OEVERLAB IJSSELMEER innovatielandschap voor waterveiligheid door ‘building with nature’
Stein van Brunschot
Academie van Bouwkunst Amsterdam landschapsarchitectuur, augustus 2017
Stein van Brunschot Academie van Bouwkunst Amsterdam augustus 2017
Sander Lap (mentor)
landschapsarchitect, stedebouwkundige
Lodewijk van Nieuwenhuijze landschapsarchitect
Joost van Hezewijk
beeldend kunstenaar, landschapsarchitect
Polders in Nederland, bewerking Bosatlas
‘God created the world, the Dutch created the Netherlands’
‘De Landleeuw’ domineert ‘de Waterwolf.’ Animalisering van de verhouding: mens ten opzichte van natuur. Bedyckinge vande groote water meeren (Haarlemmermeer) Universiteit Leiden, 1641
> V
Jan Adriaenszoon Leeghwater: ‘‘Het bedijken van Meren, en het brengen van schadelijke, verderfelijke wateren tot goed land, is een van de noodwendigste, profijtabelste Godszaligste dingen in Holland’’
voorwoord
‘God created the world, the Dutch created the Netherlands.’
Ruim tweeënhalfduizend jaar probeert de ‘Hollandse Landleeuw’ de ‘Waterwolf ’ zijn wil op te leggen: het tijdperk waarin
mensen domineren over natuur. De laatste decenia is er een complete ommekeer gaande in denkwijze ten opzichte van waterveiliheid. Niet langer zijn harde keringen en het vastleggen van natuurlijke- ecologische processen de oplossing. Dé Nederlandse traditie; het gevecht met het water is in transitie.
Traditie n transitie, een persoonlijke ervaring
Lennisheuvel, 2005 Stein (13 ‘Ze zijn achter de waterloop aan het vergraven, machines graven poelen en veranderen ‘‘de loop’’ Oma: ‘Ja, ik heb het gezien. Ik weet nog dat ome Gerard daar met de hand sloten heeft gegraven en dat de beek werd gekanaliseerd. ‘ Stein: ‘Met de hand gegraven?! Waarom deed hij dat?’ Oma: ‘De natte gronden werden ontgonnen, de ruigte werd weiland en akkers. Stein: ‘En wat doen ze nu?’ Oma: ‘Ze brengen het terug in de oude staat. De landbouwgrond en het loopje worden natuurgebied...’ Stein: ‘Het ziet er wel mooi uit, allemaal ruig gras en bloemen’ Oma: ‘‘Vroeger kreeg ik een boete als dit soort distels in mijn akker te vinden waren.’’
Mijn oma was het niet eens met de natuurontwikkeling, pas enkele decenia geleden ‘ontgonnen’ en nu weer ‘verruigt’. Deze transitie is op (inter)nationaal niveau te herkennen. In het -trotsmakende- boek: Dredge Drain and Reclaim (1948), zijn de plannen voor de toekomst ambitieus: inpoldering van het Markermeer, de Zeelandse zeearmen en de Waddenzee. Weinig van de naoorlogse toekomstplannen zijn gerealiseerd. Building with Nature De Waddeneilanden, inmiddels Unesco werelderfgoed, en de duidelijk herkenbare landschappelijke processen fascineren me. Tijdens mijn werkperiode op Terschelling (bij SLeM, 2014), zijn de processen als duin- en kweldervorming, inzichtelijk gemaakt middels een ‘Mondriaanse Kwelder’ en ‘Windwerk (SLeM, 2015)’. Deze projecten gaven me inzicht in de potentie van bouwen met de natuur. De toekomst voor de eeuwige strijd met het water Building with nature is de toekomst voor waterveiligheid; de Landleeuw gaat een samenwerking aan met de Waterwolf. De ingenieurs-pragmatiek wordt verenigingd met respect voor het natuurlijk systeem. Landschapsarchitecten, ontwerpers met kennis van landschappelijke processen en ‘ingenieurs’ vaardigheden spelen hierbij een grote rol. Het afstudeerproject bied de mogelijkheid om de transitie met ontwerp te beproeven in het IJsselmeer. Waarbij mijn fascinatie voor het ‘gevecht met de waterwolf ’ en de incorporatie van natuurlijke, landschappelijke processen’’ de fundamenten vormen. Stein van Brunschot augustus 2017
5
Wadland, Oerol 2014, SLeM Een ‘Mondriaanse kwelder’ maakt het landschappelijke kwelderproces inzichtelijk. foto Gerrit-Bart Volgers
7
inhoud 5.
voorwoord
opgave 14 revisie waterveiligheid 22 IJsselmeer OEVERLAB IJSSELMEER 36
innovatielandschap door ‘building with nature’
46
Noordoostpolder, productieve kust zorgt voor waterveiligheid
64
Friese IJsselmeerkust, zelfredzaam natuurlandschap
90 bronnen
REVISIE WATERVEILIGHEID
tijdperk van domineren ten einde
verandering ten opzichte van waterveiligheid draait 180 graden binnen ĂŠĂŠn generatie:
> > >
Weg met de Afsluitdijk (2015)
Future reclaimations (planned) Dredge Drain Reclaim, the art of a nation, 1949,
Future reclaimations the Netherlands (1949)
Weg met de Afsluitdijk (2015) LAMA landscape architects 2015 (bewerkt)
500 v Chr.
