Annette Bos Over muren en andere vrijheden Zoektocht naar de betekenis van de koepelgevangenis in Haarlem Da Costastraat 96-1V 1053 ZS Amsterdam 06 46224243 annette@annettebos.nl www.annettebos.nl www.dekoepelvanhaarlem.nl
Amsterdam Academy of Architecture Graduation Projects 2016-2017
Architecture
Annette Bos Over muren en andere vrijheden zoektocht naar de betekenis van de koepelgevangenis in Haarlem
De Haarlemse koepelgevangenis is al meer dan 100 jaar een introvert en gesloten bolwerk. Het bestaat uit een ensemble van gebouwen ontworpen vanuit een ideologie die zich sinds de 17e eeuw met de opkomst van het kapitalisme langzaam ontwikkelde. Doordat de gedetineerde in zijn cel continu onder het oog van de bewaarder was zou hij zich beter gaan gedragen en als een ‘bekeerd’ mens terug kunnen keren naar de maatschappij. Onopvallende technieken die kneedbaar, beheersbaar en kenbaar maken kregen vorm in dit gebouw. Het panopticum is in feite een bekroning van dit machtstype. Dit unieke erfgoed waarvan er slechts drie bestaan, is in de fase om herbestemd te worden. Dit is het vertrekpunt geweest van een zoektocht naar een nieuwe bestemming en ingrepen. Centraal stond de vraag hoe dit unieke ensemble van gebouwen met historische waarde kan blijven voortbestaan en een nieuwe betekenis kan krijgen, waarbij haar essentie zichtbaar blijft. En hoe de nieuwe invulling een dialoog aangaat met het verleden. Het ontwerp onderzoekt de mogelijkheden van minimale interventies die het terrein geschikt maken voor gebruik van vandaag. Door middel van inverses wordt de essentie van het gebouw en terrein blootgelegd en tegelijkertijd een nieuw laag gegenereerd waarmee de identiteit zichtbaar en voelbaar blijft. Het sinds 1901 geleidelijk aan dichtgeslibde en benauwde terrein krijgt weer ademruimte door de sloop van een aantal gebouwen. Het sloopmateriaal wordt hergebruikt om een glooiend park aan te leggen. Zo krijgt Haarlem Oost de nieuwe groene openbare ruimte die zij hard nodig heeft en wordt het onderdeel van de stad. Het park is met zijn intieme amfitheater bovendien zeer geschikt voor concerten. Smalle doorgangen in de oude muur om het terrein verbinden het park met de stad. Deze minimale ‘incisies’ in de muur benadrukken het oorspronkelijke karakter van het terrein. Binnen de muren verandert de voormalige strikte hiërarchie echter in ongedwongen dwalen en ontdekken. Het voormalige gevangenisterrein wordt getransformeerd tot een uitnodigende plek voor musici, muziekliefhebbers en alle Haarlemmers, met een programma dat aansluit bij de ambities van Haarlem en dat haar identiteit als popstad versterkt. Er komen onder meer podia, oefenruimtes, opnamestudio’s, werkplaatsen voor instrumentenbouwers, muziek-startups, een vinylwinkel, en er is ook ruimte voor horeca. Het plan verrijkt het sterke popklimaat van de Spaarnestad met een vrijplaats voor musici. Er is ruimte voor ontdekking, ontwikkeling, uitwisseling en uitvoering. Collectiviteit en synergie staan centraal. Gevangenschap maakt plaats voor vrijheid. In de koepel komt een bijzonder luchtobject met een akoestische huid. Hierdoor ontstaan twee concertzalen met ieder een eigen atmosfeer. Het luchtobject is opblaasbaar. De enorme ruimte is op die manier flexibel in te delen voor talloze soorten concerten en optredens. Dit maakt tijdelijk gebruik mogelijk zodat de ziel van de koepel behouden blijft. Door minimale ingrepen en een sluitende exploitatie is het plan realiseerbaar. Het onderzoek naar programma en exploitatie is gebaseerd op gesprekken en informatie van Haarlemmers en diverse muziekinstellingen. De uniciteit van dit koepelcomplex verdient het bewaard te blijven. Met minimale ingrepen worden verleden en heden op een duurzame manier verbonden. Met een programma dat aansluit bij de stad en tegelijkertijd bijdraagt aan het behouden en versterken van collectief bewustzijn. Graduation date 16 02 2017
