Amers foorts stads land schaP Stadsranden van de toekomst
Afstudeeronderzoek Kim Krijger 2020 - 2021
Afstudeercommissie Hans van der Made
Mentor
Johan Galjaard
Commissielid
Yttje Feddes
Commissielid
Amers foorts stads land schaP Stadsranden van de toekomst
4
“
Vanaf mijn tienerjaren fietste ik van mijn ouderlijk huis tussen de graanvelden, door het dorp waar ik opgroeide naar Haarlem via het landelijk gebied. Opvallend was de achterkant, waar ik al fietsend de stad binnenkwam: de stadsrand. - Kim Krijger
5
Inhoudsopgave
01
inleiding 6 Trends & opgave
02
stadsranden van Amersfoort geven zelf antwoord
12
Staalkaart stadsrandzone Landschappen van Amersfoort Gedaantewisselingen Stedelijke structuren Voormalige randen bieden perspectief Maak gebruik van het goede OV-netwerk Huidige randen van Amersfoort Randvoorwaarde voor de opgave
03
Regionale visie
32
Nieuwe milieus als promenade naar de stad Toekomstvisie Eigendom
04
Onderzoek 40 Leefmilieus
05
strategie voor de gelderse vallei
54
Uitgangspunten Exploitatie Bestaande structuren als raamwerk ..naar divers, intensief & inclusief stadslandschap ..met een fijnmaziger netwerk Langs de beek ..voor dagelijks & recreatief gebruik Herstructurering langs de beek
06
uitwerking buurtschap
72
Buurtschappen voegen zich naar het landschap Testmodellen Spelregels Uitwerking buurtschap
07
Reflectie 96 nawoord 98 bronnen 100
01 inleiding
Door de jaren heen is de stadsrand meerdere malen getransformeerd en gewisseld van functie. In het ontstaan van steden werden met stadsmuren en een ringgracht, de randen ingezet als bescherming. Rondom de stad groeide er een werkmilieu met functies die geen plaats konden nemen in de stad. De steeds dichter bevolkte kern zorgde voor nog meer uitplaatsing van ‘gevaarlijke’ bedrijven. De alsmaar groeiende steden zorgden voor continue verandering en vernieuwing van de stadsrand. Groei De druk op steden is ongekend hoog, driekwart van de groei komt volgens prognose van het CBS terecht in grote en middelgrote steden. Binnensteden raken vol. Met 5 miljoen inwoners woont er een dubbel aantal van de Nederlandse bevolking in middelgrote steden ten opzichte van grote steden, een substantieel deel. VINEX is alweer een tijdje uit met weilanden die opgesnoept worden door steden. Er ligt nog veel ruimte in stedelijk gebied te wachten. Binnenstedelijk verdichten moet het summum zijn van dit tijdperk. Echter spelen er bij stedelijke ontwikkeling veel belangen mee. Kostbare grond met veel verschillende grondeigendommen moet optimaal benut worden willen de opbrengsten opwegen tegen de kosten. De verschijningsvorm moet precies passend zijn in de stedelijke structuur, met het juiste programma voor die plek en ook nog eens duurzaam. Het vergaren van woningen gaat niet snel genoeg. Ondanks het jaarlijks stijgende aantal nieuwbouwwoningen, schieten de woningtekorten alleen maar verder omhoog. Inmiddels een tekort van 331.000 woningen, wat zal oplopen naar 419.000 woningen in 2025.
anno 1850
Aantrekkelijke stadsranden Amersfoort, grenzend aan Utrecht de snelst groeiende stad van Nederland, is een typische Nederlandse stad. De vestingstad is ontstaan aan rivier de Eem. In Amersfoort zijn de stadsmuren ook nog eens verlegd en kent dus twee vestingen. Opvolgende uitbreidingen zorgde voor verdere aaneenklontering van de stadsrandzone. Amersfoort groeide uit tot een middelgrote stad. Stadsrandzones zijn vaak niet goed benut. Eenzijdige woonmilieus met lage dichtheden of het afvoerputje van functies die niet gewenst zijn in de stad en soms ook nog eens begrenst door infrastructuur. Ook wel de raFelranden van de stad of verrommeling van het landschap genoemd. De stadsrand verkeerd echter in een ideale situatie op de grens van de stad met haar faciliteiten en de ontspanning van het landschap. Hoe kan de stadsrandzone meer kwaliteit krijgen? Kan de stadsrand beter functioneren en de relatie tussen stad en landschap verbeteren? Is er potentie om te verdichten en het woonaanbod te verrijken met een passende woontypologie?
Van idyllische beeld uit de 19e eeuw waar de stad prijkt in het landschap naar een niemandsland waar de stad van het landschap is afgesneden door grootschalige infrastructuur. Randen zijn vaak verrommeld, onderbenut of als afvoerputje gebruikt voor functies die moeilijk in te passen is in de stedelijke structuur.
anno nu
01 inleiding
Beleid tussen mal en dwaas in Metropolitane landschappen Ruimtelijke ordening is gericht op lokaal en nationaal niveau, de regio is onderbelicht. Door de schaalsprong die gemaakt moet worden van ruimtelijke ordening naar ruimtelijke organisatie moet er op regionaal niveau worden samengewerkt. Geen gelijk aanbod aan voorzieningen maar slimmer gebruik maken van grond en het versterken van de agglomeratiekracht van afzonderlijke metropolen. Compacte steden Wat betreft het compacte stadbeleid heeft het geleid tot relatief compacte verstedelijking met behoud van het open landschap. Het beleid heeft gezorgd voor onder andere concentraties van functies in de stadsrandzone en voor de vestiging van bedrijventerreinen op snelweglocaties uit functionaliteit. Gemeenten willen graag bedrijven aantrekken en deze bedrijven willen nu eenmaal op snelweglocaties zitten. Ook wil de overheid, met de klimaatverandering in het achterhoofd, maatregelen nemen en plaatsen daarom windturbines rondom de stad. Er is weinig tot geen beleid op deze samenkomende ruimteclaims uit verschillende belangen. Ze zorgen voor verrommeling van de stadsrandzone. Onbedoeld is de stadsrandzone de resultante van het compacte stadbeleid en steeds meer verstedelijking de afgelopen tientallen jaren. Ook wordt er meer gebruik gemaakt van de zone door de dure grond in de binnenstad en simpelweg omdat er geen plek elders in de stad is. Nieuw beleid Het is vreemd dat ondanks de stadsrandzone de bouwplaats van de toekomst is, de stadsrandzone vaak onderbelicht is in beleid. Om ervoor te zorgen dat alle functies goed worden ingepast in de stadsrand moet er beleid worden ontwikkeld. Op deze manier zal bij een goed ontwerp meer samenhang komen waardoor verrommeling kan worden verminderd. In het onderzoek van het Planbureau voor de Leefomgeving* wordt er zelfs gepleit voor een zelfstandige plek voor stadsranden in het regionale omgevingsbeleid. Door stadsranden te beschouwen als aparte ruimtelijke categorie ontstaat een ander perspectief: de stadsrand als schakelgebied waar bovenlokale vraagstukken voor energie en klimaat, voedsel en natuur, mobiliteit en leefomgeving bij elkaar komen (*Rapport PBL, Stadsranden schakelzones tussen stad en land). Urgentie verbinding rood-groen ‘Het landschap als vestigingsvoorwaarde’ Nederland, tot voor kort industrie gedreven, wordt steeds meer een kenniseconomie. Kenniswerkers zijn kritisch op hun leefomgeving. Het economisch belang voor een stad bestaat voor een belangrijk deel uit de kwaliteit en bereikbaarheid van het landschap waar het zich in bevindt. Bovendien draagt beweging en nabijheid van groen bij aan de mentale en fysieke gezondheid. Is de stadsrand een ultieme locatie voor innovatieve werkmilieus? Zijn buitenpoorten (verkeersknooppunten) de toekomstige toegangen naar het buitengebied? 10
‘De wijken en het buitengebied zijn fijnmazig met elkaar verbonden: een gezonde dooradering van stad en land als een ‘ecologische hoofdstructuur’, maar dan niet alleen voor de planten en de dieren maar ook voor de mensen.’ Berno Strootman, Panorama Lokaal
Omgekeerde stad Verschillende belangen en ruimteclaims maken de stadsrandzone een attractief gebied voor de toekomstige ontwikkeling van de stad. Het landschap als verscheidende kracht voor stedelijke milieus. Waar ontplooiing van vernieuwende ontwikkelingen en leefmilieus plaatsvinden. Waar klimaatadaptatie en energietransitie leidend zijn in de verschijningsvorm van de stad. Nieuwe leefmilieus Steden zijn explosief in trek. Kennis trekt jongeren naar de stad. Een aantrekkelijk, veelzijdig leefmilieu zorgt ervoor dat jongeren blijven plakken en ook gezinnen gaan stichten. Binnenstedelijke verdichting gaat niet alleen het antwoord zijn op de grote woningbouwvraag. Er moet gezocht worden naar meer mogelijkheden. Is de stadsrand de uitkomst voor het nieuwe gezinsappartement? Tot aan de decentralisatie werden ‘leegstaande’ weilanden massaal volgebouwd met grootschalige woningbouw. Boeren werden verdreven. De angst bestond dat dit alleen maar verder zou gaan. De focus is meer gelegd op het stedelijk gebied. Daarnaast is het niet alleen door de stedelijke druk steeds lastiger geworden om de boeren hun kost ermee te laten verdienen ook door de verduurzaming en globalisering. Agrarische gronden worden nu soms zelfs beschermt door de stedeling in zogenaamde landbouwparken. Open landschappen blijven behouden en de functiemenging treed ook buiten de stad in werking. Er ontstaan nieuwe werkmilieus / samenwerkingsvormen door recreatieve, sociale, educatieve en/of ecologische aspecten te combineren. Dragen dergelijke nieuwe leefmilieus bij aan de kwaliteit van een aantrekkelijke stad? Stad van de toekomst De aantrekkingskracht van metropolen stijgt en de stad raakt voller. Het leefklimaat, de bereikbaarheid en de economie bepalen hoe aantrekkelijk een stad is. Door de stedelijke verdichting wordt de verbinding tussen stad en land steeds essentiëler om het stadse leven aangenaam te houden. Amersfoort, centraal gelegen in het land, is onderdeel van de metropoolregio Utrecht en heeft rondom een gevarieerd landschap. Een ideale positie voor een vitale stad door deze kwaliteiten beter te benutten. De toekomstige stad kent naast een centrale binnenstad ook meerdere stedelijke clusters. Waar per cluster thematisch verschillende voorzieningen, faciliteiten, mobiliteit en duurzaamheid elkaar versterken. De eenzijdige stadsrand is een fenomeen opzich. Het meer publiek karakter van deze gebieden leveren meer hechting in het stedelijk / regionaal weefsel en leent zich voor nieuwe leefmilieus. De stedelijke verdichting op sommige plekken langs de stadsrand biedt de mogelijkheid om op andere plekken te verdunnen en landschap en natuur de overhand te laten nemen.
