VIVIFICA VIVIFICA
Het ontwerp van een leef- en behandelomgeving voor personen met Multiple Sclerosis
Max Sterckel Afstudeerproject
Architectuur 2025
VIVIFICA VIVIFICA
Het ontwerp van een leef- en behandelomgeving voor personen met Multiple Sclerosis
Max Sterckel
Max Sterckel
Academie van Bouwkunst Amsterdam
Studiejaar 2023-2024
Architectuur
Mentor:
René Bouman (architect/urban designer)
Commissielid:
Thomas Bögl (architect)
Commissielid:
Ed Bijman (architect)
Externe jury:
Bart Bulter
Externe jury: Laurien Zwaans
Vertaald uit het latijns (bijvoegelijk naamwoord): [vivificus/vivifica,vivificum]
Herleven, levenwekkend
“In order to design buildings with a sensuous connection to life, one must think in a way that goes far beyond form and construction”
Peter Zumthor
Van jongs af aan heb ik altijd een diepe fascinatie gehad voor de zorg en het menselijk lichaam. De complexiteit van hoe het lichaam functioneert, het vermogen om zichzelf te herstellen, en hoe we als mens in staat zijn om met uitdagingen om te gaan, hebben mij altijd geboeid. Hoewel mijn pad uiteindelijk leidde naar een studie in de architectuur, bleef die interesse in de zorg altijd sluimeren op de achtergrond. Dit heeft mij ertoe aangezet om mijn passie voor architectuur en mijn persoonlijke affiniteit met de zorg te combineren.
Tijdens mijn studie ontdekte ik dat architectuur niet alleen draait om het ontwerpen van mooie of functionele gebouwen, maar ook een enorme invloed kan hebben op het welzijn van mensen. Deze gedachte leidde mij naar het idee om mijn ontwerpproces te richten op de zorgsector, en specifiek op het verbeteren van de leefomgeving van mensen met een chronische aandoening. Een van de onderwerpen die mij hierbij raakte, was Multiple Sclerose (MS).
Multiple Sclerose is een complexe, progressieve aandoening die het centrale zenuwstelsel aantast en een grote impact heeft op het dagelijkse leven van de mensen die ermee te maken hebben. Door met MS-patiënten te spreken en hun ervaringen te bestuderen, werd mij duidelijk dat er vaak onvoldoende rekening wordt gehouden met hun specifieke behoeften in architectonisch ontwerp. Dit inzicht vormde de kern van mijn project: hoe kan ik een omgeving ontwerpen die niet alleen functioneel is, maar ook ondersteuning en comfort biedt aan mensen met MS?
In mijn zoektocht naar antwoorden besloot ik het idee van een “maatpak” voor gebruikers centraal te stellen.
Net zoals een maatpak is afgestemd op de unieke proporties en behoeften van een persoon, zou mijn ontwerp volledig worden afgestemd op de behoeften van mensen met MS. Dit betekent een omgeving die niet alleen toegankelijk is, maar ook flexibel en aanpasbaar aan de veranderende behoeften die gepaard gaan met een progressieve aandoening. Denk hierbij aan ruimtes die ergonomisch ontworpen zijn, technologie die gebruikers ondersteunt bij dagelijkse activiteiten, en ontwerpen die zowel fysiek als mentaal welzijn bevorderen.
Daarnaast geloof ik sterk in de kracht van zintuiglijk ontwerp. Voor mensen met MS, die vaak te maken hebben met vermoeidheid, cognitieve problemen en gevoeligheid voor prikkels, kan een zorgvuldige afstemming van licht, geluid en temperatuur een wereld van verschil maken. Een rustige en gebalanceerde omgeving kan bijdragen aan een gevoel van controle en rust, iets wat vaak moeilijk te vinden is in een leven dat zo onvoorspelbaar kan zijn.
Mijn doel is om met dit project een brug te slaan tussen architectuur en zorg. Door mij te richten op het ontwerpen van ruimtes die echt bijdragen aan de kwaliteit van leven van de gebruiker, hoop ik niet alleen een functioneel ontwerp te leveren, maar ook een mensgerichte oplossing die de stem van de patiënt centraal stelt. Het is voor mij een manier om mijn passie voor de zorg en mijn kennis van architectuur samen te brengen in een betekenisvol en impactvol project.
Dit traject heeft mij niet alleen uitgedaagd als architect, maar ook als mens. Het heeft mijn begrip voor de complexiteit van chronische aandoeningen verdiept en mij laten zien hoe belangrijk het is om een empathische benadering te hanteren in alles wat we ontwerpen. Ik hoop dat mijn werk niet alleen bijdraagt aan het welzijn van mensen met MS, maar ook inspireert tot meer samenwerking tussen de disciplines van architectuur en zorg.
