Anne Dessing
Omgevingsarticulaties
Afstudeerproject Academie van Bouwkunst Onder begeleiding van Anne Holtrop, Felix Claus en Marieke Timmermans Amsterdam 2011/2012
Matryoshka door Tom Ngo, 2010
Omgevingsarticulaties Mijn afstuderen is een ontwerpend onderzoek naar strategieen om bijzondere woonhuizen in Amsterdam te realiseren. Daarbij vormt de planologie in Japan een belangrijke inspiratie. Het eindresultaat bestaat uit het ontwerp van drie kavelkaarten en drie woonhuizen. De huizen komen voort uit persoonlijke wensen, en de bijzondere plekken waarop ze staan. Tegelijkertijd is het doel om met de ontwerpen de plek te versterken.
links en rechts Takamitsu Azuma 1966
Architectuur Het verhaal begint bij de architectuur. Er staan in Japan veel meer bijzondere, zelfgebouwde huizen dan in Nederland. In 2008 ben ik naar Japan gereisd en tijdens mijn verblijf ben ik verliefd geworden op de huizen en dan met name in het hoogstedelijke Tokio. De enkele huizen vormen ten eerste bijzondere sculpturale objecten. Daarbij staan de huizen vaak op erg kleine plots. Deze beperking maakt de interieurs heel specifiek en daarmee vaak aantrekkelijk. Verder maken de individuele wensen van de bewoners de huizen tot iets bijzonders.
Ryue Nishizawa 2011
Atelier Bow-Wow 2006
tekening Atelier Bow-Wow
Stedenbouw Niet alleen de enkele huizen zijn boeiend. Ook de grotere schaal is interessant. De stedenbouw van de vrijstaande woningen laat namelijk ruimte voor een continu transformatieproces. Het is eenvoudig om de huizen te vervangen. Vanwege de fijnmazige korrel van de enkele huizen, wordt bij het vervangen of transformeren de hoofdstructuur van de stad namelijk niet aangetast. De relaties tussen de huizen onderling kunnen zo telkens veranderen en bieden daarmee ruimte voor nieuwe woonvormen en nieuwe vormen van sociale cohesie.
foto door Iwan Baan
eilanden statisch
ontsluiting eilanden vrijwel dynamisch
kavels dynamisch
eilanden statisch
bouwblokken vrijwel statisch
kavels statisch
Land readjustment
Urban Redevelopment
FAR (Floor Area Ratio) bonus
Grondbeleid en planning Nederland kent een lange, roemruchte traditie op het gebied van ruimtelijke ordening en stedenbouw. Zo komt het dat onze steden en dorpen op grond van stedenbouwkundige en architectonische kenmerken mooie samenhangende eenheden vormen. Amsterdam kent een beleid van erfpacht. Deze vorm van grondbeleid wordt door de gemeente ook steeds actiever ingevoerd. In de afgelopen jaren is een steeds groter deel van de grond in handen van de gemeente. Daarmee krijgt de gemeente meer ruimte om de stad vorm te geven. In Tokio is de grond bijna volledig in bezit van particulieren. De markt bepaald grotendeels hoe de stad eruit ziet. Tokio lijkt één grote vlakte van totaal verschillende gebouwen, kriskras door elkaar. Een ogenschijnlijke chaos aan woonvormen, kantoren, winkels, restaurants en veel entertainment. Een stad vol tegenstellingen, met tempels pal naast hoge kantoortorens, en de modernste architectuur naast traditioneel houten woninkjes. Spoorlijnen, snelwegen en andere vervoersystemen zoeken slingerend en op diverse niveaus hun snelste weg door deze grote stedelijke massa. Deze enorme fragmentatie in grondgebruik lijkt te suggereren dat er in Tokio geen planning wordt beoefend, terwijl dit wel degelijk zo is. Planologie heeft in Tokio gewoon een heel andere werking en betekenis dan in Nederland. Een interessant voorbeeld van planologie in Tokio is de FAR-regeling. Grondeigenaren krijgen een verruiming van bouwmogelijkheden, mits zij een deel van de grond gebruiken voor openbare ruimte. Dat kan een openbare weg zijn, of een parkje. Uit deze regeling blijkt dat er inTokio een beleid bestaat waarbij ‘‘voor-wat-hoort-wat’’ het uitgangspunt is.
Zelfbouw in Japan
Zelfbouw In Tokio is het heel normaal dat een familie een stuk grond bezit en daarop een eigen huis bouwt. Er is in Amsterdam ook ruimte voor het bouwen van je eigen huis, maar dat is alleen weggelegd voor de welgestelden onder ons. Bovendien worden de zelfbouwgebieden met een tabula rasa-aanpak ontwikkeld, waardoor er weinig verankering met de plek ontstaat. Terwijl, zoals eerder uitgelegd, bij het particulier ontwikkelen juist het groeiaspect zo interessant kan zijn. Zowel voor het huis als voor de plek.
