HOLLANDTOUR
academie van bouwkunst amsterdam
j u n i
2011
inhoud & nuttige info
voorwoord
3
projecten vrijdag
47
programma
5
projecten zaterdag
63
kaart route hollandtour
7
projecten zondag
77
kaart groningen
9
kaart hoge veluwe
83
kaart arnhem
11
schetsen / notities
95
projectgegevens
13
deelnemers
97
Projecten donderdag
19
colofon
98
3
voorwoord
Steven Delva / DELVA Landscape Architects coordinator HollandTour2011
Schoonheid en betekenis
Plannen of ontwerpen eindigen niet bij hun realisatie of verwezen-
Het landschap, in de breedste zin van het woord, is een afschrift
lijking. Dit zou een vorm van tijdelijkheid zijn. Het ontwerp moet
van onze geschiedenis, een uiting van cultuur bepaald door de
voorwaardenscheppend zijn voor zijn eigen dynamisch voortbe-
identiteit van haar bewoner. Het is een levende, oneindige bron van
staan. Nu en in de toekomst. Dat is duurzaamheid.
energie en inspiratie. De actuele opgaven vragen om betekenis te
Het ontwerp als schakel in de factor tijd.
geven aan de nieuwe functie van het landschap en de belevingskracht ervan te versterken. In het ontwerp is het mijns inziens
Innovatieve kracht
belangrijk om een koppeling tot stand te brengen tussen het te
Al ontwerpend verder gaan dan het gangbare. De uitkomst van het
ontdekken geschiedkundig vocabulaire en de sterk eigentijdse ont-
proces van onderzoeken dient te resulteren in nieuwe strategieĂŤn
werpershouding. In tegenstelling tot andere disciplines hebben wij
die daadwerkelijk antwoord geven op de actuele of toekomstige
als landschapsarchitecten de kans, of beter gezegd de verantwoor-
opgaven, zoals de veranderende betekenis van openbare ruimte,
delijkheid, om interessante ruimtelijke configuraties te scheppen,
de zelfvoorzienendheid van steden, klimaatveranderingen, nieuwe
gevormd door vitale relaties en spanningen. Dynamische levende
energielandschappen, krimp of infrastructuurvraagstukken.
processen in plaats van statische, onveranderlijkheid. Onderzoe-
Het landschapsontwerp is de drager van toekomstige stedelijke en
kend ontwerpen met emotie en intuĂŻtie als motivator om te komen
landelijke vernieuwingen of veranderingen.
tot een grafisch, representatief landschap. Pure esthetica gekop-
Het zijn uitdagende opgaven die klaar liggen om opgepakt te wor-
peld aan de systematiek van natuur. Het eigen maken van dit laat-
den of reeds gerealiseerd zijn. Tijdens de hollandtour 2011 gaan we
ste is de basis voor het afwijken van het gangbare. Er ontstaan zo
op ontdekking, op zoek naar de kracht van actuele en reeds lang
mooie spanningen tussen landschap en architectuur, natuur en
gerealiseerde projecten of processen. Op zoek naar de innovatieve
kunstmatigheid, ecologie en cultuur.
kracht van het proces van architecturale vorming. 5
programma | ondervoorbehoud DONDERDAG 16 JUNI
VRIJDAG 17 JUNI
08:15
Verzamelen Academie van Bouwkunst
08:30
Bus vertrekt naar Almere
Ontbijt hotel Groningen Bus vertrekt naar Zernike Campus
07:00-08:15 08:30
09:10-09:55
Stadswandeling Centrum Almere
Bezoek Zernike Campus, West8, ONIX
09:10-10:00
09:55-11:00
Bezoek gebouw SANAA
Busrit naar Strubben Kniphorstbosch
10:00-11:00
Aankomst Strubben Kniphorstbosch, Strootman
11:00-11:30
11:00
Bus vertrekt
11:30
Bezoek Groene Kathedraal, Marinus Boezem
12:00
Bus vertrekt richting Oostvaardersplassen (spreker: Kees Hund)
12:30
Aankomst Natuurbelevingscentrum Oostvaardersplassen
13:00
Bus vertrekt naar Lelystad
14:00-15:00
Bezoek Agoratheater UNStudio
Presentatie en wandeling Jori Wolff, Staatsbosbeheer Wandelen naar Belvedere Kymmelsberg
11:30-11:45
Belvedere Kymmelsberg
11:45-12:00
Wandelen naar Landgoed Schipborg
12:00-12:20
Landgoed Schipborg, Berlage
12:20:-12:45
15:00
Bus vertrekt naar Schokland
Busrit door Drentsche Aa (lunch onderweg)
12:45-13:20
15:50-17:00
Bezoek Museum Schokland
Bezoek Landgoed Dobbebos
13:20-13-45
Bezoek Gevangenismuseum Veenhuizen
13:45-14:45
Wandelen naar Maallust
14:45-15:00
Bus vertrekt naar Groningen
Rondleiding Maallust, Veenhuizen van Judith Korpershoek, K2
15:00-16:00
Onderweg eten in Heereveen
Bus vertrekt naar Fochteloerveen
16:00-16:20
Beklimmen uitkijktoren Dick de Haan
16:20-17:00
17:00 17:15-18:15 18:15
Bus vertrekt naar Nagele Aankomst Nagele (spreker: Aart Oxenaar)
20:30
Aankomst Groningen en inchecken hotel
22:00
Avondwandeling centrum Groningen
Bus vertrekt naar hostel in Gorssel
17:00
Gezamelijk BBQ-en!
18:30
ZATERDAG 18 JUNI
ZONDAG 19 JUNI
07:00-08:15
Ontbijt in hostel Gorssel
Ontbijt in hotel Arnhem
08:30
Bus vertrekt naar Delden
Bus vertrekt
09:20-10:45 10:45 11:15-11:45 11:45
Rondleiding Landgoed Twickel, Michael van Gessel, Delden Bus vertrekt naar TU Campus
Bezoek Revalidatiecentrum Koen van Velsen Bus vertrekt naar KrĂśller MĂźller
08:30 09:00-10:00 10:00
Bezoek UT Campus
Bezoek Museum en park (lunch op eigen gelegenheid)
11:30-14:00
Bus vertrekt naar Enschede, Roombeek
Bus vertrekt bij Jachthuis Sint Hubertus naar Hilversum
14:0
12:00-13:00
Aankomst Roombeek
13:15-14:15
Rondleiding Roombeek in twee groepen
14:00-14:30
Lunch op eigen gelegenheid in Roombeek
Bezoek Landgoed Zonnestraal, Duiker Bus vertrekt naar MediaPark (langs Raadhuis Hilversum,
14:30
Bus vertrekt naar Hummelo, tuin Piet Oudolf
Aankomst MediaPark
Aankomst Hummelo, bezoek tuin Piet Oudolf
Bezoek MediaPark Beeld en Geluid Instituut,
17:00
Bus vertrekt naar Arnhem
17:45
Aankomst Arnhem, inchecken hotel Avondeten op eigen gelegenheid Avondwandeling Centrum Arnhem
14:00-15:45 15:45
Dudok)
15:30-16:45
20:30
07:00-08:15
16:15 16:20-17:00
Neutelings Riedijk Bus vertrekt naar Natuurbrug Zanderij, Vista
Gastspreker Klaas-Jan Wardenaar vertelt over
17:00 17:15-18:15
Natuurbrug Zanderij Bus vertrekt naar Amsterdam, Academie van Bouwkunst
18:15
Aankomst Amsterdam
19:00
7
route hollandtour
Veenontginningen
Groningen
. Groningen centrum . Groninger Museum, Mendini . Zernike campus, West8 . Belastingkantoor,UN Studio . Stadion, Wiel Arets
Veenkoloniën
Heerenveen (Avondeten)
Noordoostpolder
Hondsrug
Assen
