Oeverlab IJsselmeer_Stein van Brunschot

OEVERLAB IJSSELMEER innovatielandschap voor waterveiligheid door ‘building with nature’

Stein van Brunschot

Academie van Bouwkunst Amsterdam landschapsarchitectuur, augustus 2017

Stein van Brunschot Academie van Bouwkunst Amsterdam augustus 2017

Sander Lap (mentor)

landschapsarchitect, stedebouwkundige

Lodewijk van Nieuwenhuijze landschapsarchitect

Joost van Hezewijk

beeldend kunstenaar, landschapsarchitect

Polders in Nederland, bewerking Bosatlas

‘God created the world, the Dutch created the Netherlands’

‘De Landleeuw’ domineert ‘de Waterwolf.’

Animalisering van de verhouding: mens ten opzichte van natuur.

Bedyckinge vande groote water meeren (Haarlemmermeer) Universiteit Leiden, 1641

> V

Jan Adriaenszoon Leeghwater: ‘‘Het bedijken van Meren, en het brengen van schadelijke, verderfelijke wateren tot goed land, is een van de noodwendigste, profijtabelste Godszaligste dingen in Holland’’

voorwoord

‘God created the world, the Dutch created the Netherlands.’

Ruim tweeënhalfduizend jaar probeert de ‘Hollandse Landleeuw’ de ‘Waterwolf ’ zijn wil op te leggen: het tijdperk waarin

mensen domineren over natuur. De laatste decenia is er een complete ommekeer gaande in denkwijze ten opzichte van waterveiliheid. Niet langer zijn harde keringen en het vastleggen van natuurlijke- ecologische processen de oplossing. Dé Nederlandse traditie; het gevecht met het water is in transitie.

Traditie n transitie, een persoonlijke ervaring

Lennisheuvel, 2005 Stein (13 ‘Ze zijn achter de waterloop aan het vergraven, machines graven poelen en veranderen ‘‘de loop’’ Oma: ‘Ja, ik heb het gezien. Ik weet nog dat ome Gerard daar met de hand sloten heeft gegraven en dat de beek werd gekanaliseerd. ‘ Stein: ‘Met de hand gegraven?! Waarom deed hij dat?’

Oma: ‘De natte gronden werden ontgonnen, de ruigte werd weiland en akkers.

Stein: ‘En wat doen ze nu?’

Oma: ‘Ze brengen het terug in de oude staat. De landbouwgrond en het loopje worden natuurgebied...’

Stein: ‘Het ziet er wel mooi uit, allemaal ruig gras en bloemen’ Oma: ‘‘Vroeger kreeg ik een boete als dit soort distels in mijn akker te vinden waren.’’

Mijn oma was het niet eens met de natuurontwikkeling, pas enkele decenia geleden ‘ontgonnen’ en nu weer ‘verruigt’.

Deze transitie is op (inter)nationaal niveau te herkennen. In het -trotsmakende- boek: Dredge Drain and Reclaim (1948), zijn de plannen voor de toekomst ambitieus: inpoldering van het Markermeer, de Zeelandse zeearmen en de Waddenzee.

Weinig van de naoorlogse toekomstplannen zijn gerealiseerd.

Building with Nature De Waddeneilanden, inmiddels Unesco werelderfgoed, en de duidelijk herkenbare landschappelijke processen fascineren me. Tijdens mijn werkperiode op Terschelling (bij SLeM, 2014), zijn de processen als duin- en kweldervorming, inzichtelijk gemaakt middels een ‘Mondriaanse Kwelder’ en ‘Windwerk (SLeM, 2015)’. Deze projecten gaven me inzicht in de potentie van bouwen met de natuur.

De toekomst voor de eeuwige strijd met het water Building with nature is de toekomst voor waterveiligheid; de Landleeuw gaat een samenwerking aan met de Waterwolf. De ingenieurs-pragmatiek wordt verenigingd met respect voor het natuurlijk systeem. Landschapsarchitecten, ontwerpers met kennis van landschappelijke processen en ‘ingenieurs’ vaardigheden spelen hierbij een grote rol. Het afstudeerproject bied de mogelijkheid om de transitie met ontwerp te beproeven in het IJsselmeer. Waarbij mijn fascinatie voor het ‘gevecht met de waterwolf ’ en de incorporatie van natuurlijke, landschappelijke processen’’ de fundamenten vormen.

