Zoektocht naar een nieuwe rol voor de landschapsarchitect
* en mijzelf
Jelle Engelchor
jelle-faber@hotmail.com
Academie van bouwkunst
Master Landschapsarchitectuur
Mei 2024
Mentor: Thijs de Zeeuw
Commissieleden: Remco van der ogt, Fiona de Bell en Alexander Herrebout
Zoektocht naar een nieuwe rol voor de landschapsarchitect
*en mijzelf
Aanleiding
Locatie en context
Opgave
Participatie
Opgave masterplan
Concept
Ontwerp
Masterplan waterlijn
Deeluitwerking langs akkers
Deeluitwerking tussen de wallen
Deeluitwerking in de haven
Deeluitwerking in het kanaal
Plannen voor morgen
Lessen
Dankwoord
‘Waar?’, ‘Zo ver weg?!’ Dit was meestal de reactie als ik mijn locatiekeuze voor dit afstudeerproject vertelde. ‘Hoe kom je daar dan op?’.
Zeeuws-Vlaanderen ligt ver af van mijn leven. Letterlijk door de hemelsbrede afstand en het schaarse OV. Figuurlijk omdat hier geen familieof vrienden wonen, geen vakantieherinnering of gekoesterd landschap liggen. Ik zag het als grote vlaktes van klei met dijken, sluizen en slapende dorpen vanwaaruit uit elke keet Blof klinkt. Met twee eerdere projecten op de academie kwam ik in aanraking met Zeeuws-Vlaanderen. Een ontwerpproject over het grensgebied tussen Sluis en Maldegem was de start. Tijdens een excursie hiervoor spraken we in krimpdorp Groede twee oudere heren die voorbij liepen. Ze waren betrokken bij het dorp en konden ons vertellen wat de ontwikkelingen waren die ze zagen in de laatste jaren. Vertrekkende winkels, stijgende huizenprijzen en Duitse buren die er alleen in de zomer zijn en. ‘Leuk hoor toerisme, maar niemand hoort mij als ik onder aan de trap lig. ‘Mijn buren wonen hier alleen met de vakanties.’
Aan de andere kant zagen we een opbloeiende kust met nieuwe hotels, vakantieparken en natuur. Breskens bouwt een nieuwe woontoren in het dorp en een bijhorende plezierhaven. De nieuwe goudkust met mooie nieuwe woningen en faciliteiten aan de ene kant, en de
leeglopende dorpen aan de andere kant voelde niet eerlijk.
Dit was het moment dat ik dacht; Dit kan niet de bedoeling zijn van het succes wat het toerisme Zeeuws-Vlaanderen brengt.
Een summerschoolreis daarna van zuid- naar Noordzeeland triggerde mijn nieuwsgierigheid over dit voor mij eigenaardige stuk Nederland nog meer. Verdwenen dorpen en kastelen, spanningen tussen het water en het land, eeuwen aan oorlogen met verschuivende linies, overgang van rooms naar protestants, zand naar klei, zout naar zoet en Vlaams naar Nederlands met voor mij onbekende dynamiek.
Deze twee zaken (het sociale vraagstuk, en de fascinatie voor het Zeeuws-Vlaanderen landschap) kwamen samen in Philippine. Een dorp waar we doorheen reden tijdens een verkenning per voor mijn afstudeeropgave. 30 seconden duurde het. Toen waren we er doorheen gereden. Maar toen zag ik wel een kanaal, een mossel op een sokkel en heel veel garages. Zo’n eerste indruk trok me aan. Dit is geen standaard dorp. Na de eerste inventarisatie en analyse wist ik het; Hier ga ik mijn laatste academie opdracht van maken.
Philippine ligt in het achterland van ZeeuwsVlaanderen, enkele minuten fietsen van de Vlaamse grens. Uitgestrekte kleipolders omringen de stad.
Philippine is echter ontstaan als start van een havenstad aan de grote zeearm de Braakman. Door de verschillende stormvloeden, verzanding van de zeearm en oorlogen na de stichting is de grote havenstad er nooit gekomen. Wel heeft de Spaanse koning Philippe van de kleine nederzetting een schans gemaakt. De Hollandse legerleider Maurits bouwde dit na hem uit tot vesting met garnizoenen. Na de Tachtigjarige Oorlog ontwikkelde zich de zeevruchtenvaart en bloeide Philippine als vissersdorp. Dit duurde tot 1940 tot de verzanding ook hier een eind aan maakte.
In de tussentijd waren veel slikken en schorren van de Braakman ingepolderd en lag Philippine enkele kilometers van de Schelde af. Naoorlogse boerderijen transformeerde de vlakten tot strakke velden vol groenten.
Met het opkomen van de industrie in Terneuzen in de jaren 70 groeide Philippine weer. Geen vissers, maar forenzen bewoonde de nieuwe
wijk op de kleiakkers. Vrijstaande woningen of 2-onder-1 kappers met een auto voor de deur. Het dorp leek op te bloeien.
Philippine ligt nu in een zogenaamde krimpregio. Er vindt krimp plaats door vergrijzing/ Ouderen sterven of moeten verpleegd buiten Philippine gaan wonen. Het tekort aan betaalbare woningen en een levendige omgeving weerhoudt starters om na hun studie terug te komen. De nieuwe provinciale wegen en het centralisatiebeleid van de gemeente om functies in de regio samen te voegen in Terneuzen heeft Philippine leeg gemaakt. Het platteland rond Philippine is vanaf de jaren 60 schaalvergroot. Overnames van land en verdere investeringen in grondwaterbeheersing zorgen voor grootschalige akkers zonder beweegruimte voor bewoners.
Het huidige beleid om krimp te begeleiden heeft de sociale cohesie in Philippine geen goed gedaan. Budget om hier verbetering in te brengen lijkt er niet.
Uit verschillende artikelen en verhalen blijkt dat het dorp en haar bewoners er de afgelopen jaren op veel vlakken op achteruit gegaan zijn. Dit is vaak het gevolg van oplossingen vanuit de overheid (Rijk, Provincie en gemeenten) uitgevoerd worden n.a.v. krimp. De oplossingen lijken er vooral op gericht te zijn om een rendabel systeem in te richten waarbij wordt gewerkt met economische centratie. Kleine functies worden samengevoegd in de steden. Dit behoud de functies in de regio, maar verarmd de sociale cohesie in de kleine dorpen.