11
01 Trends & opgave
Naast de druk op grenzen tussen stad en land, zijn er meer opgaves die op onze leefomgeving afkomen. Groei populatie We hebben te maken met de groei van onze populatie, wat met name merkbaar is in verstedelijkte gebieden. De aantrekkingskracht van steden is ongekend door de transitie naar een kenniseconomie. Amersfoort is centraal gelegen en daardoor één van de snelst groeiende regio’s in Nederland. Echter zijn de buitengebieden aan verandering onderhevig. Door de verdichting van steden komen de kwaliteit, voelbaarheid en bereikbaarheid van het landschap in het gedrang. En hiermee de leefbaarheid van de stad. Klimaatverandering Klimaatverandering vormt een toenemend probleem door de groeiende populatie en onze omgang met de aarde. Straks plukken we sinaasappels in Nederland. Met het klimaatverdrag van Parijs willen wereldleiders ervoor zorgen dat de conditie van onze omgeving niet verder achteruit holt. De klimaatdoelstellingen die in het verdrag zijn vastgelegd hebben gevolgen voor onze leefomgeving. Bijvoorbeeld voor het Nederlandse productielandschap in de toekomst. Veranderende rol van de boeren Boerenbedrijven zijn massaproducties geworden. Deze schaalvergroting naar massaproductie-boeren bedreigt het bestaansrecht van kleine boerenbedrijven. Megaboeren zijn daarnaast gespecialiseerd in eenzijdige productie. Dit zorgt voor uitputting van de landbouwgrond en risico wanneer er iets mis gaat. Onze boeren lopen daarnaast tegen grenzen aan. Onder andere het melkquotum tegen overproductie en het stikstofquotum om mestuitstoot terug te dringen voor het klimaat. De rol van de boer verandert.
Hypothese Stad is onderdeel van het ecologisch landschap. Het landschap kan profiteren van de stedelijke groei. De agglomeratiekracht van de stad kan door nieuwe leefmilieus worden verhoogd. opgave Hoe kan de kwaliteit van de stadsrandzone van Amersfoort worden versterkt? Wat is de definitie van de stadsrandzone van de stad in de toekomst?
12
Er wordt al geëxperimenteerd met woonconcepten, aandacht gevraagd voor het platteland en er wordt al nagedacht hoe de boer van de toekomst eruit zal zien
13
02 stadsranden van Amersfoort geven zelf antwoord
02 Staalkaart stadsrandzone
De stadsrand heeft een invloedsfeer: een overgangszone tussen stad en platteland. De stadsrandzonde bestaat uit de stadsrand, de binnenrand (ofwel het stadsrandgebied) en de buitenrand (ofwel het overgangsgebied).
Binnenrand
stadsrand
wijkontsluiting rijksweg met dijklichaam woningbouw
rijksweg met geluidsscherm
bedrijventerrein
bebouwing
Buitenrand
volkstuinen sport verblijfsrecreatie dierenpark kerkhof sociaal / zorg bedrijf hotel religieus park openslagenlandschap hoevenlandschap bos
0
1000
2000
5000
02 Staalkaart stadsrandzone
Diffuse randen verweven stad met het landschap. Hoog gewaardeerde stadsranden die sinds jaar en dag bewuste sturing hebben gekregen op ruimtelijk beeld vanuit belang van het omliggende natuurgebied met/ of landgoederen. Kwalitatieve randen blijven veelal stabiel. De groei van Amersfoort heeft zich dan ook noordwaarts bewogen. Amersfoort is daar minimaal verbonden met haar buitengebied. Stadsrandzones zijn lang niet altijd ontstaan uit ruimtelijke visies. Het is vaak een resultante van de stedelijke ontwikkeling. Grootschalige infrastructuur begrenst Amersfoort grotendeels. Eenzijdige woonwijken keren zich steeds meer naar binnen, zonder ook enige aansluiting met het landschap. Deze randen bevinden zich met name aan de oost- en westzijde van Amersfoort. Wonen aan de N199 of A28 in plaats van de mooie landschappen die zich om Amersfoort begeven.
stadsrandzone
Nieuwbouwlocatie uitbreidingsrand van Amersfoort passend in de landschappelijke structuren
Introverte rand met bebouwing tegen dijklichaam en provinciale weg (hoofd infrastructuur).
Achterzijde industriegebied met groene kraag Introverte rand met naar binnen gekeerde bebouwing tegen geluidsscherm en A28 (hoofdinfrastructuur) afwisselend in hoogte.
Gesloten rand met met veel achterkanten en weinig tot geen toegang tot het buitegebied. Het aangrenzende buitengebied is niet beleefbaar.
Gesloten rand met weinig uitwisseling. Groene kraag als barriere, achterkanten naar landschap, wel fysieke toegangen naar het landschap.
Gesloten rand met voorkanten. Alleen fysiek toegangen of geringe doorlopende structuur. Dit fungeert als balkon naar het landschap.
Diffuse rand - groene of blauwe toegangen
Relatief oude, diffuse stadsrand nog steeds intact
0
1000
2000
5000
02 Landschappen van Amersfoort Verscholen schatten
eemland De open polderlandschappen met wijds uitzicht is zeldzaam in Nederland. Ergens in de verte prijken de stuwwallen van de Utrechtse Heuvelrug, de windmolenparken in Flevoland, de karakteristieke kerktorens van de dorpen en de markante stadsranden van de nieuwbouwwijken van Amersfoort. Het landschap zelf is een waardevol veenweidegebied waar de Eem doorheen stroomt, met hoge recreatieve- en ecologische waarden. De openheid moet in ogenschouw worden genomen en is ruimtelijk uitgangspunt bij toekomstige ontwikkelingen. • open landschap • laagveengebied • rechte verkaveling
gelderse vallei Het kleinschalige coulissenlandschap is gevarieerd door bosstroken, landgoederen en meanderende beken. De ruimtelijke impact van afzonderlijke ontwikkelingen in het zogenaamde kamerlandschap blijft altijd beperkt tot een klein gebied. Tegelijkertijd kampt dit landschap door het vrijkomend agrarisch vastgoed met een ontzettend grote opgave. Daarbij is de bestaande erfstructuur het ruimtelijk ordenend principe. • hoevenlandschap • onregelmatige kavels • bochtige wegen • zandgebied • half open door houtwallen met essen
utrechtse heuvelrug De Utrechtse Heuvelrug is met grote boscomplexen een belangrijk landschappelijk, ecologische en recreatief gebied voor lokaal, regionaal en de Randstad. Voorwaarde voor het gebied is dat de natuur alle ruimte krijgt. • bos & heide • zandgebied • glooiend landschap
20
21
02 Gedaantewisselingen
Explosieve groei - grenzen zijn continu verlegd
Steden zijn continu in beweging. Dat bewijst deze studie naar de groei van Amersfoort. De stadsgrenzen zijn continu verlegd. De huidige grenzen liggen dus niet vast. De stevige barrières om de bebouwde stad lijken anders te suggereren. Tot nog toe bekijken we steden voornamelijk vanuit de stedelijke ontwikkeling gedreven door opbrengsten. Afgelopen eeuw zijn steden wel verdriedubbeld. Dit gaat ten koste van de ruimtelijke kwaliteit van het landschap.