Stein van Brunschot augustus 2017

5

Wadland, Oerol 2014, SLeM Een ‘Mondriaanse kwelder’ maakt het landschappelijke kwelderproces inzichtelijk. foto Gerrit-Bart Volgers

7

inhoud 5.

voorwoord

opgave 14 revisie waterveiligheid

22 IJsselmeer OEVERLAB IJSSELMEER 36

innovatielandschap door ‘building with nature’

46

Noordoostpolder, productieve kust zorgt voor waterveiligheid

64

Friese IJsselmeerkust, zelfredzaam natuurlandschap

90 bronnen

REVISIE WATERVEILIGHEID

tijdperk van domineren ten einde

verandering ten opzichte van waterveiligheid draait 180 graden binnen ĂŠĂŠn generatie:

> > >

Weg met de Afsluitdijk (2015)

Future reclaimations (planned) Dredge Drain Reclaim, the art of a nation, 1949,

Future reclaimations the Netherlands (1949)

Weg met de Afsluitdijk (2015) LAMA landscape architects 2015 (bewerkt)

500 v Chr.

0

ca. 500 v. Chr. eerste bewoning van de delta, natuurlijke kwelderruggen worden verhoogd.

14

ca. 800-1000 periode van dijkjes en sluizen

1000

Oosterscheldekering, 1969-1986, Rijkswaterstaat

O.a. de Oosterscheldekering (1960-1986) en Plan Ooievaar (1983) zijn tekenend voor de ommekeer m.b.t. de omgang van het strak gereguleerde watersysteem.

Een eerste stap naar de acceptatie van natuurlijke processen.

Plan Ooievaar, HNS landschapsarchitecten 1985

revisie waterveiligheid Ruim tweeënhalfduizend jaar probeert de ‘Hollandse Landleeuw’ de ‘Waterwolf ’ zijn wil op te leggen: het tijdperk waarin mensen domineren over natuur. De laatste decenia is er een complete ommekeer gaande in denkwijze ten opzichte van waterveiliheid. Niet langer zijn harde keringen en het vastleggen van natuurlijke- ecologische processen de oplossing. Het is monofunctioneel, te kostbaar en niet adaptief. In het nieuwe tijdperk zet de mens natuurlijke processen slim naar zijn hand. Waterveiligheid vereist permanent dynamische systemen met meervoudig integraal gebruik: zelfredzaam en een hoog ‘return of investment’. De ‘Hollandse Landleeuw’ gaat een samenwerking aan met de ‘Waterwolf ’

2000

ca. 1400 eerste windmolens

ca. 1850 stoomgemaal

Pilot Zandmotor, Rijkswaterstaat 2011

Pilot Zandmotor gaat hierin een stap verder, natuurlijke processen worden ‘positief gemanipuleerd’: ‘Building with Nature’ 15

Pilot Zandmotor, Rijkswaterstaat 2011

Pilot Zandmotor (Kijkduin, Nederland) gebruikt de landschappelijke processen. Het getij, wind en golven verplaatsen de kunstmatige, menselijke zandsupletie en verstevigen het kustfundament.

‘Building with Nature’ ontwikkeling 2011-2016 (foto’s) schematisch

16

^ v

17

ZANDMOTOR

VEGETATIE

De diversiteit van Building with Nature laat zich nauwelijks in categorieen samenvatten. Naast variĂŤteit in waterveiligheid, ecologie en profit verschilt de positionering t.o.v. de oever, schaal en ruimtelijke expressie. In tegenstelling tot het oude tijdperk kan waterveiligheid secundair zijn, het zwaartepunt ligt dan bij economische- of ecologische belangen. Vanuit landschapsarchitectonisch perspectief zijn de veelheid aan toepassingen vergeleken en gegroepeerd tot bouwstenen.

BIO DAM

18

DAM / DRIJVEND

DYNAMISCHE KWELDER

Building with Nature Het brede concept: ‘Building with nature’ heeft als kenmerk dat het natuur- of ecosysteemwaarden gebruikt in plaats van zich er tegen afkeert. In de jarenlange strijd tegen het water werd ecologie nagenoeg irrelevant bevonden. Kostbare dammen en dijken wierpen letterlijk een lijnvormige bariere op. Buiten waterveiligheid kent de oude methodiek geen enkele vorm van ‘profit’, het zijn monofunctionele afschrijfposten.

DIJK

WATERVEILIGHEID ECONOMIE ECOLOGIE

ÉÉN LIJN

VEEN

Een analyse van Building with Nature toepassingen toont aan dat de verhoudingen tussen, waterveiligheid, ecologie en profit verschillend zijn. ‘Building with nature’ gaat uit van de dynamiek van de plaats en levert een bijdrage aan gebiedsgerichte vraagstukken. De ‘waterveiligheidslijn’ transformeert naar een zone op de grens van land en water.

