Overvecht, VET Gezond Op weg naar een gezonde stadswijk
2
Overvecht, VET Gezond Op weg naar een gezonde stadswijk Heleen Bults Commissie: Martin Aarts (mentor) Pierre-Alexandre Marchevet Herman Zonderland Master of Urbanism Academy of Architecture Amsterdam 29-11-2021
3
4
00/ Voorwoord Aan het begin van dit project was mij onduidelijk wat ‘gezonde verstedelijking’ precies was. Een definitie hiervoor bestaat nog niet. Ik dacht aanvankelijk dat het voornamelijk om sport(voorzieningen) draaide, maar gezonde verstedelijking is meer dan dat. Na gesprekken met experts in dit gebied heb ik zelf een definitie voor gezonde verstedelijking geformuleerd: In een gezonde stad, buurt of wijk is de leefomgeving economisch vitaal, ecologisch verantwoord, leefbaar en aantrekkelijk voor bewoners die een betere gezondheid nastreven. Een gezonde stad heeft een goede balans tussen inwoners, functies, gebouwen en openbare ruimte en stimuleert inwoners tot het maken van gezonde keuzes.
Gezonde verstedelijking moet Overvecht in dit project helpen te transformeren naar een florerende, aantrekkelijke wijk. Het resultaat van Overvecht, VET Gezond is een ontwerp wat de mogelijkheden van ruimtelijke maatregelen en nieuwe kwaliteiten heeft onderzocht die kunnen bijdragen aan een betere gezondheid van de inwoners voor Utrecht Overvecht Zuid. Veel leesplezier, Heleen Bults
Mijn voorstel voor gezonde ruimtelijke maatregelen in dit project zijn toegespitst op de problemen en de identiteit van Utrecht Overvecht Zuid. De wijk kampt namelijk met meerdere maatschappelijke problemen, wat blijkt uit de analyse.
Mijn voorstel van ruimtelijke maatregelen voor Utrecht Overvecht Zuid in maquette
5
6
08.
samenvatting 01/
12.
motief 02/
20.
kenmerken van Utrecht Overvecht 03/
30.
opgave en potentie 04/
32.
100.
ontwerp Utrecht
conclusie en
Overvecht Zuid 05/
aanbeveling 06/
103.
nawoord 07/
7
01/ Samenvatting Overvecht is in de jaren ‘50 ontworpen vanuit een groen principe, maar het groen is verloederd en draagt nog nauwelijks bij aan de leefbaarheid van de wijk. De grote hoeveelheid autoparkeerplaatsen bepaalt nu het beeld van de openbare ruimte, ten koste van ruimte voor gezelligheid en ontspanning. Toen de Utrechtse wijk Leidsche Rijn werd gebouwd rond de eeuwwisseling vertrokken de bewoners met hogere inkomens daarheen. Diegenen met minder geld bleven achter. Overvecht werd de wijk met de meeste uitkeringen en criminaliteit van Utrecht. Het is niet verwonderlijk dat de wijk laag wordt gewaardeerd door de inwoners. Bovendien kampen zij relatief vaak met gezondheids- en maatschappelijke problemen. Utrecht verwacht in 2040 100.000 extra inwoners te huisvesten en de stad moet maatregelen treffen om de klimaatverandering in de toekomst aan te kunnen. Om het omliggende landschap rond de stad te bewaren zal er binnenstedelijk verdicht moeten worden. In Overvecht is niet alleen ruimte om een deel van de verdichtingsopgave op te vangen, maar zo’n opgave biedt kansen om de wijk beter leefbaar en aantrekkelijk te maken. 8
Meer woningen en een variatie in typologie kunnen een diversiteit aan inwoners in de wijk brengen. De hoofdzaak vormt het herstel van het oorspronkelijke, groene principe van Overvecht met een opwaardering die gericht is op stimulering van beweging en gezond leven, en sociale interactie. Extra groen gaat gepaard met een toename van de biodiversiteit en betere infiltratie van regenwater, die samen leiden tot een verbetering van de ecologie in de wijk. Overvecht kent nu voornamelijk strokenbouw. De bestaande bouwhoogte varieert van 2 tot 10 bouwlagen. De strokenbouw aan de rand van een bebouwingsveld creëert een lange barrière tussen de groene openbare ruimte en de woningen, en veel gebouwen zijn in het groen gebouwd. Het ontwerp is gericht op ontwikkeling van Utrecht Overvecht Zuid. Mijn voorstel is om alle bebouwing te clusteren in de bestaande bebouwingsvelden, inclusief de uitbreidingen, waardoor het huidige volume van de openbare ruimte beschikbaar komt voor vergroening. Dit is haalbaar met de introductie van woontorens. Die zullen het bebouwingsveld naar de omliggende groene openbare ruimte openen. Zodoende kan het groen vanaf elke voordeur ervaren worden. Bovendien bieden de woontorens de wijk een nieuwe typologie van woningen en dat is aantrekkelijk voor zowel bestaande als nieuwe doelgroepen.