-1650 | 7.000 inwoners
1930 | 38.000 inwoners
Amersfoort met stadsmuren
•
19e eeuw stadsmuur grotendeels afgebroken
•
eerste boerderijen Hoogland
•
1863 - 1885 spoorwegen (1863 Utrecht-Zwolle/ 1874
•
Amersfoort aan Zee door regelmatige overstromingen
•
Amsterdam-Zutphen/1886 Veenendaallijn) met stopplaats Amersfoort, Hooglanderveen tot 1938
(tot komst Afsluitdijk in 1930) •
1870 Amersfoort gekozen voor uitbreiding leger
•
1920 gemeente Hoogland met buurtschappen De Ham, Zeldert, Langenoord en Hooglanderveen
•
oostkant militair hospitaal, kazerne
•
Hamersveld, Hoevelaken als lintdorpen
•
tot 1930 groei naar hoger gelegen gebieden voor welgestelde
Het landschap wordt steeds meer gezien als vestigingsvoorwaarde van steden. Daarnaast vragen de klimaatverandering en temperatuurstijging een andere benadering op de leefomgeving. Traditioneel denken vanuit de stad is verleden tijd. Wat als we vanuit het landschap de stad benaderen? De contramal van de stad.
1985 1960
1960
1960 | 70.000 inwoners
2020 | 157.000 inwoners
ruilverkaveling Eemland
•
aanleg rondweg
voor 1940 waren alle tussengelegen
•
1987 komst station Schothorst
stopplaatsen opgeheven
•
ontwikkeling Schothorst, Zielhorst, Kattenbroek, Nieuwland, De Hoef
bloembladtheorie van Zuiderhoek om de stad
•
radialen losgelaten, buurten staan meer op zichzelf
weer in evenwicht te brengen
•
2006 komst station Vathorst en 2012 station Hoevelaken
1974 Hooglanderveen onderdeel van Amersfoort
•
2001 ontwikkeling wijk Vathorst
•
1972 Leusden aangewezen als groeikern
•
2010 herinrichting natuurgebieden rondom Amersfoort (De
•
1976 Amersfoort als groeistad
• • • •
Schammer, Bloeidaal)
02 Stedelijke structuren Amersfoort is een proeftuin Bergkwartier
vooroorlogs Schuilenburg
Rustenburg
Schothorst (noord)
naoorlogs Kattenbroek
Nieuwland
Vathorst / De Laak
(pré) VINEX *dit is een selectie van alle onderzochte wijken van Amersfoort
De stedelijke ontwikkeling laat zien in welke tijdsgeest wijken zijn gebouwd. Begin van de 20e eeuw werd er nog voorgesorteerd op verdere uitbreiding door de bebouwing met hun voorzijde naar het landschap te situeren met ontsluitingswegen voorlangs. In het Bergkwartier is de Utrechtse Heuvelrug voelbaar door glooiing en lanen met bomen. Naoorlogse stempel stedenbouw verliest de relatie met de omgeving enigzins. Geen duidelijke voorkanten of openbare terreinen naar de rand. Ondanks de waardering voor de onderliggende landschappelijke structuren raken wijken nog meer in zichzelf gekeerd vanaf de jaren ‘80/’90 zoals Schothorst. Bebouwing keert af van de context door de ligging aan grootschalige infrastructuur. Amersfoort verliest volledig de verbinding met het omringende landschap. Na de eeuwwisseling heeft de VINEX revival een kwalitatieve verbeterslag gemaakt met Vathorst en De Laak. Onderliggende landschappelijke structuren lopen door in de wijken, het landschap is uitgangspunt voor het ontwerp van de wijk. Kwaliteiten voormalige randen • dichte randen zijn niet vitaal. Er kan weinig flexibiliteit geboden worden bij toekomstige ontwikkelingen. • cultuurhistorische elementen als begrenzing hebben blijvend kwalitatief bestaan en transformeert met zijn tijd mee • diffuse randen zoals aan de zuidzijde zorgen voor een robuuste structuur en verweving van stad-landschap.
- 1900 1900 - 1930 1930 - 1940 1940 - 1960 1960 - 1970 1970 - 1980 1990 - 2000 2000 - 2010 2010 - 2020
0
1000
2000
5000
02 Voormalige randen bieden perspectief & dienen de stad
A - Oude stadsmuur
A 1500 - 1650 - Oude stadsmuren
verdedigingswerk met een gracht rondom de stad (450 jr)
B 1863 - 1885 - Spoorwegen
D - Valleikanaal
(1863 Utrecht-Zwolle/ 1874 AmsterdamZutphen/1886 Veenendaallijn) De spoorwegen leverde een barriere in de stad maar ook werkgelegenheid. Arbeiderswijk Soesterkwartier huisden spoorarbeiders
C ‘20 - Utrechtse heuvelrug
Natuurlijke stadsgrens wat organisch is opgenomen in de stedelijke structuur. Pas in 2003 werd het aangewezen als nationaal park en beter beschermd tegen stedellijke ontwikkelingen (100jr)
D ‘40 - Valleikanaal
G - Groengordel Soesterkwartier
Ontwateringsstructuur voor toekomstige stedelijke ontwikkeling van Amersfoort. Tot ‘60 fungeerde het Valleikanaal als stadsgrens bij de uitbreiding van Amersfoort. Vanaf ‘70 is de noordzijde van het Valleikanaal bij verdere ontwikkeling ingericht als groene bufferzone met stedelijke functies zoals een moskee, een school en sportvoorzieningen. (20jr)
E ‘40 - Park rondom de Eem
(Het Beekdal, Randenbroek, Dorrestein) Het park fungeert sinds de nabije stedelijke uitbreiding als een clustering aan recreatie, sportvoorzieningen en educatie geweest. (80jr)
H - bufferzone Langenoord
F ‘50-’10 - A1/ A28
In de jaren ‘50 vond de aanleg van rijkswegen plaats zo ook de A1 en A28. Vanaf ‘60 is de A28 een steeds langere stadsgrens geworden. De A1 is vanaf ‘90 maar 15 jaar een stadsrand geweest. Ondanks dat de sprong over de A1 is gemaakt met Vathorst vormt de snelweg een enorme barriere. (A1: 10jr / A28: 70jr)
G ‘60 - Groengordel Soesterkwartier
K - Rondweg
Soesterkwartier is een wijk aangelegd voor de arbeiders van het spoor. De groengordel is een groene buffer tussen de woonwijk en het industrieterrein De Isselt. (10-20jr)
H ‘80 - Bufferzone Langenoord
Voorzieningenstrook langs Langenoord en later groene buffer met voorzieningen tussen Hoogland en Kattenbroek (15jr)
I ‘80 - Waterwingebied
F - A1
Deze parkachtige strook is een voormalig waterwingebied. Sinds 2003 heeft dit park alleen nog een recreatieve functie. (10jr)
J ‘90 - Park Schothorst
Het voormalig landgoed was cultuurhistorische aanleiding voor het park tussen Hoogland en de nieuwbouwwijken. Deze grootschalige omringende stedelijke ontwikkeling maakt dit park mogelijk. (30jr)
K ‘00 - Rondweg Noord
Deze functionele wijkontsluiting is aangelegd voor Kattenbroek en Nieuwland en heeft een levensduur gehad van slechts 10 jaar. (5jr)
Amersfoort kent tal van voormalige stadsranden door de vele uitbreidingen. De randen zijn nog steeds zichtbaar in het stedelijk weefsel. Het zijn prominente plekken om te ontspannen. De maatschappelijke voorzieningen die in deze zones zijn opgericht dienen de stad. Parken, plantsoenen en kanalen bieden Amersfoort ruimte waar de stedeling dagelijks recreëerd. De voormalige randen zijn voorzienend en geven de stad kwaliteit. Een belangrijk gegeven voor toekomstige stadsontwikkeling.
K H F
J
G
I
D A
B verharde randen
E
spoor rijksweg provinciale weg
C
wijkontsluiting
groene randen rivier kanaal zachte parkrand met verstedelijking park stadsgroen beschermd landschap
0
1000
2000
5000
02 Maak gebruik van het goede OV-netwerk Stations zijn onderbenut
Amersfoort kent vier treinstations, wat relatief veel is voor een middelgrote stad. Dat komt door de centrale ligging van de stad. Station Amersfoort Centraal is het belangrijkste spoorwegstation in Amersfoort en een belangrijk knooppunt in het spoorvervoer tussen de Randstad en Noord- en Oost-Nederland. Het station verkreeg daarom ook onlangs de titel ‘Centraal’ . Amersfoort is een echte spoorstad. Voorstadhalte Schothorst, randstadhalte Vathorst en spoorwegstation Hoevelaken zijn relatief jonge stations. Met name de invloedssfeer van station Hoevelaken wordt nog minimaal benut.