WATERVEILIGHEID ECONOMIE

BUILDING WITH NATURE

ECOLOGIE

ZONE

19

IJSSELMEER

‘kroonstuk van de Hollandse Landleeuw’ onder druk

zeespiegelstijging 0,35-0,80m1

.... m3 / sec rivierextremen

22

00

50

30

16

0

12

bc

8

12

0

0

Debiet Rijn: toename in extreme prognose 2100 klimaatverandering jaargemiddelde afvoer 1901-2016

PBL, 2017

jaargemiddelde Lobith 2200m3/sec

IJsselmeer Het IJsselmeer; het kroonstuk van de landleeuw, het afdammen van de oncontroleerbare Zuiderzee. Een nieuwe provincie met de meest vruchtbare landbouwgrond ter wereld ontstond, naast de bescherming tegen het water.

Het kunstmatige meer staat echter onder druk, dammen, dijken en gereguleerde watersystemen blijken onvoldoende resistent voor veranderingen. De huidige dijk is niet sterk Ên hoog genoeg, risico’s nemen toe door grilligheid in het klimaat (zeespiegelstijging, rivierextremen).

Zeespiegelstijging

prognose ++ 2100 + 0.80m

PBL, 2017

1996, A2 onder water

prognose min. 2100 + 0.35m

2017

Het IJsselmeer staat onder druk door klimatologische veranderingen; het riviersysteem (Rijn) en zeespiegelstijging. Het riviersysteem krijgt te maken met meer extremiteiten; droogte en natte periodes. ^ Lozing van het IJsselmeerwater in de Waddenzee wordt bemoeilijkt door de stijgende zeespiegel. >

Waddenzee

IJsselmeer

17

20

60

19

32

19

18

50

2100

spuisluizen Kornwerderzand, beeldbank Rijkswaterstaat

1900

Ontwikkeling van de regio rond het IJsselmeer (Flevo Lacta, Zuiderzee, IJsselmeer) 23

NAP 0.10

NAP 0.10

-0.00

-0.00

-0.10

-0.10

-0.20

-0.20

-0.30

-0.30

-0.40

-0.40

-0.50

-0.50

-0.60

M

A

M

vast peil

J

1932 - 2022

24

J

A

S

O

-0.60

M

A

2022

2050 (verwacht)

0,2m1

0,5m1

M

J

J

flexibel peil 2022 - ....

A

S

O

0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0 -0,10 -0,20 -0,30 -0,40 -0,50 -0,60 J

F

M

A

huidig streefpeil maximale/minimale waterstand

M

J

J

A

S

O

N

D

gemiddelde waterstand voorkomende waterstanden

Waterstanden hetIJsselmeer IJsselmeer, 1976 2012. De streefpeilen worden regelmatig Figuur 4: Waterstandenin in het in de periode 1976 t/m t/m 2012. overschreven; met het flexibel peilbeheer kan men anticiperen in plaats van reageren.

flexibel peil Om doorstroming en bufferscapaciteit te garanderen introduceert de overheid in 2022 een flexibel peil op het IJsselmeer.(rws 2015) Een herintroductie* pag. 26-27 van dynamiek in de ‘platte bak met water’. Een oplossing op systeemschaal, gekoppeld aan de zeespiegelstijging en veranderingen in het stroomgebied van de Rijn. De twee extra decimeters fluctuatie creëren op gebiedsschaal nieuwe opgaven: de dijken, kunstwerken en ecologische systemen zijn beperkt resistent tegen deze verandering. De fluctuatie die tot mogelijk vijftig centimenter binnen enkele decenia toeneemt, benadrukt dat het verhogen van de dijken, het beteugelen van de Waterwolf, niet het antwoord is.

De ‘waterschijf van 20cm’ (later 50) die vereist is om de klimatologische veranderingen op te vangen hebben grote lokale impact op het IJsselmeer. Waterveiligheid, ecologische- en economische condities veranderen door de nieuwe peildynamiek.

waterveiligheid

- dijkversterking (hoogte + stabiliteit) - kwel

ecologie

- nieuwe dynamiek (extremen) - afname habitattype diversiteit

economie

- zoetwatervoorraad - havens / kunstwerken

25

Afsluitdijk

Flexibel Peil

1932

2022

OEVERLAB

‘landleeuw’ werkt samen met de ‘waterwolf ’ samen met de ‘waterwolf ’ mens‘landleeuw’ gebruikt dewerkt natuur mens gebruikt de natuur

De ‘landleeuw’ gaat De de ‘landleeuw’ samenwerking gaat deaan samenwerking met de ‘waterwolf aan met ’ de ‘waterwolf ’

26

‘landleeuw’ werkt samen met de ‘waterwolf ’ mens gebruikt de natuur

De ‘landleeuw’ gaat de samenwerking aan met de ‘waterwolf ’ De ‘landleeuw’ gaat de samenwerking aan met de ‘waterwolf ’

De ‘landleeuw’ gaat de samenwerking aan met de ‘waterwolf ’

NAP 0.10

Doelstelling is om het flexibel peil,een waterveiligheidingreep, te gebruiken voor een duurzame, zelfredzame oplossing die een meerwaarde oplevert voor het IJsselmeer. ‘Building with nature’, natuurlijke processen omarmen, samenwerken met de Waterwolf.