De bouwhoogte van de woontorens bedraagt respectievelijk 15, 20 en 25 bouwlagen. De nieuwe bebouwing zorgt ervoor dat Overvecht kan verdichten en groeien in inwonersaantal en blaast de omgeving tegelijk nieuw leven in. Maar er is meer. Een andere opgave die de stad Utrecht zich heeft gesteld is namelijk ‘gezond stedelijk leven voor iedereen’. Nu nog zijn de inwoners van Overvecht gemiddeld het meest ongezond van Utrecht. Een belangrijk onderdeel van mijn afstudeervoorstel gaat over ingrepen in de openbare ruimte die gezond gedrag moeten inspireren. Het is dus noodzakelijk dat sport- en spelfaciliteiten prominent zichtbaar en laagdrempelig aanwezig zijn in de wijk.
De boulevard zal belangrijke locaties in de wijk, zoals o.a. het station, de voorzieningen en het strand, verbinden en wordt daarmee een plek om te flaneren en te ontmoeten. De combinatie van het aanleggen van een boulevard, de verdichting en het aanbieden van laagdrempelige sportmogelijkheden creëert gezelligheid en variatie op straat en biedt de inwoners van Overvecht kansen om een gezondere levensstijl op te pakken.
Dit levert een totaal andere setting op voor de bewoners van Overvecht, omdat hiermee de openbare ruimte wordt teruggegeven aan de inwoners. Zij kunnen straks weer gebruik maken van het groen, elkaar ontmoeten en geïnspireerd raken om te bewegen. De auto krijgt dan minder ruimte toebedeeld en wordt afgevangen in (tijdelijke) parkeergarages. Op die manier ontstaat er meer bewegingsvrijheid voor voetgangers, fietsers en sporters. Sporters kunnen hardlopen, skeeleren en fietsen door de gehele wijk. Het sportpad is een prominent element in de wijk en verbindt andere sportfaciliteiten. Met de transitie van auto naar fiets en voetganger wordt een boulevard de hoofdontsluiting voor langzaam verkeer.
9
Huidig: de galerijen van de bestaande hoogbouw
10
11
02/ Motief 02.1 Aanleiding keuze gezonde verstedelijking Nederland wilde de Olympische Spelen van 2028 aantrekken. Daarbij was een budget van vele miljoen geraamd om heel Nederland meer te laten sporten en bewegen, en sportvoorzieningen in achterstandswijken te verbeteren en uit te breiden. Toen de Olympische droom van 2028 niet doorging, verviel ook dit geplande extra budget om Nederland meer te laten sporten en bewegen. Veel Nederlanders zijn fysiek en/of psychisch ongezond. Ons werk en privéleven zijn grotendeels geautomatiseerd en we zitten vaak achter een beeldscherm. Inwoners moeten gestimuleerd worden om meer te bewegen.
Bewegen is goed voor het lichaam, maar heeft ook een positief effect op de hersenen, vanwege de aanmaak van diverse neurotransmitters waaronder dopamine, serotonine en endorfine. Zelf loop ik hard en hockey ik graag, en vooral mijn ervaringen tijdens het hardlopen heb ik toegepast voor ideeën voor ruimtelijke maatregelen voor een gezonde stad.
12% voelt zich psychisch ongezond
65% heeft een ongezond gewicht
(ongeveer 2 miljoen volwassenen)
12
De term ‘gezonde verstedelijking’ komt in mijn werk en studie steeds vaker voorbij. Het groeiende aantal inwoners en huishoudens eist meer woningbouw. In steden ligt de oplossing in verdichting en in een mix van wonen en (thuis)werken.
(ongeveer 11,2 miljoen volwassenen)
Mijn passie voor sport
Sportfaciliteiten liggen buiten of aan de rand van de stad en zijn niet aanwezig in het straatbeeld. Door de lockdown van COVID-19 is de noodzaak van een gezonde stad benadrukt: compact en flexibel wonen en werken met nabije openbare ruimte voor voetgangers, fietsers en sporters. Het lijkt mij interessant om dit project te focussen op gemeente Utrecht, waar ik werk als junior stedenbouwkundige. In totaal moet Nederland ongeveer 1 miljoen woningen bijbouwen, waarvan 75% in de Randstad. Van de vier grote steden groeit de bevolkingsomvang van Utrecht naar verwachting het snelst, met ruim 20 procent tussen 2018 en 2035. In Utrecht is de woningbehoefte het hoogst. Verdichting biedt ruimte voor herstructurering, waardoor ruimtelijke
maatregelen voor een gezonde verstedelijking tegelijk mee ontworpen kunnen worden. De onderzoekslocatie voor dit project is de wijk Utrecht Overvecht en het ontwerp van de ruimtelijke maatregelen is toegespitst op Overvecht Zuid. Utrecht Overvecht is in 2007 benoemd tot ‘Vogelaarswijk’, vanwege de stapeling van sociale, economische en maatschappelijke problemen. De wijk heeft bij de benoeming als Vogelaarswijk extra budget gekregen voor het onderhoud van huurwoningen en de verbetering van de buurt. Bijna 15 jaar later zijn lang niet alle problemen verholpen. Overvecht is een complexe wijk, maar is daardoor juist de wijk die het meest kan profiteren van gezonde verstedelijking.
13
02.2 Aanleiding keuze Utrecht Overvecht Utrecht Overvecht staat in de Ruimtelijke Strategie Utrecht 2040 aangemerkt als herstructureringslocatie. Dit biedt ruimte voor implementatie van gezonde ruimtelijke maatregelen, biedt kansen voor een bijdrage aan de verdichtingsopgave in Utrecht en om de problemen in Overvecht op te lossen.
