71 www.etanco.nl www.etanco.fr

Behalve dit Façalu systeem, levert Etanco ook nog andere gevelsystemen (o.a. voor Trespa: TS 200 en TS 300).

Polybouw Aluminium Polybouw Aluminium BV denkt graag mee in het zoeken naar een efﬁciënte oplossing. Vanaf het ontwerp tot de uiteindelijke oplevering worden alle werkzaamheden in eigen huis uitgevoerd. Naast de uitgebreide vakkennis beschikt het personeel over de modernste machines en hulpmiddelen. Met behulp van geavanceerde computertechnieken worden proﬁelen in eigen huis ontwikkeld. De sleutel tot een doeltreffend gebruik van aluminium is grondige kennis van het materiaal en de mogelijk en onmogelijkheden die gelden voor de verwerking ervan. Met de moderne moffeltechnieken kunnen aluminium constructies in iedere RAL kleur worden geleverd. De gevelelementen kunnen eventueel brandwerend en/of inbraakwerend worden uitgevoerd. Met onbetwiste know-how en jarenlange ervaring worden renovatieprojecten vakkundig aangepakt en geheel volgens de wensen en eisen van de opdrachtgever uitgevoerd. Met het gevolg dat het bedrijf zich weer thuis voelt in haar eigen pand. www.polybouw.nl 70

GevelBouw_Xpo.indd 70

Polybouw Aluminium BV realiseerde projecten voor: - Woningbouwverenigingen - Gemeente - Ziekenhuis - Bejaardenoorden - Bouwondernemers - Eigenarenverenigingen - Pensioenfondsen - (Semi)overheidsinstellingen - Industriële bedrijven - Waterschappen - Beheersmaatschappijen - Flatcoöperaties

december 2005

28-11-2005 23:43:04

GevelBouw informeert u over de laatste ontwikkelingen

Xpo

Etanco Polybouw Fetim Kolf & Molijn

ModiWood, prachtige houten gevelbekleding Sinds mei 2005 heeft Fetim Bouwen & Wonen het KOMO productcertiﬁcaat op ModiWood. Dit betekent dat de kwaliteit constant gecontroleerd en gewaarborgd wordt door het onafhankelijke keuringsinstituut SKH te Wageningen. Het KOMO productcertiﬁcaat geeft ook aan dat ModiWood voldoet aan de eisen van het Bouwbesluit. Dit geeft extra zekerheid en duidelijkheid aan u.

ModiWood: Laat Tropisch Hardhout staan! Bij de vervaardiging van Modiwood wordt uitsluitend helder en schoon water gebruikt en geen chemicaliën. En wat het hout betreft wordt er enkel hout gebruikt afkomstig uit PEFC gecertiﬁceerde bossen. Bossen waar herbeplanting plaats vindt. Denk daarbij aan naaldhout (vuren en grenen) en loofhout (berken). ModiWood is standaard uit voorraad verkrijgbaar in Geschaafd rabat, Fijnbezaagd rabat, 4 zijdig geschaafde plank, Palen en Vlonderplanken. www.fetim-bouwenenwonen.nl

Met het KOMO productcertiﬁcaat en 10 jaar garantie biedt ModiWood nog meer zekerheid!

Eigenschappen & kenmerken:

Toepassingen:

- Mooi en natuurlijk - Milieuvriendelijk - Duurzaam (klasse II) - Harder - Gunstige prijs / kwaliteitsverhouding - Vormvast - Eenvoudig te verwerken - 10 jaar garantie - KOMO productcertiﬁcaat

- Gevelbekleding - Tuin- & recreatiehuizen - Sauna’s - Terras- & steigerdekdelen - Meubels - Deuren, kozijnen en ramen - Tuinmeubilair - Panelen - Tafels