0
ca. 500 v. Chr. eerste bewoning van de delta, natuurlijke kwelderruggen worden verhoogd.
14
ca. 800-1000 periode van dijkjes en sluizen
1000
Oosterscheldekering, 1969-1986, Rijkswaterstaat
O.a. de Oosterscheldekering (1960-1986) en Plan Ooievaar (1983) zijn tekenend voor de ommekeer m.b.t. de omgang van het strak gereguleerde watersysteem. Een eerste stap naar de acceptatie van natuurlijke processen.
Plan Ooievaar, HNS landschapsarchitecten 1985
revisie waterveiligheid Ruim tweeënhalfduizend jaar probeert de ‘Hollandse Landleeuw’ de ‘Waterwolf ’ zijn wil op te leggen: het tijdperk waarin mensen domineren over natuur. De laatste decenia is er een complete ommekeer gaande in denkwijze ten opzichte van waterveiliheid. Niet langer zijn harde keringen en het vastleggen van natuurlijke- ecologische processen de oplossing. Het is monofunctioneel, te kostbaar en niet adaptief. In het nieuwe tijdperk zet de mens natuurlijke processen slim naar zijn hand. Waterveiligheid vereist permanent dynamische systemen met meervoudig integraal gebruik: zelfredzaam en een hoog ‘return of investment’. De ‘Hollandse Landleeuw’ gaat een samenwerking aan met de ‘Waterwolf ’
2000
ca. 1400 eerste windmolens
ca. 1850 stoomgemaal
Pilot Zandmotor, Rijkswaterstaat 2011
Pilot Zandmotor gaat hierin een stap verder, natuurlijke processen worden ‘positief gemanipuleerd’: ‘Building with Nature’ 15
Pilot Zandmotor, Rijkswaterstaat 2011
Pilot Zandmotor (Kijkduin, Nederland) gebruikt de landschappelijke processen. Het getij, wind en golven verplaatsen de kunstmatige, menselijke zandsupletie en verstevigen het kustfundament. ‘Building with Nature’ ontwikkeling 2011-2016 (foto’s) schematisch
16
^ v
17
ZANDMOTOR
VEGETATIE
De diversiteit van Building with Nature laat zich nauwelijks in categorieen samenvatten. Naast variĂŤteit in waterveiligheid, ecologie en profit verschilt de positionering t.o.v. de oever, schaal en ruimtelijke expressie. In tegenstelling tot het oude tijdperk kan waterveiligheid secundair zijn, het zwaartepunt ligt dan bij economische- of ecologische belangen. Vanuit landschapsarchitectonisch perspectief zijn de veelheid aan toepassingen vergeleken en gegroepeerd tot bouwstenen.
BIO DAM
18
DAM / DRIJVEND
DYNAMISCHE KWELDER
Building with Nature Het brede concept: ‘Building with nature’ heeft als kenmerk dat het natuur- of ecosysteemwaarden gebruikt in plaats van zich er tegen afkeert. In de jarenlange strijd tegen het water werd ecologie nagenoeg irrelevant bevonden. Kostbare dammen en dijken wierpen letterlijk een lijnvormige bariere op. Buiten waterveiligheid kent de oude methodiek geen enkele vorm van ‘profit’, het zijn monofunctionele afschrijfposten.
DIJK
WATERVEILIGHEID ECONOMIE ECOLOGIE
ÉÉN LIJN
VEEN
Een analyse van Building with Nature toepassingen toont aan dat de verhoudingen tussen, waterveiligheid, ecologie en profit verschillend zijn. ‘Building with nature’ gaat uit van de dynamiek van de plaats en levert een bijdrage aan gebiedsgerichte vraagstukken. De ‘waterveiligheidslijn’ transformeert naar een zone op de grens van land en water.