Het oplossen van de problemen van Overvecht bij de herstructurering biedt de wijk een verbetering ten opzichte van de huidige situatie. Maar welke problemen spelen er precies in Utrecht Overvecht?
#1.
Door de bouw van Utrecht Leidsche Rijn vertrokken bewoners die dat konden betalen vanuit Utrecht Overvecht naar de nieuwbouwwijk. Lagere inkomens bleven achter in de wijk. Een verminderde diversiteit in samenstelling van inwoners deed de buurt geen goed.
Overvecht
Leidsche Rijn
14
#2.
De achteruitgang van Utrecht Overvecht stimuleerde de criminaliteit. Inwoners voelen zich niet veilig in de buurt en de wijk trekt hierdoor moeilijk nieuwe inwoners aan.
46% van de inwoners voelt zich niet veilig Top 3 criminaliteit: 1. Diefstal 2. Vernieling 3. Geweld- en seksmisdrijven
15
#3.
Utrecht Overvecht scoort op meerdere gezondheidsaspecten erg slecht. De scores voor Overvecht liggen vrijwel altijd onder het gemiddelde van de stad.
* de gekleurde wijken zitten onder het gemiddelde van de stad Utrecht.
Overvecht
60 West
69
Noordwest
65
Noordoost
72 Leidsche Rijn
71 Vleuten De Meern
71
Binnenstad
70
Oost
71 Zuidwest
63
Zuid
67
Levensverwachting in goede gezondheid Gemiddelde in Nederland: 64,2 jaar (bron: Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu)
16
Verhoogde sociale eenzaamheid
Voldoet niet aan de beweegnorm
Ontevreden over gebruiksgroen
Ontevreden over leefomgeving
17
#4.
De stedenbouwkundige opzet van Utrecht Overvecht stond vanaf 1960 in het teken van groen. Alle bebouwing werd geclusterd in bebouwingsvelden in een grid van 300x300m. Alles daarbuiten bleef groen. In de loop der jaren is dit veranderd.
Groene identiteit in 1960 en 2020 (schematisch)
18
In de bebouwingsvelden is geen rekening gehouden met bebouwing van o.a. scholen en verzorgingshuizen. De opzet ging van bebouwingsvelden in het groen, naar groene plekken tussen de bebouwing. De wijk is de groene identiteit grotendeels kwijtgeraakt, voornamelijk in Overvecht Zuid.
#5.
De groene identiteit is niet alleen buiten de bebouwingsvelden aangetast, maar ook daarbinnen nauwelijks zichtbaar. Veel verharding is aangelegd om te voorzien in de behoefte voor wegen en het parkeren van auto’s. Inwoners die midden in het bebouwingsveld wonen, krijgen vanuit hun woningen niets mee van de groene identiteit.
Straatbeeld in de bebouwingsvelden
19
03/ Kenmerken van Utrecht Overvecht 03.1 Huidige ruimtelijke opzet Utrecht Overvecht is een jonge wijk. Tot 1960 waren er op deze locatie alleen drassige weilanden. Uitbreiding van Utrecht (stad) was nodig vanwege de groeiende bevolking en de krappe woningmarkt. Overvecht behield de groene identiteit door bebouwing te centreren in bebouwingsvelden van 300x300m in een gridstructuur, onder een hoek van 45 graden. Hierdoor werd het bestaande landschap verweven met de nieuwe ontwikkeling. Utrecht Overvecht is 848 hectare groot. Dit zijn ruim 1.600 voetbalvelden. Slechts 3,5% van de oppervlakte is water (30 hectare). In totaal konden er 45.000 inwoners in Overvecht terecht. Er zijn veel flats gebouwd en relatief weinig eengezinswoningen. Het overgrote deel van de woningen is gebouwd voor woningcorporaties. Landschap voor 1960
20
+
=
300x300m grid in een hoek van 45 graden
Utrecht Overvecht
21
Groene identiteit van de wijk en het omliggend landschap
22
0
500
1000m
N
Overvecht is op te delen in Noord en Zuid. Hoewel Noord en Zuid veel overeenkomsten hebben, zijn er ook zichtbare verschillen. Er zit een verschil in de bebouwingvelden tussen Overvecht Noord en Zuid. Zuid is ontworpen door architect W. Wissing. Dit deel is eerder gebouwd dan Noord en houdt de 300x300m bebouwingsvelden aan. Later kwam de architect erachter dat niet het hele programma in deze velden paste. Hierdoor zijn veel gebouwen in het tussenliggende groen gebouwd. In Noord is het ontwerp gemaakt door de stedenbouwkundige C. Hanekroot. Hier zijn de bebouwingvelden groter gemaakt, zodat het hele programma erin
past. Zowel Overvecht Noord als Zuid heeft in het midden van het gebied een centraal park met connecties naar het buitengebied. In Zuid zijn deze groene connecties volgebouwd. Een ander verschil tussen Overvecht Noord en Zuid is de positionering van de hoogbouw. In Zuid staat de hoogbouw op dezelfde plek in de verschillende bebouwingsvelden. In Noord staat de hoogbouw aan het centrale park om deze plek te accentueren.