Ook het veranderend klimaat krijgt grotere invloed op Philippine en haar omgeving. Te weinig zoet water en teveel zoet water bedreigen de landbouw. Hardere zonnekracht en winden hebben negatieve invloed op het leefklimaat in het dorp.
Als afstuderend landschapsarchitect maak je vaak een top-down plan. De 3 jaar studie worden samengevoegd tot een eindproject. Wat hier echter vaak in mist is de werkelijkheid. En juist dit wordt door de toenemende rol van participatie alleen maar groter.
De afstudeerperiode lijkt daarom een geschikte periode om dit anders aan te pakken; bottom-up, met bewoners.
Hiermee wil ik de toenemende rol van participatie in ons vakgebied van de landschapsarchitectuur testen, en kijken of ik de kracht van de philippiners kan vinden om zelf het tij te keren in de huidige ontwikkelingen.
De vraagstelling voegt de verarming van de sociale cohesie en de grotere toekomst opgaven samen en zoekt een oplossing bij de eigen kracht van het dorp.
Zonder grote investeringen (want dat is er niet) met kracht van de mensen zelf kijken wat er mogelijk is. Dit leidt tot eigenaarschap.
Hoe profiteert de sociale cohesie in- en Philippine in het geheel van de oplossing voor huidige en toekomstige problemen?
De bewonersparticipatie heeft in dit project verschillende vormen.
Allereerst bestaat dit uit het door mij ophalen van informatie. In een verblijf van 7 dagen in Philippine observeer ik bewoners, luister, stel vragen over het huidige Philippine en wensen voor het toekomstige.
Hierna keer ik terug naar mijn bureau en analyseer ik met internet en kaart en opgehaalde informatie uit Philippine.
Deze analyse test ik in Philippine. Heb ik de juiste verbanden gelegd, en een goede eerste conclusie getrokken? Wellicht is er al een eerste aanzet te doen voor het ontwerp.
Met deze laatste informatie keer ik terug naar mijn bureau voor het ontwerp.
Het product/ontwerp moet een waardevolle toevoeging zijn voor het dorp. Daarmee moet het te begrijpen zijn voor, en toepasbaar door de bewoners zelf.
Pastoor
Pootaardappelteler
Dorpsraad
B&B eigenaar
Wandelaarster mosselverkorting
Schoolhoofd basis-school de Lauryen
Ex-Aardappelteler en lobbyist agr. sector Douanier van Belgische grens
Eigenaar restaurant de Mosselbank, met zijn broer
Wethouder Terneuzen/ Philippine
Bewoonster Weststraat
Bewoner die terugkeerde vanuit Breda
Pootaardappelteler
Wijkcoordinator
Voorzitter dorpsraad secretaris dorpsraad
Toen na de vele oorlogen de veiligheid terugkeerde ontplooide de zeevruchtenvaart zich. Manden vol schelpen werden naar steden en dorpen gereden. Straten ontstonden vol met kleine visserswoningen. In voor en tegenspoed werd op mosselen gevist tot de polders en het zand Philippine verstootte van de kust.
dorp lijkt te bestaan uit twee delen. Een oud, en een nieuwer deel. Beide delen aan elkaar verbonden door een doorlopende weg. De scheiding is echter niet te missen.
Na inpoldering van de sint Philippinepolder ontstond een vesting van de Spaanse, en later van de hollandse legers. Garnizoenen werden er gestationeerd, ambachten en handelaren verkochten hun waar en officieren vestigden zich in de eerste stenen huizen. De polders om de vesting waren nat, ruig en werden vaak overspoeld maar herwonnen op de zee.
Op de akkers ontstaangrote kavels. Werk in Terneuzen en wonen in Philippine, genietend van de rust en het open landschap. De mosselen komen Philippine in vrachtwagens binnen voor de jaarlijkse mosselfeesten maar de overslag is uit de stad verdwenen.
De oude haven is nu een parkeerplaats, parkje en huis van de dorpsmosel
Nieuwe woningen in het dorp zijn grotendeels gericht op ouderen of volwassenen met oudere kinderen door de hoge prijzen. Hierdoor is de aanwas van starter of kinderen klein in het dorp.
Dorpssrtaten met blinde gevels en parkeergarages
Oude dorpskroeg onherkenbaar gerenoveerd in stijlloze architectuur
De Spar is nu het middelpunt van het dorp. Veel functies uit gesloten winkels komen terug in de Spar, of heeft de spar de winkeltjes weg geconcurreerd? Is hiermee iets verloren gegaan?
De overheid, provincie en de Gemeente hebben een centralisatiebeleid, maar ook investeerders werken zo. Centralisatie maakt een zekerder bestaan voor dure functies als Openbare functies, OV en zorg. Echter betekend centralisatie ook decentralisatie.
Toen na de vele oorlogen de
keerde ontplooide de zeevruchtenvaart zich. Manden vol schelpen werden steden en dorpen gereden. Straten stonden vol met kleine visserswoningen. In voor en tegenspoed werd gevist tot de polders en het pine verstootte van de kust.
Veel winkels zijn verdwenen waarvan de panden nu te koop staan.
Dorpswinkels met goede ondernemers met vaste klanten redden het in het drop wel. Voedsel en kruidenierszaken zijn overgaan in de SPAR.
De enige fabriek in Philippine is jaren geleden failliet gegaan. Sindsdien staat het oude vervuilde terrein leeg.
De aanleg van provinciale wegen heeft de steden en dorpen beter met elkaar verbonden voor het autoverkeer.
De industrie en de akkers hebben grote hoeveelheden water nodig. Dit maakt de waterbehoefte groot. Dit is technisch opgelost met kanalen vanuit België en een bassin nabij jullie dorp. Maar is dit mooi?
geconcurreerd? Is
lorengegaan?
De overheid, hebben een ook investeerders maakt een functies als zorg. Echter decentralisatie.
Basisscholen worden steeds kleiner en kinderen komen van ver. Voortgezet onderwijs ligt op autorijafstand van huis, hoger onderwijs betekend op kamers, en wil je terug?, dan is er geen betaalbaar huis in het dorp. Er zijn weinig speeltuinen in het dorp te vinden, en het landschap bied geen plek om te spelen.