Zelfbouw in Nederland
Grondeigendommen Tokio
studie door atelier Bow Wow
Grondeigendommen Amsterdam
situatie 1986
situatie 2008 Private eigendommen
Gemeentegronden
Erfpacht
Studiegebied Hoewel Amsterdam als samenhangende stad prachtig is, blijven er door de rigide planvorming ook kansen liggen. De insteek van mijn afstuderen is om wonen mogelijk te maken op locaties in de stad waar dat in eerste instantie niet zo voor de hand lijkt te liggen, maar die door hun ligging en hun bijzondere karakter wel erg aantrekkelijk kunnen zijn. De Dienst Ruimtelijke Ordening houdt veel gegevens over Amsterdam bij. Zo is de verkoopprijs en het vloeroppervlak van elke verkochte woning bekend. De verkoopprijs gedeeld door het vloeroppervlak geeft de prijs per vierkante meter van een verkochte woning. De dienst verwerkt dit in een zogenaamde woningwaardekaart. In de grafiek hiernaast zijn deze waardes af te lezen. Donkerrode gebieden hebben een hoge m2 prijs, lichtroze gebieden een lage prijs.
De woningen in de donkerrode gebieden zijn dus erg gewild om andere aspecten dan het vloeroppervlak van de woning: het voorzieningenniveau, de nabijheid van het historische centrum, de openbare ruimte, het gebouwtype of het woningmilieu. In de grafiek wordt de contour van de ringweg weergegeven. Ook het IJ is te zien. Beide begrenzen grofweg het roodste gebied: de meest aantrekkelijke locaties. Het studiegebied ligt daarom in de lichtroze gebieden binnen de ring. Natuurlijk zal de plek ook zijn tekortkomingen kennen. Die breng ik in kaart en probeer ik met het toestaan van woningbouw op te heffen of om te kiepen. Zo kan er een win-win situatie ontstaan.
03 01
02
01 Zeeburgerpad architectuur 02 Tuindorp Frankendael stedenbouw 03 Rembrandtpark landschap
Drie ruimtelijke puzzels Om de volledige breedte van de gebieden te onderzoeken zijn drie totaal verschillende buurten gekozen. Buurten die wel op een aantrekkelijke afstand liggen van het centrum, maar die om een bepaalde reden nu niet bewoond worden. Zo is er een locatie met leegstaande bedrijven. Daar kan met architectuur een nieuwe wereld gemaakt worden (Zeeburgerpad). Dan is er een locatie met naoorlogse woningbouw waarbij vooral gekeken wordt hoe er een stedenbouwkundige aansluiting gevonden kan worden (tuindorp Frankendael). Ten slotte is er een locatie waar een aansluiting gevonden moet worden met het landschap (Rembrandtpark). In mijn afstuderen zijn de drie woonhuisontwerpen het vertrekpunt. De woonhuizen gelden als testontwerp voor de plek. En voor die ontwerpen neem ik mezelf als uitgangspunt. Met de huizen wil ik overtuigen dat het wat bijzonders op kan leveren als de stad meer ruimte zou laten aan deze initiatieven. Zowel voor de bewoners als voor de plek. De ontwerpen zijn helemaal op mezelf toegespitst. Dat doe ik, omdat ik geloof dat specifieke en persoonlijke architectuur ook voor de stad veel op kan leveren.
Eigenlijk draai ik de conventionele ontwerpwijze dus om. Niet van de grote schaal naar de kleine, maar andersom. Ik begin bij de architectuur. Ik maak een ideaal huis voor mezelf op een bijzondere plek. Met dat ontwerp zoom ik uit en bedenk welke randvoorwaarden er gesteld moeten worden om te voorkomen dat de plek aangetast wordt wanneer dit huis wordt gebouwd. En wat gebeurt er als het niet bij een enkel huis blijft, maar als er meer huizen komen? Hoeveel meer? En hoe gepositioneerd? Ten op zichte van elkaar, maar ook ten op zichte van de locatie. En vervolgens beredeneer ik andersom: hoe doen de bewoners iets voor de omgeving? Voor wat, hoort tenslotte wat. Deze bevindingen resulteren in een kavelkaart met een aantal regels die de locatie om kunnen kiepen. De drie testontwerpen dienen als aanmoediging om met een andere blik naar de stad te kijken. Er is zo’n grote vraag naar wonen in de stad, dat bewoners bereidt zijn concessies te doen aan de standaarden in het wooncomfort. En de kracht van deze strategie is om juist met behulp van die concessies de ontwerpen en buurten specifiek, en daarmee aantrekkelijk te maken.