Ontworpen door een stedenbouwkundige
Ontworpen door een architect
0
Verschil positie hoogbouw tussen Overvecht Noord en Zuid
0
1000
1000
2000
2000m
N
23
3000
Bestaande stedenbouwkundige patronen
Elk bebouwingsveld in Overvecht toont een mix van diverse bouwhoogtes, te onderscheiden in laagbouw, middenbouw en hoogbouw. Elke typologie staat eenmalig en soms meerdere keren in een herhalend stedenbouwkundig patroon in de bebouwingsvelden. De laagbouw heeft een kleiner herhalend patroon, maar heeft er vaak wel meerdere naast elkaar. 24
0
500
1000
0
500
1000m
1500
N
De gebouwen voor de gemeenschap, zoals een buurthuis en een basisschool, staan vrijwel altijd in het midden van het bebouwingsveld. De herhaling van de verschillende stedenbouwkundige patronen is een herkenbare structuur in Overvecht Zuid.
Belangrijk in Overvecht is het eigen NS-station, waar sprinters stoppen op de lijnen Utrecht Centraal - Hilversum/ Almere of Utrecht - Amersfoort. Dit maakt Overvecht aantrekkelijk voor forensen. Er zijn drie forten aan de rand van Overvecht aanwezig die onderdeel zijn van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, UNESCO Erfgoed. Een Watertoren in het midden van Overvecht Zuid vormt een historisch icoon voor de wijk. De Watertoren is rond 1930 gebouwd, ruim 30 jaar voor de bouw van de wijk.
Het Noorderpark Ruigenhoek is in 2012 heringericht en nu een belangrijk onderdeel van de ecologische en recreatieve zone in Utrecht. Het winkelcentrum in het midden van Overvecht heeft met z’n grote, gevarieerde aanbod een stedelijke aantrekking.
0
Belangrijke locaties in Utrecht Overvecht
0
1000
1000
2000
2000m
N
25
3000
Laagbouw 2 - 3 bouwlagen
Middenbouw 5 - 6 bouwlagen
Hoogbouw 7 - 10 bouwlagen
Bestaande gebouwtypologieën
26
Gebouwen voor de gemeenschap
Gebouwen buiten bebouwingsvelden
De woontorens in een schets uit 1958 zijn nooit uitgevoerd
27
03.2 Huidige inwoners en huishoudens Momenteel wonen er 34.235 inwoners in Overvecht, verdeelt over 16.850 huishoudens. Het aantal inwoners per huishouden is momenteel minder dan bij het ontwerp van Overvecht rekening is gehouden. De verhouding man-vrouw is vrijwel gelijk. De grootste aantal inwoners zijn tussen de 25 en 45 jaar oud (32%), maar er is ook vergrijzing en eenzaamheid in de buurt aanwezig. 80% van de woningen is een huurwoning, slechts 20% is een koopwoning. De koopwoningen zijn voornamelijk eengezinswoningen met een tuin en de huurwoningen zijn meergezinswoningen in de middelbouw en hoogbouw.
Weste 34.235 inwoners
50% van de inwoners is niet-westers, waarvan de meeste een Marokkaanse en Turkse achtergrond hebben. 49% van de inwoners heeft overgewicht of obesitas. 44% sport regelmatig. De verbanden tussen deze percentages zijn niet bekend.
16.850 huishoudens
Kenmerken huidige inwoners en huishoudens
28
Niet weste
Eigendom
Leeftijd 0 - 14 jaar
18,5%
15 - 24 jaar
14,8%
25 - 45 jaar
31,8%
46 - 65 jaar
20,5%
65+ jaar
14,5%
20% koop
80% huur
Type woning 22% eengezinswoningen
Afkomst Nederlands
33,7%
Westerse allochtonen
9,7%
Niet westerse allochtonen
56,6%
Sporter 44%
78% meergezinswoningen
Overgewicht 49%
29
04/ Opgave en potentie Utrecht en de wijk Overvecht hebben verschillende opgaves die bijdragen aan het oplossen van de problemen in de stad en wijk:
#1.
Het terugwinnen van de verloren groene identiteit van Overvecht past bij de klimaatopgave van de stad. Met de toevoeging van meer oppervlaktewater kan de kwaliteit van de openbare ruimte worden verbeterd, het groen worden opgewaardeerd, hittestress tegengegaan en de biodiversiteit worden vergroot.
#2.
Utrecht moet verdichten. Door in Overvecht een deel van de verdichtingsopgave te laten landen, in combinatie met een kwaliteitsimpuls en variatie in woninggrootte en prijsklassen, kan een betere mix van inwoners en balans in de bevolkingssamenstelling van de wijk ontstaan.
30
#3.
In Overvecht hebben veel mensen overgewicht en staat de openbare ruimte voornamelijk ter beschikking van de automobilist. Door in de openbare ruimte de inwoner te stimuleren om te bewegen en te ontmoeten, zullen de inwoners een gezondere levensstijl ontwikkelen.
#1.
#2.
#3. 31
05/ Ontwerp Utrecht Overvecht Zuid
Masterplan Utrecht Overvecht Zuid
32
33
05.1 Boulevard Fietsen en wandelen zijn onderdeel van een gezonde levensstijl, en om dit te faciliteren en vanzelfsprekend te maken voor de inwoners wordt een boulevard aangelegd als herkenbare structuur in de wijk. De boulevard is een stevig aangezet pad dat dwars door de wijk loopt en belangrijke locaties met elkaar verbindt. De boulevard heeft diverse breedtes; breed genoeg voor zowel voetgangers als fietsers. De breedte van de boulevard tussen het station en het park is 25m. Hier staat nieuwbouw langs de boulevard en zijn voorzieningen in de plint geplaatst. De boulevard takt af naar diverse locaties en heeft hier een breedte van 15m. In een deel van het centrale park heeft de boulevard een breedte van 10m. Hier ligt de boulevard in het groen en wordt door de geringere breedte onderdeel van het groen. Bestaande bomen kunnen de boulevard soms doorkruisen en blokkeren een directe route. Het behouden van de bestaande bomen op de boulevard geeft een groen beeld, welke kant je ook opkijkt en heeft buiten het bebouwingsveld een ontspannen en groene uitstraling.