WATERVEILIGHEID ECONOMIE
BUILDING WITH NATURE
ECOLOGIE
ZONE
19
IJSSELMEER
‘kroonstuk van de Hollandse Landleeuw’ onder druk
zeespiegelstijging 0,35-0,80m1
.... m3 / sec rivierextremen
22
00
50
30
16
0
12
bc
8
12
0
0
Debiet Rijn: toename in extreme prognose 2100 klimaatverandering jaargemiddelde afvoer 1901-2016
PBL, 2017
jaargemiddelde Lobith 2200m3/sec
IJsselmeer Het IJsselmeer; het kroonstuk van de landleeuw, het afdammen van de oncontroleerbare Zuiderzee. Een nieuwe provincie met de meest vruchtbare landbouwgrond ter wereld ontstond, naast de bescherming tegen het water. Het kunstmatige meer staat echter onder druk, dammen, dijken en gereguleerde watersystemen blijken onvoldoende resistent voor veranderingen. De huidige dijk is niet sterk Ên hoog genoeg, risico’s nemen toe door grilligheid in het klimaat (zeespiegelstijging, rivierextremen). Zeespiegelstijging
prognose ++ 2100 + 0.80m
PBL, 2017
1996, A2 onder water
prognose min. 2100 + 0.35m
2017
Het IJsselmeer staat onder druk door klimatologische veranderingen; het riviersysteem (Rijn) en zeespiegelstijging. Het riviersysteem krijgt te maken met meer extremiteiten; droogte en natte periodes. ^ Lozing van het IJsselmeerwater in de Waddenzee wordt bemoeilijkt door de stijgende zeespiegel. >
Waddenzee
IJsselmeer
17
20
60
19
32
19
18
50
2100
spuisluizen Kornwerderzand, beeldbank Rijkswaterstaat
1900
Ontwikkeling van de regio rond het IJsselmeer (Flevo Lacta, Zuiderzee, IJsselmeer) 23
NAP 0.10
NAP 0.10
-0.00
-0.00
-0.10
-0.10
-0.20
-0.20
-0.30
-0.30
-0.40
-0.40
-0.50
-0.50
-0.60
M
A
M
vast peil
J
1932 - 2022
24
J
A
S
O
-0.60
M
A
2022
2050 (verwacht)
0,2m1
0,5m1
M
J
J
flexibel peil 2022 - ....
A
S
O
0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0 -0,10 -0,20 -0,30 -0,40 -0,50 -0,60 J
F
M
A
huidig streefpeil maximale/minimale waterstand
M
J
J
A
S
O
N
D
gemiddelde waterstand voorkomende waterstanden
Waterstanden hetIJsselmeer IJsselmeer, 1976 2012. De streefpeilen worden regelmatig Figuur 4: Waterstandenin in het in de periode 1976 t/m t/m 2012. overschreven; met het flexibel peilbeheer kan men anticiperen in plaats van reageren.
flexibel peil Om doorstroming en bufferscapaciteit te garanderen introduceert de overheid in 2022 een flexibel peil op het IJsselmeer.(rws 2015) Een herintroductie* pag. 26-27 van dynamiek in de ‘platte bak met water’. Een oplossing op systeemschaal, gekoppeld aan de zeespiegelstijging en veranderingen in het stroomgebied van de Rijn. De twee extra decimeters fluctuatie creëren op gebiedsschaal nieuwe opgaven: de dijken, kunstwerken en ecologische systemen zijn beperkt resistent tegen deze verandering. De fluctuatie die tot mogelijk vijftig centimenter binnen enkele decenia toeneemt, benadrukt dat het verhogen van de dijken, het beteugelen van de Waterwolf, niet het antwoord is.
De ‘waterschijf van 20cm’ (later 50) die vereist is om de klimatologische veranderingen op te vangen hebben grote lokale impact op het IJsselmeer. Waterveiligheid, ecologische- en economische condities veranderen door de nieuwe peildynamiek.
waterveiligheid
- dijkversterking (hoogte + stabiliteit) - kwel
ecologie
- nieuwe dynamiek (extremen) - afname habitattype diversiteit
economie
- zoetwatervoorraad - havens / kunstwerken
25
Afsluitdijk
Flexibel Peil
1932
2022
OEVERLAB
‘landleeuw’ werkt samen met de ‘waterwolf ’ samen met de ‘waterwolf ’ mens‘landleeuw’ gebruikt dewerkt natuur mens gebruikt de natuur
De ‘landleeuw’ gaat De de ‘landleeuw’ samenwerking gaat deaan samenwerking met de ‘waterwolf aan met ’ de ‘waterwolf ’
26
‘landleeuw’ werkt samen met de ‘waterwolf ’ mens gebruikt de natuur
De ‘landleeuw’ gaat de samenwerking aan met de ‘waterwolf ’ De ‘landleeuw’ gaat de samenwerking aan met de ‘waterwolf ’
De ‘landleeuw’ gaat de samenwerking aan met de ‘waterwolf ’
NAP 0.10
Doelstelling is om het flexibel peil,een waterveiligheidingreep, te gebruiken voor een duurzame, zelfredzame oplossing die een meerwaarde oplevert voor het IJsselmeer. ‘Building with nature’, natuurlijke processen omarmen, samenwerken met de Waterwolf.