Kolf & Molijn ook op de Geveltotaalbeurs Kolf & Molijn presenteert zich als innoverend gevelbouwbedrijf op de GevelTotaalbeurs. Met name de toenemende belangstelling voor aluminium kozijnen voor de woningen appartementenbouw, waarin dikwijls grote projecten met evenzo grote series dezelfde raam- en deurpartijen voorkomen, geeft een enorme omzetgroei voor Kolf & Molijn. Dit bedrijf is hier uitstekend op ingericht door de zeer geautomatiseerde productielijnen met CNC gestuurde machines in combinatie met robotisering. Hierdoor kunnen deze grote orders probleemloos worden gefabriceerd en zeer concurrerend worden gewerkt. Ook in het mee- en bedenken van creatieve detailoplossingen in samenwerking met architecten en bouwers gaan de deskundige medewerkers heel ver. Hierdoor wordt een beter resultaat voor alle partijen gecreërd. Wilt u zelf zien wat Kolf & Molijn u te bieden heeft dan bent u welkom op standnummer 1102. www.kolf-molijn.nl

december 2005

GevelBouw_Xpo.indd 71

28-11-2005 23:43:07

05177

Het is niet het glas

Maar wie er achter zit Waar u het ook inkoopt, het glas is overal hetzelfde. Het verschil zit bij ons in andere zaken. Zo behandelen wij elke opdracht persoonlijk en zien we onze klanten nooit als nummer. We zijn gemakkelijk bereikbaar en hebben alle vakkennis en ondersteuning in eigen huis. En omdat we onafhankelijk zijn, leveren we alle merken en soorten glas. Een eigen wagenpark completeert deze positieve eigenschappen. Bel Duopane en bemerk meteen het verschil tussen een gigant en een flexibele professional. 0299 - 653607

De mensen achter het glas Glasindustrie-groothandel-projecten Duopane b.v. Nieuwpoortslaan 3, 1141 BS Monnickendam - Holland AdsGVB24_cover.indd 2

Tel +31 (0)299-653607 Fax +31 (0)299-654114

E-mail:info@duopane.nl

www.duopane.nl 28-11-2005 14:50:13

Echt duurzaam bouwen op een betaalbare manier De Aarde. Onze planeet bestaat voor 70% uit water. De totale watervoorraad op aarde is 1.400 miljoen km3. Van al het zoete water dat zich op aarde bevindt, zit meer dan 0,1 miljoen km3 opgeslagen in de grond. Daarnaast vinden we 10,5 miljoen km3 zoetwater in meren en rivieren. Allemaal cijfers. Maar al deze cijfers kunnen uiterst nadelig werken als ze voor overlast gaan zorgen in onze gebouwen. Het voorkomen van waterinﬁltratie in een gebouw is één van de belangrijkste eisen die een eigenaar, architect, aannemer en/of facilitair manager kan stellen. Het effect van water op een constructie kan verwoestend zijn. Om water effectief en duurzaam te kunnen weren, is het noodzakelijk dat er al tijdens de ontwerpfase rekening mee wordt gehouden. Door de constante technologische verbeteringen is er een compleet assortiment beschikbaar voor het waterdichtmaken van een gebouw. Door de toenemende vraag naar een maximale bescherming en snellere bouwtijden staat de bouwnijverheid steeds grotere uitdagingen te wachten. Door hier als producent adequaat op te reageren, zijn we in staat om met de hedendaagse moderne techniek duurzame en betaalbare oplossingen aan te bieden. TREMCO, ‘s werelds grootste producent van afdichtingsproducten, beschikt over een compleet assortiment aan waterwerende materialen. Met bijna 80 jaar ervaring, is TREMCO ook hier de technologische marktleider. TREMCO hanteert twee termen voor waterwering, te weten directe en indirecte waterwering.

beton verwerkt kunnen worden. Dit houdt in dat het tot een relatieve vochtigheid van 97% in het beton, gewoon kan worden verwerkt. Deze systemen reduceren de damptransmissie door de afwerklaag van de vloer. Hierdoor is het niet mogelijk dat er zich vocht kan ophopen onder de vloerafwerking. Lijmlagen en vloercoatings kunnen daardoor duurzaam functioneren. Ook hier geldt weer dat bij de verwerking op “groen” beton een behoorlijke tijdwinst kan worden gegenereerd. Om deze systemen compleet te maken beschikt TREMCO ook over duurzame en kwalitief hoogwaardige vloercoatings en lijmsystemen. De vloerafwerking reduceert de damp-doorlaatbaarheid van de vloer. Vocht dat zich ophoopt onder de vloerafwerking kan blistering veroorzaken en delaminatie van de lijmlaag tot gevolg hebben.