10m brede boulevard in het centrale park
34
35
Belangrijke knooppunten, o.a. met het sportpad, worden geaccentueerd met ontmoetingszones. Langs, aan en op de boulevard zijn er voldoende mogelijkheden om te ontspannen, ontmoeten, sporten en spelen. De boulevard is een gemakkelijke en vanzelfsprekende
Ligging van de boulevard
36
optie voor de voetganger en fietser met een bestemming, maar biedt ook mogelijkheden om te flaneren en voor spontane ontmoetingen. De boulevard stimuleert hierdoor beweging en heeft een aantrekkingswerking in de wijk.
0
500
1000
0
500
1000m
1500
N
10m
5m
10m
Boulevard - 25m breed
37
15m
Boulevard 15m breed
38
12m
10m
Boulevard - 10m breed
39
De diverse breedtes van de boulevard
40
0
0
10
10
20m
20
30
N
41
Ligging van de boulevard in het centrale park
42
43
05.2 Nieuwbouw Nieuwbouw biedt een invulling voor de verdichtingsopgave van de stad en daarmee een balans in de bevolkingssamenstelling. Dit maakt de wijk aantrekkelijk om te wonen voor iedereen. In totaal worden er 2.534 woningen toegevoegd en 2.386 woningen worden vernieuwd voor bestaande bewoners. Daartoe is sloop noodzakelijk, waaronder een deel van de strokenbouw die het groen van het bebouwingsveld afschermt, en van woningen die buiten het bebouwingsveld zijn gebouwd. De woontoren wordt als nieuwe typologie toegevoegd, zoals in een eerder schetsontwerp uit 1958 van architect W. Wissing getekend stond. De woontoren biedt een diversiteit in woningtypes en -groottes. Het bebouwingsveld kan zich naar het groen toe openen. Een nieuw stedenbouwkundig patroon is ontwikkeld met de woontoren en wordt aan de rand van het centrale park meerdere keren herhaald, zodat de nieuwbouw past in de bestaande structuur van de wijk en het groen tot de woningen in de bebouwingsvelden reikt.
Strokenbouw bestaand Breedte: 12m Hoogte: max. 30m
Strokenbouw nieuw Breedte: 20m Hoogte: 24m
Woontorens nieuw Breedte: 25x25m Hoogte: 50, 60, 70m
Nieuwe gebouwtypologie en woninggroottes
44
100m2
75m2
100m2
150m2
200m2
300m2
45
Toevoegen nieuw stedenbouwkundig patroon
46
0
500
1000
0
500
1000m
1500
N
In de plint van de woongebouwen aan de boulevard tussen het centrale park en het NS-station komen voorzieningen, waaronder een gezondheidscentrum, sportschool, wijkcentrum, winkels en eventueel kantoorruimte. De boulevard en de voorzieningen maakt de wijk hier een levendig stuk stad, voor zowel inwoners als bezoekers. Op de boulevard wordt aan de bestaande bomen een groene middenberm toegevoegd.
Bankjes en kunst complementeren een gezellige en ontspannen ontmoetingsplek en een bestemming in de wijk. De nieuwbouw geeft de wijk een verbeterde diversiteit in inwoners, een betere aansluiting tussen bebouwing en het groen en nieuwe voorzieningen bieden de wijk werkgelegenheid en woonkwaliteit. Een levendig stuk stad leidt hier tot minder criminaliteit op straat.
2.386 woningen vernieuwd 2.534 woningen toegevoegd
Locaties en aantallen gebouwen vernieuwd en toegevoegd
47
Nieuw patroon toegevoegd aan de bestaande structuur
48
0
0
10
10
20m
20
30
N
49
Nieuw patroon toegevoegd aan de bestaande structuur
50
51
05.3 Groene leefomgeving Het terugbrengen van de groene identiteit kan een positief effect hebben op het welzijn van mensen. Mooi en bruikbaar groen zorgt voor een goed gevoel in de wijk, waardoor mensen eerder naar buiten gaan. Door in te zetten op kwalitatief en kwantitatief beter groen, wordt Overvecht Zuid weer de groene wijk zoals het bedoeld was bij het ontwerpen van de wijk. De groene identiteit van Overvecht wordt hiermee hersteld. Een aantal ruimtelijke maatregelen is nodig om dit te bereiken, waaronder het verminderen van verharding en het toevoegen van groen en water. In de bebouwingsvelden wordt momenteel de groene identiteit van de wijk niet ervaren. Door een nieuwe, groene inrichting in het bebouwingsveld kan vanuit elke woning de groene identiteit van Overvecht echt worden beleefd. Meer groen en minder verharding leidt ook tot een vermindering van hittestress. In het groen is er behalve ruimte voor ontmoetingen, ontspanning, sport en spel o.a. een gebruiksfunctie voor kinderen met smalle, stiekeme paadjes door struiken om op onderzoek uit te gaan en te spelen. Dichtere beplanting met bankjes vormt een intieme en ontspannen plek. Zichtbare groene identiteit vanuit elke woning
52
53
5,1m
Woonstraat - bestaand
54
3,4m
6m
1,8m
4,2m
4,2m
5,1m
4,5m
6,4m
4,5m
4,2m
Woonstraat - nieuw
55
Het groen moet mooi zijn en ontspannend werken, maar ook gezelligheid en activiteit uitstralen die inwoners direct vanuit hun woning kunnen ervaren. Straten worden weer mooi en aantrekkelijk en inwoners gaan hierdoor vaker naar buiten, wat resulteert in meer beweging. Een groene identiteit betekent meer en biedt een betere biodiversiteit voor Overvecht Zuid als dit verbonden is
Nieuwe verbindingen met de omgeving
56
met het omliggend landschap. Aan de noordoostzijde van Overvecht ligt het Noorderpark Ruigenhoek en aan de zuidwestzijde de Vecht. Beide plekken zijn moeilijk bereikbaar vanwege infrastructurele barrières. Ecologische en recreatieve verbindingen zijn waardevol voor Overvecht en de stad, en moeten tot stand gebracht worden met bruggen voor doorlopend groen, in combinatie met fiets- en sportpaden.