Commission members Marcel van der Lubbe (mentor) Hanneke Kijne Violette Baudet
Additional members for the examination Bart Bulter Ira Koers
Image caption
‘Architectuur is niet het scheppen vanuit het niets, maar het herscheppen van zaken die reeds bestaan’ Dom Hans van der Laan 100 jaar geleden Utopische denkbeelden gegoten in architectuur met als doel op te voeden onaangepasten te verbeteren Vandaag Wat is de betekenis van deze specifieke typologie? Intrigerende contrasten introvert versus extravert Top down versus bottom up Verleden versus vandaag Rigiditeit versus flexibiliteit Permanent versus tijdelijkheid Spanningsvelden om te onderzoeken te versterken te doorbreken om betekenis te geven Leegstand opnieuw bestemming geven een pure noodzaak om culturele en maatschappelijke waarden te behouden grondstoffen te sparen de aarde te koesteren Dialoog nieuwe verbindingen creëren hard en zacht met de stad met haar bewoners met het collectief bewustzijn een zoektocht naar programma In de koepelgevangenis in Haarlem zijn deze thema’s onderzocht en hebben een nieuwe betekenis gegeven aan dit gevangenisterrein.
CES PRO
toekomstwaarde tijdelijkheid
scenario’s
mobiliteit
adaptatie
uitsluiting disciplinering
ST O RIE
detentie individu en collectief
CULTUU
zacht
ruimtelijke contrasten
creatieve industrie
detentie
B
EL
EVIN
diensten winkelstad
yuppen starters en
licht
R
innovatie gaming industrie
sociale cohesie
comfort
HI
ideologie
popstad
P ELIJK
iconische waarde
ONDERNE
duurzaamheid A M BITIE S
innovatie
AP
I D E N TI
TIE
IT
lading van de plek
RSCHAP ME
controle en macht
strategie
M AATSCH
lagere inkomens
kinderen
G
metropoolregio
wonen
GEBOUW
TERREIN
GEBOUWEN
RUIMTEN
BUURT
STAD
REGIO
LOCATIE
LIGGING UCTUUR STR
ensemble
gebruik
grenzen
1922
adaptatie
1990 TRA
N
O R M A TIE
IE
geld ER
rijksdienst cultureel erfgoed
visueel
HISTOR
toevoegen
S
dichtgeslibt en gefragmenteerd fysiek/ gevoelsmatig
hard
slopen SF
groen blauwe structuur
scheepsbouw textielnijverheid
metropoolregio
spaarne
bierbrouwerijen
klimaat
ontsluiting en circulatie
1903
hofjes
constructie
STAKE H OLD
Gemeente Haarlem
Rijksvastgoedbedrijf
auditief
koepel
cel
luchtplaats
ruimtelijke contrasten
groen < 800m
huidig stadscentrum
onderdeel van centrum en stadspark voor haarlem
interieur cel
luchtplaats 2016
ontsnapping de Vest 1918
koepelinterieur 2016
Bewaarderswoningen Arbeidszalen/ magazijn Satellietgebouw Woning adjunct directeur Ontvangst/ poort Luchtplaats Administratiegebouw Dienstgebouw Cellenring strafgevangenis Spreekkamers en recreatie Woning directeur Keuken/ Medische dienst Isoleercellen Luchtplaats Ambtenaarswoningen HvB Ringmuur Cellenvleugel Huis van Bewaring Ketelhuis Administratiegebouw HvB Luchtplaats
CRITERIA EN WAARDERING Grenzen als drager van de identiteit van de plek
grenzen visueel en voelbaar versterken
HiĂŤrarchische ontsluiting en circulatie
afleesbaar houden
fysieke verschijningsvorm van ideologie
ideologie afleesbaar houden
ruimtelijke contrasten
behouden
Een pijnplek voor de exgedetineerde
ontlading van de plek
Een plek voor individu en collectief
aspecten behouden
Tentoonspreiding van overheidsmacht
afleesbaar houden
Na > 100 jaar een introvert bolwerk
onderdeel maken van stedelijk weefsel
barrière tussen Centrum en Oost
doorbreken
groenarmoede en gebrek aan publieke plekken