INHOUDSOPGAVE
• Probleemstelling
• Opgave
• Theoretisch onderzoek
• Interviews
• Handboek ontwerpen voor MS
• Programma van Eisen
• De locatie
• De omgeving
• Typologie
• Analyse
• Noaberschap
• Het boerenerf
• Plantoetsing
• Het ontwerp
• Het cluster
• Het hoofderf
• Vorming
Gebouwsequentie
• Entree & gezondheidsplein
• Behandelingang
• Kantoor & conferentie
• Gevels
Detaillering
• Het woonerf
• Ontwerp prototype
• Woonprincipes
• Plattegrond
• Gevels
• Interieur
PROBLEEMSTELLING
Wanneer bij iemand de diagnose MS wordt gesteld, krijgt de persoon vaak een behandeling aangeboden door klinieken of ziekenhuizen. Deze behandelingen en gesprekken worden daarbij ook op de desbetreffende locaties uitgevoerd. Als we naar deze klinieken kijken, zien we dat ze vaak gevestigd zijn in ziekenhuizen en zorgcentra. Dit brengt een klinische omgeving met zich mee, die voor sommige mensen als ongezellig en soms ronduit deprimerend wordt ervaren. Over het algemeen wordt er te weinig aandacht besteed aan de leef- en behandelomgeving van patiënten, terwijl deze omgeving juist een belangrijke rol speelt. Als we kijken naar plekken en ontwerpen die speciaal zijn ontworpen voor mensen met MS, dan zien we dat er maar een paar zijn in Nederland. Een van de grootste is Nieuw Unicum in Zandvoort, een centrum waar mensen met cognitieve problemen en MS-cliënten geholpen kunnen worden met hun proces. Het probleem op dit moment is juist dat er steeds meer mensen gediagnosticeerd worden met de ziekte, waardoor het ook steeds belangrijker wordt dat deze mensen geholpen worden in een omgeving die speciaal is ingericht om de ziekte meer onder controle te houden. Het aantal behandel- en leefomgevingen voor deze mensen is echter niet toegenomen, waardoor er te weinig aandacht is voor deze healing environment.
MS-clinic Martini hospital Groningen
MS outpatient clinic Deventer hospital
Het doel van dit ontwerp is om een plek te creëren waar alle facetten in harmonie samenkomen. Daarom is het logisch om een behandelcentrum te combineren met een onderzoeksbasis voor de ziekte. Daarnaast wordt een woonomgeving ontworpen die aansluit bij deze combinatie, specifiek voor mensen in de latere stadia van de ziekte. Een belangrijke onderzoeksvraag, die tevens een ethische overweging vormt, is hoe deze woonomgeving vorm krijgt binnen het ontwerp en wie de daadwerkelijke bewoners zullen zijn. Dit hangt samen met de mogelijkheid dat veel mensen met de ziekte wellicht liever in hun eigen vertrouwde leefomgeving blijven. Dit aspect zal in een vroeg stadium van het afstudeerproces worden onderzocht.
Naast architectonisch ontwerp ligt de focus tijdens het proces ook op de omgeving. Dit is essentieel om ervoor te zorgen dat het ontwerp optimaal aansluit bij de gekozen locatie. Hiervoor is onderzoek nodig, dat in de eerste fase van het proces zal worden uitgevoerd. Dit leidt uiteindelijk tot een stedenbouwkundig en landschappelijk ontwerp dat in harmonie samenwerkt met het architectonische ontwerp binnen de context. Bovendien is het belangrijk om bij dit complexe onderwerp verder te onderzoeken hoe gebruikers zich voelen in de architectonische ruimte. Dit maakt het des te belangrijker om te begrijpen hoe deze combinatie kan leiden tot een doordacht en goed onderbouwd ontwerp.
Het ontwerp van Vivifica focust zich op alle schalen van het dagelijkse leven...
... vanuit de omgeving tot aan het verloop van een individu
Multiple Sclerose
Wat is Multiple Sclerose Multiple Sclerose of kortweg MS is een ziekte die het centrale zenuwstelsel (CZS) aantast. Het CZS bestaat uit de hersenen en de wervelkolom. Het bestuurt in feite de hele motorische, cognitieve en zintuiglijke functies van het menselijk lichaam via de zenuwen. Deze zenuwen zijn bedekt met een substantie genaamd myeline, die helpt bij het verzenden van signalen. MS ontstaat wanneer het lichaam de myeline aanziet voor iets kwaadaardigs of lichaamsvreemds. Hierdoor kan MS ook beschouwd worden als een auto-immuunziekte. Bij een auto-immuunziekte is het menselijk lichaam niet in staat om bepaalde cellen van andere te onderscheiden, waardoor het ze als indringers ziet. Bij MS wordt daardoor de myeline zodanig beschadigd dat deze vaak als beschadigd kan worden beschouwd, waardoor ontstekingen ontstaan. Als gevolg hiervan worden signalen die door het CZS worden verzonden, geblokkeerd of vertraagd. De locatie en de hoeveelheid littekenweefsel in het CZS bepalen het type en de ernst van de symptomen.