0
500
1000
0
500
1000m
1500
N
Referentiebeelden ecologische en recreatieve verbindingen
57
De watertoren in het centrale park
58
59
Water is een belangrijk onderdeel van de groene identiteit en momenteel heeft Overvecht slechts 3,5% oppervlaktewater. Vanwege klimaatverandering zullen meer en grotere regenbuien vallen. Dit water moet zoveel mogelijk in het gebied opgevangen worden, door groen voor meer infiltratie, maar ook door extra oppervlaktewater. De doodlopende sloot in het zuiden biedt mogelijkheden voor uitbreiding van het stromend wateroppervlak en een betere waterkwaliteit. Een extra verbinding biedt 7.500m2 extra wateroppervlakte. In de groene stroken binnen de bebouwingsvelden worden wadi’s aangelegd, die regenwater kunnen vasthouden en infiltreren. Het combineren van het water met speelelementen voor kinderen en zitplekken maakt het water behalve nuttig ook recreatief en sportief aantrekkelijk voor watersport en -spel.
Sporten en spelen in de nieuwe waterverbinding
60
61
stroomrichting (indicatief)
Water - bestaand
62
Water - nieuw
0
500
1000
0
500
1000m
1500
N
63
Paviljoen in het centrale park
64
0
0
10
10
20m
20
30
N
65
Recreatieve activatie van het water
66
67
05.4 Autoluwe wijk Dé ruimtelijke maatregel voor een mooie groene leefomgeving is om de wijk autoluw en deels autovrij te maken, zodat voetgangers en fietsers prioriteit krijgen en het vanzelfsprekend wordt. Het huidige parkeren aan twee kanten van de straten vervalt en wordt overgebracht naar één parkeergarage per bebouwingsveld. Zo wordt de openbare ruimte vrijgespeeld voor langzaam verkeer en het groen. Een autoweg, waar ook de huidige buslijn over rijdt, verbindt alle bebouwingsvelden en parkeergarages met elkaar. Het centrale park wordt vrij van autoverkeer.
Voorbeeld demontabele parkeergarage
68
De overige wegen zijn in principe louter voor voetgangers en fietsers, maar zijn wel toegankelijk voor bijvoorbeeld hulpen nooddiensten en autoverkeer bij verhuizingen. De parkeernorm in Overvecht is momenteel erg hoog. Bij het ontwerp in 1960 is een parkeernorm aangehouden van bijna 1,0. Het huidige gebruikt ligt op ongeveer 0,6. Een te bouwen parkeergarage per bebouwingsveld vangt de huidige parkeerdruk van de bestaande woningen op met de parkeernorm van
0,6. Nieuwe inwoners kunnen rekenen op een lagere parkeernorm van 0,2 in de nieuwe garages. Over tijd zal hierdoor het aantal auto’s verminderen, dit is een proces van jaren, dus het voorstel is om de parkeergarages demontabel te bouwen. Als het autogebruik verminderd, kan een verdieping van de parkeergarage worden gehaald of misschien uiteindelijk geheel worden gesloopt. Door de modulair bouw kan een (deel van de) parkeergarage snel en eenvoudig verwijderd worden.
De parkeergarages staan centraal in het bebouwingsveld en krijgen deels een groene gevel, waardoor dit gebouw prima in de omgeving past. Door de wijk autoluw te maken kan een groot deel van de verharding t.b.v. auto’s en parkeren worden vervangen door groen, sport, spel en ontmoetingsruimte. Inwoners komen vaker buiten, er is meer leven in de wijk, criminaliteit neemt af en nieuwe inwoners komen weer graag wonen in Overvecht Zuid.