. Strubben kniphorstbosch . Drentse Aa belvedere, Strootman landschapsarch. . Landgoed de Schipborg, H.P. Berlage . Landgoed de Dobbebos, Strootman landshcapsarch. . Gevangenismuseum Veenhuizen . Uitkijktoren fochteloërveen, Dick de Haan
Aa en Hunze
Nagele Schokland
. Museum schokland
Lelystad
. Agoratheater
Flevopolder
Almere
. Almere Centrum, de citadel, OMA . Schouwburg en kunstencentrum De Kunstlinie, SANAA . De groene kathedraal,Marinus Boezem
Amsterdam Veenontginningen
Hilversum
Gorssel Delden
. Twickel, Michael van Gessel
Het Gooi
. Landgoed Zonnestraal, Jan Duiker . Raadhuis, Dudok . Villa VPRO, MVRDV . Museum beeld en geluid, Neutelings Riedijk, B+B . Natuurbrug Zanderij, Vista
Enschede
Veluwe
Otterlo
. Kröller Müller, West 8 . Rietveld- en Van Eijkpaviljoen . Jachthuis St Hubertus
Arnhem
. Posbank paviljoen . Arnhem centrum . Station Arnhem, UN studio . Sonsbeekpark, J.D. Zocher . Revalidatiecentrum, Koen van Velsen
Nederrijn
Essen en kampen
Hummelo
. Kwekerij Piet Oudlof
. TU campus, herinrichting Baljon . Masterplan Roombeek, Pi de Bruijn, Architecten Cie (S) . Roombeek, Buro Sant en Co landschapsarchitecten (S/L) . Roombeek museumlaan, Buro Sant en Co (S/L)
Landschappen Zeekleigebied
Groningen
Laagveengebied
De Blauwe stad
Zandgebied Droogmakerijen Veenkolonien
Joure
Rivierengebied
Nagele Schokland Lelystad
Nijverdal
Almere
Gorssel
Amsterdam
Delden Hilversum
Enschede
Otterlo
Hummelo
Arnhem
9
groningen Zernike campus
Bud Gett Hostel
Groninger Museum
stadion Euroborg IB groep gebouw
Martinikerkhof
Belgisch café de Pintelier
Grote Markt
Café Mulder
Jazz café de Spieghel
Vismarkt
Bud Gett Hostel
Station Groningen 11
arnhem Revalidatiekliniek
SONSBEEKPARK
MARIENDAAL
Koepelgevangenis Hotel Haarhuis
MEINERSWIJK
SPIJKER KWARTIER
café restaurant Goed Proeven
Station Arnhem Centraal
Velperplein
Gele Ruitersplein Hotel Haarhuis
Babo Korenmarkt
Musis Sacrum
Jansplein land van de Markt café Meijers
Roermondsplein
Kerkplein
Rijnkade
stadhuis Arnhem
café Vrijdag
PROJECTgegevens FLEVOPOLDER
FLEVOPOLDER architect
architect
Dienst der Zuiderzeewerken jaar
Almere centrumontwikkeling
ALMERE
Dr. Ir. Cornelis Lely (1854 - 1929) /
jaar
Citadel architect
Groene Kathedraal
jaar
1998-2009
1891 (Plan Lely) / 1932 (Afsluitdijk) 1957 (drooglegging oostelijk Flevoland) -1968
architect
OMA, Floris Alkemade
jaar
Atelier Christian de Portzamparc 2000-2006
Marinus Boezem 70’er jaren / 1987 (aanplant bomen) –
Kunstlinie
1996 (paden)
architect jaar
SANAA 1999-2007
Bezoekerscentrum architect jaar
Olaf Gipser Architects, i.s.m. Vista, Arup
ESPLANADE
2010-2012
architect jaar
Michel Desvignes [FR] 2006
Gemaal architect jaar
K.F.G. Spruit, Dienst Zuiderzeewerken 1967
OOSTVAARDERSPLASSEN
ONTSTAAN OOSTVAARDERSPLASSEN jaar
1968-1993
Natuurbelevingscentrum architect jaar
SCHOKLAND + MUSEUM
SCHOKLAND
Drost + van Veen architecten 2008
Noordoostpolder / Lelystad
NOORDOOSTPOLDER architect
BEZOEKERSCENTRUM architect jaar
jaar
Noordoostpolder / Lelystad
2010-2012
Lelystad stedenbouwkundig plan architect jaar
jaar
1965-heden
jaar
2010
agora theater
jaar
Th. G. Verlaan/Granpre Moliere 1948-1958
-diverse architectengrote markt
GRONINGEN architect
architect
1949
nagele
zilverparkkade
jaar
Van Eesteren, Rietveld, Merkelbach, Van Eyck
-diverse architecten-
architect
architect
1942
Olaf Gipser Architects, i.s.m. Vista, Arup
architect
LELYSTAD
Cornelis Lely
jaar
M.J. Granpré Molière 1949
UN Studio 2007
15
PROJECTgegevens groninger museum architect jaar
jaar
architect jaar
DRENTSCHE AA
1987-1994
jaar
LANDGOEDEREN
ONIX, West8
architect
jaar
Strootman Landschapsarchitecten 2004 - heden
Strootman Landschapsarchitecten 2009-2010
Landgoed Schipborg
Consortium Duo (UNStudio,Strukton, Ballast
architect
Nedam, Arip, Lodewijk Baljon) jaar
1999-2019 (oorspronkelijk plan)
wilddobbe architect
2008-2010
De Zwarte Hond
Drentsche aa architect
DUO kantoor
DUO KANTOOR + STADION EUROBORG
jaar
Allesandro Mendini
zernike campus
ZERNIKE CAMPUS
architect
1987-1994
groninger museum architect
blauwestad
BLAUWESTAD
Allesandro Mendini
jaar
H.P. Berlage 1914
2006-2011 VEENHUIZEN Stadion euroborg
architect
Wiel Arets
jaar
1998-2006
Veenhuizen jaar
19e eeuw
FochteloËrveen
Uitkijktoren architect jaar
architect jaar
architect
1998-2000
landgoed twickel
DELDEN
Villa Welpeloo
Dick de Haan
jaar
architect
Piet Oudolf
1999-2011 veluwezoom
POSBANK CAMPUS universiteit twente
CAMPUS UNIVERSITEIT TWENTE
2005-2009
Tuin Hummelo
PIET OUDOLF
Michael van Gessel
2012 architecten
architect jaar
Van Emden en Van Tijen
posbank paviljoen
1964-1967
architect jaar
seARCH (Bjarne Mastenbroek) 2002
MASTERPLAN ROOMBEEK
ENSCHEDE architect jaar
Architecten Cie. (Pi de Bruijn) 2000-2008
station arnhem
ARNHEM architect
UN Studio
jaar
1996-2015
STADHUIS architect jaar
Gijsbert Friedhoff
Park sonsbeek
1928-1933
17
PROJECTgegevens architect jaar
Groot klimmendaal
jaar
2005-2009
raadhuis hilversum architect
KRÖLLER MÜLLER
architect jaar
Park+paviljoens
jaar
Kröller Möller Museum
jaar
architect jaar
H.P. Berlage
1993-1997
instituut voor beeld & geluid architect jaar
architect
MVRDV
Jachthuis Sint Hubertus
1914-1920
HILVERSUM
2002 - heden
villa vpro
restauratie 1971 en 2005
jaar
KCAP Architects & Planners
Henry van de Velde / Wim Quest 1921-1938 / uitbreidingen 1969 en 1977
architect
1915-1931
masterplan mediapark
MEDIAPARK architect
jaar
W.M. Dudok
Gerrit Rietveld / Aldo van Eyck 1955 / 1965
architect
1925-1935
Koen van Velzen
Neutelings Riedijk 1999-2006
Sanatorium zonnestraaL Jan Duiker i.s.m. Bernard Bijvoet en Jan Gerko Wiebenga
crailoo
NATUURBRUG ZANDERIJ architect/ jaar
Vista / 2002-2006
19
flevopolder
Marion van Kampen, Laura Agterberg
Flevopolder
de mens geconstrueerde ruimte. Het werk symboliseert
Ontstaan uit het Plan Lely (1891). Doel van het plan was
het menselijk verlangen om al het aardse achter te laten
de beteugeling van watersnoden en terugwinning van
en het spirituele te zoeken. De populieren symboliseren
land op de zee. Na de aanname van de Zuiderzeewet
de pilaren en de betonnen paden de houtribben.