-0.00 -0.10
2022
2050 (verwacht)
0,2m1
0,5m1
M
J
-0.20 -0.30 -0.40 -0.50 -0.60
M
A
J
A
gereguleerd systeem flexibel peil
S
O
natuurlijk watersysteem debiet riviersysteem
Flexibel Peil, Het tegennatuurlijke flexibel peilbeheer in het IJsselmeer gebruiken als ‘verzoening’ tussen het gereguleerd- en het natuurlijk systeem.
*FLEXIBEL PEIL PARADOX Het noodzakelijk waterbeheer in het IJsselmeer volgt niet de aanvoer van de rivieren (neerslag) en is daarmee tegennatuurlijk. In de winter word het peil kunstmatig laag gehouden om intensieve buien te kunnen bergen. In de (na)zomer gebeurt het tegenovergestelde; het peil is relatief hoog om bij tijden van langdurige droogte de landbouw van water te voorzien.
De impact op het ecosysteem is dan ook ongunstig; oeverflora en fauna is in de winterperiode in ruste en beter bestand tegen hoog water. Frequentie en hoeveelheid zijn belangrijke variabelen in het Flexibel Peil. Gestreeft moet worden naar een peilbeheer dat maximaal aansluit bij de natuurlijke dynamiek (lager in zomer, hoger in winter) om het natuurlijke proces te benaderen. 27
Zurich
zee
rivier
28
Zwolle
N
W
O
zw-wind
invloed peildynamiek het hoogst
ees
evral
NOMLAS redlop
dna LE E_SN OCERP
0002 a rutan
anadrome vis eiceps
laog
MARAP
naj _S RETE
dnazen
vismigratieriver
OITIDN
mc53 l aareih cs .y5 ees 1
Z
.y1,0
mc7 la asalg .y2-1, 0 ees
mc03 l aa .y0 1-8 revir
van ‘Zwolle tot Zurich’ Het IJsselmeer kent ondanks zijn gereguleerd karakter een grote verscheidenheid. Door windinvloeden is het flexibel peil het intensiefst aan de noordoostkant van het meer. Het nu als natura 2000 bestemde IJsselmeer kent veel verschillende biotopen. Dit oevertrace vervult in de nabije toekomst een nog belangrijkere ecologische functie door de vismigratierivier. (2020) Het ‘achterland’ binnen het trace Zwolle tot Zurich, (IJsselmonding tot Afsluitdijk) kent een grote verscheidenheid in landschapstypes en potentie voor ‘building with nature’. De rijke diversiteit in kust typologie aan het IJsselmeer biedt hiermee een uitgelezen kans voor experiment voor ‘bulding with nature’ technieken: het OEVERLAB IJSSELMEER.
sleutelrol in ecologisch systeem
diverse landschapstypen
29
30
o.b.v. spanvis.nl
Friese IJsselmeerkust
Friese Klifkust
Noordoostpolder
IJsselmonding
terpenlandschap mounts, sea clay
lage tot hoge zandgronden weide- en bouwlanden, veengebieden, peat landscape, reclaimations and lakes
kliffen
Zand-op-keileemgronden, tuinwallen cliffs
landaanwinnningen reclaimed land
riviermonding river mouth
foto’s Siebe Swart fotografie
Flevoland
31
Aan de Noordoostzijde van het IJsselmeer ‘vijf verschillende kusten’ met verschillende karakteristiek van het landschap.
Friese klifkust
Friese IJsselmeerkust
Harlingen Zurich
Makkum Gaast
Workum
Oudemirdum Hindelopen
WADDENKUST 32
FRIESE IJSSELMEERKUST
Stavoren
Nijemirdum
Mirns
FRIESE KLIFKUST
IJsseldal
Noordoostpolder
Flevokust
Lemmer
Zwolle Emmeloord Schokland Urk
Dronten Lelystad
NOORDOOSTPOLDER
IJSSELMONDING
FLEVOLAND 33
modellen: diversiteit IJsselmeerkust (glas, 21x21cm) Friese IJsselmeerkust & Noordoostpolder 34
35
OEVERLAB IJSSELMEER
‘building with nature’ innovatielandschap voor waterveiligheid
Waterloopkundig laboratorium, Archief TU Delft
38
Proefpolder Andijk, 1927 Experiment en proeven maken deel uit van de strijd tegen het water.