Amersfoort kent vier stations, veel voor middelgrote stad
Knooppunt Hoevelaken onderbenut
Amersfoort Centraal grootste knooppunt na Utrecht Centraal in de provincie
10 min. lopen (800m) 10 min. fietsen (2500m)
0
1000
2000
5000
02 Huidige randen van Amersfoort Stadsranden zijn de overgang tussen landschap en stad en zijn ontstaan door gevolg van economische dynamiek en sociaal-maatschappelijke invulling van de ‘restzones’. Op verschillende schaalniveaus hebben de stadsranden andere betekenis, ander programma en kennen geen specifiek ordeningsbeleid. Steden verliezen steeds meer de relatie met zijn of haar context wat een gemiste kans is. Amersfoort is omgeven door prachtig cultuurlandschap. De structuur van beken en kanalen is onderbenut en wordt op sommige plekken zelfs genegeerd. Maar onbewust verbinden de waterwegen stad en landschap. • de stad is meerendeels afgesloten van landschap • wijken missen karakter van het nabijgelegen landschap • oudste & nieuwste wijk van Amersfoort zijn het meest diffuus • de natuurlijke structuren zijn continue factor door stad en landschap
A28
Barneveldse Beek
In de stadsrandzone komen alle schaalniveaus bij elkaar. Elke schaalniveau heeft zijn eigen programma. Rijksniveau Mobiliteit en bereikbaarheid De econommische ontwikkelpotentie komt vanuit de infrastructuur, veel minder uit het landschap zelf. Provinciaal niveau Ruimtelijke kwaliteit en programmering In met name het buitengebied en de randzones Gemeentelijk niveau Duurzaamheid en stedelijke ontwikkeling
Kwaliteiten waterstructuur groenstructuur routes verbonden met landschap wijken waar landschap voelbaar is ecoduct Barrieres stations langzaam verkeersroute * autoverkeersroute * parallelle ontsluiting rijksweg op maaiveld rijksweg ongelijkvloers afgescheiden landschap in zichzelf gekeerde wijken bedrijventerrein * zonder relatie met landschap
0
1000
2000
5000
02 Randvoorwaarde voor de opgave Door functies te mixen en optimaal te verweven zal stad en landschap op een natuurlijke manier in elkaar overgaan. Door de stadsrandzone zorgvuldig vorm te geven en verschillende opgaves te laten landen, ontkomt het gebied als opgestapelde resultante van allerlei ontwikkelingen te worden behandeld. Net als in steden ga ik op zoek naar een ideale mix van wonen, werken en recreeren. Dit maakt een aantrekkelijk en levendig gebied op de grens van de stad. Waar stad en landschap van elkaar profiteren in plaats van de rug toekeren.
recreëren door oud en nieuw productielandschap
modern boeren, landschap detecteren met drone
educatie in het zonnepark
32
stad aan het zonnepark
sportvoorziening openbaar toegankelijk & zorgvuldig ingepast in landschappelijke structuur
stad aan de moestuin experimenteren met natte teelten in klimaatadaptief landschap
educatie in de moestuin
groente oogsten en fruit plukken voor eigen gebruik
gele trein behorend in het landschap, OV als kans voor buitengebied
33
03 Regionale visie Ambitie
Veel Hollandse middeleeuwse steden zijn, net als Amersfoort, gesticht langs waterwegen. Zo zijn deze steden onderdeel geworden van het landschap en vormen tezamen een ecologisch systeem. Stad en land worden verbonden door de waterstructuur. Door de jaren heen zijn de wateren steeds meer onderliggende netwerken geworden die onbenut zijn gebleven. Het omringende landschap is nauwelijks voelbaar in Amersfoort. Terwijl de stad is gelegen op het grensvlak van drie prachtige landschappen. De uitgestrekte polder in het Eemland, het halfopen kampenlandschap in de Gelderse Vallei en de bos en heidevelden op de Utrechtse Heuvelrug. Deze landschappen moeten ook kunnen profiteren van de stedelijke groei. Andersom wordt de stad aantrekkelijker door nieuwe leefmilieus als promenade naar de stad. De stadsrand verkeerd in een ideale situatie op de grens tussen de stad met haar faciliteiten en het landschap waar men ontspanning vindt. Het traditioneel denken vanuit de stad is verleden tijd, waarin we de stadsrandzone als apart fenomeen zagen. Met de mobiliteitstransitie van autogebruik naar gebruik van OV en fiets, de beoogde duurzame ontwikkeling van onze leefomgeving en de nijpende woningbouwopgave is een integrale strategie nodig.
eemland
gelderse vallei
utrechtse heuvelrug
03 Nieuwe milieus als promenade naar de stad
< 11e eeuw - Moerassig gebied
11e - 18e eeuw - Veenontginning en turfwinning
Grofweg hebben we twee transformaties van het landschap gehad. Het oorspronkelijke moeras gebied werd tussen de 11e en 18e eeuw ontgonnen om turf te winnen. Een belangrijk brandstof in die tijd die de industralisatie in de gouden eeuw mogelijk maakte. Vorige eeuw heeft het landschap door de ruilverkaveling een schaalvergroting doorgemaakt. Toen een verbetering van de landbouwkundige situatie om de voedselproductie te vergroten. Ook één van de redenen dat de samenleving de binding met de landbouw langzaam verliezen. De megabedrijven produceren ook nog eens eenzijdig. Dat zorgt voor uitputting van het agrarisch grondgebied. De groeiende populatie, de klimaatverandering en de veranderende rol van de boeren vragen om een andere aanpak. Met deze opgaves die op onze leefomgeving afkomen staan we aan de vooravond van de derde omvorming van het landschap.
20e eeuw - Ruilverkaveling
UTRECHTSE HEUVELRUG
bezoek militair museum
ontspannen in de bossen
kleine zorginstellingen
recreatiepark
Combinatie van wonen, werken en recreëren CO2-neutrale leefmilieus We vinden de vestigingsvoorwaarde van onze leefomgeving ten slotte steeds belangrijker worden. Door de strategische ligging in Nederland, aantrekkelijke leefomgeving en hoog voorzieningenniveau zal de bevolking en economie blijven groeien in Amersfoort en regio.
In 2030 wil Amersfoort een CO2-neutrale en afvalloze stad zijn. CO2-neutraal betekent dat we alle energie die we gebruiken, duurzaam opwekken (wind, zon en andere schone energiebronnen). In een CO2-neutrale stad koken, verwarmen en rijden we elektrisch.
EEMLAND
windmolens
Klimaatneutrale leefmilieus
..langs landschappelijke ontginningsstructuur
zonnevelden
duurzame productielandschap werken op het land of in lab’s
In 2050 klimaatneutraal met water als ordeningsprincipe.
water bufferen in polderlandschap
fietsen door de uitgestrekte polder
Behoud van landschappelijke compositie Typerende landschappen moeten zichtbaar blijven, karakteristieken zijn uitgangspunt. Stadsranden hebben locatie specifieke DNA.
GELDERSE VALLEI
wonen beschermd wonen
streekwinkels
kleine kantoren
fietsen langs de beken
patchwork aan functies
buurtschappen
03 Toekomstvisie eemland
Cultuurlandschappelijke structuren als verbindende factor tussen stad en land versterken Stadsrandzones zijn lang niet altijd ontstaan uit ruimtelijke visies. Uitzondering zijn de stadsranden die hoog gewaardeerd worden en sinds jaar en dag bewuste sturing op ruimtelijk beeld hebben gehad vanuit belang van het omliggende natuurgebied met/of landgoederen. Barrieres (deels) slechten Met name de routes dwars op de hoofdinfrastructuur. Het slechten van brede infrastructurele bundels door goede oversteekbaarheid verbindt de stad met het buitengebied en vice versa.
gelderse vallei
Krachten buindelen Functies en voorzieningen slim combineren zodat er interessante ontmoetingen en samenwerking kan ontstaan. stedelijke faciliteiten benutten De stad in de nabijheid heeft vele voordelen. Mobiliteitsnetwerken en een gemiddeld voorzieningenniveau zijn reeds aanwezig voor het dagelijks functioneren van (toekomstige) inwoners. stadsranden langer geen eindpunt maar knooppunt Zo bieden randzones ruimte voor nieuwe leefmilieus waar stad en landschap elkaar ontmoeten. Stadsranden lossen op en maken een meer vanzelfsprekende overgang tussen stad en landschap.
utrechtse heuvelrug
Uitgangspunten aangename routes vanaf stations naar het buitengebied knooppunten als oriëntatiepunten rijksweg ondertunnelen bestaande structuren versterken & verbinden met het buitengebied wijken verbinden met buitengebied buurtschappen bestaande routes
0
1000
2000
5000
utrechtse heuvelrug
De Gelderse Vallei is zo’n landschap dat geraakt wordt door eerder genoemde opgaves. De transitie van dit landschap is een kwestie van tijd. Er is hoge urgentie om de kwaliteit van het halfopen, onregelmatige kamerlandschap, omringd met houtwallen en bomen, te bewaken en de potentie van deze eigenschappen te benutten bij de naderende omvorming van het landschap. In dit nieuwe stadslandschap kan de Gelderse boer weer centraal staan. Tevens kan ruimte worden geboden aan de Amersfoorter in een flexibel en klimaatadaptief kamerlandschap.
gelderse vallei
eemland
03 Eigendom
40
Waterschap, Natuurmonumenten, particulier, Provincie
Waterschap, Stichting Het Utrechts Landschap, particulier, Provincies
Het wijdse Eemland bestaat grotendeels uit privaat eigendom. Vele eigenaren leidt tot een gefragmenteerde eigendomssysteem. Het uitgestrekte landschap bewaakt de kenmerken. De kwetsbaarheid van het polderland levert een behoudende regie op. Het Eemland is aan weinig verandering onderhevig.
De onregelmatige kavels in de Gelderse Vallei zijn omzoomd met houtwallen. Een halfopen kamerlandschap wat is opgedeeld tussen vele eigenaren en wat ook veel verandering mogelijk maakt. Het snel veranderende beekdallandschap met gefragmenteerd eigendomssysteem heeft sturing nodig. Deze kleinschalige opgave is essentieel voor regionale en nationale structuren. De urgentie is voor de Gelderse Vallei dan ook het hoogst.