MS kan op elke leeftijd ontstaan, maar volgens onderzoeken komt het het vaakst voor tussen de 20 en 40 jaar. Wat ook vaak wordt gezien, is dat MS twee keer zo vaak voorkomt bij vrouwen als bij mannen. Het is nog niet helemaal duidelijk waardoor MS precies ontstaat, wat de ziekte ook zo onvoorspelbaar maakt. Er zijn echter wel enkele aannames gedaan op basis van registraties over de hele wereld. Zo is te zien dat MS vaker voorkomt in landen met lagere temperaturen en minder zonuren per dag. Dit betekent dus dat landen die dichter bij de evenaar liggen minder gevallen hebben dan landen die er ver vandaan liggen. Dit houdt verband met de hoeveelheid vitamine D die in het lichaam kan worden aangetoond. Ook is te zien dat het vaak voorkomt dat personen met MS al eerder een geval in de familie hebben gehad, waaruit geconcludeerd kan worden dat de ziekte deels genetisch bepaald is.
Verschillende vormen/fases
Clinically Isolated Syndrome (CIS)
CIS is een term die vaak wordt geassocieerd met MS. Dit komt omdat het vaak genoemd wordt als de eerste aanval voor een persoon. Hierbij ontstaat ook littekenweefsel in de hersenen, maar dit is niet altijd het geval. Het krijgen van CIS leidt niet altijd tot de diagnose MS. De aanwezigheid van littekenweefsel in de hersenen verhoogt echter wel vaak de kans dat iemand MS ontwikkelt. (Fase 1)
Relapse remitting MS (RRMS)
De meest voorkomende vorm van MS is Relapse Remitting (RRMS). Dit is een vorm waarbij de perioden van aanvallen op myelinecellen en het herstel ervan elkaar afwisselen. Na een bepaalde periode kunnen deze terugvallen afnemen. Bij ongeveer 85% van de mensen wordt deze vorm van MS voor het eerst vastgesteld.
In een deel van de gevallen is het klinische beeld vrij rustig. Ook is er weinig aanvalsactiviteit, met in sommige gevallen wel 10 jaar tussen de aanvallen. (Fase 1/2)
Secondary progressive (SPMS)
De secundaire progressieve vorm van MS komt voor bij ongeveer 60% van de mensen die begonnen met RRMS. Het verschil in deze vorm zit voornamelijk in de mate van herstel die de persoon ervaart. Het herstel vermindert met aanvallen en in sommige gevallen helemaal niet. Hierdoor nemen de symptomen toe en zijn de nawerkingen groter. (Fase 2/3)
Primary progressive (PPMS)
Primair progressieve MS komt vaak voor bij mensen bij wie de diagnose MS wat later in het leven wordt gesteld. Het lastige bij deze vorm is dat de symptomen geleidelijk verergeren. Dit heeft ook te maken met het feit dat de weerstand van een persoon verslechtert naarmate hij ouder wordt. Bij ongeveer 10% van de diagnoses komt deze vorm voor. De snelheid van progressie verschilt echter per persoon. (Fase 2/3)
Ziektebeeld
Zelfstandigheid
Zorg benodigheden
Ziektebeeld
Zelfstandigheid
Zorg benodigheden
Ziektebeeld
Zelfstandigheid
Zorg benodigheden
Fase 1
Fase 2
Fase 3
SYMPTOMEN
Mobiliteit
Beven
Blaas- en stoelgang
Verminderd zicht
Vermoeidheid
Cognitief vermogen
Agnes, 60 jaar
Agnes is een vrouw uit Utrecht die ik benaderd had door haar meeslepende verhaal. Ze leeft al ruim 20 jaar met de ziekte MS en heeft daardoor al veel verschillende dingen meegemaakt. Haar baan als muziekdocent heeft ze door de gevolgen van de ziekte links moeten laten liggen. Ook heeft ze verteld wat haar ervaring was met de verschillende symptomen en hoe de schade van de ziekte haar op verschillende vlakken heeft geraakt. Het interview is afgenomen in haar woning, waar ze me vertelde over de hulpmiddelen die ze tegenwoordig tot beschikking heeft en hoe haar woning in mekaar steekt. Door deze informatie is me veel duidelijk geworden over hoe een dergelijke leefomgeving opgesteld moet worden voor mensen met de ziekte, en wat ook de wensen zijn als we kijken naar het gebruikersperspectief.
Monique, 41 jaar
Monique is een vrouw van middelbare leeftijd uit Enschede. Ze werkt daar op de polikliniek voor MS, waardoor ze dagelijks veel te maken krijgt met de ziekte. In het interview vertelde ze me daardoor ook veel over hoe de mensen zich voelen en wat ze dagelijks doormaken. Ook heeft ze me veel duidelijk gemaakt over de hulpmiddelen die geboden moeten worden door instanties of ziekenhuizen om zo de personen te kunnen blijven ondersteunen in het proces. Heel gedetailleerd legde ze me uit welke zorgroutines er gegeven moeten worden en waar ze ook voor dienen. Voor het onderdeel behandel en onderzoek binnen mijn project was dit van grote waarde.