Zeeburgerpad
Zeeburgerpad de omkieplocatie architectuur Het Zeeburgerpad is een lang, smal eiland midden in de stad. De twee zijdes kijken uit op het water en maken dit tot een bijzondere plek om te wonen. De gehele strip is nu voorzien van bedrijfspanden. Veel van deze panden staan leeg, en vaak zijn deze gebouwen niet eens zo oud. Het kavelplan speelt in op de bestaande kwaliteiten van de plek. Door de leegstaande bedrijven te slopen, maar de fundering en vloer te behouden, is op goedkope wijze een woonhuis te realiseren. En door meerdere huizen op het plot te realiseren, kun je de kosten van de grond drukken. Voor twee ton heb je een stuk grond en een eigen huis met uitzicht op het water. Door meerdere kavels op de vloer te realiseren ontstaat ook een nieuw milieu. Dit milieu kan zich langzaam uitbreiden. Mocht de ontwikkeling zich niet over het gehele eiland voltrekken, dan is dat ook geen punt. Voor dit plan zijn de grenzen opgezocht wat betreft de nederlandse regelgeving en het burenrecht, om zo dicht mogelijk op elkaar te kunnen wonen.
Huidige leegstand
147 146
55-57
28-29
20 -22
13-14
Verkavelingsprincipe
0,-
.00
00
.30
€1
300 m2
0,-
.00
00
€5
100 m2
50 m2
,-
00
.0 00
€1
Brandpreventie
Compartimentering Locatie gedefinieerd als enkel perceel Perceel Beschermde vluchtroute Brandcompartiment
Vluchtroute Twee uitgangen De afstand van een opstelplaats van een brandweervoertuig is maximaal 60 meter. Loopafstand maximaal 22,5m - 30m Vrije doorgang minimaal 0,85 breed en 2,3m hoog
Burenrecht volgens het Burgerlijk Wetboek
2m 2m 2m
>2m
Artikel 49 1. Ieder der eigenaars van aangrenzende erven in een aaneengebouwd gedeelte van een gemeente kan te allen tijde vorderen dat de andere eigenaar ertoe meewerkt, dat op de grens van de erven een scheidsmuur van twee meter hoogte wordt opgericht, voor zover een verordening of een plaatselijke gewoonte de wijze of de hoogte der afscheiding niet anders regelt. De eigenaars dragen in de kosten van de afscheiding voor gelijke delen bij.
Artikel 50 1. Tenzij de eigenaar van het naburige erf daartoe toestemming heeft gegeven, is het niet geoorloofd binnen twee meter van de grenslijn van dit erf vensters of andere muuropeningen, dan wel balkons of soortgelijke werken te hebben, voor zover deze op dit erf uitzicht geven. 2. De nabuur kan zich niet verzetten tegen de aanwezigheid van zodanige openingen of werken, indien zijn erf een openbare weg of een openbaar water is, indien zich tussen de erven openbare wegen of openbare wateren bevinden of indien het uitzicht niet verder reikt dan tot een binnen twee meter van de opening of het werk zich bevindende muur. Uit dezen hoofde geoorloofde openingen of werken blijven geoorloofd, ook nadat de erven hun openbare bestemming hebben verloren of de muur is gesloopt. 3. De in dit artikel bedoelde afstand wordt gemeten rechthoekig uit de buitenkant van de muur daar, waar de opening is gemaakt, of uit de buitenste naar het naburige erf gekeerde rand van het vooruitspringende werk tot aan de grenslijn der erven of de muur.
Artikel 51 In muren, staande binnen de in het vorige artikel aangegeven afstand, mogen steeds lichtopeningen worden gemaakt, mits zij van vaststaande en ondoorzichtige vensters worden voorzien.
kavelkaart & regels Kies een kavel Bouw op de bestaande fundering en vloer Voorzie het kavel van een vloerpakket van 30 cm hoog Bouw (een) vrijstaand(e) volume(s) met een toaal van max. 280 m3 Plaats vensters of muuropeningen minstens 2 meter uit erfgrens
1
2
75 m2
80 m2
3
4
35 m2
45 m2
5
80 m2
6
45 m2
9
40 m2
10
25 m2
11
35 m2
12
25 m2
7
8
70 m2
55 m2
13
55 m2
14
55 m2
doorsnedes 1:200
2e 30 m2
bg 25 m2
1e 20 m2
plattegronden 1:200
Tuindorp Frankendael
Tuindorp Frankendael de herstructureringslocatie stedenbouw
Tuindorp Frankendael is een typische naoorlogse wijk. De wijk bestaat uit duplexwoningen, en was ontworpen voor tijdelijke aard. De opzet is erg ruim en de woningen zijn maar twee lagen hoog. Omdat de wijk zoveel kenmerkende eigenschappen bezit, is zij onlangs tot monument verklaard. De wijk is opgebouwd uit zogenaamde wooneenheden die als een stempel worden gerepeteerd. Een wooneenheid bestaat uit twee woonhaken die een hof vormen. De woningen worden altijd vanuit de noordzijde ontsloten, dus deels ook vanaf het hof. Zoals bij veel naoorlogse wijken zit er een kwaliteit in de helderheid van de stempel. Maar in de repetitie is er juist veel ongedefinieerdheid. Zo is er geen afleesbare hierarchie in de buurt als geheel. Er zijn veel non-plekken in de restruimte tussen de stempels. Verder is het door alle herhaling erg lastig je te orienteren. En omdat de woningen alleen maar noord/zuid georienteerd zijn, zijn de hoeken altijd blind. Het verkavelingsplan probeert deze tekortkomingen op te lossen. Het is voor de nieuwe bewoners interessant een relatief goedkoop stuk grond te kopen dat nu een non-plek vormt. Ze zijn echter wel verplicht op de grond openbare ruimte te realiseren. Zo wordt getracht van de restruimtes prettige verblijfsruimtes te maken.