De dicht beboste Utrechtse Heuvelrug is een beschermd natuurreservaat. Ten opzichte van de andere landschappen is dit gebied geheel in publiek eigendom. De beschermende status zorgt voor een onveranderend, constant landschap. Het behoud maakt weinig mogelijk. Staatsbosbeheer, Stichting Het Utrechts Landschap, gemeente Amersfoort, De Staat (Defensie), Natuurmonumenten, Provincie
41
04 Onderzoek
Voorbeelden van woonlandschappen waren voedingsbodem voor mijn strategie in de Gelderse Vallei. De leefmilieus laten op verschillende manieren zien: hoe de aansluiting op het landschap vormgegeven kan worden en hoe betrokkenheid en samenwerking kan worden gestimuleerd. Leerzame lessen die ik meenam bij het opstellen van de strategie.
04 Leefmilieus
Steenenkamer Voorst - Onregelmatige verkaveling in strak tuindersgrid
X
Ruimtelijke configuratie
Typering
Samenwerkingsverband
Eigendomsverhouding privé 90% openbaar 10%
Structuur / ontsluiting Tuinpaden zijn enkel toegangswegen, op erven wordt geparkeerd
Verkaveling
De bebouwing is één laag met dwars- of langskap, een bepalend beeldkwaliteitsregel
44
Haverleij Leliënhuyze Den Bosch - Op zichzelf staande clusters in het landschap
VvE
bewoners
beheer groen Gemeente
Ruimtelijke configuratie
Typering
Samenwerkingsverband
Eigendomsverhouding privé 6% collectief 4% openbaar 90%
Structuur / ontsluiting
Verkaveling
Elke burcht heeft zijn eigen uitstraling
45
04
‘t Eekhoornnest Soest - Wonen in collectief vakantiepark
Collectief terrein met beheerder bewoners
Ruimtelijke configuratie
Typering
Samenwerkingsverband
Eigendomsverhouding privé 8% collectief 92%
Structuur / ontsluiting
Verkaveling
Stempelverkaveling geeft privacy
46
Berkenbos Zuidlaren - Losse verkaveling op landbouwkavel
VvE
bewoners woningbouwvereniging
Ruimtelijke configuratie
Typering
Samenwerkingsverband
Eigendomsverhouding privé 26% collectief 43% openbaar 31%
Structuur / ontsluiting
Verkaveling
Eenvoudige blokjes en geen variatie doet niet af aan ruimtelijke kwaliteit van leefomgeving
47
04
Atelierwoningen Vijfhuizen - Gestrooide bouwblokjes aan de dijk
VvE
bewoners
Ruimtelijke configuratie
Typering
Samenwerkingsverband
Eigendomsverhouding privé 15% collectief 85%
Structuur / ontsluiting
Verkaveling
De bebouwing is één laag met (dwars- of langs-)kap, een bepalend beeldkwaliteitsregel
48
Eva-Lanxmeer, Culemborg - Eco-idealistisch wonen in een waterwingebied
VvE
bewoners huurders
Ruimtelijke configuratie
Typering
Samenwerkingsverband
Eigendomsverhouding privé 35% collectief 18% openbaar 47%
Structuur / ontsluiting
Verkaveling
Één beeldentaal maakt samenhangende clusters
49
04
Stadstuinen Amersfoort - Opgetilde, geschakelde bouwblokken
Stichting bewoners woningcorporatie gemeente
Ruimtelijke configuratie
Typering
Samenwerkingsverband
Eigendomsverhouding privé 21% collectief 65% openbaar 14%
Structuur / ontsluiting
Verkaveling
Eenzelfde, strakke bouwblokken in glooiend landschap
50
Valleipark Leusden - Villapark met groene lobben
X
Ruimtelijke configuratie
Typering
Samenwerkingsverband
Eigendomsverhouding privé 80% openbaar 20%
Structuur / ontsluiting
Verkaveling
Eén architectuurstijl met variatie op detailniveau
51
04
Europarkstad Leusden - Geschakelde woningen maken afwisselende buurt
Stichting bewoners gemeente
Ruimtelijke configuratie
Typering
Samenwerkingsverband
Eigendomsverhouding privé 40% collectief 48% openbaar 12%
Structuur / ontsluiting
Verkaveling
Eenvoud in bebouwing, variatie in groen
52
Alandsbeek Leusden - Geschakelde woningen maken afwisselende buurt
X
Ruimtelijke configuratie
Typering
Samenwerkingsverband
Eigendomsverhouding privé 70% openbaar 30%
Structuur / ontsluiting
Verkaveling
Eenvoud in bebouwing, variatie in groen
53
04
De Glind - Dorp met erven
X
Ruimtelijke configuratie
Typering
Samenwerkingsverband
Eigendomsverhouding privé 90% openbaar 10%
Structuur / ontsluiting
Verkaveling
Dorp is door de jaren heen gegroeid en levert variatie aan bouwstijlen op, hetlandschap verbindt.
54
Landschapsmodellen - Lessen voor strategie
Het onderzoek wees uit hoe leefmilieus op verschillende landschappelijke wijze kunnen worden opgericht. Les 1 De verkavelingen zijn grofweg geclusterd, geschakeld of verspreid door het landschap heen. Elke configuratie reageert anders op het landschap. Zoals burchten in het landschap of als geschakelde slingers door het bos. Ingepast in het bestaande landschap of afgestemd met het nieuwe landschap wat dan vaak is ingekapseld in de bestaande structuur. Elk landschap vraagt om een typische invulling passend bij de structuur van het landschap. Les 2 Het organisch gegroeide dorp De Glind bestaat uit kleine clusters eengezinswoningen aan de landwegen. Vanuit elke hoek zijn er doorzichten naar het landschap. Het dorpje is gelegen nabij het plangebied in de Gelderse Vallei. Het oude tuindersgebied in Soest heeft ondanks het strakke grid een afwisselend straatbeeld door de gevarieerde verkaveling op de erven. De tuinen zorgen voor een landelijke sfeer. Les 3 De eigendomssituaties lopen uiteen van bijna volledig privé tot grotendeels collectief. Dit is bepalend voor het onderhoud en de sociale structuur. Collectieve gemeenschappen organiseren gezamenlijk het onderhoud van het groen zoals de stichting in Europarkstad te Leusden doet. Het Hoveniersbedrijf wordt betaald uit de stichting en er worden wijkfestiviteiten georganiseerd. De buurtpleintjes zijn naar wens van direct omwonenden ingericht. De betrokkenheid van de bewoners met de woonomgeving is groot. Het takenpakket voor individuele bewoners is vrijwillig en naar eigen invulling. Hetzelfde geldt voor de Stadstuinen in Amersfoort waar bij aankoop een bedrag is ingelegd voor de komende 50 jaar. Les 4 In tegenstelling tot Europarkstad is de betrokkenheid in EVA-Lanxmeer groot door de hechte samenwerking. Het onderhoud van gemeenschappelijke voorzieningen en groen worden in werkgroepen onderverdeeld. Geïnteresseerden kunnen zich inschrijven bij de bewonersvereniging. Toekomstige bewoners moeten een gedragsovereenkomst tekenen. Voor de houdbaarheid van dergelijke milieus werkt een groot samenwerkingsverband alleen op kleine schaal. De stadsrandzone in de Gelderse Vallei is een groot gebied. Een meer vrijblijvende omgang is geschikter voor een stabiele sociale wijkstructuur.
55
05 strategie voor de gelderse vallei
In de Gelderse Vallei... Om de kwaliteit van de oostelijke stadsrandzone te verbeteren moet deze opgaan in stad en landschap. Stad en Gelderse Vallei worden verbonden, door de reeds aanwezige, maar vaak onbenutte waterwegen. Het versterken van deze waterstructuur verbindt Amersfoort met een divers en inclusief beekdallandschap. Via de ‘nieuwe’ waterstructuren die dwars door de verschillende stadse wijken heen lopen, is het nabijgelegen beekdallandschap direct te ervaren. Daar, in de Gelderse Vallei, komt het meest duurzame productielandschap. Waar je de boer en buren kent. Deze landschappelijke structuur vormen nieuwe radialen die in de toekomst de barrière tussen stad en land slechten. Het leidende principe van de beken, onderdeel van de identiteit in de Gelderse Vallei, draagt bij aan de structuur van het toekomstige stadslandschap. Het robuuste beekdallandschap vormt een raamwerk voor kleinschalige ontwikkelingen. Zoals voedsel- en energieproductie voor de lokale bevolking in buurtschappen. Maar ook recreatieve voorzieningen in een klimaatbestendig landschap. De stedelijke structuur van Amersfoort laat de mogelijkheden voor de toekomst zien. De explosieve groei die Amersfoort afgelopen eeuw heeft doorgemaakt laat zien dat in het verleden stadsgrenzen al meerdere malen zijn verlegd. De huidige stadsgrenzen zijn niet in beton gegoten zoals we nu met de huidige tendens van binnenstedelijke verdichting beogen. Veel verschillende uitbreidingswijken volgden elkaar op, een proeftuin aan woonwijken. De voormalige stadsranden zijn nog steeds open, groene ruimtes in de stad met maatschappelijke functies voor de stedelingen. De huidige stadsrand is echter het afvoerputje van Amersfoort waar minder aangename plekken zich bevinden. Zoals naast de geluidswal langs de A28. Het landschap daarentegen kent in het bestaan van Amersfoort slechts twee omvormingen, namelijk de veenontginning en de ruilverkaveling. Al deze metamorfoses laten zien dat zowel stad als landschap continu aan verandering onderhevig zijn. Zo vreemd is het dan ook niet dat we nu ook aan de vooravond staan van de volgende omvorming van het (productie)landschap.