De ouderen die meer zorg nodig hebben, kunnen niet dorp blijven wonen. Er zijn te geschikte woningen. De zorginstellingen willen geen nieuwe woningen bouwen dige businessmodel.
De voetbalclub VV Philippine is van grote waarde voor het dorp. Hier spelen kinderen, maar ook volwassenen met elkaar
De speeltuinen in het dorp zijn schaars en bieden weinig plek voor vrij spelen en creativiteit.
Veel klassen zijn samengesteld uit kinderen uit verschillende dorpen. Deze kleinere groepen krijgen veel aandacht van de leraar.
Soms duiken er tekenen op van een spontaan speelnetwerk tussen de kinderen in Philippine. Grasveldjes en informele plekken bieden hier de ruimte voor.
De ouderen die meer zorg nodig hebben, kunnen niet in hun dorp blijven wonen. Er zijn te weinig geschikte woningen. De zorginstellingen willen geen nieuwe woningen bouwen door hun huidige businessmodel.
De Ankerhof is niet meer in gebruik door ouderen. Er komen ook geen vervangende ouderenwongen voor terug omdat die geen geschikt schaal zou kunnen hebben voor bedrijven.
In veel straten zijn gordijnen en luifels gesloten. Een minder open houden naar de straat/ buurtzijde is gebruikelijk in meer landelijk gelegen roomskatholieke gebieden.
rond Philippine is akkerbouw. Grote akkers met één soort per perceel. Deze manier van telen blijkt vatbaar voor droogte maar ook natte periodes. Daarom worden buizen ingebracht in de bodem. Dit leid tot grote investeringen.
Het landschap rond Philippine is open en stil maar... De vele akkerbouw maakt het landschap bij harde wind of sterke zonkracht onprettig om te verblijven als fiets- voetganger. Diepe sloten en afwezigheid van wandelpaden maken het landschap ontoegankelijk en onbruikbaar voor bewoners. Er is daarom weinig wat mensen zelf kunnen ondernemen in hun omgeving.
Oude zeedijken lopen nu subtiel kronkelend door een open klei-lanadchap, begeleid door bomenrijen. Buiten de dijken is het slecht manouvreren. Het is gebied van de boer. Daar kom je niet.
Landwegen zijn lang en recht. Achrarisch verkeer en recreatieverkeer maakt gebruk van de zelfde paden.
Families hebben soms generaties lang hun bedrijf rond Philippine. Ze zijn uitgegroeid tot efficiente productiebedrijven die de wereldmarkt dient.
Het open land van de akkers grenst koud tegen het dorp. Aanwonenden hebben uitzicht, maar genieten van het land rond het dorp is, naast zien, lastig.
scheiding is missen.
Meerendeel van de landbouw rond Philippine is akkerbouw. Grote akkers met één soort per perceel. Deze manier van telen blijkt vatbaar voor droogte maar ook natte periodes. Daarom worden buizen ingebracht in de bodem. Dit leid tot grote investeringen.
De kenmerkende bergen van bulkgewassen zijn het signaal van de oogsttijd. Knollen en bieten als ruw materiaal voor voedselrijke voeding.
De akkers liggen er na de oogst leeg bij. Inzaaien met gras of open grond is wat er ter vervanging komt van de hecataren aan gewas.
Partijen met ‘verkeerde’ uien door een wisselende klimaat.
Natte natuur rond Phlippine is tijdens droogte kwetsbaar door de lage waterstanden en het opkomende zilte water vanuit de bodem.
Goedendag bewoner van Philippine,
Mijn naam is Jelle Engelchor, student Land- schapsarchitectuur uit Haarlem. Na drie jaar studie is het tijd om af te studeren; een kans om aan een project te werken waar ik één jaar lang mijn aandacht en passie in kwijt kan. Hierover stuur ik u deze brief.
Het onderwerp van het project is het effect van de sociale krimp in Zeeuws-Vlaanderen. Het wegtrekken van bewoners en sociale functies, de toestroom van vakantiegangers en de schaalvergroting in de landbouw heb- ben gevolgen. Zowel in de dorpen als in het landschap.
Hoewel er door verschillende partijen hard wordt gewerkt om de leefkwaliteit te waarbor- gen worden de perspectieven voor de oor- spronkelijke dorpsbewoner steeds beperkter (afname voorzieningen, asymmetrische leef- tijdsopbouw, minder relatie met het omliggen- de land, etc.) en dat vind ik een kwalijke zaak.
Daarom zou ik graag willen onderzoeken hoe ik als landschapsarchitect kan bijdragen om Philippine en haar bewoners een maakbare en duurzame toekomst te geven. En daar heb ik uw hulp bij nodig.
Het resultaat is een beeldend boekwerk voor Philippine met een nieuw verhaal voor het dorp, landschap en bewoners.
Optioneel formulier bijvoegen in envaloppe
Laat gerust informatie weg als u die privé wilt houden
-Mijn naam is:
-Ik:
O Ben bewoner van Philippine
O Woon ergens anders
O Werk in Philippine
O Ga naar School in Philippine
O Ga ergens anders naar werk/school
O ...
Ik zou hiervoor graag uw huidige beeld, en toekomstdroom zien als onderdeel van het nieuwe verhaal. Dit kunt u zelf doen, of met uw gezin.
Bij deze brief zitten 2 witte vellen. Één voor het huidige Philippine, en één voor het toe- komstige Philippine. U kunt door middel van tekst, tekeningen en foto’s uw gedachten op papier zetten.
Wat is nu uw favoriete plek?, Waar komt u in het dorp? En wat is uw grootste wens?, of hoe ziet Philippine er over 30 jaar uit? Alles is bruikbaar!
Klaar met uw bladen? Stuur deze dan op met de meegeleverde envaloppen en postzegels.
Met uw teruggestuurde werken krijg ik een goed idee van wat jullie van Philippine vinden er graag mee zouden willen doen.
Ik zie zeer uit naar uw reactie, en alvast bedankt!
Met hartelijke groet,
Jelle Engelchor Student jelle-faber@hotmail.comLandschapsarchitectuur,
-Ik ben ... jaar oud:
O 0-12, O 13-18, O 19-25, O 26-35, O 36-50, O >50
Wilt u op de hoogte blijven dit jaar? Vul hieronder dan uw e-mail in:
Bedankt voor het invullen!