(1918), de bouw van de Afsluitdijk (1932) en de Noord-
Ernaast staat de zogenaamde negatieve kathedraal. De
oostpolder (1946) wordt Oostelijk Flevoland drooggelegd
omtrek van de kathedraal is uitgespaard in een bosland-
in 1957, na negen maanden pompen. Zuidelijk Flevoland,
schap van eeuwig levende eiken- en beukenhagen. Als
de laatste polder, valt op 28 mei 1968 droog. Het gemaal
de populieren na enkele tientallen jaren afsterven en De
De Blocq van Kuffeler heeft ongeveer zeven maanden
Groene Kathedraal tot een ru誰ne vervalt, zal deze kathe-
hiervoor nodig gehad. Opvallend in de Flevopolder is de
draal blijven voortleven.
clustering van functies: het open middendeel, bestemd voor landbouw; de verstedelijkte westflank (Almere) die
Bezoekerscentrum Oostvaardersland
aansluit bij de randstad; het bosgebied Horsterwold in
Het nieuwe bezoekersgebouw van de Oostvaardersplas-
het zuiden en wetlandreservaat De Oostvaardersplassen
sen zal van veraf herkenbaar zijn aan de uitkijktoren
bij het Markermeer.
die als een baken in het landschap staat. Het gebouw bestaat uit drie zowel architectonische als landschap-
Groene kathedraal
pelijke dimensies die de ontstaansgeschiedenis van de
Bomenkathedraal van populieren, gebaseerd op de plat-
Oostvaardersplassen verbeelden. De 22 m hoge uitkijk-
tegrond van de kathedraal van Reims. Volgens Boezem
toren van staal refereert aan de droogmaaktechnologie
is dit gotische bouwwerk een hoogtepunt van een door
van het polderlandschap. Het hoofdgebouw zal de ver21
flevopolder
weving tussen landschap en architectuur weerspiegelen
Observatorium
door de vier karakteristieke ‘verlandingsstadia’ van het
Het eerste landart project in Flevoland en een combi-
moeraslandschap naar de binnenruimte van het bezoe-
natie van architectuur, landschap en beeldende kunst.
kerscentrum te halen. Het waterdak op NAP-niveau her-
Morris ontwierp het Observatorium voor de tentoonstel-
innert aan de voormalige Zuiderzee.
ling ‘Sonsbeek buiten de Perken’ (1971). Het stond toen tussen Santpoort en Velzen en is in 1977 opnieuw opge-
Gemaal De Blocq van Kuffeler
bouwd in Flevoland.
Een voorbeeld van Nederlandse functionele architectuur
Geïnspireerd op plekken zoals Stonehenge, wil het Ob-
uit de jaren ’60, door de rationele, industriële vormge-
servatorium de mens de ritmes van dag en nacht en de
ving, uitvoering en materiaalgebruik (type poldergemaal
wisseling van vier jaargetijden bewust laten meemaken.
met diesel aangedreven schroefcentrifugaal pompen
Het werk bestaat uit twee concentrische aardwallen.
met betonnen slakkenhuizen). Het gemaal is een sym-
Aan de oostzijde lopen drie zichtassen naar buiten. Er
bool van de drooglegging van de Flevopolders en het
zitten daarvoor drie vizieropeningen in beide ringen
sluitstuk van de wederopbouw periode. Het is in zijn
waardoor de zon op speciale dagen naar binnen schijnt:
soort bovendien de grootste van Nederland en één van
één oostelijk (lente- en herfstequinox), één 37 graden
de grootste ter wereld. Het gemaal is genoemd naar
noordelijk van de west-oost as (midzomerdag) en één 37
dr. ir. V.J.P. de Blocq van Kuffeler (1878-1963), oud vice-
graden zuidelijk daarvan (zonnewende winter).
voorzitter van de Zuiderzeeraad.
23
almere
Evelien de Mey, Esther van de Tuin
Almere Centrum
De Kunstlinie
Het bureau OMA vertaalde het complexe programma
Vanaf de rand van het Waterfront steekt een verdie-
voor Almere Centrum in een compact ontwerp met als
ping hoge ‘plak’ van 100 bij 100 meter het Weerwater
voornaamste eigenschap een verticale scheiding van
in, waardoor het gebouw aan één zijde uitkijkt over het
verschillende functies. De strikte verticale gelaagd-
uitgestrekte water en aan de andere kant op het nieuwe
heid wordt bewerkstelligd door de introductie van een
stadhart van Almere. Het bouwwerk staat deels op pa-
gebogen maaiveld. Op het maaiveld liggen de winkels,
len, waardoor het lijkt te drijven. Een ander deel is on-
culturele en recreatieve functies en de woningen; eron-
derkelderd.
der ligt een laag die fungeert als kelder, dienstingang en parkeergarage.
Esplanade De Esplanade is een wandelboulevard en evenemen-
De Citadel
tenterrein. Dit terrein ligt aan het weerwater naast de
Het blok ‘De Citadel’ in Almere-Centrum wordt op
kunstlinie en de schouwburg van Almere.
‘Grand Canyon’-achtige wijze doorsneden door twee winkelstraten. Boven de winkels bevinden zich woningen en een daktuin. Een groene woontoren markeert de kruising van de winkelstraten. De winkels hebben glazen puien, de woningen erboven hebben een rode prefab betonnen gevel. Aan de achterzijde zijn de woningen sober in baksteen vorm gegeven. 25
almere
De Rode Donders De vorm van de Rode Donders, drie woongebouwen, refereert aan een industriëel/agrarisch verleden en doet denken aan graansilo’s. Geprofileerde staalplaten zijn ingekaderd in verticale en horizontale lijnen van gezet staal. Ook de balkons zijn ingepakt in rode, stalen roosters evenals de hekwerken, schoorstenen en kozijnen. Alles is rood. Daarmee onttrekken de gebouwen zich aan de ‘traditionele’ woningbouw en kunnen zij zich meten met het omliggende landschap. Het lijf van het gebouw bestaat uit drie appartementen per laag. Penthouses vormen de smalle top van de gebouwen. Het uitzicht over de polder en de oriëntatie op de zon zijn hun kwaliteit.
27
Oostvaardersplassen
Sylvia Hendriks, MariĂŤlle Wetter
Ontstaan Oostvaardersplassen
Natuurbelevingcentrum
De Oostvaardersplassen zijn ontstaan toen in 1968 het
Natuurbelevingcentrum De Oostvaarders biedt plaats
zuidelijke deel van de Flevoland werd ingepolderd. Het
aan een informatiecentrum, een restaurant, een leslo-
gebied was in eerste instant voor industrie bestemd,
kaal, een vogelspotruimte en een representatieve rui-
maar omdat het relatief laag lag, met veel zandputten,
mte. Het gebouw is gerealiseerd op het ontmoetingspunt
werd het al snel een nat terrein waar riet, lisdodde en
van landschappen met een verschillend karakter: land,
de wilg opkwamen. In verband met de spectaculaire
water, bos en rietvelden. Het gebouw fungeert enerzijds
natuurontwikkeling werd reeds in de jaren 70 gepleit
als verticaal baken dat oprijst uit het vlakke land, terwijl
de plassen als nieuw natuurgebied te zien. Na veel dis-
het, vanaf de Oostvaardersplassen gezien, zich daaren-
cussies is besloten om ook het droge deel te gebruiken
tegen horizontaal toon en aansluit op de uitgestrek-
als natuurgebied, om het ecosysteem beter te kunnen
theid van de dijk. De entree bevindt zich onder aan de
laten functioneren. In 1993 werd de definitieve bestem-
dijk, vanwaar de bezoeker via trappen omhoog klimt
ming tot natuurgebied vastgelegd. In het droge gedeelte
richting het kraaiennest. Op de eerste verdieping is een
zijn toen de sloten gedicht en poelen gegraven, waarna
panoramaruimte gemaakt met een groot horizontaal
groepen grote grazers hun intrede deden. De Oostvaar-
venster. Om snelle bouw mogelijk (2,5 maand) te maken
dersplassen bestaan nu uit een nat en moerassig deel
is een prefab houtbouwsysteem met LenoTec wand el-
van ongeveer 36 hetare en een droog deel van ongeveer
ementen van kruislings verlijmde planken toegepast.
3000 hectare.
Ook de gevelelementen van in een wybertjespatroon getimmerde, vuren planken, zijn geprefabriceerd.