Indirecte waterwering in de geveltechniek Voor wat betreft gevelbouw, hanteert TREMCO een compleet ander principe voor waterwering. In de gevel dienen we namelijk uit te gaan van indirecte waterwering door toepassing van dampdichting. Dampdichting gecombineerd met drukvereffening geeft ons een lucht en waterdicht gebouw. Door het toepassen van dit principe zal het isolatiematiaal droog blijven. Dit resulteert in lagere energiekosten. Een ander voordeel van deze werkwijze is dat lucht en waterlekkages worden voorkomen. Geen rottingsproces, schimmelend hout of vochtplekken aan de binnenzijde van een gebouw. Dit vertaalt zich weer in een beter en bovenal gezonder leefmillieu.

Directe waterwering bij wanden

Tot slot....

Onder directe waterwering verstaat TREMCO het voorkomen van waterindringing bij waterbelaste constructie, zoals kelderwanden en parkeerdekken. De nieuwste technologie op dit gebied binnen de TREMCO organisatie, is het bij lage temperatuur (tot -70C) verspuitbare, elastisch blijvend en scheuroverbruggend membraan. Het grote voordeel van deze nieuwe technologie is dat dergelijke systemen direct kunnen worden ingezet bij “groen” beton, waardoor er enorme tijdwinst ontstaat.

97% van al het water dat op aarde aanwezig is, is terug te vinden in het oppervlaktewater. Slechts 2,59% van al dat water is te kwantiﬁceren als zoetwater. Van dit percentage zoetwater zit ruim 77% opgeslagen in de ijskappen en gletsjers. 0,576% is oppervlaktewater en 0,014% bevindt zich in onze meren en rivieren. We moeten dus zuinig zijn op onze zoetwatervoorraden. Dit kunnen we onder andere bewerkstelligen door het milleu te ontlasten. Duurzaam en effectief bouwen zal dus steeds belangrijker worden. Niet alleen de bouwmaterialen moeten hieraan voldoen, maar ook de manier waarop deze materialen worden samengebracht. Door het toepassen van de juiste producten en het volgen van de bouwfysische regels zoals drukvereffening, dampdichting en compartimentering, stelt TREMCO vast dat dit de belangsrijkste factoren zijn voor Duurzaam Bouwen. www.tremco.nl

Directe waterwering bij vloeren Ook bij vloeren is het noodzaak om gebruik te maken van directe waterwering in de vorm van zg. dampdichte oppervlakte membranen. TREMCO biedt dergelijke membranen aan die eveneens op “groen” 72

GevelBouw_Xpo.indd 72

december 2005

28-11-2005 23:43:09

14-11-2005

15:43

Pagina 1

ERGO-NOMIC BUVA Méér dan een

Veilig én comfortabel

e.nl

05177 adv. Ergo-Nomic

AdsGVB24_cover.indd 3

meerpuntssluiting

L EVERBAAR

Bremen 5 - 2993 L J Barendrecht Postbus 262 - 2990 AG Barendrecht Tel.: 0180 69 75 00 Fax: 0180 69 75 05 E-mail: info@buva.nl www.buva.nl

EIND

20 05

• MÉÉR BEDIENINGSGEMAK: KRUK OMHOOG = DEUR OP SLOT! • MÉÉR VEILIGHEID: INBRAAKWEREND EN ANTI-PANIEK • MÉÉR ZEKERHEID: ANTI-FOUTBEDIENINGSPAL • MÉÉR TIJDWINST OP DE BOUW: ÉÉN FREES - EN AFMONTAGEMAAT • MÉÉR DESIGN: SERIE 2800 SOFT-L INE VEILIGHEIDSBESLAG

28-11-2005 14:50:14

09-11-2005

13:25

Pagina 1

BU I L CR DIN EAT G A ING FR O A F NT AC E

42400080 alg adv A4

www.kloosterman.nl AdsGVB24_bw.indd 1

28-11-2005 15:03:06

voorsprong in hekwerkinnovaties VMG bedankt Bouwend Nederland voor het enthousiasme waarmee de hekwerkinnovaties in 2005 zijn ontvangen. Ook voor 2006 staan er weer verrassende vernieuwingen op stapel. Samen maken we Nederland mooier... V M G Ve r s t e e g M e ta a l G r o e p B.V. Industrieterrein Heesbeen, Grotestraat 12, Postbus 17, 5256 ZG Heusden Telefoon 00 31 (0)416 - 669 000 info@versteegmetaal.nl www.versteegmetaal.nl

AdsGVB24_cover.indd 4

28-11-2005 14:50:16