WAT IS DIT VOOR BRIEF? ACHTERGELATEN VOOR SCHOOLKINDEREN EN BEWONERS DIE IK NOG NIET GESPROKEN HEB
POSITIEF
Gastvrij dorp door Vlaamse invloed en restaurants
Snelle autoverbindingen met Terneuzen, Hoek en Boekhoute (BE), stand en Braakman
Mensen zijn oplettend bij nieuwe initiatieven
Mensen grijpen gezamenlijke kleinere doelen aan: Kerkklok en muziektent restauratie crowdfunding binnen 1 week al rond!
Boeren in omgeving behoren tot de ‘modernste boeren in NL’
NEGATIEF
-Nieuwbouw op zelfvoorzienende grote kavels
-Nieuwe inwoners vanuit heel Nederland
-Leven in België (immigranten)
-slechte/ afwezige openbare ruimte
-verdwenen gemeenschappelijke vijand/ inkomsten (Spanjaarden en de zee/Mossel)
Dit zorgt voor:
-Weinig zorg voor het dorp
-Afnemende sociale cohesie
-Wenig binding met het landschap anders dan de rust en openheid
Weinig daadkracht vanuit de ondernemers:
-Vertrek slagers en bakkers
-Dood van de oude generatie mosselvissers
Communicatie met gemeente Terneuzen loopt moeizaam:
-Afwezigheid van Langetermijnvisie
-Afwezige betrokkenheid van ambtenaren uit Terneuzen
-Onkunde dorpsraad m.b.t. participatie
Overspoeld door mogelijkheden
Wat doe je met al deze informatie?
Er zijn 1000 antwoorden mogelijk.
Wie ben ik om mij hier in te mengen?
Je bent als landschapsarchitect geen tekenaar van parkeerplaatsen. Je hebt iets te brengen, en de verantwoordelijkheid voor een mooiere wereld.
Wat kan ik met mijn kennis bijdragen aan de
huidige situatie van Philippine? Water?
Dolf B&B eigenaar
Isaaq Pootaardappelteler
Joris Ex-Aardappelteler en lobbyist agr. sector
Participatiebijeenkomst
Tijdens een laatste bijeenkomst in Philippine legde ik in het oude gemeentehuis mijn bevindingen neer op tafel. Herkennen de bewoners mijn bevindingen over de stad en de problemen die er spelen?
Tegelijkertijd wilde ik checken of er feeling was bij mijn eerste gevoel over een oplossing. De
relatie met het sociale- en het watervraagstuk kwamen in mijn onderzoek al sterk naar voren. Met het in beeld brengen van veranderingen en bestaande situaties hoopte ik de bewoners anders te leren kijken. Met referentie afbeeldingen hield ik andere perspectieven voor dan ze gewend waren.
Als laatste wilde ik kijken of er al verbanden te vinden waren tussen mensen. Iemand die de natuur in wilde verbinden met een boer die wel een ecozone wil proberen bijvoorbeeld.
Conclusie terugkeer
Het testen van de verschillende onderwerpen die ik tegenkwam tijdens mijn eerste bezoek was nuttig. De onderwerpen werden beaamd en herkent binnen de aanwezige personen.
Wel waren er nuances binnen de verschillende onderwerpen. De nuances die werden aangebracht zijn natuurlijk afhankelijk van de aanwezige personen en hun belangen.
Ik had gedacht dat economische centratie en opgroeien een grote rol zouden spelen binnen het dorp. Dit werd echter minder erkent. De snelle bereikbaarheid van Terneuzen per auto geeft toegang tot vele functies die missen in Philippine. De Spar in Philippine heeft ook veel van de functies opgenomen. Pinnen, wasserette, bakker, slager, kruidenier en zelfs lunchcafé zijn onderdeel van de Spar. Ook de functies die bij opgroeien horen zijn ‘dichtbij’ in Terneuzen. De voetbalvereniging vervult in het dorp een belangrijke rol. Met een auto zijn de functies dus goed te bereiken. Zonder auto ben je afhankelijk van naasten of zijn deze onbereikbaar. De Spar vult daarin een belangrijke rol in het dorp.
Het onderwerp Ouderen speelt een belangrijkere rol. Levensbestendig dorp is het doel van de dorpsraad en veel bewoners zijn senioren. Echter krijgt Philippine het niet voor elkaar een goed ouderen complex te realiseren. Op de plek van het Ankerhof worden nu oude ouderenwoningen gesloopt, maar er komen er
minder voor terug van mindere kwaliteit architectuur en buitenruimte. Ouderen moeten naar andere dorpen verhuizen als ze niet meer zelfstandig kunnen wonen.
Het land speelt ook een belangrijke rol. Het is de reden voor veel mensen om in Philippine te gaan wonen. Ze houden van de openheid en de rust. De drukte wordt opgezocht in de stad wanneer men dat wil. Er wordt gefietst en gewandeld over de wegen rond het dorp. Vooral naar de Braakman voor de natuur. De boeren horen bij dit gebied en maken hoe dit stuk Nederland er uit ziet.
Mensen houden dus van het gevoel van het gebied en gaan speciaal naar de Braakman voor de natuur. Rond het dorp is geen enkele akker te betreden en liggen geen natuurlijke gebieden. Boer en bewoner komen niet met elkaar in contact.
Het klimaat en de watervraag spelen geen grote rol bij bewoners. Philippine is klein en heeft daarom niet te maken met hittestress. De watervoorraad is, buiten de exceptionele hittegolven, toereikend en voor normaal aangenomen. Buiten het dorp is dit anders. De boeren starten eerder in het seizoen met besproeiing met grondwater. Ook zijn de gewassen vaker beschadigd door extreem weer. Droogten en piekbuien komen vaker voor. Om dit te compenseren zijn enkele boeren bezig met drain- en bewateringsleidingen in de bodem.
De industrie van de samengevoegde haven Terneuzen-
Gent moet de komende jaren gaan groeien. Ook hier zal de watervraag stijgen. De 3 bassins met Vlaams en Biesbosch water nabij Philippine waren vorige jaar al bijna leeg. Het waterschap is bezig om te kijken of er onder de bodem water opgeslagen kan worden in oude zandlagen.
De watervraag van het gebied zal dus toenemen bij de boeren en de industrie. Een nieuwe bron wordt al gezocht, maar is onzichtbaar en technisch van aard.