39
OEVERLAB IJSSELMEER 150km oever-experiment; innovatielandschap voor waterveiligheid door ‘building with nature’ 40
OEVERLAB - IJSSELMEER Het vastleggen van de grillige ‘Waterwolf ’ ging gepaard met rampen en mislukkingen. Zeker vanaf het eind van de 20e eeuw krijgt onderzoek, in de vorm van (wetenschappelijke) modellen en proefopstellingen een zware stem in het bepalen van de ingreep. Zelfs in 1:1 schaal word er geexperimenteerd met bijvoorbeeld ‘proefpolder Andijk’ alvorens te starten met de drooglegging van de andere Zuiderzeepolders. Het experiment en de Nederlandse innovatiekracht hierachter is belangrijk in de globale (kennis)economie op het gebied van waterveiligheid. Ook in andere deltas is de verandering van ‘tegen naar met natuurlijke processen’ gaande. Voor deze huidige transitie zijn nieuwe experimenten noodzakelijk. De invoering van het Flexibel Peil is het startsein om de nieuwe opgaven op het gebied van waterveiligheid, ecologie en economie te benaderen met Building with Nature. Het Oeverlab biedt ruimte voor verschillende kleine innitiatieven, gelieerd aan de natuurlijke dynamiek, eigenschappen en uitdagingen van het (achterliggende) landschap. Er is ruimte voor experiment, klein beginnen, trial and error, learning by doing. Pilot Zandmotor wordt sterk gemonitord. De ‘Argusmast’ verzameld data van de natuurlijke processen, ‘Building with Nature’ gegevens.
41
vegetatie
sediment
landbouw
visserij
De voormalige Zuiderzeekusten en de IJsselmonding kennen geleidelijke oevers met (onderwater)vegetatie. Sedimenttransport vind plaats door windinvloeden en aanvoer van de rivier. Bij de ‘inzetstukken’ van de Zuiderzeewerken zijn de aanknopingspunten te vinden in het achterliggende productielandschap. 42
landbouw
stedelijk gebied
rivier sediment
Binnen het OEVERLAB IJSSELMEER een match tussen de mogelijkheden voor Building with Nature experiment en de lokale landschappelijke condities.
FRIESE IJSSELMEERKUST
NOORDOOSTPOLDER
FRIESE KLIFKUST
OEVERLAB IJsselmeer
ZANDMOTOR
BIO DAM
FLEVOKUST
IJSSELDAL
landschappelijke condities kansen & opgaven
VEGETATIE
DAM / DRIJVEND
‘building with nature’
VEEN
DYNAMISCHE KWELDER
43
44
Twee ontwerpuitwerkingen binnen het OEVERLAB.
Friese IJsselmeerkust vegetatie
ECOLOGIE
sediment
WATERVEILIGHEID Noordoostpolder landbouw
visserij
ECONOMIE
45
NOORDOOSTPOLDER
productieve kust zorgt voor waterveiligheid
Westermeerdijk, Noordoostpolder
48
Noordoostpolder, ‘man made landschap’ Siebe Swart fotografie 49
NOORDOOSTPOLDER
dijkversterkingsopgave geen land-water gradient
Landbouwpolder in de voormalige Zuiderzee
5.00 WP. -0.20 -4.00
-4.00 -2000m
-5.00
vaargeul
-4.50
afstand t.o.v. de Dijk
-1000m
windmolen
dijk
huidige situatie principeprofiel ^ potentie Building with Nature v
DAM / DRIJVEND
50
BIO DAM
VEGETATIE
Noordoostpolder, productie en waterveiligheid De potentie van Building with Nature ligt bij de ‘inzetstukken’ als de Noordoostpolder voornamelijk in landbouw gerelateerde toepassingen (vegetatie en biodammen). Het knelpunt vanuit waterveiligheid betreft een dijkstabilisatie opgave, voornamelijk door de grotere golfimpact aan de diepe kust. Daarnaast kent het achterland problemen met (zoute) kwel en een transitie in het landbouwsysteem door uitputting van de bodem, milieuregels en schaalvergroting. Visserij is grotendeels verdwenen uit het IJsselmeer. Dit is mede te verklaren door de slechte ecologische situatie; de harde land-water overgang.
landbouw nutrientenoverschot
Noordoostpolder
Noordoostpolder, huidig
kwel (zout)
51
principeprofiel Noordoostpolder, huidig
LIVING REEFS
principeprofiel Noordoostpolder, OEVERLAB IJSSELMEER
52
DRIJVENDE ELEMENTEN
Het landbouwsysteem biedt het aanknopingspunt voor de Building with Nature ingreep: teeltmoeras1, drijvende elementen2 en living reefs3
TEELTMOERAS
53
kwelproblematiek; ‘van de nood een deugd maken’
ontgraven + opzetten peil
kwelsloot uitbreiden tot achterdijks teeltmoeras, afname (zoute) kwel door laag zoetwater
Verschillende teeltcondities in kader van het experiment.