Referentiebeelden demontabele en groen ingepakte parkeergarages
69
Huidig: parkeren op straat én in garages
70
71
parkeren op straatniveau route door centraal park
Parkeren en autoroutes - bestaand
72
zichtbaarheid op straat
parkeren in garages
één route door alle bebouwingsvelden
centraal park autovrij
Parkeren en autoroutes - nieuw
0
500
1000
0
500
1000m
1500
N
73
05.5 In beweging Om de fysieke en mentale gezondheid en (dus) beweging te stimuleren wordt de openbare ruimte ingericht met diverse sport- en spelmogelijkheden die ook de bron van ontmoetingen vormt en daarmee ook de groeiende eenzaamheid van de bevolking kan tegengaan. Een grote blikvanger en aantrekkingskracht in de wijk is het nieuwe strand. Het strand ligt midden in het centrale park en biedt bij mooi weer een aangename aanblik van jongeren die van de steiger afspringen, kinderen die zandkastelen bouwen en ouderen die onder de parasol lezen. Het strand biedt behalve sport en ontspanning ook ruimte voor sociale ontmoetingen van mensen binnen en buiten de wijk Overvecht. Het strand geeft de wijk een bestemming en een aantrekkelijk straatbeeld.
Socializen op het nieuwe strand
74
75
Het strand in het centrale park
76
0
0
10
10
20m
20
30
N
77
Sport verhelpt mede gezondheidsproblemen zoals overgewicht. In Overvecht zijn diverse sportveldjes voor kinderen, zoals voor voetbal en basketbal, maar dit volstaat niet voor iedereen. Er is meer variatie in aanbod
Sportlocaties - bestaand
78
van sport- en spelmogelijkheden noodzakelijk, zoals voor watersport, volleybal, yogavormen en vechtsporten om inwoners te motiveren om mee te doen. Sportfaciliteiten zijn geplaatst langs belangrijke structuren zoals de
boulevard, en goed zicht- en bereikbaar vanuit de woningen. Lege plekken zoals een grasveld bieden de mogelijkheid om spontaan te sporten, zoals yoga of voetbal voor kinderen met jassen als doeltjes. De inwoner wordt gemotiveerd
om te bewegen het moment dat diegene de voordeur uitstapt.
sportpad
Sportlocaties - nieuw
0
500
1000
0
500
1000m
1500
N
79
Het aanleggen van een sportpad is een verbindende factor tussen de sportfaciliteiten in de wijk. Aan het sportpad worden meerdere sportvelden geplaatst, waaronder voetbal, basketbal, watersport, volleybal en calisthenics. Dit is de plek waar je kan afspreken met vrienden om te sporten. Hier kun je een warming-up doen om te starten op het sportpad of gezellig naar een voetbalwedstrijd kijken of meedoen. Dit soort plekken zijn laagdrempelig en moeten uitnodigen om mee te bewegen. De slinger in het sportpad die meerdere bebouwingsvelden doorkruist, biedt verschillende zichtlijnen, waardoor er afleiding ontstaat voor het inspannende sporten. Zien sporten = doen sporten. Het motiveert om andere sporters onderweg tegen te komen of vanuit je huis te zien. Het sportpad is van tartan, fijn om op te lopen. Het sportpad takt aan bij het omliggend landschap, waardoor variatie in routes mogelijk is en biedt een aangename route om te hardlopen, skeeleren, fietsen, steppen, etc.
Mogelijke routeopties
80
Referentiebeelden sportpad
81
Sportvelden aan het sportpad
82
0
0
10
10
20m
20
30
N
83
Sporten aan het sportpad
84
85
Huidig: fantasieloze speellocaties
86
87
Kinderen bewegen via spelen onbewust. De meeste bestaande speeltuinen zijn niet optimaal uitdagend voor kinderen, wat leidt tot beperkt buiten spelen, ook als gevolg van de aantrekkingskracht van beeldschermen binnenshuis. Nieuwe speeltuinen moeten uitdagend
Speellocaties - bestaand
88
en avontuurlijk zijn verspreid over de wijk. In de bebouwingsvelden komen voornamelijk speelplekken voor jonge kinderen, onder toezicht van de ouders. In het centrale park en langs het water zijn speelplekken voor wat oudere kinderen, die al verder van huis mogen.
Speelplekken bij scholen moeten ook in het weekend toegankelijk zijn. Langs de routes naar basisscholen moeten speelplekken kinderen uitdagen om even aan het rek te hangen en te motiveren dit buiten school ook te doen. Natuurspeelplekken zijn interessant en
Speellocaties - nieuw
avontuurlijk voor kinderen, waarbij ze meer hun fantasie moeten gebruiken dan bij speeltoestellen. Variatie in locatie en gebruik van speelplekken is van belang. Dit biedt een kind nieuw perspectief en houdt de fantasie levend.
0
500
1000
0
500
1000m
1500
N
89
Referentiebeelden uitdagende en avontuurlijke speelplekken
90
91
Avontuurlijke speelplek voor kinderen
92
93
Belangrijk is dat de openbare ruimte moet stimuleren om naar buiten te gaan om te socializen en te bewegen. Door het zien van ontmoetingsplekken en sport- en spelmogelijkheden, zoals het plein bij de Watertoren, de voorzieningen aan de boulevard, waterspeelplekken en het sportpad, is deelnemen hieraan laagdrempelig. Er zijn ook rustige ontmoetingsplekken in de bebouwingsvelden, waar je spontaan je buurman tegen kan komen voor een praatje. De zichtbaarheid van sport, spelen en ontmoeten op meerdere locaties in de wijk kan door de laagdrempeligheid een stimulans zijn om eerder deel te nemen aan een activiteit. Dit verbetert de gezondheid van de inwoner en is goed voor de sociale cohesie in de wijk.