De bewoners hebben weinig relatie met het water.
De watervoorraad is toereikend, en water speelt geen zichtbare rol meer in het landschap na het dempen van de vesting en de haven.
Een onderwerp wat niet behandeld werd op de poster, maar wel over is gesproken is sociale samenhang. De bezoekers van geven aan dat er weinig te delen is in Philippine. De kerk staat naar schattig over 4 jaar leeg. Initiatieven voor een nieuw ouderenwoningcomplex lopen stuk door de starheid van de verschillende partijen. Een nieuwe inrichting voor het dorpsplein is niet doorgegaan. Aanvraag voor paden langs het kanaal zijn doodgebloed. e.c.t., e.c.t.
De bewoners van Philippine delen weinig meer. Ze wonen er voor de rust met hun eigen gezin in een open landschap. Functies en reuring zijn op afstand te vinden in Terneuzen. De nieuwe wijk langs het kanaal, en de jaren 70 wijk, zijn ook ingericht op deze manier van leven. Dit heeft de sociale samenhang in het dorp echter veranderd. Voor mensen die sociale samenhang extra hard nodig hebben, zoals ouderen,
alleenstaande en hulpbehoevenden is dit negatief. Het ontbreken van een gedeelde factor voor het gehele dorp zorgt voor minder verbondenheid, daadkracht en eigenaarschap.
Herdefiniëring:
Met de start van de participatie luide de onderzoeksvraag:
Hoe profiteert de sociale cohesie in- en Philippine in het geheel van de oplossing voor huidige en toekomstige problemen?
Kijkend naar de nuances die door de participatie naar boven zijn gekomen springen de watervraag, en de verslechtering van de sociale cohesie er uit, aangesterkt door mijn eigen mening dat deze twee onderwerpen van groot belang zijn voor Philippine. Het zijn onderwerpen die ik overal indirect in terughoorde.
Een betere definiëring van de opgave na de participatie zou zijn:
Hoe kan een oplossing voor het toekomstige watertekort bijdragen aan de sociale cohesie en de identiteit van Philippine in het geheel?
Deze opgave gaat over de toekomstige waterproblematiek in Zeeuws-Vlaanderen en het krimpdorp Philippine. De provincie en gemeente treffen maatregelen om de krimp te begeleiden; centralisatie. Kleinere niet houdbare functies samenvoegen in de grotere steden en de kleine dorpen goed verbinden met deze grote steden =krimpgroei. Dit betekent een leegloop uit de dorpen van functies. Bewoners worden afhankelijk van auto om functies te bereiken en actief dorpsleven verdwijnt.
Nieuwe woningbouw in Philippine spitst zich ook toe op oudere gezinnen die een auto hebben. Dit leidt tot meer mensen die weinig behoefte hebben aan een sociale structuur. Dit moet weer in balans worden gebracht. Er moeten meer mensen komen wonen die graag in een sociaal gezelschap wonen. Mensen die streven naar een gezamenlijk dorp.
Daarnaast speelt de waterproblematiek die al toenemen in de toekomst. Grotere hoeveelheden regen en langere droge perioden en warmere zomers zijn het gevolg van een veranderend klimaat. Het watersysteem is hier nog niet op gebouwd. Bovendien leid watertekort leidt tot verdroging van natuur en gewassen.
Verzilting treedt op door een lage waterstand. Massaproductie en monoculturen worden hierdoor extra vatbaar voor schade.
De opgave combineert deze twee problematieken. De oplossingen voor de waterproblematiek staan namelijk hoog op de agenda van de politiek. Dit blijkt nu al uit de verschillende onderzoeken naar het ondergronds bergen van regenwater. Subsidies en budget worden hiervoor vrij gemaakt.
De oplossingen voor deze toekomstige waterproblematiek koppelen aan de sociale cohesie is een denkrichting die waardevol is voor Philippine. Dit kan identiteit, gedeeld belang en sociale cohesie opleveren, zonder dat het een groot project op zichzelf is, want hier is geen wilskracht en geld voor bij de gemeente.
Waterbetekenis Philippine
De Schans van de Spanjaarden.
Water brengt veiligheid. Vele malen worden polders onder water gezet om oprukkende troepen te stoppen. Schorren die hoog genoeg zijn worden omdijkt. Vaak worden polders ook weer teruggewonnen door de zee.
De stad Philippine. Water brengt nog steeds veiligheid als het nodig is. De Braakman is aan het verzanden. Daarom wordt het Gent-Terneuzen kanaal gegraven. Philippine heeft nog genoeg ruimte om zich te ontwikkelen tot mosselhaven. De garnizoenen vertrekken door de vrede. Water wordt een inkomsten- en voedselbron.
De Braakman verzand nog verder. Inpoldering van land sluit Philippine af van de Braakman. Een kanaal en spui houdt Philippine verbonden met de zee en water blijft een inkomstenbron.
De Braakman is verzand en ingepolderd. De zeevruchtenvangst is verdwenen naar Yerseke. Het laatste deel van de Braakman is natuurgebied geworden. Water uit België en de Biesbosch wordt opgeslagen in een bekken voor de landbouw en de chemische industrie in Terneuzen. Water is recreatie en een belangrijke bron voor de landbouw en industrie.
De Staats-Spaanse linies en de kreken uit 1700 zijn tekenend voor het Zeeuws-Vlaanderen van nu. Philippine grenst met haar zuidzijde aan de oude middeleeuwse kleigronden. Aan de noordzijde ligt ze aan de verzande Braakman.
Staats-Spaanse linies
Verzande kreken
Waterbetekenis Philippine
Er verschenen tal van artikelen over de gevolgen van droogte uit de huidige vorm van de landbouw. De noodzaak om actie te ondernemen is urgent.
Zout in de bodem heeft meerdere redenen, maar is door geheel Zeeuws-Vlaanderen verspreid. Bij een extremer klimaat zal zout in de ondergrond omhoog komen.
De lagere middeleeuwse kleipolders onder Philippine liggen lager en hebben zout veen in de ondergrond waardoor verzilting sneller optreedt.