54
teeltmoeras1
De kwelproblematiek wordt geaccepteerd; een verbreding van de ‘kwelsloot’ tot een grotere buffer met tevens waterzuiverend retentiegebied. De nieuwe laagte wordt een (zout)waterkwelbestendig ‘binnendijks teeltmoeras’ met nieuwe landbouwproductie als riet, biezen en wilgen. Deze bio-bouwers vormen de bouwstof voor drijvende modules in de vooroever. (pag. 56-57)
riet
wilg
Pragmites australis
Salix alba
BIO BASED BOUWMATERIALEN
lisdodde
Typha angustifolia
55
drijvende elementen
Driehoekig casco, meest efficiente - golfbrekende - layout, geĂŻmplementeerd op het grid van windmolens.
Beweegbare modules absorberen wind en golfkracht bij extreme weersomstandigheden. 56
drijvende elementen2
Elementen die letterlijk meebewegen met het nieuwe peil. Ze worden tot strengen gekoppeld om de kracht van de golven te kunnen absorberen. De wendbare driehoekige layout maakt dat de golfkracht wordt ‘afgeleid en elkaar ontmoet’ waardoor de kracht afneemt. De luwere velden die vervolgens ontstaan zijn geschikt voor aquacultuur.
eendenkroos
schelpdieren
viskweek
Samenwerking tussen het ‘achterdijks teeltmoeras’ en de ‘drijvende elementen’.
57
golfbrekers gecombineerd met Wolhandkrab productiekooien 58
bio dammen3
Starre golfbrekende betonpalen vormen een rotsachtig onderwaterlandschap, een welkome interventie voor natuur. Flora en fauna gebruiken het ‘incident’ in het open water. Vestigingsplek voor driehoeksmosselen, die uitgroeit tot een ‘natuurlijke buffer’. Op de bodem worden in een kooi Wolhandkrabben gekweekt die profiteren van de waterkerende biodam.
crab cages
Pandion haliaetus
wavebraking concrete structures, creates new microbiotope
Esox lucius
harvesting cage
Phalacrocorax carbo
Sander lucioperca
59
living reefs
60
starre golfbreker
meebewegende golfbreker
kwelacceptatie
wolhandkrabben
casco voor toekomstige teelten
bio based building materials
aquatische fauna (natura 2000)
aquatische fauna (natura 2000)
oever- flora fauna (natura 2000)
drijvende eilanden
teeltmoeras
living reefs
haven
productievelden
teeltmoeras
drijvende elementen
500m
61
LIVING REEFS
drijvende elementen meebewegende golfbrekers
62
DRIJVENDE ELEMENTEN
living reefs starre golfbrekers in vooroever
impuls visserij door verbeterde ecologische condities / viskweek
mondiale belangstelling voor het nieuw waterveiligheidstijdperk ĂŠn landbouwinnovatie
drijvende elementen; casco voor nieuwe drijvende teelten
van no-go area naar een interessant landschap
Noordoostpolder, productie en waterveiligheid De polderzoom, dijk en windmolens aan de rand van de Noordoostpolder opereerden voorheen als autonome elementen. Door de ‘building with nature’ proeven, ontstaat samenhang, een landschappelijk systeem dat past bij het productielandschap.
TEELTMOERAS
dijk transformeert van lijn naar zone
peilopzet in teeltmoeras
nieuwe ecologische condities verschillende omstandigheden binnen teeltmoeras
directe omzetting (bio)grondstoffen tot drijvende elementen
landbouwinnovatie
63
FRIESE IJSSELMEERKUST
zelfredzaam natuurlandschap
Friese IJsselmeerkust, Siebe Swart fotografie
Friese IJsselmeerkust, Zeedijk
FRIESE IJSSELMEERKUST
afslag oever
verstoring ecologie door grondwaterpeilfluctuatie
Oude Zuiderzeekust
0.40
WP. -0.20
0.60
0.20 < > 0.40
0.80
-3.00
-4.000
-3.000
vaargeul
-2.000
diep plateau
ondiep plateau
-1.000
‘zandige koppen’, riet en voormalige schelpenbanken
buitendijks land, extensief beheerd grasland
huidige situatie principeprofiel ^ potentie Building with Nature v
68
DYNAMISCHE KWELDER
VEEN
ZANDMOTOR
DAM / DRIJVEND
BIO DAM
VEGETATIE
Friese IJsselmeerkust, natuurlandschap Het Friese kustlandschap, ten noorden van Stavoren, wordt gekenmerkt door kleine vissersdorpjes aan de grillige oude zeedijk. De buitendijkse voormalige gorzen; droogvallende zandplaten/vooroevers ten tijde van de Zuiderzee, vormen recreatie- of natuurgebieden. Door nog aanwezige sedimentverplaatsing vormen de ondiepe oevers een dynamisch natuurgebied. Het flexibel peil verandert de (grond)waterpeilcondities van de natuurgebieden. Daarnaast vergroot de â&#x20AC;&#x2DC;extra schijf waterâ&#x20AC;&#x2122; de golfoploop met kustafslag van de begroeide oever als gevolg.