... ervaar je direct de natuur Natuurwaarde & klimaatadaptatie
... komt hèt meest duurzame productielandschap Duurzame energie en voedsel
... woon je in de natuur en ken je de boeren/buren Woningbouwopgave en sociaal netwerk
05 Uitgangspunten
Boeren voegen zich in een ontwikkelingsmaatschappij Waar boeren regionaal samenwerken in de Gelderse Vallei om de lusten en lasten te delen en hun bestaan in de toekomst veilig te stellen. De samenwerking maakt tegelijkertijd regionale klimaatingrepen mogelijk. Het samenwerkingsverband heeft in verschillende opzichten voordelen. In de regionale ontwikkelingsmaatschappij zijn er maatschappen waarin het productielandschap samengaat met wonen, werken en recreëren.
+
58
Boeren en burgers vormen een buurt(maat)schap Waar bewoners weer direct in kontakt komen met de boer. Toekomstige bewoners kopen enkel het plot van de woning en een aandeel in het boerenbedrijf. De productie in het buurtschap is bedoeld voor de lokale bewoners. Kringlopen worden verkleind. De boer verbouwt en faciliteert als buurtmeester het buurtschap. Nieuwe bewoners kunnen vrijwillig een handje mee helpen. Een nieuw sociaal netwerk vormt zich met grote mate van betrokkenheid.
Ruimte voor de beken en sloten Klimaat
verbreding watergangen versteviging kavelaanplant
Diverser & intensiever Productielandschap
Min. 1 (onbebouwd) landschapskavel tussen buurtschappen Ontwikkeling
Bron: Kadaster 2019, gemeente Amersfoort, Rentmeesters.nl, ERF bv
59
05 Exploitatie
Gelderse verhoudingen
Tegenwoordig hebben we niet alleen te maken met de nijpende woningtekorten. Ook zien we ons klimaat veranderen en heeft dat desastreuze gevolgen voor onze oer-Hollandse landschappen. Door deze opgaves slim te koppelen zijn buurt(maat)schappen in de Gelderse Vallei de uitkomst. 200% zelfvoorzienend De buurt(maat)schappen zijn zelfvoorzienend en leveren ook aan de lokale omgeving. De buurtschappen bestaan grotendeels uit productielandschap van voedsel en zonneparken. Dubbele productie wordt gegenereerd voor huishoudens in het buurtschap en in de lokale omgeving. Per buurtschap kan er gekozen worden om extra voedsel te produceren en/of extra duurzame energie op te wekken. Wooncluster Binnen de landschappelijke compositie worden wooncluster opgericht. Het kamerlandschap leent zich voor gevarieerde invullingen, zo ook een cluster aan woningen. Middels een set aan spelregels voegen de woonclusters zich naar het kampenlandschap. Klimaatbestendig De buurtschappen genereren meer opbrengsten dan de huidige agrarische landbouw. Een deel van de opbrengsten worden regionaal gebundeld. Hiermee kunnen regionale klimaatingrepen zoals verbreding van watergangen worden gerealiseerd. Het karakter van het kampenlandschap wordt versterkt en toekomstbestendig. De ontwikkelingsmaatschappij met haar buurt(maat) schappen hebben zo een positieve impact op de Gelderse Vallei.
60
Agrarisch €7/m² bouw- & grasland
wonen €400-1000/m² 100 ha wonen in Amersfoort 2.500 woningen
werken €300/m² 50 ha zonnepark in Amersfoort 467.500.000 kwh
zonnepark €20/m² 50 ha zonnepark in Amersfoort 467.500.000 kwh
1.000m²/pers./jaar gemiddelde consumptie
650m²/pers./jaar gezonde consumptie
8.500 kWh/jr/huishouden 275 kWh/jr/paneel 2.000 panelen/ha
+ + 2,5x huidige waarde
leverend
voedsel
duurzame energie
klimaatadaptatie
minimaal 100% leverende productie
zelfvoorziening
voedselproductie
max. 10% zonnepark
I. max. 25 w/ha II. max. 3 kavels / cluster III. max. 100 woningen IV. variatie in typologie mogelijk, bandbreedte van 1:10 ha (wonen / landschap)
ontwikkeling
61
05 Bestaande structuren als raamwerk
De waterwegen, landwegen, houtwallen, bestaande erven en groengebieden vormen het raamwerk voor de toekomstige ontwikkeling.
hoofdweg landweg waterweg houtwallen boerenerf landgoed natuurpark stadspark wijkcentrum bedrijventerrein station (reikwijdte 10 min. fietsen)
0
500
1000
05 ..naar divers, intensief & inclusief stadslandschap
De Gelderse Vallei biedt straks ruimte voor (toekomstige) Amersfoorters in een klimaatbestendig landschap. Intensieve productie met grote variatie voorziet de buurtschappen. Het nieuwe productielandschap heeft een divers aanbod en is flexibel in te delen.
langzaam verkeersroute langs de beek wooncluster buurtschap stadse herstructurering pluktuin natuurpark stadspark zon op land station (reikwijdte 10 min. fietsen)
0
500
1000
05 ..met een fijnmaziger netwerk station Schothorst
Mobiliteit & recreatief netwerk Het landschap heeft een strategische ligging. In de oksel van rijkswegen, in de invloedssfeer van een drietal stations en nabij Amersfoort, Leusden en Hoevelaken gelegen. Ideale mogelijkheid om gebruik te maken van verschillende modaliteiten: fiets, openbaar vervoer en auto. Openbaar vervoer en langzaam verkeer wordt gestimuleerd door aangename routes. Een deelautosysteem is voornaam voor de buurtschappen. Het autoverkeer zal met mate groeien en geen extra belasting vormen voor het huidige mobiliteitsnetwerk.
station Hoevelaken
hoofdweg landweg langzaam verkeersroute langs de beek station (reikwijdte 10 min. fietsen) opritten snelweg deelautosysteem per buurtschap (1/2 auto / huishouden)
0
500
1000
05 Langs de beek aansluiten op bestaande fietstunnel onder spoor door
station station Schothorst & het Waterwingebied verbinden door recreatieve route
onderdoorgang verbreden & lv route op landschappelijke wijze koppelen aan de Beek
centrum
verbinding centrum versterken herstructurering & ondergronds parkeren langs de beek maakt kwalitatief groen mogelijk
onderdoorgang A28 verbreden & lv route op landschappelijke wijze koppelen aan de beek
beek verbindt centrum met het buitengebied voor langzaam verkeer
De A28 is niet langer een eindpunt maar een knooppunt tussen Amersfoort en de Gelderse Vallei. De oostelijke stadsrand van Amersfoort kent de langste aaneengesloten barriere naar het landschap. Met de komst van de nieuwe onderdoorgang langs de Barneveldse Beek is stad en treinstation op een kwartier afstand. Het verschil is ‘maar’ 5 minuten. Op een fietsritje van 15 of 20 minuten is dit een wezenlijk verschil.
langza Barnev gebruik
paradijs
aam verkeersroute langs de veldse Beek voor dagelijks k en recreatie
landschappelijke structuur kwalitatief & klimaatadaptief inrichten
0
500
1000
05 ..voor dagelijks & recreatief gebruik ‘0:00 station
‘0:00 centrum
‘0:10
landgoedwinkel
buurtschap
‘0:03
Waterwingebied
‘0:08
onderdoorgang A28
Het voorbeeld van een toekomstige bewoner laat zien dat de nieuwe langzaamverkeersroute niet alleen voor recreatie gebruikt zal worden maar juist dagelijks substantieel verschil maakt.
‘0:15
Meneer Jansen stapt na een lange werkdag uit de trein in Amersfoort waar hij woont en pakt zijn fiets naar huis. Onderweg stopt hij bij de landgoedwinkel ‘De Kopermolen’ om een snelle boodschap te doen voor het avondeten. ‘s Avonds heeft hij afgesproken om wat te drinken met vrienden in het centrum. Hij fietst samen op met Maarten langs de Beek naar het café. In het weekend jogt hij langs dezelfde Beek naar park de Schrammer om daar zijn workout te doen, wandelt hij met zijn vriendin naar landgoed Stoutenburg of komt hij vrienden uit de binnenstad tegen in de pluktuin terwijl hij zijn verse appels plukt. Hij maakt een praatje en wenst hun veel plezier in ‘Het Paradijs’ in de buurt van Barneveld, wat hun volgende stop is.