Huidige omgang met water
Nieuwe omgang met water
Verandering in ontwateringsprinciepe Zeeuws-VlaanderenΩ
Vanuit het hogergelegen Vlaanderen wordt met oude kreken en sloten oppervlaktewater afgevoerd richting de Schelde. Dit water kan niet teruggehaald worden omdat de Schelde zelf brak is. Daarom ontstaan er in de zomer droogten die zullen toenemen in de toekomst. Het vasthouden van het overtollig water in natte perioden biedt hier een oplossing voor.
De grens tussen de oude lagergelegen kleigronden en de nieuwe hogergelegen kleigronden is een interessant gebied om water te bufferen.
De lagere kleigronden zijn minder voedselrijk en zullen door hun lage ligging eerder verzilten dan de hogere, voedselrijkere kleigronden. In de laagte kan dit water worden vastgehouden, en worden vrijgegeven naar de noordelijkere kleigronden in droge periodes.
Deze bufferzone wordt ter hoogte van Philippine gedefinieerd door de oude loop van de Braakman. Westelijker zijn de oude Staats-Spaanse linies de grens. Zo ontstaat een grotere en robuuste bufferzone die Zeeuws-Vlaanderen voorziet van zoet water. Ook voegt het een nieuwe laag toe binnen de agrarische en toeristische sector. Ook de mogelijkheden voor natuur en bewoners van het gebied zijn talrijk.
Mijn zoon zal gebruik maken van het water. De teelten zijn niet voor mij, maar het maakt het gebied sterker.
Het masterplan bestaat uit een relatief sobere ingreep. Het huidige watertransportkanaal vanuit Vlaanderen wordt verlegd richting het oosten. Het nieuwe kanaal loopt langs bestaande dijken langs de akkers. Hiermee blijft de ruimtelijke impact van het nieuwe kanaal daar zo klein mogelijk. Op termijn creëert het een mogelijkheid voor het ontstaan van nieuwe waterlandschappen als de agrariërs hier aan toe zijn.
Via de akkers komt het kanaal uit bij Philippine. Hier vouwt het kanaal zich om het zuiden de stad en worden de oude verdedigingswerken teruggebracht met een nieuw doel; ruimte voor waterberging en ruimte voor bewoners. De nieuwe zone voegt een verloren historische laag toe aan Philippine en hiermee identiteit.
Op de plaats van de oude haven wurmt het kanaal zich langs de parkeerplaats. Het bestaande groen wordt een plek waar de fluctuering van het water zichtbaar wordt, net zoals in de vroegere haven te zien was.
Het doodlopende kanaal wordt open gebroken waardoor het kanaal zich hier bescheiden plek kan vinden. Overschot aan water wordt hier bij het oppervlaktewater gevoegd waardoor de kwaliteit van dit water zal stijgen.
De toevoeging van het kanaal voegt op verschillende plekken rond en in Philippine plekken toe waar verschillende functies zich kunnen ontwikkelen. Op grotere schaal zorgt het voor een duurzaam en gezond watersysteem.
Fietsend over de dijk hoor je het water soms stromen. Dat is een gezond land.
Het kanaal volgt hier grotendeels de oude Zeedijk van Philippine. Het vormt de aanleiding voor nieuwe fietsroute op de dijk en wandelroutes langs het kanaal.
Een kleine zone naast het kanaal vangt overtollig water op bij piekbuien en vormt zo een natuurlijke schuilplek voor diverse vogels, insecten en zoogdieren.
Een schaapskooi en diverse bruggen zorgen voor interessante bestemmingen voor bewoners.
Wanneer agrariërs klaar zijn voor het bergen van water kan op een eenvoudige manier worden aangetakt op het kanaal. Een sluis markeert deze aantakking.
Het kanaal en de sluizen hebben een materialisering van beton. Dit past bij de sobere en prefab opbouw van het kanaal. Ook gaat het lang mee.
Objecten waar bewoners interactie mee kunnen hebben zijn gemaakt van Populierenhout. Hieronder vallen de schaapskooi, bruggen, naamborden en hekwerken. Wanneer er oude Populieren moeten worden gekapt op de dijken wordt er met dit hout nieuw meubilair gemaakt.
We gaan het gewoon proberen. Eerst klein, en als het bevalt kunnen we gaan uitbreiden
Ontwikkelsnelheid
De kansen voor een nieuw waterbergingslandschap liggen met het nieuwe kanaal voor het oprapen.
De snelheid waarmee boerenbedrijven zullen omschakelen naar waterteelt, bergingsnatuur of andere watergerelateerde functies is lastig te voorspellen. De grootte van de percelen zou de bewegingssnelheid en mate van verandering kunnen voorspellen, maar dit blijft een aanname.
Kleinere percelen hebben met de huidige trend van droogte en goedkoop voedsel als eerste veranderen. De winsten zijn te klein om als bedrijf te blijven bestaan. Ze worden opgenomen in grotere boeren bedrijven, of gaan geheel over als waterberging.
Grotere percelen zijn langer rendabel door de grotere massa. Het aanhouden van het huidige landgebruik is daarom aannemelijk.
Wanneer men wil experimenteren met natte teelt en buffer zal een deel van het perceel hier naar over gaan.
Wanneer nieuwe natte technieken en teelten ontwikkeld worden zal er sneller een compleet verdienmodel ontstaan voor bedrijven, en zullen in de toekomst percelen in één keer kunnen overgaan.
De mogelijkheid is er. De ontwikkelsnelheid is onzeker.
Er moet perspectief zijn voor boeren.
Er zijn verschillende soorten teelt en berging denkbaar. Een combinatie van verschillende soorten teelt en berging levert kansen op voor natuurwaarde en toerisme.
Het jaar 2060 - Mogelijk eindbeeld van de transformatie naar een nieuw waterbergingslandschap
Ik wil hutten bouwen, beestjes zoeken en soms naar de paarden kijken!
De haag reconstrueert de oude lunet, maar voegt ook sociaal aspect en natuurwaarde toe.
Vanuit de akkers stroomt het water via het kanaal tussen de wallen door. De nieuwe wallen zijn een interpretatie van de oorspronkelijke bastions.
Door het graven van grote wadi’s komt grond vrij voor het aanleggen van de buitenste wal. De binnenste wal wordt gevormd door een gesnoeide voedselhaag en voorziet zo in de interactie met bewoners. Zo ontstaan er verschillende routes en plekken voor diverse activiteiten.