29
Oostvaardersplassen
Bezoekerscentrum Oostvaardersplassen
landschappen te bereiken rondom de thema’s water,
Staatsbosbeheer schreef in 2009 een ontwerpwedstrijd
klei, wilgen en bos. De omgeving van het gebouw wordt
uit voor het Natuuractiviteitencemtrum Oostvaarders-
ingericht als een ‘showcase’ van de Oostvaardersplas-
land. Olaf Gipser won met een klein team, dat vanuit
sen. De vier elementaire verlandingstadia (water, riet,
een totaalconcept voor landschappelijke expositie en
struweel en bos) krijgen vorm in strips die in de vier
inrichting een landschappelijk gebouw voorstelde. Het
landschapsvitrines doorlopen in het gebouw.
waterdak aan de dijk, de verweven plattegrond met
De industrieel uitziende uitkijktoren representeert de
landschapsvitrines en de technische uitkijktoren vormen
menselijke transformatie van de zee, en verwijst naar de
samen de poort die het voor bezoekers mogelijk maakt
torenhoge graafmachines die zijn gebruikt bij de inrich-
zich onder te dompelen in de wereld van de ‘nieuwe wil-
ting van de polder. Ook kan men de toren zien als een
dernis’.
verticale ‘luchttuin’, met meerdere kruisende paden (de
Aan de buitenkant vertelt het gebouw het verhaal van de
trappen) en pleinen (de platforms).
drooggelegde zee, binnen wordt de oerkracht van natuur verbeeld. Via de glazen gevels en spiegelvlakken komt de buitenwereld het gebouw binnen. Rond het gebouw zijn korte wilderniswandelingen uitgezet. Buiten bevindt zich ook een pionierstuin, met vondsten van de zeebodem die dienen als zit- en speelelementen. Vanuit een centraal punt vertrekken laarzen-, huifkar- en vaarexcursies het gebied in. Van hier uit zijn ook de speel31
lelystad
Murk Wymenga, Hans-Maarten Wikkerink, Sweder Spanjer
Stedenbouwkundig plan Lelystad
mensen die genoeg hadden van de drukte van de Rand-
Cornelis Lely ontwierp in 1891 een plan voor de afslui-
stad. Belangrijk onderdeel van de plannen voor Lelystad
ting van de Zuiderzee, waarop deze in 1932 door de
was dat langzaam verkeer (fietsers en voetgangers)
Afsluitdijk definitief werd afgesloten en het IJsselmeer
werd gescheiden van het autoverkeer. Bovendien moest
ontstond. Lelystad werd gepland als de nieuwe hoofd-
Lelystad een stad met veel groen worden.
stad van de op de zee gewonnen provincie Flevoland.
De eerste bewoners arriveerden in september 1967. De
Cornelis van Eesteren, ĂŠminence grise van de Neder-
ontwikkeling van Lelystad kwam echter traag op gang,
landse stedenbouw, publiceerde in 1966 zijn ontwerp
vooral doordat de verbindingen met het oude land jaren-
voor de stad op basis van de intussen controversieel
lang slecht waren.
geworden principes van de CIAM. Het plan werd als on-
Halverwege de jaren negentig ging in Lelystad het roer
haalbaar geclassificeerd.
om. Er werden voortaan aansprekende architecten aan-
De stad die verrees uit de nieuwste planologische in-
getrokken om de stad een eigen identiteit en meer zelf-
zichten werd een symbool van de anachronistische uto-
vertrouwen te geven. Oude wijken werden geherstructu-
pie. Ze bekleedt daarom een uitzonderlijke plaats in de
reerd en het stadscentrum ging op de schop.
geschiedenis van de Nederlandse stedenbouw, gekenmerkt door een sterke planningsmachine los van enig
Zilverparkkade
utopisch discours. Volgens de ontwerpers van Lelystad
De Zilverparkkade is een aaneengesloten rij gebouwen
had de stad tegen het jaar 2000 minstens 100.000 inwo-
van diverse architecten en uiteenlopende stijl in Lely-
ners moeten tellen. Lelystad zou zich tegen die tijd heb-
stad. In het kader van de vernieuwing van het stadshart
ben ontwikkeld tot een aantrekkelijke woonplaats voor
in Lelystad heeft supervisor Adriaan Geuze van West 8 33
lelystad
een plan ontwikkeld voor een kantoor en woonlocatie, de
straatgerichte gevels, verspringende dakhoogtes).
Zilverparkkade. Deze bestaat uit een serie kantoor- en
Naast de Zilverparkkade en het theater worden ook gro-
appartementenpanden van wisselende hoogte die op ka-
te delen van het centrum gesloopt en opnieuw ingericht.
vels van bescheiden grootte staan. Elk van deze panden
Ook hierbij valt op dat er veel verschillende architecten
is weer ontworpen door een andere architect. Bekende
worden ingezet.
namen zijn Erick van Egeraat , René van Zuuk, Bjarne Mastenbroek, Rob Bakelaar, Jeroen van Schooten, Pim
Agoratheater
van der Ven, Paul van Bussel en Harry Abels. Door de
Middenin het gedateerde stadshart van Lelystad staat
verkaveling ontstaat een soort mini-skyline.
nu het nieuwe Agoratheater. Niet alleen de buitenkant is
Het centrum van Lelystad werd gekenmerkt door enigs-
opvallend, ook het interieur is spectaculair. Het diamant-
zins identiteitsloze, grote panden. Daarnaast was het
vormige gebouw is fel oranje. De entree grenst aan een
centrum ook met de ‘rug’ naar de omliggende dreven
groenstrook, het Groene Carré, een stelsel van lanen
gebouwd. Adriaan Geuze zag dit in en heeft dit gege-
en bomen rond het stadshart naar ontwerp van West 8.
ven proberen te doorbreken door zowel de Zilverpark-
Voor het Agora zal een marmeren plein met honderden
kade als het nieuwe Agoratheater, te richten naar de
lichtjes worden gerealiseerd. Het gebouw is met zijn rug
omringende weg (Het groene carré). Hierdoor krijgt het
gekeerd naar het winkelcentrum van Lelystad.
centrum een herkenbaarder gezicht. Ook wordt hiermee
Het programma van het theater bestaat uit een grote
gebroken met de modernistische traditie. In het geval
zaal met 750 stoelen, een kleine zaal met 200 inschuif-
van de Zilverparkkade is dat in de vorm van een knipoog
bare stoelen, drie multifunctionele ruimten, verschillen-
naar de grachtenpanden in Amsterdam (kleine kavels,
de foyers, een restaurant en een bar. De artiestenfoyer 35
lelystad
bevindt zich boven de hoofdingang. De gefacetteerde buitenkant is uitgevoerd in aluminium platen in diverse tinten oranje en rood. Het meest indrukwekkend is de grote zaal (750 stoelen) die compleet in rood is uitgevoerd; vloer, wanden, plafond, stoelen – alles. Hier zijn de wanden en plafond afgewerkt in gipskartonplaten, die om akoestische redenen wisselende standen hebben. De gefacetteerde buitenkant wordt hier doorgetrokken naar het interieur.In het Agora theater zijn de grenzen van de mogelijkheden van gipskartonplaat afgetast. De spiraalvormige trappartij met dubbelgekromde vlakken laten zien dat het meer dan een goedkope vervanger van stucwerk is. In de theaterzaal komen de platen zelfs los van wat ze afwerken en gaat het als zelfstandig bouwmateriaal een hoofdrol spelen.
37
schokland
Ramon Scharff, Wesley Wijnands
Schokland
Museum Schokland
Schokland is een dorp en voormalig eiland in de Noord-
Museum Schokland ligt op de Middelbuurt, één van de
oostpolder, dat in 1859 om veiligheidsredenen ontruimd
drie laatste woonterpen. De binnen- en buitenexpositie
werd. Tot 1932 lag het als eiland in de Zuiderzee, na de
geven een beeld van de geologie en archeologie van de
voltooiing van de Afsluitdijk in het IJsselmeer. Sinds de
Noordoostpolder, het ontstaan en vergaan van het ei-
drooglegging van de Noordoostpolder in 1942 maakt het
land, het leven van de Schokkerbevolking en de droog-
deel uit van het vasteland.
legging van de Noordoostpolder. Het museum is geves-
Het Werelderfgoed ‘Schokland en omgeving’ staat als
tigd in een verzameling gebouwen rond het historische
archeologisch monument symbool voor de eeuwig du-
kerkje van de Middelbuurt. De gebouwen zijn kenmer-
rende strijd tussen de mens en de zee. Schokland telt
kend voor het vroegere Zuiderzeegebied.
negen rijksmonumenten, waaronder vijf archeologische terreinen en één is een gemengd archeologisch én gebouwd monument. De gebouwde rijksmonumenten bestaan onder meer uit een lichtwachterwoning en een kerkgebouw. Daarnaast zijn er enige honderden archeologische terpen, dijksystemen en andere relicten aangetroffen.