-0.00 -0.10

2022

2050 (verwacht)

0,2m1

0,5m1

M

J

-0.20 -0.30 -0.40 -0.50 -0.60

M

A

J

A

gereguleerd systeem flexibel peil

S

O

natuurlijk watersysteem debiet riviersysteem

Flexibel Peil, Het tegennatuurlijke flexibel peilbeheer in het IJsselmeer gebruiken als ‘verzoening’ tussen het gereguleerd- en het natuurlijk systeem.

*FLEXIBEL PEIL PARADOX Het noodzakelijk waterbeheer in het IJsselmeer volgt niet de aanvoer van de rivieren (neerslag) en is daarmee tegennatuurlijk.

In de winter word het peil kunstmatig laag gehouden om intensieve buien te kunnen bergen. In de (na)zomer gebeurt het tegenovergestelde; het peil is relatief hoog om bij tijden van langdurige droogte de landbouw van water te voorzien.

De impact op het ecosysteem is dan ook ongunstig; oeverflora en fauna is in de winterperiode in ruste en beter bestand tegen hoog water.

Frequentie en hoeveelheid zijn belangrijke variabelen in het Flexibel Peil. Gestreeft moet worden naar een peilbeheer dat maximaal aansluit bij de natuurlijke dynamiek (lager in zomer, hoger in winter) om het natuurlijke proces te benaderen.

27

Zurich

zee

rivier

28

Zwolle

N

W

O

zw-wind

invloed peildynamiek het hoogst

ees

evral

NOMLAS redlop

dna LE E_SN OCERP

0002 a rutan

anadrome vis eiceps

laog

MARAP

naj _S RETE

dnazen

vismigratieriver

OITIDN

mc53 l aareih cs .y5 ees 1

Z

.y1,0

mc7 la asalg .y2-1, 0 ees

mc03 l aa .y0 1-8 revir

van ‘Zwolle tot Zurich’ Het IJsselmeer kent ondanks zijn gereguleerd karakter een grote verscheidenheid. Door windinvloeden is het flexibel peil het intensiefst aan de noordoostkant van het meer.

Het nu als natura 2000 bestemde IJsselmeer kent veel verschillende biotopen. Dit oevertrace vervult in de nabije toekomst een nog belangrijkere ecologische functie door de vismigratierivier. (2020) Het ‘achterland’ binnen het trace Zwolle tot Zurich, (IJsselmonding tot Afsluitdijk) kent een grote verscheidenheid in landschapstypes en potentie voor ‘building with nature’.

De rijke diversiteit in kust typologie aan het IJsselmeer biedt hiermee een uitgelezen kans voor experiment voor ‘bulding with nature’ technieken: het OEVERLAB IJSSELMEER.

sleutelrol in ecologisch systeem

diverse landschapstypen

29

30

o.b.v. spanvis.nl

Friese IJsselmeerkust

Friese Klifkust

Noordoostpolder

IJsselmonding

terpenlandschap mounts, sea clay

lage tot hoge zandgronden weide- en bouwlanden, veengebieden, peat landscape, reclaimations and lakes

kliffen

Zand-op-keileemgronden, tuinwallen cliffs

landaanwinnningen reclaimed land

riviermonding river mouth

foto’s Siebe Swart fotografie

Flevoland

31

Aan de Noordoostzijde van het IJsselmeer ‘vijf verschillende kusten’ met verschillende karakteristiek van het landschap.

Friese klifkust

Friese IJsselmeerkust

Harlingen Zurich

Makkum Gaast

Workum

Oudemirdum Hindelopen

WADDENKUST 32

FRIESE IJSSELMEERKUST

Stavoren

Nijemirdum

Mirns

FRIESE KLIFKUST

IJsseldal

Noordoostpolder

Flevokust

Lemmer

Zwolle Emmeloord Schokland Urk

Dronten Lelystad

NOORDOOSTPOLDER

IJSSELMONDING

FLEVOLAND 33

modellen: diversiteit IJsselmeerkust (glas, 21x21cm) Friese IJsselmeerkust & Noordoostpolder 34

35

OEVERLAB IJSSELMEER

‘building with nature’ innovatielandschap voor waterveiligheid

Waterloopkundig laboratorium, Archief TU Delft

38

Proefpolder Andijk, 1927 Experiment en proeven maken deel uit van de strijd tegen het water.