Aan de buitenrand van de aarden wal is het open kleilandschap voelbaar. Het binnenste pad op de wal geeft een blik op het stromende water. Een
route langs de voedselhaag en vormt een bastion vol voedsel.
De wadi kan gevuld worden in natte periodes om water te ontzien van het kanaal, maar ook als buffer voor een drogere periode. Dit doen bewoners zelf. Zo ontstaat op eigen initiatief een natte avontuurlijke speel-wadi.
De nieuwe wallen geven waarde en ademruimte aan het oude centrum.
functies die mee kunnen doen
Gebruikers van het gebied rond het nieuwe kanaal krijgen zelf de mogelijkheid water te onttrekken. Met wanden in het kanaal kan het waterpeil stijgen waarna de zijopeningen geopend kunnen worden. Sloten en besluitvorming omtrent het kanaal zullen worden geregeld in een watertafel.
Philippine is mosselen voor veel belgen. Ze houden van luxe aandacht. Een mooi dorp pas daar bij.
Wanneer het kanaal de verdedigingswerken verlaat loopt deze door de locatie van de oude haven. Door een asymmetrisch profiel ontstaat een nieuwe kademuur. Het maaiveld van het buurtparkje is verlaagd waardoor dit onder water loopt bij een hoog waterpeil in het nieuwe kanaal. Zo keert een fluctuerend waterpeil terug in de haven. Nu niet door eb en vloed, maar door de dynamiek van regenwater.
Een gouden mossel te midden van het groen accentueert de plek en laat de trots zien van Philippine: Luxe mossel-gastronomie. Rond het buurtpark liggen terrassen, de parkeerplaats voor de Spar en restaurants.
De nieuwe bebouwing bestaat uit bestaande bouw met een extra laag appartementen, nieuwe horeca en een appartementencomplex voor ouderen. Dit is uiteraard een scenario, maar zou aangejaagd kunnen worden door de aanleg van het kanaal.
De oude haven wordt weer een bestemming met een knipoog naar de vroegere plek
Mensen ontmoeten elkaar hier en ik kan dagelijks het kleine rondje lopen voor mijn enkel.
Het laatste deel van het nieuwe kanaal ligt verscholen in het oude kanaal. Via dit kanaal voer de zeevruchtenvaart af en aan naar de zandbanken in de Westerschelde en de Noordzee.
Het is het laatste authentieke overblijfsel van de mosselvaart en daarom van grote betekenis voor bewoners.
Het nieuwe kanaal ligt daarom subtiel langs de zuidelijke oever. Zo wordt het huidige beeld grotendeels intact gehouden.
Bij een teveel aan regenwater stroomt het nieuwe kanaal over in het oppervlaktewater. Dit stroomt dan weer af naar de Braakman en zorgt voor een verbetering van de waterkwaliteit. Zo wordt zelfs zwemmen mogelijk. Toegankelijke wandelpaden en een nieuwe brug van Populierenhout bieden plek voor bewoners. De zitplekken in de brug benadrukken de ontmoetingsfunctie van deze plek.
Parade van de zeevruchtenvaart naar Philippine door het oude kanaal
Waterschap
Scheldestromen
North Sea Port
Landschaps
architect
Landschaps
Gemeente
Terneuzen
Het oude gemeentehuis wordt de nieuwe plaats voor de watertafel. Hier vinden verschillde partijen elkaar en kan iedereen binnelopen.
Ecoloog
architect Bewoners
Het aanleggen van het nieuwe kanaal is een grote opgave waar veel partijen moeten samenwerken. Om deze partijen samen te brengen wordt het oude leegstaande gemeentehuis de plek voor de nieuwe watertafel. Een centrale plek van het nieuwe kanaal die een nieuwe identiteit geeft aan dit waardevolle gebouw. Hier komen betrokken partijen regelmatig samen om te vergaderen, worden toekomstplannen gemaakt en betrokken partijen geïnformeerd.
ingenieur
Provincie Zeeland
Dorpsraad Philippine
Agrariers
Evides
Waterleidingbedrijf
Het is de oprichting van een nieuw soort hoogheemraadschap. Tegen voor de bescherming tegen de zee en overstroming, maar voor bescherming tegen droogte. Hier worden op termijn ook afspraken gemaakt over de verdeling van het water tussen bewoners, boeren en industrie.
Om de bewoners van Philippine te laten zien dat een oplossing voor de waterproblematiek ook een bedrage kan leveren voor een socialer dorp starten we morgen met het eerste bastion. Dit wordt een plek met oppervlaktewaterberging, een sociale plek waar bewoners van alle leeftijden kunnen samenkomen en actief kunnen zijn in het groen. Het eerste deel van de wadi’s bied plek voor ravottende kinderen, Tuinen en de kas verbinden mensen met het kweken van voedsel
en de oude school biedt een tweede huiskamer voor mensen die daar behoefte aan hebben.
Aangrenzende tuinen van bewoners kunnen bijdragen met hun reeds bestaande passie. Zo is er oud stuk vestingmuur, een prachtige siertuin en paardenweide waar bezoeker van de vestingtuin op gerichte momenten van kunnen meegenieten. Zo zijn sommige bewoners ambassadeurs voor een socialer dorp.
Ontwerp en onderhoud door bewoners
Bestaande functies die mee kunnen doen
Bufferzone ontworpen door architect
Dit afstudeerproject is een voorbeeld van hoe de landschapsarchitect kan inspelen op extreem lokale behoeften, terwijl het tegelijkertijd praktische oplossingen biedt voor grotere schaal opgaven zoals waterbeheer. Door nauw samen te werken met de gemeenschap en hun input te integreren in het ontwerp is een voorstel ontstaan dat niet alleen de fysieke omgeving transformeert, maar mogelijk ook de relatie tussen burgers en overheid verbetert.
Naast een ontwerpopgave was dit project ook vooral een zoektocht om antwoord te kunnen geven op de vraag; wat voor soort landschapsarchitect ik ben. Het aangaan van een project met een bottom-up benadering in een landelijk context verschilt duidelijk met de opgaven van de overige 4 jaar academie en leverde daarom nieuwe inzichten op over mijzelf in relatie tot deze vorm van landschapsarchitectuur.