39
NOORDOOSTPOLDER
Han Konings, Peter Vredeveld
Noordoostpolder
landstatus; Schokland lag voortaan in de polder. Bij de
De Noordoostpolder is een polder, gemeente en land-
inrichting van de polder ging men uit van één centrale
streek in de Nederlandse provincie Flevoland. De ge-
plaats (Emmeloord), en stervormige verbindingswegen
meente telt ongeveer 46.300 inwoners en heeft een
naar tien kleinere dorpen.
landoppervlakte van 460,05 km², waarmee het de grootste gemeente van het land is. De hoofdplaats van de ge-
Nagele
meente is Emmeloord. Het voormalige eiland Urk maakt
Nagele is een van de 11 dorpen in de Noordoostpolder.
geen deel uit van de gemeente Noordoostpolder, maar is
Het is ontworpen in 1949 door De 8 en Opbouw (waar-
een zelfstandige gemeente. Ook Lemmer heeft een klein
onder Rietveld, van Eesteren, Merkelbach, van Eyck).
gedeelte van de polder geannexeerd voor de bouw van
Met het ontwerp van Nagele is geprobeerd een nieuw en
woonwijk Lemstervaart. De in 1942 aangelegde polder
eigentijds dorp te ontwerpen, niet leunend op tradities
is dus tegenwoordig verdeeld over drie gemeenten en
van oude dorpen. Het kenmerkt zich door een heldere
twee provincies.
scheiding van de belangrijke functies zoals de woonwij-
Door het aannemen van de Zuiderzeewet in 1918 werd
ken, industrie, verkeer en recreatiegebieden.
besloten tot de aanleg en inpoldering van de Zuiderzee/
Het dorp is helder van opbouw: omringend door bos als
IJsselmeerpolders, het plan ‘Lely’. Op 2 februari 1936
buitenste schil, met daarbinnen de woongebieden en
werd met de voorbereidende werkzaamheden begon-
in het midden een groen open gebied met de gemeen-
nen, en in 1937 werd de aanleg van in totaal 31,5 kilo-
schappelijke voorzieningen. De bosrand functioneert als
meter dijk aanbesteed. De polder viel officieel droog
bescherming tegen de wind maar omsluit ook het dorp
op 9 september 1942. Nu verloor ook Schokland de ei-
en creëert zo een kleinere intieme ruimte. Dit als tegen41
NOORDOOSTPOLDER
hanger van de grootsheid van de omringende polder, die niet op menselijke schaal is ingericht. Het dorp is ontworpen met driehonderd woningen, drie kerken, drie scholen, een cafĂŠ-restaurant, een smederij, enkele winkels, een industrieterrein, een paar sportvelden en een begraafplaats. De woonwijken en de functies zijn ten opzichte van elkaar zo gesitueerd zodat alle voorzieningen voor iedereen even goed bereikbaar zijn. De woningen zijn allemaal oost-west georiĂŤnteerd voor een optimaal benut van de zon. Voor de materialisering van de woningen is veel gebruik gemaakt van prefab beton elementen en glas .
Creil Creil was het laatste dorp dat door Th. G. Verlaan, medewerker van Granpre Moliere, in de Noordoostpolder werd ontworpen. Bruin ontwierp een reeks van sobere rijhuizen voor grote arbeidersgezinnen aan de Galamalaan, die Creil noord-zuidelijk doorsnijdt.
43
groningen
Esther Brun, David Meijer
Grote Markt
de stedenbouwkundige structuur is dat in het plan van
Tijdens de tweede wereld oorlog is het centrum van Gro-
de wederopbouw de Martinitoren een meer prominente
ningen gebombardeerd, waarbij een groot deel van de
plek aan het plein heeft gekregen. Ook het stadhuis ver-
bebouwing aan de Grote Markt ernstig werd beschadigd.
schuift: het oude stadhuis was al ver voor de Tweede
Bij de wederopbouw wordt door het Groninger bestuur
Wereldoorlog te klein geworden. Bij de wederopbouw
de hulp ingeroepen van M.J. Granpré Molière; ontwik-
deed zich de mogelijkheid een uitbreiding te realiseren.
kelaar van de historiserende architectuurstijl van de
Het gemeentebestuur koos voor een ontwerp van ir. J.J.
Delftse school. Gevraagd werd een plan te maken dat
Vegter dat met een luchtbrug met het oude stadhuis
recht zou doen aan Groningens karakter als handels- en
werd verbonden. Het ‘nieuwe stadhuis’ werd in 1962 in
universiteitsstad. In maart ‘46 presenteert Mollière zijn
gebruik genomen, maar voldeed niet. In 1990 besloot
eerste plan voor de wederopbouw van de binnenstad, dat
de gemeenteraad het stadshuis af te breken en aan het
voorziet in een handelscentrum en een studentensocië-
vrijkomende gebied een nieuwe stedenbouwkundige in-
teit aan de oostzijde van de Grote Markt. Pas op 31 mei
vulling te geven. De vooroorlogse Waagstraat zou in ere
1949 wordt het ontwerpvoorstel in sterk uitgeklede vorm
worden hersteld, met functies als wonen, winkels en
door de raad aangenomen. Grandpré Mollière raakt ech-
kantoren. De Italiaanse architect Adolfo Natalini kreeg
ter de supervisie over de wederopbouw kwijt en haakt in
de opdracht om het ontwerp te maken. Zijn plan was in
het voorjaar van ‘51 gefrustreerd af. Het architectenbu-
1993 gereed en een jaar later kon met het slopen van het
reau Bosma en Van Linge kreeg vervolgens de opdracht
‘nieuwe stadhuis’ worden begonnen. De realisering van
om een ontwerp te maken.
het Waagstraat-plan duurde nog tot 1996. Toen kreeg
De grootste verandering die heeft plaats gevonden in
Groningen een nieuw stadshart. 45
groningen
Groninger Museum
De paviljoens zijn ontworpen door Michelle de Lucchi,
Het project start als de Gasunie bij een 25-jarig jubileum
Philip Starck en Coop Himmelblau. Michelle de Lucchi
25 miljoen gulden aan het Groningermuseum schenkt
ontwierp zijn paviljoen voor archeologie en geschiedenis
om een nieuw onderkomen te bouwen. Diverse plekken
als een bakstenen vesting die verwijst naar oude ves-
in de stad worden onderzocht maar men kiest voor de
tingwerken die hier stonden. Philip Starck ontwierp een
zwaaikom in het verbindingskanaal aan de zuidkant van
rond paviljoen voor kunstnijverheid dat moet verwijzen
het centrum, een historische plek die nu de verbinding is
naar keramiek en een pottenbakkerswiel.
tussen stationsgebied en station.
Coop Himmelblau is oorspronkelijk ontworpen voor
Als hoofdarchitect wordt Allesandro Mendini gekozen,
oude beeldende kunst maar door het ontwerp zijn er
waarvan ook al redelijk veel werken in de kunstcollec-
uiteindelijk vooral grote installaties tentoongesteld en
tie van het museum zijn opgenomen. Mendini ontwierp
waren er bijeenkomsten in dit paviljoen. Het paviljoen
de hoofdstructuur van het museum, drie eenvoudige
verschilt veel met de symmetrische en harmonische ar-
strakke volumes die in de lengte van het kanaal liggen.
chitectuur van de rest van de paviljoens en wordt geken-
Deze volumes worden verbonden met gangen die brug-
merkt door schots en scheve wanden die onderbroken
gen vormen. Overdwars wordt het museum doorsneden
worden door daglichtopeningen. Dit paviljoen is ge誰nspi-
met een ophaalbrug voor fietsers en voetgangers. De
reerd op een eerder paviljoen van dezelfde architect dat
drie bouwvolumes bestaan uit meerdere op of naast el-
vroeger in Groningen
kaar geplaatste delen. Deze paviljoens die door gastarchitecten zijn ontworpen hebben elk hun eigen functie en daardoor ook hun eigen vorm, materiaal en kleur. 47
zernike campus
Ilse Landwehr Johann, Annabel Rodriguez
Op de universiteitscampus in Groningen ligt bij de entree
gebouw snel opwarmen tijdens tentamenperiodes. De
aan de vijver de nieuwe collegezaal annex tentamenhal
wanden en deels het plafond zijn voorzien van zilver-
voor de Rijksuniversiteit Groningen. Met een beperkt
kleurige akoestische platen; samen met de vilten vloer
budget heeft architectenbureau Onix hier de grootste
zorgen ze voor een goede akoestiek.
collegezaal van Nederland ontworpen. Er is ruimte voor
West 8 maakte het stedenbouwkundig ontwerp voor de
600 studenten, samen met een verlaagd ‘fietsen- land-
campus, naar ‘landgoed-concept’. Auto’s worden via een
schap’ dat 1000 fietsen uit het openbare gebied houdt.
westelijke randweg omgeleid en kunnen langs de ran-
De grote hoge oranje foyer is de entreeruimte en tevens
den van het terrein parkeren. Fietsers en voetgangers
ontmoetingsruimte, die centraal gelegen is tussen de
krijgen voorrang: door meer en betere fietsparkeer-
tentamenhallen en de collegezalen in. Het daglicht dat
plaatsen en aantrekkelijke campuswegen zal de Zernike
door de kopgevels van het foyer op de wanden valt, wordt
campus een groene campus kunnen worden genoemd.
daarmee ook oranje gekleurd. De ruimte wordt tegen het einde smaller, juist daar opent zich de ruimte via een groot raam naar de achterliggende vijver, waar het water zich weerspiegeld. De tentamenhal wordt slechts enkele weken per jaar gebruikt. Daarom is er een concept ontwikkelt waarbij enerzijds dubbele translucente gevelplaten met heatblock zorgen voor een goede isolatie en anderzijds is er luchtverwarming en basisvloerverwarming, die het 49
groningen
Maarten Hoeijmakers, Roy van Maarseveen
DUO Kantoor
toegepast.