Sporten en ontmoeten in de openbare ruimte
94
95
05.6 Overzicht ruimtelijke maatregelen Bestaand
Park de Watertoren, het centrale park van Overvecht Zuid, zou een mooie groene en gezellige ruimte moeten zijn. Momenteel staan te veel autoverkeer en bebouwing dit in de weg. Het gebied nodigt niet uit tot sociale ontmoetingen noch tot het gebruik van het water voor sport en recreatie.
96
De kwaliteit van het groen is ondermaats. De positionering van de strokenbouw schermt het groen van het bebouwingsveld af, waardoor er geen directe connectie is.
Nieuw
Een boulevard verbindt de belangrijke locaties in Overvecht Zuid met elkaar. Lopen en fietsen worden een vanzelfsprekende keuze, want de wijk wordt autoluw. Auto’s worden afgevangen in parkeergarages en de openbare ruimte wordt teruggegeven aan de voetganger, fietser en sporter.
Nieuwbouw opent het bebouwingsveld naar het groen en zorgt voor een mix in inwoners. Een sportpad wordt aangelegd om bewegen te stimuleren, het groen krijgt kwantitatief en kwalitatief een upgrade en ontmoetingsplekken zijn overal aanwezig.
97
Masterplan Utrecht Overvecht Zuid
98
99
06/ Conclusie en aanbeveling Overvecht, VET Gezond onderzocht de mogelijkheden van gezonde verstedelijking en de daarbij passende ruimtelijke maatregelen om inwoners van een betere gezondheid te voorzien. De vergroening past bij de identiteit van Utrecht Overvecht en maakt de wijk mooier en aantrekkelijker. Het aanbieden van laagdrempelige sportvoorzieningen past bij de toenemende behoefte aan een sportieve levensstijl en stimuleert anderen tot bewegen. Hierbij hoort een autoluwe wijk, die het vanzelfsprekend maakt om te fietsen en te wandelen. Gezonde verstedelijking op deze manier implementeren transformeert Overvecht in een florerende en aantrekkelijke stadswijk om in te wonen. Met alle ruimtelijke maatregelen heb ik mijn eigen definitie van gezonde verstedelijking ingevuld: Overvecht Zuid wordt met alle ruimtelijke maatregelen economisch vitaal, ecologisch verantwoord, leefbaar en aantrekkelijk voor bewoners die een betere gezondheid nastreven. Daarnaast heeft de wijk een betere balans tussen inwoners, functies, gebouwen en openbare ruimte en stimuleert inwoners tot het maken van gezonde keuzes.
De ruimtelijke maatregelen zijn in dit project speciaal toegespitst op de wijk Utrecht Overvecht Zuid. Andere wijken hebben eigen problemen en wensen. Daarom zal opnieuw onderzocht moeten worden of de ruimtelijke maatregelen voor Overvecht ook in andere wijken kunnen slagen. De meeste stedelijke buitenwijken zijn, net als Overvecht, ruim opgezet, waardoor gelijksoortige ingrepen goed ingepast kunnen worden. Mijn verwachting is dat een aantal ruimtelijke maatregelen, waaronder de groene identiteit en het laagdrempelige sporten, in andere stedelijke buitenwijken goed kunnen landen. Belangrijk bij de implementatie van gezonde verstedelijking is dat er altijd gekeken moet worden naar de desbetreffende buurt, wijk of stad. Hetzelfde geldt voor de inwoners. Een gezonde keuze wordt makkelijker gemaakt als in de wensen van de inwoners wordt voorzien. Gezonde verstedelijking is in mijn ogen geslaagd wanneer inwoners zich thuis voelen in de wijk en laagdrempelig een gezondere levensstijl kunnen ontwikkelen of onderhouden. Visiekaart Utrecht Overvecht
100
0
0
500
500
1000m
1000
N
101
102
07/ Nawoord Overvecht, VET Gezond was in meerdere opzichten een zoektocht: wat wil ik precies doen, wat is het resultaat van dit project, welke locatie kies ik en welke ruimtelijke maatregelen gebruik ik? Met de herstructurering van Overvecht kon ik echt iets goeds doen voor de wijk, iets bereiken, en daagde mij uit bij het ontwerpproces. Ik hoop dat dit project een inspiratie kan zijn voor mijn werk bij de gemeente Utrecht, maar ook inspirerend werkt voor anderen. Ik heb het gevoel dat ik de ruimtelijke maatregelen goed heb geïmplementeerd in de wijk en daarbij rekening heb gehouden met haar historie, de inwoners, het huidige gebruik en sociale gewoontes en dat het ontwikkelen of onderhouden van een gezonde levensstijl iets vanzelfsprekends wordt in de wijk Overvecht Zuid en in de stedenbouw. Dan is mijn project geslaagd.
Zonder deze fantastische mensen was dit project niet gelukt. Heel erg bedankt voor jullie hulp en steun: Martin Aarts (mentor) Pierre-Alexandre Marchevet (commissielid) Herman Zonderland (commissielid) Jeremy Bouwmeester Reini van de Sandt Peter Bults Peter Olsthoorn Ozella Out en familie Familie Bouwmeester Liza van Alphen Imane Boutanzit Gemeente Utrecht, met name Joost van Faassen en het NOOZ-team
103
Contactgegevens: heleenbults@hotmail.com +316-28732930