‘0:40 paradijs
‘0:17
pluktuin
langzaam verkeersroute langs de beek wooncluster
‘0:20
buurtschap
kasteel Stoutenburg
stadse herstructurering pluktuin natuurpark stadspark zon op bedrijventerrein station (reikwijdte 10 min. fietsen)
0
500
1000
05 Herstructurering langs de beek
Aan de oostelijke stadsrand van Amersfoort bevinden zich veel introverte wijken zonder enige aansluting met het landschap. Een groot aandeel heeft de A28 met geluidswal die zich strekt over een lengte van 1,5 kilometer. De doorlopende waterwegen in de stedelijke structuur zijn verworden tot smalle sloten die de rug toegekeerd worden en deels zelfs geprivatiseerd zijn. Een onderbenutte landschappelijke structuur die potentie heeft om de kwaliteit van de leefomgeving te verbeteren. Door binnenstedelijke herstructurering langs de waterstructuur, krijgen waterwegen weer ruimte om te verbreden. Landschap wordt langs de waterstructuur de wijk ingetrokken door collectieve woonlandschappen in het groen. De beek wordt weer publiek toegankelijk en voert zowel de stedeling als buurtschap bewoner langs deze nieuwe route de stad of Gelderse Vallei in.
P
huidige situatie
0
1000
2000
ruimte voor de sloot
toekomstige situatie
ruimte voor de beek
06 uitwerking buurtschap
Het cultuurlandschap wordt weer voelbaar in de stad door ruimte te geven aan de beken uit de beekdalvallei. Stations en woonwijken verknopen met het landschap door informele langzaamverkeersroutes. De Amersfoorter wordt langs de beken naar het beekdallandschap geleid waar (productie)kringlopen worden verkleind tot regionale schaal en kleiner, in een duurzaam productielandschap. Waar burgers en boeren elkaar weer kennen. Waar buurtschappen kleinschalige ontwikkelingen vormen tot een duurzame, grootschalige strategie voor de Gelderse Vallei. De leidende principes van het landschap vormen het ruimtelijk kader voor toekomstige ontwikkelingen. Anders ten aanzien van de Utrechtse Heuvelrug bevatten het Eemland en de Gelderse Vallei veel privé eigendom. Met name de Gelderse Vallei is nu al aan veel verandering onderhevig door de kleine boeren bedrijven die hun toekomst niet zeker zijn in hun huidige rol. Boeren gaan regionaal samenwerken, enerzijds om hun bestaan zeker te stellen, lusten en lasten te delen, anderzijds om regionaal het cultuurlandschap te versterken. Burgers komen weer direct in contact met de boeren. Boer en bewoners voegen zich in een buurt(maat)schap. Nieuwe bewoners kopen een aandeel in het bedrijf en hun woning in het wooncluster van het buurtschap. De collectieve buurtschappen bieden ruimte voor (toekomstige) Amersfoorters in het nieuwe stadslandschap. Een fijnmazig netwerk voor langzaam verkeer maakt het cultuurlandschap sneller bereikbaar en verbindt recreatieve voorzieningen. Het landschap wordt langs de beken de wijk ingetrokken door groene, collectieve woonlandschappen die openbaar toegankelijk zijn. Andersom is de stadsrand geen eindpunt meer maar een knooppunt naar het Amersfoorts stadslandschap. Met zelfvoorzienende buurtschappen waar gewoond, gewerkt, opgewekt en geproduceerd wordt. Een nieuw sociaal netwerk. Een exploitatiemodel, waar zowel de boer als bewoner een aandeel in heeft, laat zien dat buurtschappen minimaal 200% voedsel en energie produceren. De buurtschappen zijn zelfvoorzienend en leverend aan directe omgeving. Boeren verbreden hun rol en worden buurtmeesters. Naast hun reguliere werkzaamheden onderhoudt de boer de collectieve tuin van het wooncluster en faciliteert de collectieve voorzieningen. Binnen de kamers kunnen woonclusters volgens het ordenend principe van het landschap worden opgericht. Dit innovatieve leefmilieu voor de beekdalvallei is een mogelijke oplossing voor dit type landschap. Een overschrijdend ontwikkelperspectief om opgaves te bundelen tot één integrale opgave.
06 Buurtschappen voegen zich naar het landschap
bedrijventerreinen aan de rand van stedelijke gebieden en meestal bij uitvalswegen bevatten veel bedrijfspanden met platte daken, een quick win om grootschalig zonne-energie op te wekken voor de buurt
buurtschap 47 ha inclusief wooncluster 4,3 ha
vergroenen & verdichten
verandering in duurzame productielandschappen (voedsel & energie)
Collectie woonlandschappen vormen het nieuwe stadslandschap. De werking van het buurtschap met productie- en woonlandschap zorgt bijna op natuurlijke wijze voor een zorgvuldige inpassing van de woonclusters. Bestaande erven zijn leidraad voor de positionering van de clusters. Het productielandschap voegt zich eromheen. Een set met spelregels stuurt aan op de landschappelijke compositie.
kleinschalige buurtschappen leidt verstedelijking kwalitatief in goede banen
langzaam verkeersroute langs de beek wooncluster buurtschap stadse herstructurering pluktuin natuurpark stadspark zon op land station (reikwijdte 10 min. fietsen)
0
500
1000
06 Testmodellen
Deze testmodellen zijn allen opgebouwd uit ongeveer dezelfde hoeveelheid woningen (90 tot 100 won.). Verschillende verkavelingen hebben tot een set regels geleid. Deze regels zijn voornamelijk tot stand gekomen door het landschap in ogenschouw te nemen. Belangrijk uitgangspunt is ook de betrokkenheid in het wooncluster te stimuleren. De verkaveling is van grote invloed op het creëren van ruimtes.
Model I Geschakelde bouwblokken in twee kavelrichtingen heeft twee verschillende buurtjes als uitkomst. Met centrale pleintjes/ buurtplaatsen en informele plantsoentjes. 71 woningen / 20 appartementen
Model II Gevarieerde typologie, gestrooid over de kavels in één kavelrichting resulteert in informele plantsoentjes. 77 woningen / 20 appartementen
78
Model III Met één typologie in een patroon worden gelijkwaardige pleintjes gecreëerd. Waar net als bij de wijk Europarkstad betrokkenheid wordt vergroot door op buurtniveau met direct omwonenden een inrichting te kiezen. 95 woningen
Model IV De variant met enkel gestapelde woningen laat zien dat door strategisch positionering plekken ontstaan en tegelijkertijd openheid naar het landschap behouden blijft. 100 appartementen
Model V Het volgen van de aanwezige waterstructuur maakt de verkaveling tot losse VINEX bouwblokken. Of gedacht kan worden aan collectief grondgebied waarin de bouwblokken in een nieuw jasje worden gestoken.Waterwegen als rigide centrale assen en het binnengebied als gezamenlijke binnentuin. 76 woningen / 20 appartementen
79
06 Spelregels Waterstructuur is leidend Bestaande kavelrichting hanteren
Sloten en houtwallen als structurerend principe
80
Boerenerf als metafoor Erven
achter op het erf
Brink De brink is van oorsprong de boerengebruiksruimte waar het vee werd verzameld om daarmee als kudde naar de gemeenschappelijke weidegronden te gaan. De brink lag van oorsprong aan de rand van het dorp (het Engelse brink betekent nog steeds “rand”). Er zijn zowel gemeenschappelijk gebruikte brinken als de brinken die tot één boerderij behoorden.
(werk) erf
achtertuin
Zicht op het landschap
Binnen landschappelijke kavels kunnen buurtschappen ontstaan met behoud van de karakteristieke lintbebouwing. Waar pleinen centrale plekken zijn. Waar iedere woning zicht heeft op het landschap. De transparantie op het erf wordt gewaarborgd door de collectieve buitenruimte van het buurtschap.
81
06 Spelregels Samenhangend cluster Met alzijdige bouwblokken
Één (gemeenschappelijke) vloer Waar woningen hun adres hebben
82
Herkenbare hoofdvorm met kap, variatie in typologie Één volume, kapvorm per buurtschap Maximale grootte conform boerenschuur
Parkeerschuur is maximaal 40 meter diep conform een boerenschuur. Voor een woonblok geldt maximale vijf rijwoningen achtereenvolgend
Clusterverkaveling conform boerenerf
Geen suburbane verkaveling. Maximaal twee naast elkaar gelegen bouwblokken in dezelfde richting en rooilijn positioneren
83
06 Spelregels Openheid naar het buitengebied Privézone rondom de woningen Werkbare afstand
Net als op het boerenerf zodat werkzaamheden op het erf plaats kunnen vinden (Minimale afstand tussen bouwblokken is 10 meter)
2m terras priv
84
3m tussen
zone é co llec tief
Kenmerken landschap zijn maatgevend Bouwhoogte van de volwassen boomtoppen
Kleurenpalet: aards en laagverzadigd
85
06 Spelregels Overzicht
Waterstructuur is leidend Bestaande kavelrichting hanteren Sloten en houtwallen als structurerend principe Boerenerf als metafoor Erven, waar pleinen centrale plekken zijn Iedere woning heeft zicht op het landschap
Binnen landschappelijke kavels kunnen buurtschappen ontstaan met behoud van de karakteristieke lintbebouwing. Waar pleinen centrale plekken zijn. Waar iedere woning zicht heeft op het landschap. De transparantie op het erf wordt gewaarborgd door de collectieve buitenruimte van het buurtschap.
Samenhangend cluster Met alzijdige bouwblokken Één (gemeenschappelijke) vloer Waar woningen hun adres hebben Herkenbare hoofdvorm met kap, variatie in typologie Één volume, kapvorm per buurtschap Maximale grootte conform boerenschuur Parkeerschuur is maximaal 40 meter diep conform een boerenschuur. Voor een woonblok geldt maximale vijf rijwoningen achtereenvolgend.