Het nieuwe hoofdkantoor van de Dienst Uitvoering On-
Dit is een van de eerste projecten met een DBFMO-
derwijs is één van de duurzaamste kantoren van Europa.
contract, waarbij het consortium gedurende 20 jaar ver-
Het gebouw heeft twee asymmetrische torens waar-
antwoordelijk blijft en zorgt voor ontwerp, onderhoud,
van de hoogte tot 92 meter reikt. Er is plaats voor 2500
exploitatie en financiering.
werkplekken en onder het complex bevindt zich een parkeergarage voor 675 auto’s en 1500 fietsen. Het project
Stadion Euroborg
maakt deel uit van een grote openbare stadstuin die in
Het multifunctionele Euroborg stadion is een katalysator
de komende jaren gerealiseerd gaat worden, met grote
voor meerdere bijzondere voorzieningen. Doordat het
waterpartijen en een multifunctioneel paviljoen.
niet concurreert met het centrum van de stad, wordt de
Bij het gebouw speelt de ervaring van de gebruiker een
sleutelpositie van Groningen in het noorden van Neder-
belangrijke rol; er zijn geen rechte gangen met een
land versterkt. Het stadion is onderdeel van het Oude
einde, gangen lopen in elkaar over als een landschap-
Windschoterdiep. Het complex huisvest theaters, sport-
pelijke beweging met veel transparantie naar de omlig-
faciliteiten, winkels, kantoren, appartementen en hore-
gende natuur. De duurzaamheid ligt in de flexibele in-
ca. In plaats van een traditioneel stadion met een voetbal
terne structuur en met name in het gevelconcept. Hierin
veld vormt Euroborg een microkosmos waar sociale in-
zijn zonwering, windregulatie, daglichttoetreding en
teractie en sociale controle hand in hand gaan. Het ont-
constructie opgelost middels ‘vinvormige’ elementen.
werp is gebaseerd op het amfitheater van het Toscaanse
Ventilatie vindt onder hoge druk plaats, vanuit een cen-
plaatsje Lucca, dat door de jaren heen evolueerde in een
trale schacht. Daarnaast is betonkernactivering en WKO
stedelijk plein met een dubbele ring van mogelijkheden. 51
groningen
Dit is ook de reden dat er geen voor- en achterkant is. Het stadion zelf is een lege ruimte, gevormd door architectuur, met een capaciteit voor 22.500 toeschouwers. De opstelling kan worden afgestemd op verschillende soorten activiteiten. De publieke tribune bestaat uit twee ringen, met daartussen communicatieve faciliteiten, skyboxen, VIP-boxen en congresruimtes. De buitenzijde van het stadion is zeer neutraal, en bekleed met verticaal geprofileerde aluminium beplating met ronde openingen. Achter de gevel word je overweldigd door een groen interieur afgewisseld met kaal beton. Hierdoor wordt het stadion ook wel de ‘groene hel’ of ‘groene kathedraal’ genoemd.
53
BLAUWESTAD
Jaap Leek
De aanleg van een meer met een oppervlakte van 800
Het ambitieuze plan leek zo mooi: rust en ruimte voor
ha biedt het dunbevolkte Oost-Groningen nieuwe kan-
de bewoners en een economische impuls voor de regio.
sen. Rond het meer worden nieuwe natuurgebieden,
Maar de belangstelling bleef helaas uit. Van de 1500 ka-
recreatieve voorzieningen en vijf bijzondere woonmili-
vels zijn er nog 1300 in de verkoop. Dus wat nu te doen
eus gerealiseerd. Het meer biedt goede mogelijkheden
met dat enorme terrein met een totaaloppervlakte van
voor watersport en andere vormen van waterrecreatie,
1.200 hectare, dat 785 miljoen euro kost en waarin al
en kan daarnaast worden gebruikt voor waterberging in
100 miljoen geĂŻnvesteerd is? Recreatiewoningen? Zorg-
noodsituaties. De vijf nieuwe woongebieden in het duur-
centrum? Golfbaan? Festivalterrein? Of toch maar de
dere segment worden bewust los van de bestaande ker-
Efteling?
nen Oostwold, Midwolda, Finsterwolde, Beerta en Winschoten aangelegd. Wel worden de bestaande dorpen letterlijk aan het water (of de natuur) gelegd. De 1500 geplande woningen worden verdeeld over vijf locaties: dorp, wei, park, riet en natuur. Iedere locatie krijgt een heel eigen sfeer die direct gerelateerd is aan de positie in het plangebied. De locaties bieden zowel mogelijkheden voor particuliere als projectmatige invulling.
55
DrentsCHe aa
Michiel van Zeijl, Rob Brink
The river basin of the Drentsche Aa, in the northeast of
main wide and open, and will be accentuated with trees
The Netherlands – considered by many to be one of the
and shrubs at their edges, placed to preserve the views
most beautiful areas in the country – has escaped the
of the stream valleys and prominent points. In the fields
wave of post-war land consolidation to be found in the
the focus will be on the perception of grand scale, in the
rest of the country. Even so, the area is slowly fragment-
(former) heathlands as well as in the forests and agri-
ing and clogging up. The landscape plan demonstrates
cultural zones.
how the drama of the landscape can be brought to life
The Drentsche Aa is dotted with characteristic villages,
and how the historical layers can be made more visible.
some of them almost completely intact. Making beautiful
The plan works on all scales and delves into aspects
expansions proves to be a major problem in the face of
which are important for the area’s future: archaeology,
the prevailing trend of neo- farmhouses and villas on tiny
management, new country estates, traffic control, rec-
blocks in the open landscape. The landscape plan offers
reational facilities, water retention, scenic viewpoints,
a number of design principles for village edges, village
village extensions and agriculture: under the motto
expansion and new buildings in the existing landscape.
‘conservation through development’.
In the current situation less than half of the waterways
The 30,000 hectare Drentsche River Aa area comprises
still retain their original character. The plan proposes
mainly three landscape units: stream valleys, old culti-
the reinstatement of their natural character to all water-
vation mounds, and fields (both heathland and recent
ways in the catchment area.
transformation to agricultural lands and forests). The stream valleys will become the dominant carriers of the spatial structure. The cultivation mounds will re57
landgoed de wilddobbe & schipborg
Eva Engele, Lina Bulovaite
De Wilddobbe
Schipborg
Het plangebied bestaat uit 22 ha landbouwgrond en ligt
Ten noorden van Anloo ligt op de overgang van het na-
langs een langgerekte bestaande bosstrook die twee
tuurgebied De Strubben/Kniphorstbos en het stroom-
boswachterijen met elkaar verbindt. Hier gaan twee
dallandschap van de Drentse Aa de monumentale
nieuwe woningen en een nieuw bos een harmonieuze
boerderij De Schipborg, ontworpen door H. P. Berlage.
relatie aan.
De modelboerderij met woonhuis is één van de meest
Het nieuwe bos zoekt aan de buitenkant de grote schaal
karakteristieke boerderijen in Drenthe. ‘De Schipborg’ is
op van het omringende landschap en bevat naar binnen
gebouwd in 1914 in opdracht van de familie Kröller-Mül-
toe een aantal intieme en bijzondere plekken, waaronder
ler en was bestemd voor hun oudste zoon. Het complex
ook de twee privé-huiskavels op de landgoederen Dob-
heeft een rechthoekige plattegrond, waarvan één zijde in
bebos en Dobbeveld. In het ontwerp wordt het contrast
beslag wordt genomen door een muur met in het midden
opgezocht tussen natuur en cultuur, en worden typische
een toegangspoort. In het centrum van het met baksteen
stijlelementen van landgoederen toegepast. Er komt een
geplaveide binnenplein bevindt zich een kruisvormig
rododendronveld, een krentenboompjesheuvel, een flu-
waterbassin voor de paarden. De U-vormige boerderij is
weelboomveld, een smal en langgerekt kievitsbloemen-
opgetrokken uit baksteen en heeft een zadeldak. In 1996
veld en een bosvijver. Het hele gebied wordt openbaar
en 1997 is op de 150 hectare grote landbouwgronden
toegankelijk voor wandelaars, met uitzondering van
een gevarieerd bos aangelegd en is het een landgoed
twee huiskavels en drie weiden.
geworden. Landschapsarchitect Harry Berg liet zich bij het ontwerp inspireren door de strakke geometrie van de plattegrond van Berlage’s Plan Zuid in Amsterdam. 59
veenhuizen
Pim van Tol
Veenhuizen vormde oorspronkelijk een veenontgin-
patrieerden uit Nederland-Indië opgevangen die besmet
ningsdorp, dat reeds wordt genoemd in 1381 als Veen-
waren met lepra. Justitie bouwde rond 1900 vervolgens
huysen. In 1823 veranderde het aanzien van het dorp
twee nieuwe gevangenissen, ontworpen door Johan Fre-
volledig toen er drie grote gestichten voor bedelaars,
derik Metzelaar en zijn zoon Willem Cornelis Metzelaar:
landlopers en wezen werden gebouwd.