39

OEVERLAB IJSSELMEER 150km oever-experiment; innovatielandschap voor waterveiligheid door ‘building with nature’ 40

OEVERLAB - IJSSELMEER Het vastleggen van de grillige ‘Waterwolf ’ ging gepaard met rampen en mislukkingen. Zeker vanaf het eind van de 20e eeuw krijgt onderzoek, in de vorm van (wetenschappelijke) modellen en proefopstellingen een zware stem in het bepalen van de ingreep. Zelfs in 1:1 schaal word er geexperimenteerd met bijvoorbeeld ‘proefpolder Andijk’ alvorens te starten met de drooglegging van de andere Zuiderzeepolders. Het experiment en de Nederlandse innovatiekracht hierachter is belangrijk in de globale (kennis)economie op het gebied van waterveiligheid. Ook in andere deltas is de verandering van ‘tegen naar met natuurlijke processen’ gaande.

Voor deze huidige transitie zijn nieuwe experimenten noodzakelijk. De invoering van het Flexibel Peil is het startsein om de nieuwe opgaven op het gebied van waterveiligheid, ecologie en economie te benaderen met Building with Nature. Het Oeverlab biedt ruimte voor verschillende kleine innitiatieven, gelieerd aan de natuurlijke dynamiek, eigenschappen en uitdagingen van het (achterliggende) landschap. Er is ruimte voor experiment, klein beginnen, trial and error, learning by doing.

Pilot Zandmotor wordt sterk gemonitord. De ‘Argusmast’ verzameld data van de natuurlijke processen, ‘Building with Nature’ gegevens.

41

vegetatie

sediment

landbouw

visserij

De voormalige Zuiderzeekusten en de IJsselmonding kennen geleidelijke oevers met (onderwater)vegetatie.

Sedimenttransport vind plaats door windinvloeden en aanvoer van de rivier. Bij de ‘inzetstukken’ van de Zuiderzeewerken zijn de aanknopingspunten te vinden in het achterliggende productielandschap.

42

landbouw

stedelijk gebied

rivier sediment

Binnen het OEVERLAB IJSSELMEER een match tussen de mogelijkheden voor Building with Nature experiment en de lokale landschappelijke condities.

FRIESE IJSSELMEERKUST

NOORDOOSTPOLDER

FRIESE KLIFKUST

OEVERLAB IJsselmeer

ZANDMOTOR

BIO DAM

FLEVOKUST

IJSSELDAL

landschappelijke condities kansen & opgaven

VEGETATIE

DAM / DRIJVEND

‘building with nature’

VEEN

DYNAMISCHE KWELDER

43

44

Twee ontwerpuitwerkingen binnen het OEVERLAB.

Friese IJsselmeerkust vegetatie

ECOLOGIE

sediment

WATERVEILIGHEID Noordoostpolder landbouw

visserij

ECONOMIE

45

NOORDOOSTPOLDER

productieve kust zorgt voor waterveiligheid

Westermeerdijk, Noordoostpolder

48

Noordoostpolder, ‘man made landschap’ Siebe Swart fotografie 49

NOORDOOSTPOLDER

dijkversterkingsopgave geen land-water gradient

Landbouwpolder in de voormalige Zuiderzee

5.00 WP. -0.20 -4.00

-4.00 -2000m

-5.00

vaargeul

-4.50

afstand t.o.v. de Dijk

-1000m

windmolen

dijk

huidige situatie principeprofiel ^ potentie Building with Nature v

DAM / DRIJVEND

50

BIO DAM

VEGETATIE

Noordoostpolder, productie en waterveiligheid De potentie van Building with Nature ligt bij de ‘inzetstukken’ als de Noordoostpolder voornamelijk in landbouw gerelateerde toepassingen (vegetatie en biodammen). Het knelpunt vanuit waterveiligheid betreft een dijkstabilisatie opgave, voornamelijk door de grotere golfimpact aan de diepe kust. Daarnaast kent het achterland problemen met (zoute) kwel en een transitie in het landbouwsysteem door uitputting van de bodem, milieuregels en schaalvergroting.

Visserij is grotendeels verdwenen uit het IJsselmeer. Dit is mede te verklaren door de slechte ecologische situatie; de harde land-water overgang.

landbouw nutrientenoverschot

Noordoostpolder

Noordoostpolder, huidig

kwel (zout)

51

principeprofiel Noordoostpolder, huidig

LIVING REEFS

principeprofiel Noordoostpolder, OEVERLAB IJSSELMEER

52

DRIJVENDE ELEMENTEN

Het landbouwsysteem biedt het aanknopingspunt voor de Building with Nature ingreep: teeltmoeras1, drijvende elementen2 en living reefs3

TEELTMOERAS

53

kwelproblematiek; ‘van de nood een deugd maken’

ontgraven + opzetten peil

kwelsloot uitbreiden tot achterdijks teeltmoeras, afname (zoute) kwel door laag zoetwater

Verschillende teeltcondities in kader van het experiment.