dijkversterkingsopgave Kooiwaard Workummerwaard
3.80
De oevervegetatie en slibdynamiek bieden het aanknopingspunt voor de Building with Nature ingreep: boomriffen1, kraggendammen2 en moeraspolder3.
afstand t.o.v. de Zeedijk
Zeekleilandschap
Friese IJsselmeerkust, huidig
Zeedijk
69
principeprofiel Noordoostpolder, huidig
‘KRAGGENDAM’
principeprofiel Friese IJsselmeerkust, OEVERLAB IJSSELMEER
70
BOOMRIFFEN
De geleidelijke land-water overgang bij een deel van het Friese kustlandschap wordt sterk uitgebreid, zowel in areaal als diversiteit. Dit zorgt voor een ecologisch interessant landschap, bovendien is de primaire kering beter beschermd tegen de golfkracht.
MOERASPOLDER
71
huidig: monotoon wilgenbos, Salix alba.
verondieping
luwte
boomdammen
versnelling
nieuwe condities , waterkering tevens natuurontwikkeling
72
boomriffen1
Kooiwaard:
De relatief monotone wilgenbossage wordt deels gekapt en getransformeerd tot een afwisselend waterlandschap. De voor natuurontwikkeling interessante dynamiek in de kreken wordt geintensiveerd door het flexibel peil en de positionering van â&#x20AC;&#x2DC;boomriffenâ&#x20AC;&#x2122;. De interresante microbiotopen zorgen naast snelheid in de kreken ook voor luwte bij de oevers.
semi-fixed,
73
74
Kooiwaard, boomriffen zorgen voor een dynamisch waterkerend vooroeversysteem 75
aanleg
t=1
biotoop waterfauna
76
oeverbeplanting plas-dras
vastleggen / aanslibbing sediment
moeras- en drijfbladplanten
kraggendammen2
Workummerwaard:
Het buitendijkse areaal vegetatie (riet en biezen) word in omvang en diversiteit vergroot door Kraggendammen. Geoogste kraggen (of (drijf)tillen; natuurlijke overgang land-water) vormen in de ondieptes van de vooroever een gevarieerd moeras. De structuren zorgen voor luwte, aanwas van het sediment en verderde ontwikkeling van de vegetatie en vormen zo een robuust waterkerend vooroeverlandschap.
Kraggen
77
Kraggendammen t-2, aanleg luwtestructuren en beplanting
t-2, aangroei sediment en ontwikkeling beplanting
78
t-3, aangroei sediment en ontwikkeling beplanting
winterbeeld
79
waterinlaat en terugslagklep
ander beheer
Landschappelijke condities veranderen, waterinlaat + beheer
vernatting achter zomerdijk
ontwikkeling vegetatie 80
moeraspolder3
Workummerwaard:
Door verhoging van het grondwaterpeil en een nieuwe waterinlaat (bij hoog Flexibel peil) transformeert het weidegebied tot een afwisselend landschap van poelen, rieten wilgenstruweel. De retentiepoelen en de vegetatie zorgen voor een afname in de golfoploop.
ontwikkeling vegetatie en veen 81
huidige situatie
t=1, aanleg kraggendammen en waterinlaat t.b.v. moeraspolder 82
t=2, ontwikkeling kraggendammen en moeraspolder
t=3, ontwikkeling kraggendammen en moeraspolder 83
dynamische golfbreker
meegroeiende golfbreker
â&#x20AC;&#x2DC;oppolderingâ&#x20AC;&#x2122; en golfbreker
rijshout
riet en organisch materiaal
organisch materiaal
aquatische flora en fauna (natura 2000)
aquatische flora en fauna (natura 2000)
moerasvegetatie en fauna
boomriffen
84
kraggendammen
moeraspolder
85
huidig â&#x20AC;&#x2DC;uitkijkpuntâ&#x20AC;&#x2122;
- kust niet toegangkelijk - doodlopende weg in polder
Makkum
Peil-kijk-punt!