Norgerhaven en Esserheem. Tegenwoordig zitten onge-
De Maatschappij van Weldadigheid wilde de armen door
veer 1.000 gedetineerden vast in de Veenhuizer gevange-
middel van arbeid op het land en in de vervening* her-
nissen Norgerhaven, Esserheem en Bankenbosch.
opvoeden. Aanvankelijk bood men arme gezinnen uit de grote steden de gelegenheid vrijwillig naar Drenthe
*Vervening is het verwijderen van een veenbodemlaag uit een veen-
te komen en zich daar in koloniën te vestigen. Het idee
derij, doorgaans om het te gebruiken als brandstof.
hierachter was dat men zo als boer een nieuw bestaan kon opbouwen. Omdat blijkbaar niet iedereen uit vrije wil deze oplossing wilde kiezen, bouwde de Maatschappij in Ommerschans en Veenhuizen grote vierkante dwanggestichten. De Maatschappij van Weldadigheid sloot in 1823 een contract met de Nederlandse regering om 4.000 wezen, 1500 bedelaars en landlopers en 500 gezinnen op te nemen. In 1843 werden de gestichten voor de wezen gesloten. Van 1845 tot 1886 werden in Veenhuizen ook gere61
FochteloĂŤrveen
Tugrul Avuclu
Fochteloërveen
Uitkijktoren
Het Fochteloërveen, een natuurgebied op de grens van
Omdat het veenlandschap in Fochteloërveen niet overal
de Friesland en Drente, geldt als een van de best be-
toegankelijk is heeft natuurmonumenten opdracht ge-
waarde hoogveen-gebieden in Nederland. Het is een
geven voor een uitkijktoren. Het ontwerp van architect
restant van het uitgestrekte Drents-Friese hoogveen,
Dick de Haan staat ook wel bekend als de ‘zeven’. De
dat in 1660 grotendeels is afgegraven.
18 meter hoge toren is in zijn vorm afgeleid van een
Ca. 1100 ha zijn eigendom van de vereniging natuurmo-
periscoop. Het ontwerp van de toren biedt de bezoeker
numenten, welke samen met de ca. 1400 ha van Staats-
de mogelijkheid het gebied te observeren zonder last te
bosbeheer worden beheerd. Om de groei van hoogveen
hebben van de zon. Op 15 meter hoogte, nét onder de
te bevorderen is het gebied vernat, door aanleg van
boomtoppen, bevind zich het panorama platform. De
damwanden, het dempen van sloten en het plaatsen van
glazen ruit over de volle breedte van het panoramaplat-
stuwen. Dankzij de vernatting is het in Nederland zeld-
form heeft een open strip. Voor de constructie van de
zame bruine veenmos is terug. Het pijpenstrootje, een
toren is staal gebruikt, die op vier punten is vastgemaakt
bruingele, grasachtige plant die de overhand kreeg toen
aan een zware fundering met trekpalen. De invulling van
het veen uitdroogde, krijgt steeds minder ruimte. Hier-
de gevels vloeren en trappen zijn van spintvrije inlands
voor in de plaats komen nu het eenarig wollegras en de
larikshouten delen. De verwering van het hout zorgt er-
lavendelhei. Het gebied is beperkt toegankelijk; er loopt
voor dat de uitkijktoren beter in zijn omgeving past.
een fietspad over een zandrug door het gebied en er zijn enkele voetpaden.
63
Landgoed Twickel
MathĂŠ van Kranenburg, Michiel Brongers
Landgoed Twickel in Delden was tot 1953 het grootste privĂŠ landgoed van Nederland. Door de groei van het landgoed, en diverse aanpassingen in het ontwerp, was de staat van het landgoed ver verwijderd van het originele. De overname van het landgoed door een stichting resulteerde in een nieuw plan om het landgoed te renoveren. Michael van Gessel heeft in zijn ontwerp gedaan waar hij bekend om staat; goed kijken naar de waarde van het oorspronkelijke ontwerp, de huidige situatie en mogelijke nieuwe toevoegingen als meerwaarden. Door beplantingen te dunnen kwam de originele sfeer terug, terwijl de ingreep ook de ruimte versterkt. Elementen uit het verleden, zoals een folly (een bouwwerk dat opzettelijk nutteloos of bizar is) uit een oorspronkelijk ontwerp van J.D. Zocher, zijn teruggebracht of toegevoegd. Nieuw zijn diverse bruggen met een uitgesproken karakter en opvallende positionering. Niets is echter toegevoegd om het toevoegen - alle elementen dragen bij aan de stijl en sfeer van het landgoed. 65
campus universiteit twente
Tim Poppe
In 1964 werd de Technische Hogeschool Twente ge-
sportcomplex en een winkelcentrum. De onderwijsge-
opend, tegenwoordig bekend als de Universiteit
bouwen en studentenwoningen staan verspreid over het
Twente. Op het universiteitsterrein werd een campus
terrein en worden omringd door natuur.
ontworpen onder supervisie van de architecten Van Em-
De eerste lichting gebouwen werd ontworpen door Van
den en Van Tijen. In die tijd werd een campus vaak vol-
Emden en Van Tijen zelf. Omdat Van Emden en Van Tijen
gebouwd met grote studentenflats, maar Van Emden en
een grote architectonische diversiteit nastreefden gaven
Van Tijen hadden andere plannen voor de campus. Het
zij de nieuwe generatie architecten de uitdaging om de
campusterrein moest grote architectonische verschei-
tweede reeks gebouwen te ontwerpen. Het campuster-
denheid hebben en een vriendelijke uitstraling krijgen,
rein is tot op heden door verschillende architecten aan-
met kleinschalige woningcomplexen in plaats van grote
gevuld met nieuwe ontwerpen.
flats. Het campusterrein ligt op een prachtig landgoed, en dat werd het uitgangspunt van Van Emden en Van Tijen voor de indeling. De architecten hebben het terrein volgens de CIAM-gedachte ontworpen. Het gebied werd grofweg in twee delen ingedeeld, met een strikte functiescheiding: eĂŠn deel was bestemd voor de onderwijsgebouwen en het andere deel voor de studentenwoningen. Midden door het gebied loopt de hoofdroute die de twee gebieden scheidt. Aan deze weg liggen functies zoals een 67
enschede | Roombeek
Christiaan Schuit, Egle Ramanauskaite
Masterplan Roombeek
lic space. The innovative urban planning process gave
On 13 May 2000 a firework exploded in the Roombeek
the space for architects to create designs that now are
district, sweeping away 62 ha of Enschede. The recon-
known worldwide.
struction plan was developed together with residents paying attention to the history and identity of the area. For-
Stadshuis Enschede
mer textile buildings, the original street pattern, the
Het stadhuis van Enschede herbergt onder andere Het
route of an old railway line and the idea of water
Enschedese Gemeentearchief. Daarnaast is er sinds
from the ‘Roombeek’ is brought back into the plan
2001 een stadskantoor aan de Hengelosestraat. Het ge-
combining a rich program of living, shopping, re-
bouw is in de jaren 1930 tot en met 1933 gerealiseerd
laxation, culture, education and business.
naar ontwerp van ir. G. Friedhoff op de locatie waar sinds
It’s
built
based on three main axes in the district (the Lonneker
de 16e eeuw stadhuizen gestaan hebben.