Marcus, 29 jaar
Het interview met Marcus was voor mij van grote waarde, omdat ik op zoek was naar iemand met een jong perpectief op de ziekte. Aangezien MS vaker optreed bij mensen die al wat hoger op leeftijd zijn, was het ook goed om te begrijpen wat het voor iemand doet die nog niet zo oud is. Marcus vertelde me ook dat het een ziekte is waarbij je in eerste instantie echt moet zoeken wat goed voelt. Het zuigt energie en hij was daardoor ook vaak behoorlijk moe. Zijn sociale leven begon door die vermoeidheid ook lichtelijk aan hem te knagen, zonder dat hij daar zelf achter stond. “je moet je gehele leven opnieuw inrichten, om zo alles nog te laten lukken”.
Door zowel deskresearch als fieldresearch te combineren en daarbij een breed beeld te krijgen bij de ziekte MS, is daaruit product gerold wat benut kan worden voor het ontwerpen met de ziekte. Dit product is in de vorm van een schriftelijk handboek, waarbij architecten en ontwerpers de link kunnen leggen met de symptomen van de ziekte en de daarbij horende ontwerpkeuzes. Hiernaast is een afbeelding weergegeven waarbij deze ontwerpkeuzes in een diagram zijn vastgelegd. Het is uiteraard niet verplicht om deze keuzes daarwerkelijk ook toe te passen binnen een ontwerp, echter zijn ze er omdat ze volgens wetenschappelijk onderzoek er voor zorgen dat de ziekte minder parte bij gaat spelen voor de gebruiker van het ontwerp.
Het onderzoek is afgerond in het derde jaar van de studie op de Academie van Bouwkunst en is opgesteld om te functioneren als basis voor het afstudeerontwerp. Veel van deze ontwerpkeuzes zijn mede overwogen aan de hand van het handboek en zijn daarnaast versterkt door verder uitgebreid onderzoek en ontwerp.
Mobiliteit
Symptomen Ontwerpkeuze vermoeidheid geen gevoel meer in benen efficiente routing enkel level ontwerp
welzijn angst/stress depressie
Zicht
verlies van zicht natuurlijke matierialen warme tonen sociale ruimtes belangrijke elelementen highlighten zo min mogelijk schaduwwerking zo min mogelijk reflecterende oppervlaktes verminder bochten strakke hoeken
Cognitief
Het project speelt zich af op de locatie van Landgoed Twickel. Dit landgoed bevindt zich nabij Delden, een klein dorp in Overijssel. Dit dorp ligt weer in de buurt van de meer bekendere steden Hengelo en Enschede. Landgoed Twickel is een van de oudste landgoederen van Nederland. Het is al gevestigd sinds de 15e eeuw en het heeft zich sindsdien steeds meer uitgebreid. In totaliteit bestaat het landgoed uit 4500 hectare land, waarin verschillende landschappen zijn gevestigd. In het midden van het landgoed bevindt zich een kasteel, genaamd Kasteel Twickel. Door de jaren heen heeft dit kasteel een grote rol gespeeld in de ontwikkeling van het landgoed. Zo zijn er verschillende landschappelijke interventies geweest rondom het kasteel, waardoor er verschillende bebouwingen bij zijn gekomen in de vorm van boeren erven. Deze boeren erven vormen samen met de landschappelijke omgeving het landgoed Twickel zoals we die hedendaags kennen. Ook spelen deze boeren erven een grote rol binnen het plangebied van Vifivica.
Vooraanzicht van kasteel Twickel
Binnen het landgoed van Twickel zijn zoals eerder genoemd veel verschillende landschappen aanwezig. Deze zijn door de jaren heen ontworpen door verschillende landschapsarchitecten en ontwerpers. Het begon allemaal met de tuin rondom het kasteel van Twickel (1). Deze Engelse Landschapstuin is toendertijd ontworpen om het gevoel van de omgeving te benadrukken en te verbinden met het kasteel zelf. Naderhand zijn extra stukken toegevoegd zoals de Umfassungsweg met daarbij de verschillende paden (2). Binnen het landschap rondom Twickel zijn veel verschillen te zien. Op de plekken die lager gelegen liggen binnen de natuur zijn moerassen ontstaan (3).
Aan de andere kant zijn er op verschillende plekken binnen Twickel stuwwallen te vinden die een heuvelachtig landschap bieden rondom de boeren erven (4). Alomvattend is landgoed Twickel een plek waar historie en natuur samenkomt in een omgeving waar rust en kalmte de overhand neemt. De reden waarom Vivifica zich hier vormt, komt uit wetenschappelijk onderzoek. Het luidt namelijk zo, dat mensen met MS in een prikkelarme omgeving minder symptomen ervaren. Dit en het feit dat Twickel dicht bij de bebouwde omgeving ligt, zorgen ervoor dat het project en de gebruiker hier het best tot zijn recht komen.
van het boeren erf in een ontginningslandschap op landgoed Twickel
Situatie
Op landgoed Twickel zijn veel boeren erven gevormd door de jaren heen. Deze boeren erven hebben door de omgeving en de regels van het landgoed ook een duidelijke typologie gekregen. Zo valt op dat de boerderijen altijd gevormd zijn uit een symmetrische schuurkap, met daarop rode of zwarte Hollandse pannen. Daarnaast is het ook van belang dat er een 2 deling in de gevel zit, ongeacht de materialisatie. In veel voorkomende gevallen bestaat de materialisatie uit bakstenen of houten planken. De kleur van deze onderdelen verschillen per boeren erf.