Fysieke afstand
Om goed te werk te kunnen gaan met bewoners en stakeholders dien je het gebied van binnen en buiten te kennen. Het veelvuldig en gronding bezoek van de omgeving is daarom belangrijk. Ook niet tastbare verhoudingen tussen bewoners en/of instellingen zijn hierin belangrijk. Als buitenstaander en iemand die ver weg woont kost die moeite, maar geeft je ook een frisse blik op de locatie.
Positie als landschapsarchitect
Met deze vorm van ‘echte werkelijkheid’ verdween voor mij ook de veiligheid van een hypothetisch academieproject en kwam een uitdaging kijken dat het plan maakbaar en gewenst moest zijn. Dit leek na alle verzamelde informatie een onmogelijke klus. De verschillende wensen waren soms niet te combineren en lagen soms ver buiten mijn eigen visie op een duurzame en toekomstbestendige wereld. Hier merkte ik dat ik rol moest gaan innemen als ontwerper. Tekenaar van wensen en plannen van anderen, of schetser van andere aantrekkelijke perspectieven. Ik koos voor dat laatste, met de ambitie om hierin de gulden middenweg te vinden. Ik voelde mij hier schuldig over omdat ik mij ongevraagd mengde in de dorpse ontwikkelingen en tegelijk vertrouwen en mandaat had gekregen van diverse mensen.
Communicator en voorzichtigheid
Connecties leggen bleek een vak op zich. Het organiseren van gesprekken, documenteren, contact onderhouden en plannen kostte veel tijd van het project. Het is een aspect binnen deze vorm van landschapsarchitectuur die ik bijzonder leerzaam vond, maar ook ingewikkeld. Het lag soms niet in mijn aard om toch nog een keer te bellen, of contact te leggen met mensen die wellicht niet zaten te wachten op mijn mening. Ook was het vaak de bewoner die geen mening had, of gelukkig was met hoe het leven er nu uitzag. (waardoor mijn eigen mening van de plek op de proef gesteld werd)
Tijdens gesprekken met bewoners begon ik in te zien dat het hier om levens van echte mensen ging. Dat klinkt gek, maar plots kon mijn afstudeerproject de situatie ook echt positief of negatief beïnvloeden. Gevoelige informatie over andere dorpsbewoners, of over de gemeente moest ik voorzichtig behandelen en ik voelde een verantwoordelijkheid op persoonlijk vlak naar mensen toe. Mijn onafhankelijke positie hielp bij het praten met bewoners en de dorpsraad en ik heb veel informatie op kunnen halen. Hierdoor voelde ik mij gesterkt en vastberaden het dorp te helpen met het maken van hun wensdorp.
De stap van het ophalen van informatie naar het ontwerpen bleek een lastige. Ik merkte dat de visie van de dorpsraad vooral menselijke behoeften nastreefde zoals het bouwen van ouderenwoningen, aanleg van parkeerplaatsen en toegankelijke trottoirs. De dorpsraad maakt hun visie tot waar het dorp liep. Daarbuiten was de akker, land van de boeren. Mijn eigen visie, vooral over het thema van een duurzame en toekomstbestendige wereld was anders en ging over voedsel-, water en sociale cohesie. Het bekendmaken van mijn bredere kijk op het dorp was het omslagpunt waar de dorpsraad en de wijkcoördinator na enige tijd hun eigen pad kozen. Dit maakt mijn positie als onafhankelijke architect zwakker. Niemand had om mij of mijn mening gevraagd waardoor je sneller aan de kant wordt gezet als visies uit elkaar blijken te liggen. Instanties zoals provincie en gemeenten zijn daarom onmisbaar bij het maken van grotere beslissingen. De macht van een bewoner heeft een limiet (Geld, macht, visie en oppervlakte grond).
De twee lockdown periodes en een studiepauze hadden geen goede invloed op het project. Gemeente en dorpsraad hebben eigen planningen en visievormingsprocessen. Dit maakte mijn project niet vrijblijvend. Ook kwamen er na enkele maanden na mijn start van het project berichten in het nieuws over een wateropslag onder de grond, nieuwe technieken en gelijksoortige projecten als het mijne. Hier moet je als landschapsarchitect goed op kunnen inspelen. (Ook zijn er bepaalde momentums te zien in het nieuws of in processen binnen de gemeenschap die je goed moet kunnen zien aankomen als architect. Hier zijn de energietransitie en de ‘verdozing’ van Nederland een goed voorbeeld van.
Mijzelf
Als landschapsarchitect heb ik geleerd dat het niet altijd draait om het nastreven van schoonheid of ruimtelijke kwaliteiten. Het is belangrijker om te werken aan een gezonder en inclusiever landschap voor alle gebruikers. Dit is waar echte waarde ligt.
In mijn rol als architect zie ik mezelf ook als een verbeelder van nieuwe perspectieven die de behoeften van mensen in nieuwe vormen kan gieten.
Hierbij is het belangrijk om de lokale wensen met grotere, soms onzichtbare belangen zoals klimaat met elkaar te verbinden. Vergeet nooit de kleine speler in grotere opgaven. Dit is een essentieel onderdeel van mijn werk als landschapsarchitect.
De landschapsarchitect kan fungeren als een spil in het web, wat een aanzienlijke tijdsinvestering en uitgebreide kennis vereist. Dit betreft niet alleen kennis van de specifieke plek, maar ook van de onderlinge banden tussen mensen. Een gevarieerd spectrum aan opdrachten heeft daarom mijn eigen voorkeur.
Afstuderen doe je nooit helemaal alleen. Een afstudeerproject met participatie kun je simpelweg niet alleen. Daarom wil ik de volgende mensen bedanken:
Allereerst mijn mentor Thijs de Zeeuw en commissieleden Remco van der Tocht, Fiona de Bell en Alexander Herrebout voor jullie tijd, kennis en inspiratie.
De vele mensen die ik sprak in en rond Philippine waarmee er zonder hen geen project was geweest. Met in het bijzonder Dolf, Joris, Isaac en Michelle voor hun enthousiasme, openheid en toewijding om mij de essentie van Philippine te laten zien.
Mijn vriend en rots Bram voor je onvoorwaardelijke steun en geduld.
Mijn familie, vrienden en kennissen voor hun luisterend oor en motiverende woorden.
En als laatste de academie in zijn geheel voor de afgelopen jaren. Voor de fijne plek en persoonlijke aandacht.
Zonder jullie was dit project er niet geweest.