Bestaande noord / zuid orientatie
Verkavelingsprincipe
45m
30m
18m
40m
28m
Monumentenstatus
Profiel vergelijking
Tuindorp Frankendael
Middenmeer
Kirkeby
Alison & Peter Smithson, the economist building, London, 1964
voorbeeld van een woning en de regelgeving
kavelkaart & regels Kies een kavel Bouw vrijstaand volume met een toaal van max. 320 m3 Neem buitenruimte op in het volume en reken deze mee in de 320 m3 Positioneer het volume minimaal 30째 en maximaal 70째 ten opzichte van de bestaande bebouwing Maak een inrichting voor de openbare ruimte op het kavel Materialiseer het volume op een gelijke wijze als de inrichting van de openbare ruimte Herplaats de bestaande openbare voorzieningen Onderhoud de openbare ruimte.
2
90 m2
3 230 m2
1 120 m2
4
80 m2
5 75 m2
6
250 m2
aanzicht
doorsnede 1:200
bg
1e
2e
plattegronden 1:200
Rembrandtpark
Rembrandtpark de sociaal onveilige locatie landschap Het Rembrandtpark ligt tussen de vooroorlogse en de naoorlogse stad in en is ontworpen als een groene bufferzone. Tegenwoordig wordt deze zone eerder als barriere ervaren, want het park is voorzien van veel bomen en ‘s avonds is het niet altijd prettig daar langs te moeten fietsen. De bossen zijn in het park vooral ontworpen als randen van groene kamers. In het bos kan men nu eigenlijk niet komen. Maar tussen de bomen kan het juist zo ontzettend mooi zijn. Het is een erg aantrekkelijk idee om te wonen midden in het bos en tegelijk in de stad.
Voor het Rembrandtpark is een plan gemaakt waar van deze kwaliteit uit wordt gegaan. De paden en het water die door het park lopen snijden het bos in stukken. Deze versnijdenissen kunnen dienen als kavelgrenzen. Zo ontstaat een kavelkaart van eilanden. Sommige erg groot, andere heel klein. De grond blijft eigendom van de gemeente. De bewoners pachten de grond en mogen een torentje bouwen tussen de bomen. Ze zijn dan wel verantwoordelijk voor het onderhoud van het bos.
Parkgebruik
Verkavelingsprincipe
Voortdurende verandering van context
Principe enkel kavel
kavelkaart & regels Pacht een kavel voorzien van een watertappunt en elektra Auto’s zijn niet toegestaan op het kavel Kap geen bomen Gebruik de buitenste rij bomen als bufferzone Het plaatsen van erfafscheidingen is niet toegestaan Onderhoud de gepachte grond Plaats half verdiept een sceptic tank Bouw een toren met een footprint van maximaal 25m2 Laat het volume niet boven de boomtoppen uitsteken Bouwmaterialen afstemmen op het gewicht en de maat van de maximaal toelaatbare vrachtwagen op het parkpad. Groot materieel is niet toegestaan.
2 1000 m2
4 3100 m2 3 500 m2
1 900 m2
5 4500 m2
9 1500 m2
5 2200 m2 6 2500 m2
10 2000 m2
7 1000 m2
11 850 m2 8 1200 m2
14 3900 m2 12 1200 m2 28 900 m2
15 550 m2
13 2300 m2 27 1700 m2
16 1100 m2
18 850 m2 19
17 3300 m2
1400 m2
23 1300 m2 20
26
22 2000 m2
24 5000 m2
2300 m2
1100 m2
25 400 m2
21 3200 m2 27 1200 m2
28 900 m2
29 1400 m2
31
30
2200 m
2
2500 m2
32 900 m2
Studie naar transformeerbare huid
Zwarte ruimte legt de nadruk op de omgeving
doorsnede 1:200
3e
bg
1e
2e plattegronden 1:200