Binnen het ontwerp van Vivifica zijn deze regels regelmatig meegenomen om zo een eenheid te kunnen vormen met de bestaande omgeving.
van de veel voorkomende typologie binnen landgoed Twickel
Schets
Erf in kampenlandschap
Erf in ontginningslandschap
Erf aan kasteellaan
De erven op het landgoed zijn er in veel verschillende vormen en maten. Om ze toch een eigen typologie te geven hebben ze in de opzet van de erven daadwerkelijk een verschil gemaakt. Zo zijn ze te verdelen in 3 types, die op de vorige pagina zijn weergegeven. Aan de hand van deze types kan er dus bepaald worden hoe de opzet in grote lijnen moet zijn voor een indeling op een dergelijk erf. Tijdens de analyse van het landgoed was ik op zoek naar welke boeren erven er daadwerkelijk aanwezig zijn en hoe deze gepositioneeerd zijn in de infrastructuur. Toen viel het me op dat deze boeren erven gevormd zijn in een structuur van clusters. Dat houdt in dat een cluster bestaat uit een aantal boeren erven die dicht bij elkaar gesitueerd zijn. Dit bracht ook direct een vraag met zich mee: Waarom zijn de boeren erven op deze manier geclusterd?
De vorming van clusters binnen de boeren erven aan de hand van het conceptbeginsel
Het idee en daarbij het concept achter de clustervorming van de verschillende boeren erven heeft te maken met een eeuwenoud onderdeel in de samenleving in deze gebieden. Het heet noaberschap, wat zich vertaald in het woord nabuurschap. Dit concept komt vanuit de tijd dat grote steden nog niet echt aanwezig waren in de omgeving. Mensen verbouwden hun eigen producten en waren op zichzelf aangewezen als het fout ging met de oogst of ontwikkeling van deze producten. Door boerderijen in clusters te zetten, zorgden ze er voor dat mensen de goederen verdeelden in productie. Zo zorgde de een voor de melk en de koeien, en de ander voor het graan en het brood. Door de korte afstanden tussen de boeren erven te hanteren, gaf het daardoor de ruimte om het makkelijk te geven aan elkaar als er nood was. Ook zorgde het er voor dat mensen voor elkaar gingen zorgen in tijden van nood of juist in voorspoed. De boeren kwamen bij elkaar bij verjaardagen, bruiloften en begrafenissen. Dit is een concept wat hedendaags nog steeds voor komt in de omgeving van deze boeren landschappen. Het noaberschap komt goed tot zijn recht binnen de planontwikkeling van Vivifica. Dit waar mensen nodig zijn om voor elkaar te zorgen, zonder continu bij elkaar in een gebouw te zijn. Het idee dat iemand in de buurt is geeft al een gevoel van veiligheid en rust voor de gebruikers van het ontwerp.
Het principe van noaberschap schematisch weergegeven, waarbij de stippellijnen de verbindingen vormen tussen de boeren erven.
Toegankelijkheid
Uitbreidbaarheid
Groenvoorzieningen en variatie in landschap
Aan de hand van een veelvoudige analyse op het landgoed is er gekeken naar de meest geschikte samenstelling van boeren erven. Dit is geanalyseerd op een aantal doelen en daarbij ook de pasbaarheid van het programma van eisen. Hieronder is te zien op welke facetten de omgeving getoetst is:SC
Ervenaantal voor pasbaarheid
Programma van Eisen
Omgevingshinder (rust en verbinding)
Bereikbaarheid en afstand onderling
De analyse heeft er voor gezorgd dat er een cluster uitgekozen is binnen het landgoed. Dit cluster bevat een variatie aan natuurlijke elementen en de juiste hoeveelheid erven om het programma van eisen te kunnen optimaliseren binnen het plangebied. Tevens is de bestaande infrastructuur zodanig gevormd, dat de opkomende interventie hier het meest optimaal kan worden gelegd.
De bestaande situatie van het uitgekozen cluster op basis van analyse en ontwerp
Het veelzijde programma van eisen geeft het project de mogelijkheid om zich te spreiden over meerdere locaties. Door de pasbaarheid te toetsen op de verschillende clusters is er een ervengroep uitgekozen waarop dit programma van eisen ook ingemeten kan worden.
Door veel onderzoek te doen naar de beweging en logistiek in MS zorg, is er een verdeling tot stand gekomen waarbij er één centraal hoofdgebouw fungeerd als een behandel en onderzoekscentrum. Hierbij zijn de woonfacetten ondergebracht op omringende erven, waarbij de verdeling is gemaakt voor vier woningen per “woonerf”. Deze woonerven zijn nauw verbonden door een secundaire infrastructuur, waar de zorg zich mee verbind.
Het cluster
Het hoofderf
Het woonerf
Het ontwerp van Vivifica is een samenstelling van een interventie op verschillende niveau’s binnen het plangebied. Zo is er aandacht besteed aan het ontwerp van het masterplan, oftewel de verbinding en secundaire infrastructuur tussen de boeren erven.