54

teeltmoeras1

De kwelproblematiek wordt geaccepteerd; een verbreding van de ‘kwelsloot’ tot een grotere buffer met tevens waterzuiverend retentiegebied.

De nieuwe laagte wordt een (zout)waterkwelbestendig ‘binnendijks teeltmoeras’ met nieuwe landbouwproductie als riet, biezen en wilgen. Deze bio-bouwers vormen de bouwstof voor drijvende modules in de vooroever. (pag. 56-57)

riet

wilg

Pragmites australis

Salix alba

BIO BASED BOUWMATERIALEN

lisdodde

Typha angustifolia

55

drijvende elementen

Driehoekig casco, meest efficiente - golfbrekende - layout, geĂŻmplementeerd op het grid van windmolens.

Beweegbare modules absorberen wind en golfkracht bij extreme weersomstandigheden.

56

drijvende elementen2

Elementen die letterlijk meebewegen met het nieuwe peil. Ze worden tot strengen gekoppeld om de kracht van de golven te kunnen absorberen. De wendbare driehoekige layout maakt dat de golfkracht wordt ‘afgeleid en elkaar ontmoet’ waardoor de kracht afneemt. De luwere velden die vervolgens ontstaan zijn geschikt voor aquacultuur.

eendenkroos

schelpdieren

viskweek

Samenwerking tussen het ‘achterdijks teeltmoeras’ en de ‘drijvende elementen’.

57

golfbrekers gecombineerd met Wolhandkrab productiekooien 58

bio dammen3

Starre golfbrekende betonpalen vormen een rotsachtig onderwaterlandschap, een welkome interventie voor natuur.

Flora en fauna gebruiken het ‘incident’ in het open water. Vestigingsplek voor driehoeksmosselen, die uitgroeit tot een ‘natuurlijke buffer’.

Op de bodem worden in een kooi Wolhandkrabben gekweekt die profiteren van de waterkerende biodam.

crab cages

Pandion haliaetus

wavebraking concrete structures, creates new microbiotope

Esox lucius

harvesting cage

Phalacrocorax carbo

Sander lucioperca

59

living reefs

60

starre golfbreker

meebewegende golfbreker

kwelacceptatie

wolhandkrabben

casco voor toekomstige teelten

bio based building materials

aquatische fauna (natura 2000)

aquatische fauna (natura 2000)

oever- flora fauna (natura 2000)

drijvende eilanden

teeltmoeras

living reefs

haven

productievelden

teeltmoeras

drijvende elementen

500m

61

LIVING REEFS

drijvende elementen meebewegende golfbrekers

62

DRIJVENDE ELEMENTEN

living reefs starre golfbrekers in vooroever

impuls visserij door verbeterde ecologische condities / viskweek

mondiale belangstelling voor het nieuw waterveiligheidstijdperk ĂŠn landbouwinnovatie

drijvende elementen; casco voor nieuwe drijvende teelten

van no-go area naar een interessant landschap

Noordoostpolder, productie en waterveiligheid De polderzoom, dijk en windmolens aan de rand van de Noordoostpolder opereerden voorheen als autonome elementen. Door de ‘building with nature’ proeven, ontstaat samenhang, een landschappelijk systeem dat past bij het productielandschap.

TEELTMOERAS

dijk transformeert van lijn naar zone

peilopzet in teeltmoeras

nieuwe ecologische condities verschillende omstandigheden binnen teeltmoeras

directe omzetting (bio)grondstoffen tot drijvende elementen

landbouwinnovatie

63

FRIESE IJSSELMEERKUST

zelfredzaam natuurlandschap

Friese IJsselmeerkust, Siebe Swart fotografie

Friese IJsselmeerkust, Zeedijk

FRIESE IJSSELMEERKUST

afslag oever

verstoring ecologie door grondwaterpeilfluctuatie

Oude Zuiderzeekust

0.40

WP. -0.20

0.60

0.20 < > 0.40

0.80

-3.00

-4.000

-3.000

vaargeul

-2.000

diep plateau

ondiep plateau

-1.000

‘zandige koppen’, riet en voormalige schelpenbanken

buitendijks land, extensief beheerd grasland

huidige situatie principeprofiel ^ potentie Building with Nature v

68

DYNAMISCHE KWELDER

VEEN

ZANDMOTOR

DAM / DRIJVEND

BIO DAM

VEGETATIE

Friese IJsselmeerkust, natuurlandschap Het Friese kustlandschap, ten noorden van Stavoren, wordt gekenmerkt door kleine vissersdorpjes aan de grillige oude zeedijk. De buitendijkse voormalige gorzen; droogvallende zandplaten/vooroevers ten tijde van de Zuiderzee, vormen recreatie- of natuurgebieden. Door nog aanwezige sedimentverplaatsing vormen de ondiepe oevers een dynamisch natuurgebied. Het flexibel peil verandert de (grond)waterpeilcondities van de natuurgebieden.