een stadspark voor oost
van een plek van controle en gevangenschap
naar een programma dat verbindt en vrijheid representeert
Deze criteria dienen als basis voor ruimtelijke en programmatische ingrepen en hebben als doel de waarden en kwaliteiten afleesbaar te houden en voelbaar te maken. Dit wordt bereikt door te versterken of te inverteren
Haarlem popstad
verwijderen openen en toevoegen
van ondoordringbare grenzen naar een permeabel membraan
van hiĂŤrarchie naar ongedwongen dwalen
A
B
Celwanden buiten
C
Celwanden binnen
A
B
Celwand Bu-A
C
Celwand Bu-B
Celwand Bu-C
Celwand Bi-B
Celwand Bi-C
Celwanden buiten
Celwand Bi-A
Celwanden binnen
0
A
B
C
D
E
F
G
H
I
J
K
1
2
3
4
5 meter
L
Tussenwanden
0
1
2
3
4
5 meter
Celwand principes
0
207
400
566 689
400
71
940
71
400
350
van introvert naar extravert
815 1131 1386 1545
van monoloog naar dialoog
[1]
BUITENZIJDE WAND
[3]
maximaal uitgevouwen
[1]
ver uitgevouwen
[2]
weinig uitgevouwen
[3]
minimaal uitgevouwen
[4]
[3] [1]
[4] [2]
[2] [2]
[1]
1
2
3
4
5 meter
Plankaart
maquette
Annette Bos
Amsterdam Academy of Architecture Architect, Master of Science Urbanist, Master of Science Landscape Architect, Master of Science
Some 350 guest tutors are involved in teaching every year. Each of them is a practising designer or a specific expert in his or her particular subject. The three heads of department also have design practices of their own in addition to their work for the Academy. This structure yields an enormous dynamism and energy and ensures that the courses remain closely linked to the current state of the discipline. The courses consist of projects, exercises and lectures. First-year and second-year students also engage in morphological studies. Students work on their own or in small groups. The design
projects form the backbone of the syllabus. On the basis of a specific design assignment, students develop knowledge, insight and skills. The exercises are focused on training in those skills that are essential for recognising and solving design problems, such as analytical techniques, knowledge of the repertoire, the use of materials, text analysis, and writing. Many of the exercises are linked to the design projects. The morphological studies concentrate on the making of spatial objects, with the emphasis on creative process and implementation. Students experiment with materials and media forms and gain experience in converting an idea into a creation. During the periods between the terms there are workshops, study trips in the Netherlands and abroad, and other activities. This is also the preferred moment for international exchange projects. The Academy regularly invites foreign students for the workshops and recruits wellknown designers from the Netherlands and further afield as tutors. Graduates from the Academy of Architecture are entitled to the following titles: Architect, Master of Science; Urbanist, Master of Science and Landscape Architect, Master of Science.
Architecture
Architects, urbanists and landscape architects learn the profession at the Amsterdam Academy of Architecture through an intensive combination of work and study. They work in small, partly interdisciplinary groups and are supervised by a select group of practising fellow professionals. There is a wide range of options within the programme so that students can put together their own trajectory and specialisation. With the inclusion of the course in Urbanism in 1957 and Landscape Architecture in 1972, the Academy is the only architecture school in the Netherlands to bring together the three spatial design disciplines under one roof.