Als we kijken naar de verdeling tussen de boeren erven, dan kunnen we ze opdelen in twee zorgplannen. Ten eerste is daar het hoofderf, die fungeerd als een centraal element binnen het plangebied. Hierin zijn alle algemene functies gezet, gezamelijk met het behandel en het onderzoek naar de ziekte MS. Hier gaan ook de meeste mensen met de ziekte in terecht komen als ze gesprekken hebben met doctoren of andere zorgveleners. Ook dient het hoofderf als een bron voor de uitvoerende zorg bij de omliggende erven.
Ten tweede hebben we de “woonerven. Dit zijn de vijf omliggende erven rondom het hoofderf, waar op elk erf vier woningen zijn gesitueerd voor de MS’ers die zich in de laatste fases van hun ziektebeeld begeven. De woonerven zijn snel bereikbaar voor de uitvoerende zorg en de woningen op de woonerven zijn ontwikkeld als een soort maatpak voor de gebruiker. Dit allemaal om te persoon te kunnen voorzien van rust en een fijne omgeving binnen het plangebied van Vivifica.
Bij het ontwerp van het cluster is er veelal gekeken naar de huidige context van landgoed Twickel en de daarbij bruikbare onderdelen binnen de bestaande infrastructuur. Ook is er aan de hand van natuurlijke elementen en verbindingspunten van de erven gekeken naar zichlijnen en beschuttingen. Op deze manier viel er een logische verbinding te maken als secundaire infrastructuur die nauw aansluit op de bestaande versie. Ook buigt de infrastructuur waar nodig mee met de natuurlijke lijnen en buigt het soms waar het zich goed voelt de bebossing in.
Analyse van de locatie op basis van zichtlijnen en bestaande infrastructuur
clusterkaart van de nieuwe situatie
1 op 2000 model van het cluster
Voorgevel visualisatie binnen het landschap
Het hoofderf is gesitueerd in de kern van het plangebied. Hier is voor gekozen door voornamelijk logistieke redenen. Een andere reden is dat het oude boeren erf wat zich op deze plek bevindt perfect geschikt was voor de aantal vierkante meters. Ook waren er landschappelijke onderdelen die gunstig waren in verhouding tot de rest van de erven om deze functie te vervullen. Zoals eerder gezegd vervuld het hoofderf de functie voor het onderzoek en behandelen van de ziekte MS. Daarnaast zijn er gezamelijke functies en een conferentiefunctie in geplaatst.
VORMING VAN HET VOLUME
Bij de vorming van het hoofderf is er veel gekeken naar externe factoren. Wat voor het concept centraal stond is dat het hoofderf een afwijkende en bijna contrasteren vorm zou moeten krijgen ten opzichte van de woonerven. Ten eerste omdat de grootte van het volume op zo’n schaal functioneerd dat het meegenomen moest worden met de landschappelijke context. Ten tweede zodat het volume duidelijk als leidend onderwerp zou werken binnen het plangebied, en dus ook de gebruiker ervan zou sturen.
Bij de opzet van het hoofdvolume is er gekeken naar de aansluiting van de bestaande en de nieuwe infrastructuur. Ook is er mede door de schaal gebruik gemaakt van de hoogte binnen het landschap op deze locatie. Daarnaast is het onstaan van de hoofdvorm gefundeerd op basis van historische achtergrond. Het onstaat namelijk op de plek waar de oude boerderij van het erf stond. Als laatste is er ook gekeken naar de lanschappelijke interventie aan de hand van de parkeerplaats en voorzieningen.
De combinatie van deze hoofdzaken heeft ertoe geleid dat de plattegrond van het hoofdgebouw op deze manier is ontworpen.
Aan de hand van de footprint van het volume is er ook gekeken naar de morfologie van het gebouw en de uiteindelijke 3D vorm. Bij de vorming van het volume is er gekeken naar de verdeling in het programma van eisen. En daarbij ook wat de verschillende functies waren binnen dit programma. Uit deze verdeling is vervolgens een vlekkenplan ontstaan, die volgens een iteratief ontwerpproces is gaan vorderen. Wat binnen het hoofdvolume centraal stond is dat er in de kappenvorm een knipoog gemaakt wordt naar de bestaande typologie op het landgoed. Daarnaast ontstaat het volume uit het landschap. Hier is voor gekozen omdat het landschap met ten minste 2 meter afloopt van de westzijde van het plot naar de oostzijde. Ten tweede is het ontstaan gesymboliseerd op de plek waar de eerder vroegere boerderij stond van het boeren erf. Vanuit onderzoek is er gebleken dat dit soort behandelcentra het best functioneren wanneer de doctoren en gebruikers gesitueerd zijn rondom een kern. Deze kern is in het volume tussen de kappen in geplaatst, waar ook direct ruimte is gemaakt voor een atrium die nauw aansluit op de ontworpen kappenstructuur.
De gebouwsequentie geeft eigenlijk in abstractie en vereenvoudigde beelden weer hoe de routing door het gebouw zich vormt. Dit is in de volgende sectie vertaald in een drieluik.