- nieuwe voetgangersroute aan de kust - aanlegsteiger en spectaculair uitzichtpunt
Workum
Stavoren 86
De waterinlaat (moeraspolder) op het kruispunt van de twee zomterdijken wordt tevens openomen in recreatienetwerk en krijgt een bijzondere aanlegplaats en uitkijkpunt; het peil-kijk-punt. Het uitkijkpunt reageert op de peilfluctuatie. Een kleine fluctuatie heeft een grote impact; metaforisch voor het flexibel peil. NAP 0.10 -0.00 -0.10
2022
2050 (verwacht)
0,2m1
0,5m1
M
J
-0.20 -0.30 -0.40 -0.50
peil = -0.30
-0.60
M
A
J
A
S
O
peil = -0.20
peil = -0.10 87
88
zelfredzaam park De aaneenschakeling van deelprojecten creeren een waterkerend oeverlaboratorium voor mens, plant en dier. De nieuwe condities door het flexibel peil worden gebruikt als vliegwiel voor aan waterveiligheid gekoppelde gebiedsontwikkeling. Een waterkerend landschap op de rand van land en water is bestemd tegen eventuele nieuwe peilfluctuaties. Het OEVERLAB als icoon van het nieuwe waterveiligheidtijdperk waarin de Landleeuw samenwerkt met de Waterwolf. Het onderschrijft de potentie van ‘Building with Nature’ i.r.t. waterveiligheid. Een combinatie van verschillende disciplines; ecologie, economie (landbouw en recreatie) en waterveiligheid, zijn bijeengebracht tot een landschappelijk systeem. De voorheen scheidende dijk transformeert tot een parkzone aan de kust van Zwolle tot Zurich. Het park is het koppelstuk tussen water en het achterland. In tegenstelling tot de afschrijfposten: dijk en gemaal, zorgen de ‘building with nature’ experimenten voor nieuwe economische verdienmodellen. Een lange termijn investering, met als resultaat veiligheid, ecologische vooruitgang en welvaart. mondiale belangstelling voor het nieuwe waterveiligheidstijdperk én landbouwinnovatie
89
BRONNEN
92
bronnen: Nationaal waterplan 2016-2021 Rijkswaterstaat Factsheet Peilbesluit IJsselmeergebied Rijkswaterstaat peilbeheer IJsselmeer, voorverkenning LT peilbeheer IJsselmeer verslag en factsheets Rijkswaterstaat Peilbesluit IJsselmeergebied, notitie reikwijdte en detailniveau_tcm21-86354 Rijkswaterstaat KNMI, verwachte zeespiegelstijging Rijkswaterstaat KNMI, verwachte transformatie Rijndebiet Rijkswaterstaat Vijf jaar Pilot Zandmotor, Rijkswaterstaat Rijkswaterstaat Synthesedocument-DeltaProgrammaIJsselmeer-definitief Rijkswaterstaat 160308-Building-with-Nature-pilot-Zandmotor-Friese-IJsselmeerkust ECOSHAPE BwN ECOSHAPE Beleidslijn 2100, ecodynamische visie IJsselmeer 2100, edepotlink_t51e3dbf5_001 ECOSHAPE Trekvogels_Rap_2012-22_Flywaytrends sovon Leerstoel IJsselmeer, TU Delft Frits Palmboom sediment IJsselm morfodynamiek 2006 rivieren H. Middelkoop Waterloopkundig laboratorium Steenhuis Meurs 072_ak_IJsselmeer_oktober 2007 kiwa research Concept Visplan IJsselmeer11 april 2011 comp vbc IJsselmeer Kwaliteitskaders IJsselmeer Strootman landschapsarchitecten 1209426-000-VEB-0002-r-Kustlijnzorg_en_waterveiligheid Deltares overige documenten behorend bij het afstudeerpoject: Stein van Brunschot, 2016-2017 De noodzaak van land maken, paper O5, AvB IJsselmeer, dansend land, projectvoorstel IJsselmeer, dansend land, inventarisatie ‘building with nature’ IJsselmeer, dansend land, inventarisatie IJsselmeer, NOP Friese IJsselmeerkust, ruimtelijk inventarisatie LABuitwerking, Friese IJsselmeerkust, NOP ontwerpuitwerking Building with Nature, landscape architectural analysis analyse ‘building with nature’ Maquette NOP 21x21cm glas Maquette Friese IJsselmeerkust 21x21cm glas peil-kijk-punt 150x50x50cm bronnen, directe beinvloeding: Dredge drain and reclaim, the art of a nation Johan van Veen Ruimte voor de Rivier Rijkswaterstaat Natuur uitschakelen, natuur inschakelen L.. Le Roy Naar een integraal kustbeleid R. Waterman
93