Clusterverkaveling conform boerenerf
Geen suburbane verkaveling. Maximaal twee naast elkaar gelegen bouwblokken in dezelfde richting en rooilijn positioneren.
Openheid naar het buitengebied Privézone rondom de woningen Werkbare afstand
Net als op het boerenerf zodat werkzaamheden op het erf plaats kunnen vinden (Minimale afstand tussen bouwblokken is 10 meter)
Kenmerken landschap zijn maatgevend Bouwhoogte van de volwassen boomtoppen Kleurenpalet: aards en laagverzadigd
86
Brink De brink is van oorsprong de boerengebruiksruimte waar het vee werd verzameld om daarmee als kudde naar de gemeenschappelijke weidegronden te gaan. De brink lag van oorsprong aan de rand van het dorp (het Engelse brink betekent nog steeds “rand”). Er zijn zowel gemeenschappelijk gebruikte brinken als de brinken die tot één boerderij behoorden.
2m terras privé
3m tussen
zone
colle
ctief
87
06 Uitwerking buurtschap
se d l e v e n r ba
Binnen het wooncluster zijn er verschillende centrale plekken / pleinen die onderdeel uitmaken van de collectieve tuin. In elk buurtschap worden de gezamenlijke voorzieningen gefaciliteerd en collectieve tuin onderhouden door de boer als buurtmeester. Zoals de parkeerschuur waarin de auto’s worden geparkeerd zodat alle bewoners gemakkelijk gebruik kunnen maken van de elektrische deelauto’s.
beek
06 uitwerking buurtschap principedoorsnede buurtschap
In het buurtschap woon je altijd aan een plek zoals een brink of klimaatoase en heb je vanuit elke woning direct zicht op het landschap. Als bewoner ben je direct betrokken bij het pleintje waaraan je woont. Tijdens het repareren van je fiets of tijdens het thuis werken op één van de flex werkplekken kom je ook andere medebewoners tegen.
klimaatoase | 60m
90
werkerf | 35m
‘achtertuin’ | 38m
achter op ‘t erf | 35m
buurtschap | 270m
91
06 uitwerking buurtschap Langs de Beek - Barneveldse Beek
De Beek wordt een belangrijke ader door het landschap waarlangs men recreëert, sport, woont, de hond uitlaat en dagelijks naar het werk toe gaat.
B
W
06 uitwerking buurtschap Werkplein - plek van thuiskomen
Het Werkplein is waar bewoners thuis komen bijvoorbeeld na een dag werken of een rondje fietsen. Met de fiets kan de weg verder vervolgd worden het autoluwe erf op naar de woning. De deelauto wordt geparkeerd in de parkeerschuur waar buurtgenoten ook net hun werkdag afronden vanaf één van de flexwerkplekken in coronatijd. Gelukkig kan er op afstand een vrijmibo gedaan worden met enkele buurtgenoten op het buurtplein.
B
W
06 uitwerking buurtschap Deelkaarten
De eigendomsverhouding lijkt op Europarkstad, Stadstuinen, Atelierwoningen, Haverley en Eekhoornnest. Wat deze strategie vernieuwend maakt is dat het agrarisch grondgebied in collectief eigendom is. Waar de tuinders van Steenenkamer hun eigen grond verbouwen, verbouwd in het buurtschap de boer het grondgebied. Daarnaast zal hij als buurtmeester het wooncluster onderhouden. De collectieve tuin en voorzieningen van het wooncluster behoren tot het nieuwe takenpakket van de boer. De boer wordt de spil van het buurtschap waar bewoners van tijd tot tijd een handje kunnen helpen. Deze samenwerkingsvorm creëert een grote mate van betrokkenheid en daarmee versterkt het sociale netwerk.
% 10% 3 5% %
82
ontwikkeling klimaat (+water) duurzame energie voedsel
eigendomsverhouding buurtschap privé collectief openbaar
3% 96 % 1%
wooncluster privé collectief
20 % 80 %
structuur / ontsluiting Het nieuwe stadslandschap maakt gebruik van de bestaande landwegen. In het wooncluster is het erf autoluw.
verkaveling De losse verkaveling is gebaseerd op een boerenerf uit de Gelderse Vallei. Openheid naar het landschap blijft bestaan. Woningen zijn gepositioneerd aan pleinen.
07 Reflectie De grote druk op onze leefomgeving heeft zijn weerslag op de stadsrandzones. Meer stedelijke functies komen net buiten steden terecht, wat leidt tot verrommeling van het landschap. Stadsranden, gelegen op beleidsgrenzen, zijn daardoor continu aan verandering onderhevig. De groeiende populatie veroorzaakt ook mede de klimaatverandering. In de toekomst hebben de consequenties grote gevolgen voor de rol van de boeren zoals we die nu kennen.
1960
De duurzame strategie, die ik met dit project voorstel, laat zien dat Amersfoort weer onderdeel uitmaakt van de Gelderse Vallei. Een vernieuwde rol voor de boeren wat voor hen toekomstperspectief biedt. Waarin kleinschalige buurt(maat)schappen een grootschalige transitie naar een duurzaam productielandschap vormen. Waar de Amersfoorter woont, werkt en recreëert. Deze nieuwe strategie biedt in de Gelderse Vallei ruimte voor een kleine 3.000 woningen en is ook kansrijk elders waar het Kampenlandschap steden ontmoet. Ook voor andere type landschappen grenzend aan (middelgrote) steden in Nederland is het interessant om te onderzoeken wat de potentie is. Hiermee kan dit een antwoord zijn voor een toekomstbestendig agrarisch grondgebied en een alternatief bieden op de grote woningtekorten waar Nederland mee te maken heeft. Dit project wijst uit dat stadsranden oplossen met het nieuwe Amersfoorts stadslandschap. De uitstekende ligging van de oostelijke stadsrand, in de nabijheid van stad en OV, wordt hiermee optimaal benut. De natuurlijke radialen zijn een hedendaagse toevoeging van de Amersfoortse bloembladtheorie uit de jaren ’60. Destijds bedoeld om de stadsplattegrond weer concentrisch te trekken met wegen als radialen de stad in en uit. Het perspectief is geen blauwdruk, maar laat de kansen zien wanneer het landschap uitgangspunt is en het ordenend principe voor duurzame ontwikkeling.
2020
2050
30 ha wonen 150 woningen
970 ha landbouw
0 ha zonnepark 0 kwh
100 ha wonen 2.500 woningen
850 ha landbouw 8.500 pers. voedsel
50 ha zonnepark 467.500.000 kwh
nawoord Haarlem, februari 2020 - februari 2021 In het bijzonder wil ik mijn mentor en commissieleden bedanken. Hans van der Made voor de sturing tijdens vele Teams vergaderingen, Johan Galjaard voor de fietstochtjes door Amersfoort e.o. en Yttje Feddes voor de scherpe blik en landschappelijke input. Wie ik ook wil bedanken zijn: Sander Maurits (studiegenoot), James Heus (studiegenoot), Marjolein Peters (collega), Ricsi van Beek (collega), Micha de Haas (stadsbouwmeester Amersfoort), Paul van Kerkoerle (SVP), Hans Peter Schooneveld (Kuiper Compagnons), Bert Blijleven (Gemeente Amersfoort) Ik had het proces niet doorgekomen zonder alle steun van goede vrienden en familie. Mijn vriend Danny wil ik speciaal bedanken voor de aanmoedigng, presentatie skills en vooral geduld en liefde afgelopen jaar.
100
101
bronnen Boeken PBL (2009), Verstedelijking in de stadsrand, Den Haag: Planbureau voor de Leefomgeving Suurenbroek, F. (2007) (On)begrensd land – De transformatie van de stadsrand van Haarlem, Bussum: Thoth Rutte, R. & Abrahamse J. E. (2014) Atlas van de Verstedelijking NL, Bussum: Thoth Paridon x de Groot (2018) Flourishing foodscapes, Amsterdam: Academie van Bouwkunst
Artikelen Zandbelt, D. (2011) Mid-Size Utopia - ontwerpconcept voor stedelijke regio’s , Rotterdam: Lay-Out #13, Stimuleringsfonds Alkemade, F. (2016) Essay: De emancipatie van de periferie, Den Haag: College van Rijksadviseurs VDM (2017) SPOT ON - Het landschap als vestigingsvoorwaarde, Rotterdam: Vereniging Deltametropool Zeeuw, F. de (2020) interview: Emeritus hoogleraar gebiedsontwikkeling: ‘Stop de fixatie op de bouw van appartementen’, https://www.nrc.nl/nieuws/2020/01/09/vinex-was-zo-slecht-nog-niet-a3986369, Amsterdam: NRC Roodbol, L. (2016) Rust en ruimte of reuring?, https://blauwhoed.nl/rust-en-ruimte-reuring-gezinnen-stad, Blauwhoed CBS (2019) Sterke groei in steden en randgemeenten verwacht, https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2019/37/sterke-groei-insteden-en-randgemeenten-verwacht, Den Haag: Centraal Bureau voor de Statistieken Strootman, B. (2019) Blog Berne Strootman - Panorama Lokaal, https://www.collegevanrijksadviseurs.nl/projecten/ panorama-lokaal/blog-berno-strootman, Den Haag: Collega van Rijksadviseurs
102