De entree van het ontwerp is gesitueerd aan de achterzijde. Dit omdat het erf zich op deze manier beter verhoudt tegen de infrastructuur om het plot heen en daarnaast door het feit dat hierdoor de gebruiker een deel privacy verleend ten opzichte van de voorzijde. De entree sluit direct aan op de centrale plek, ook wel het gezondheidsplein genoemd. Dit gezondheidsplein bevindt zich in het atrium en is de plek waar het ontwerp zich verder zal vorderen.
Het ontwerp vertakt zich in de verschillende vleugels, waardoor de gebruiker snel een gevoel van richting heeft en zich daar ook niet snel in kan vergissen. De verschillende vleugels hebben ieder een eigen functie, waar al het programma ook in is gesitueerd van de desbetreffende functie.
Uiteindelijk hebben we de daadwerkelijke vleugels. Deze zijn gekenmerkt omdat ze ieder een eigen unieke vormgeving hebben zowel intern als extern. De vormgeving is ontworpen aan de hand van externe factoren en ook de beleving van de gebruiker.
onderzoek
conferentie
behandel
VIVIFICA
Behandel zorgwoning
Goederen
Zorg bezoekers
Conferentie bezoekers
DE ENTREE ~GEZONDHEIDSPLEIN
De entree, waarbij de vormgeving en positionering in de gevel je naar binnen begeleidt. De houten latten structuur op de gevel opent zich en je waant je langzamerhand door een laagdrempelige tourniqettte.
Het gezondheidsplein is een plek waar de gebruiker gezien wordt. Het is een herkenningspunt wat gevormd is door licht en een ritme van een houten constructie die het ontwerp door middel van een atrium door midden snijdt.
DE BEHANDELENTREE
De behandelentree is een plek waar de omwonenden van het hoofderf vaker terecht komen via een prive-ingang. De grote luifel biedt een plek van beschutting en privacty, waarbij hij zich opent naar het landschap.
Vormstudie voor de behandelingang, waarbij verschillende kapvormen onderzocht zijn.
Binnen het kantoor en de conferentiehal is er gebruik gemaakt van het hoogteverschil in het landschap en het verloop van de vorm. Dit is gedaan door in de conferentiehal een tribune te creeren binnen het hoogteverschil en bij het kantoor is er in de hoogte van het volume een splitlevel ontworpen die het oppervlak. Ook zijn er dakramen strategisch geplaatst in het ontwerp zodat er zelfs in de spleet dagligt toetreed binnen het programma zonder uitzichtsbelemmering te ervaren.
CONSTRUCTIEPRINCIPE
Houten portalen, geinspireerd op de bestaande boerderijen op het landgoed.
Wanden ontworpen uit CLT om de schijfwerking van het project te waarborgen.
GEVELONTWERP
Het gevelontwerp is gebasseerd op een veelvoorkomend onderwerp binnen het project Viviifica: de natuur. Nog specifieker gezien binnen de natuur is de boom. De keuze voor dit organisme is gevallen door het materiaalgebruik binnen het project. De gevel is namelijk gevormd door een ritme van natuurlijk gekleurde eiken latten. Een boom is in doorsnede opgebouwd uit jaarringen, die aangeven hoe oud een boom is. Binnen de doorsnede hebben we de verschillende lagen van een boom, waarbij de schors de buitenste laag is en het kernhout de kern. Deze lagen spelen ook symbolisch een rol binnen het ontwerp van de gevel van het hoofderf.
Het concept achter het gevelontwerp vormt zich doordat het zinken dak functioneerd als de schors van het ontwerp. Waarbij de schil zich op vele vlakken letterlijk om het gebouw heen buigt en vouwt. Door de lagen af te pellen op plekken waar het gebouw zich meer wilt onthullen, geeft het de gevels een diepte en ritme. Daarnaast opent het gebouw zich dus letterlijk en figuurlijk voor de gebruiker op de plekken waar dit nodig is, zoals ingangen en attentiepunten. De ritme en spel in de gevel zorgt er voor dat het ontwerp op elke hoek iets unieks heeft en de bezoeker intrigeerd.
kernhout
spinthout
cambium
schors
Gevelstudie aan de hand van marquette mockup’s
GEVEL ~TOEPASSING EN DETAILS
Toepassing van het gevelconcept als vlakkenspel in een diagram
DUURZAAMHEID
Doordat het ontwerp in een natuurlijke omgeving gesitueerd is, is het des te meer van belang om het gebouw een duurzame rol te laten vervullen.
Dit is gedaan door de houten onderdelen van het ontwerp afkomstig en geproduceerd te laten zijn in de buurt. Na onderzoek kwam Houtzagerij Twickel naar voren. Deze houtzagerij zit al eeuwen lang op een prominente plek binnen landgoed Twickel en produceerd ook daadwerkelijk houten producten van hout dat vergaard is op het landgoed zelf. Op deze manier is de productiecyclus extreem kort en zorgt het er dus ook voor dat het gebouw voor deze onderdelen als zeer duurzaam beschouwd kan worden. Niet alleen het hoofderf maar ook de omliggende woonerven zijn voorzien van houten onderdelen binnen het ontwerp.