Daarnaast vergroot de â&#x20AC;&#x2DC;extra schijf waterâ&#x20AC;&#x2122; de golfoploop met kustafslag van de begroeide oever als gevolg.

dijkversterkingsopgave Kooiwaard Workummerwaard

3.80

De oevervegetatie en slibdynamiek bieden het aanknopingspunt voor de Building with Nature ingreep: boomriffen1, kraggendammen2 en moeraspolder3.

afstand t.o.v. de Zeedijk

Zeekleilandschap

Friese IJsselmeerkust, huidig

Zeedijk

69

principeprofiel Noordoostpolder, huidig

‘KRAGGENDAM’

principeprofiel Friese IJsselmeerkust, OEVERLAB IJSSELMEER

70

BOOMRIFFEN

De geleidelijke land-water overgang bij een deel van het Friese kustlandschap wordt sterk uitgebreid, zowel in areaal als diversiteit. Dit zorgt voor een ecologisch interessant landschap, bovendien is de primaire kering beter beschermd tegen de golfkracht.

MOERASPOLDER

71

huidig: monotoon wilgenbos, Salix alba.

verondieping

luwte

boomdammen

versnelling

nieuwe condities , waterkering tevens natuurontwikkeling

72

boomriffen1

Kooiwaard:

De relatief monotone wilgenbossage wordt deels gekapt en getransformeerd tot een afwisselend waterlandschap. De voor natuurontwikkeling interessante dynamiek in de kreken wordt geintensiveerd door het flexibel peil en de positionering van â&#x20AC;&#x2DC;boomriffenâ&#x20AC;&#x2122;. De interresante microbiotopen zorgen naast snelheid in de kreken ook voor luwte bij de oevers.

semi-fixed,

73

74

Kooiwaard, boomriffen zorgen voor een dynamisch waterkerend vooroeversysteem 75

aanleg

t=1

biotoop waterfauna

76

oeverbeplanting plas-dras

vastleggen / aanslibbing sediment

moeras- en drijfbladplanten

kraggendammen2

Workummerwaard:

Het buitendijkse areaal vegetatie (riet en biezen) word in omvang en diversiteit vergroot door Kraggendammen. Geoogste kraggen (of (drijf)tillen; natuurlijke overgang land-water) vormen in de ondieptes van de vooroever een gevarieerd moeras. De structuren zorgen voor luwte, aanwas van het sediment en verderde ontwikkeling van de vegetatie en vormen zo een robuust waterkerend vooroeverlandschap.

Kraggen

77

Kraggendammen t-2, aanleg luwtestructuren en beplanting

t-2, aangroei sediment en ontwikkeling beplanting

78

t-3, aangroei sediment en ontwikkeling beplanting

winterbeeld

79

waterinlaat en terugslagklep

ander beheer

Landschappelijke condities veranderen, waterinlaat + beheer

vernatting achter zomerdijk

ontwikkeling vegetatie 80

moeraspolder3

Workummerwaard:

Door verhoging van het grondwaterpeil en een nieuwe waterinlaat (bij hoog Flexibel peil) transformeert het weidegebied tot een afwisselend landschap van poelen, rieten wilgenstruweel. De retentiepoelen en de vegetatie zorgen voor een afname in de golfoploop.

ontwikkeling vegetatie en veen 81

huidige situatie

t=1, aanleg kraggendammen en waterinlaat t.b.v. moeraspolder 82

t=2, ontwikkeling kraggendammen en moeraspolder

t=3, ontwikkeling kraggendammen en moeraspolder 83

dynamische golfbreker

meegroeiende golfbreker

â&#x20AC;&#x2DC;oppolderingâ&#x20AC;&#x2122; en golfbreker

rijshout

riet en organisch materiaal

organisch materiaal

aquatische flora en fauna (natura 2000)

aquatische flora en fauna (natura 2000)

moerasvegetatie en fauna

boomriffen

84

kraggendammen

moeraspolder

85

huidig â&#x20AC;&#x2DC;uitkijkpuntâ&#x20AC;&#x2122;

- kust niet toegangkelijk - doodlopende weg in polder

Makkum

Peil-kijk-punt!

- nieuwe voetgangersroute aan de kust - aanlegsteiger en spectaculair uitzichtpunt

Workum

Stavoren 86

De waterinlaat (moeraspolder) op het kruispunt van de twee zomterdijken wordt tevens openomen in recreatienetwerk en krijgt een bijzondere aanlegplaats en uitkijkpunt; het peil-kijk-punt. Het uitkijkpunt reageert op de peilfluctuatie. Een kleine fluctuatie heeft een grote impact; metaforisch voor het flexibel peil.

NAP 0.10 -0.00 -0.10

2022

2050 (verwacht)

0,2m1

0,5m1

M

J

-0.20 -0.30 -0.40 -0.50

peil = -0.30

-0.60

M

A

J

A

S

O

peil = -0.20

peil = -0.10 87

88

zelfredzaam park De aaneenschakeling van deelprojecten creeren een waterkerend oeverlaboratorium voor mens, plant en dier. De nieuwe condities door het flexibel peil worden gebruikt als vliegwiel voor aan waterveiligheid gekoppelde gebiedsontwikkeling. Een waterkerend landschap op de rand van land en water is bestemd tegen eventuele nieuwe peilfluctuaties.

Het OEVERLAB als icoon van het nieuwe waterveiligheidtijdperk waarin de Landleeuw samenwerkt met de Waterwolf. Het onderschrijft de potentie van ‘Building with Nature’ i.r.t. waterveiligheid. Een combinatie van verschillende disciplines; ecologie, economie (landbouw en recreatie) en waterveiligheid, zijn bijeengebracht tot een landschappelijk systeem.

De voorheen scheidende dijk transformeert tot een parkzone aan de kust van Zwolle tot Zurich. Het park is het koppelstuk tussen water en het achterland. In tegenstelling tot de afschrijfposten: dijk en gemaal, zorgen de ‘building with nature’ experimenten voor nieuwe economische verdienmodellen. Een lange termijn investering, met als resultaat veiligheid, ecologische vooruitgang en welvaart. mondiale belangstelling voor het nieuwe waterveiligheidstijdperk én landbouwinnovatie

89

BRONNEN

92

bronnen: Nationaal waterplan 2016-2021 Rijkswaterstaat Factsheet Peilbesluit IJsselmeergebied Rijkswaterstaat peilbeheer IJsselmeer, voorverkenning LT peilbeheer IJsselmeer verslag en factsheets Rijkswaterstaat Peilbesluit IJsselmeergebied, notitie reikwijdte en detailniveau_tcm21-86354 Rijkswaterstaat KNMI, verwachte zeespiegelstijging Rijkswaterstaat KNMI, verwachte transformatie Rijndebiet Rijkswaterstaat Vijf jaar Pilot Zandmotor, Rijkswaterstaat Rijkswaterstaat Synthesedocument-DeltaProgrammaIJsselmeer-definitief Rijkswaterstaat 160308-Building-with-Nature-pilot-Zandmotor-Friese-IJsselmeerkust ECOSHAPE BwN ECOSHAPE Beleidslijn 2100, ecodynamische visie IJsselmeer 2100, edepotlink_t51e3dbf5_001 ECOSHAPE Trekvogels_Rap_2012-22_Flywaytrends sovon Leerstoel IJsselmeer, TU Delft Frits Palmboom sediment IJsselm morfodynamiek 2006 rivieren H. Middelkoop Waterloopkundig laboratorium Steenhuis Meurs 072_ak_IJsselmeer_oktober 2007 kiwa research Concept Visplan IJsselmeer11 april 2011 comp vbc IJsselmeer Kwaliteitskaders IJsselmeer Strootman landschapsarchitecten 1209426-000-VEB-0002-r-Kustlijnzorg_en_waterveiligheid Deltares overige documenten behorend bij het afstudeerpoject: Stein van Brunschot, 2016-2017 De noodzaak van land maken, paper O5, AvB IJsselmeer, dansend land, projectvoorstel IJsselmeer, dansend land, inventarisatie ‘building with nature’ IJsselmeer, dansend land, inventarisatie IJsselmeer, NOP Friese IJsselmeerkust, ruimtelijk inventarisatie LABuitwerking, Friese IJsselmeerkust, NOP ontwerpuitwerking Building with Nature, landscape architectural analysis analyse ‘building with nature’

Maquette NOP 21x21cm glas Maquette Friese IJsselmeerkust 21x21cm glas peil-kijk-punt 150x50x50cm bronnen, directe beinvloeding: Dredge drain and reclaim, the art of a nation Johan van Veen Ruimte voor de Rivier Rijkswaterstaat Natuur uitschakelen, natuur inschakelen L.. Le Roy Naar een integraal kustbeleid R. Waterman

93