Daarnaast heeft de keuze van een zinken kap als aspect dat het op de lange termijn zeer onderhoudsarm en vriendelijk is. Daarnaast kan zink wel tot 125 jaar meegaan op een dak, waardoor in de nabije toekomst nooit vervangen hoeft te worden.
Noordoost gevel
Noordwest gevel
DETAILLERING
Kozijndetail
Zuidwest gevel
Zuidoost gevel (kopgevel)
DETAILPRINCIPES
Verschillende voorbeelden bij de schil van het hoofdgebouw die zich op detailniveau steeds meer bloot geeft.
Dakramen zijn binnen de houten latten gebracht en op detailniveau omkaderd.
De verticale vormentaal slaat vanuit de ramen door in de gevelmaterialisatie om deze te accentueren.
De woonerven vormen zich rondom het hoofderf met daartussen de nieuw ontwikkelde infrastructuur. Deze erven zijn ontwikkeld om personen met MS in het laatste stadium van de ziekte een plek te bieden waar ze zich fijn en veilig voelen. Ook moet het een plek zijn waar ze hun tijd samen met de naasten goed kunnen spenderen en waar uitvoerende zorg altijd binnen enkele minuten rijafstand is verwijderd.. De woonerven bevatten per erf vier woningen, die op een strategische en optimale plek zijn gesitueerd op dit erf. Daarnaast is er ruimte voor gezamelijke invulling, zodat de medebewoners elkaar ook kunnen vinden.
Zicht op de erven in de bestaande situatie.
Het woonerf is als een prototype ontwikkeld, en zodanig aangepast op de andere erven zodat er optimaal gebruik wordt gemaakt van de omgeving. De vorming is ontstaan door het werk-deel van het boeren erf te verwijderen en hierop vier gelijkvormige woningen terug te plaatsen. Op deze manier blijft de woon / werk verhouding op de boeren erven. De woningen hebben allemaal een eigen uitzicht met daarbij een individuele voordeur. Zo behoudt de gebruiker het gevoel van eigenwaarde. Een principe wat van groot belang is volgens eerder gevoerd onderzoek.
Vervolgens is vaak gecentreerd op het erf een gezamelijk groenvoorziening gevormd, zodat de bewoners een tuin en een plek hebben waar ze samen kunnen komen.
Door deze groenvoorziening strategisch te positioneren kunnen we de oude bewoners van het erf een mantelzorg rol laten vervullen, waardoor het noaberschap concept ook op deze erven intact blijft. Dit prototype is uitvoerig getest op verschillende facetten en locaties rondom het hoofderf.
Erf in kampenlandschap
Woonerf nabij hoofderf
Wonen bij de Twickelse beek
Wonen aan de bosrand
Eigen entree
Circulaire plattegrond
Attentieplekken en prikkelpunten Aanpasbare onderdelen
*bevindingen uit O6 research paper
Verbinding met de omgeving
Verbinding met je naasten
PLATTEGROND
Enkel uitgewerkte woning, compleet rolstoel- en zorgtoegankelijk
Zwarte Hollandse pan
Vergrijsd eiken planken
Bronzen accenten
1:50 model van een woonunit
Vertaald uit het latijns (bijvoegelijk naamwoord): [vivificus/vivifica,vivificum]
Herleven, levenwekkend
DANKWOORD
Vivifica is een project en leerproces waar ik me alle trots op terug kan kijken. Het heeft me gevormd als architect en het heeft me voldoening gegeven met het eindresultaat. UIteraard was het een proces waar vele uren in zijn gaan zitten en ook veel emotie bij kwam kijken. Daarnaast was het ook een proces wat ik niet alleen had kunnen volbrengen. Daarom wil ik mijn dank uitspreken aan alle mensen die me geholpen hebben binnen het ontwerp en project.
Om te beginnen wil ik mijn mentor René bedanken voor het vertrouwen vanaf de eerste ontmoeting. De daarbij komende ondersteuning en meetings zijn van grote waarde geweest in de weg naar het eindresultaat.
Daarnaast wil ik mijn dank uitspreken naar mijn commissie Ed en Thomas. Het was gigantisch fijn om samen te werken en jullie stonden ook altijd klaar om me te helpen als ik met gespecialiseerde vragen kwam. Ik heb de bijeenkomsten altijd als zeer nuttig ervaren en het gaf me iedere keer weer een boost om door te gaan met het ontwerp.
Als laatste wil ik alle externe communicatie bedanken voor de hulp bij het vooronderzoek in de richting zorg voor MS. Met name Margot van Upendo Nederland, die me met veel expertise heeft voorzien tijdens de gesprekken over inhoudelijke zaken. Ook alle geïnterviewden nogmaals bedankt voor de input over het leven en werken met MS.
Ook bedank ik jou, de lezer voor het inzien van het project en het ontwerp...
Max Sterckel
VIVIFICA VIVIFICA
Het ontwerp van een leef- en behandelomgeving voor personen met Multiple Sclerosis
Max Sterckel Afstudeerproject
Architectuur 2025