Spoorlaan, the Roomweg and Museum Avenue) meeting
De plattegrond van het stadhuis bestaat uit een vierkant
in the cultural center. Around these axes Roombeek is
en een rechthoek. Op de punt die ze met elkaar verbindt
constructed using structural fragments - the more driv-
staat de toren die ruim 50 meter hoog is. In 1952 zijn zo-
en architecture at the edges and unrestrained inside.
wel het vierkant als de rechthoek uitgebouwd aan noord-
The Roomweg is the commercial street, while The Lon-
en oostzijde. Voor het gebouw is een traditionalistische
neker Spoorlaan goes all the way south-north direction
vormentaal gebruikt met baksteen, natuursteen en hel-
being the heart of the area that consist long bus-lane
lende daken bedekt met dakpannen. Het ontwerp is een
and green public zones. Three theme parks form a green
goed voorbeeld van de Delftse School en is geïnspireerd
axis, with water running like a vein through the pub-
door het Stadhuis van Stockholm. 69
enschede | Roombeek
Villa Welpeloo 2012Architecten zoekt bij aanvang van een project altijd of er nog materiaal nabij de bouwplaats beschikbaar is dat geschikt is voor hergebruik. Eigenlijk niets nieuws; in voorgaande eeuwen werden ook balken, stenen, deuren, en soms hele muren en kapconstructies hergebruikt bij nieuwbouw. Dit principe van hergebruik wordt door 2012 architecten Superuse genoemd. In dit project is 60% van het materiaal hergebruikt. Bij de firma Lotex in Enschede, een verzamelbedrijf van oude textielmachines, vonden de architecten een textielmachine uit 1989, waarvan het staal goed bruikbaar was voor de constructie van het huis. Bij de Twentse Kabel Fabriek in Haaksbergen werden afgedankte kabelhaspels betrokken. Het hout van de zijkanten van de haspels is niet bruikbaar, maar het kernhout is in goede conditie en bovendien zonder gaten. De kabelhaspellatjes zijn in twee lagen verticaal gemonteerd, onderbroken door horizontale aluminium waterlijsten. Het hout van de gevel is geplatoniseerd om het te verduurzamen. 71
tuinen van oudolf
Edgar van Vliet, Frank van Zuilekom
Piet Oudolf is zonder twijfel Nederlands bekendste tuinarchitect; de Highline en Battery Park in New York dragen bij aan zijn internationale roem. Imposante, omvangrijke projecten waarin het respect voor het karakter van de individuele plant centraal staat. De levensloop van ieder individu levert een wenselijke bijdrage door zijn uitstraling, al betekent dit het einde van de groei: de dood. De tuinen van Oudolf kennen allen een soortgelijke con-
“Ik heb niks tegen wilde planten,
ceptuele opbouw. Kunst, tijd, natuur komen met elkaar in aanraking binnen het ontwerp. De natuur wordt door
als ze zich maar gedragen.”
de artificiële inbreng van Oudolf nagebootst en oogt mede daardoor in eerste instantie wild. Toch draait alles om controle. “Ik heb niks tegen wilde planten, als ze zich maar gedragen. De tuinen van Oudolf zijn een perfect voorbeeld van hoe een wildernis door de toevoeging van subtiele orde kan groeien tot een oase van kleuren die zijn weerga niet kent.
73
posbank
Rolinde de Smidt, Ignas Uogintas
De Veluwezoom
met een hoogtepunt van 110 meter. Deze hoogte wordt
De Veluwezoom is een van de grootste aaneengesloten
in Nederland alleen nog overtroffen door de heuvels
natuurgebieden. In totaal is het gebied 5000 hectare
in Zuid-Limburg. Hiermee is de Posbank het hoogste
groot. Het gebied bestaat uit verschillende typen natuur
gebied van de Veluwezoom. Door de hoogte heeft het
zoals bos, heide en stuifzand. Ook zijn er verschillende
een prachtig uitzicht op het ondergelegen IJsseldal en
landgoederen te vinden. Het heeft een grote variĂŤteit
de Achterhoek. Met helder weer kan men 20 kilometer
aan planten en dieren. Alleen al in het hoogst gelegen
ver kijken.
gedeelte, de Posbank, zijn 400 vlindersoorten te vinden. Posbank Paviljoen Posbank
Het Posbank Paviljoen is ontworpen door Bjarne Masten-
De Posbank gelegen aan de rand van Rheden en is on-
broek. Het ontwerp is zo gemaakt dat het gebouw opgaat in
derdeel van de Veluwezoom. Het is een oorspronkelijk
zijn omgevig. Het bouwwerk is duurzaam en energie zuinig,
stuwwal. De Stuwwal is ontstaan tijdens de IJstijd waar
en bestaat behalve uit een conventionele staalconstructie
voorstuwend ijs heuvels veroorzaakte. In de dalen, ont-
uit een draagconstructie van eikenstammen. Het paviljoen
staan door erosie, is in de laatste ijstijd door de wind
bevat een aantal unieke elementen; de vloer is gemaakt
vruchtbare lĂśss afgezet. Dit is nu nog te herkennen aan
van schijven acaciahout die met een coating zijn bewerkt.
de verschillende soorten beplanting die alleen groeien
Het plafond is gemaakt van berkenelementen die een bla-
op deze gronden. De bossen zijn rijk en hebben een
derdak symboliseren. De natuurlijke elementen zijn overal
weelderige ondergroei van manshoge adelaarsvarens.
in het gebouw terug te vinden.
De Posbank heeft een hoogte van 90 meter boven NAP 75
arnhem
Freek Leber, Chun Hin Leung, Dennis Tjon A Hen
Station Arnhem
en lichttoetreding. Hierbij is gekeken naar de warmte-
Bij het ontwerp voor het centraal station moest rekening
ontwikkeling in het gebouw en mogelijke verblinding van
gehouden worden met de hoogteverschillen die er van
gebruikers.
nature zijn rond het station. Dit is opgelost door meer-
Uitgangspunt in het ontwerp van de OV-terminal is een
laags grondgebruik en glooiende vormen. Hierdoor is
open, hoge en lichte ruimte met zo min mogelijk obsta-
het station makkelijk toegankelijk en overzichtelijk.
kels. Gebruikers kunnen zich in één oogopslag oriënte-
Licht, ruimte en comfort zijn elementen die centraal bin-
ren en hun bestemming kiezen. Service, zoals kaartver-
nen het ontwerp staan.
koop, bagagekluisjes en winkels bevinden zich aan de
De terminal is de spil tussen de vervoerstromen die
randen van de loopruimtes. Door gebruik te maken van
treinstation, busstation, parkeergarage, taxistandplaats
verschillende materialen worden de hoofdroutes voor vi-
en fietsenstalling met elkaar verbindt. Voor veel bezoe-
sueel gehandicapten duidelijk waarneembaar.
kers van Arnhem is het station het begin van de stad. Het grondgebied van Arnhem Centraal beslaat ongeveer
Groot Klimmendaal
40.000 m2. Op dit oppervlak wordt 160.000 m2 gebruiks-
Groot Klimmendaal, ontworpen door Architectenbureau
oppervlak gerealiseerd. Het ontwerp wordt gekenmerkt
Koen van Velsen, ligt in een bosachtig gebied aan de
door de toepassing van grote transparante puien en dak-
rand van Arnhem. Het stedenbouwkundig plan voor het
lichten waarmee een lichte en aangename ruimtelijke
terrein is net als dit gebouw aan de hand van Van Velsen.
beleving wordt nagestreefd. Het toepassen van grote
Op de begane grond en de eerste verdieping bevinden
glasvlakken levert alleen problemen op met de klimaat-
zich onder meer een sportzaal, een zwembad, een thea-
beheersing daarom is veel onderzoek gedaan naar zon-
terzaal en een fitnessruimte. Deze publieke functies zijn 77
arnhem
omsloten vanaf een brede gang over de volle lengte van
Park Sonsbeek
de glazen zijgevel. De souterrainverdieping met kanto-
Tijdens de voorlaatste ijstijd kreeg het Veluwemassief
ren is via vides met de publieke verdiepingen verbonden.
in grote lijnen vorm; grote ijsmassa’s plooiden het land-
Meer geïsoleerd liggen de poliklinische behandelka-
schap in bevroren toestand. Later werd door de wind
mers en het Ronald McDonald Huis op de hoger gelegen
löss en dekzand op de hellingen afgezet. Zo ontstond
verdiepingen. De samenvoeging van dit brede program-
er een rijk geschakeerd gebied met als levensader de
ma is effectief door het gewone leven binnen de muren
Sint-Jansbeek, ook wel Molenbeek genoemd. Aan haar
van het centrum te halen, onttrekt het revalideren zich
oevers stond eeuwenlang een tiental watermolens.
aan de ziekenhuissfeer.
Begin 19e eeuw werden de stuwvijvers in opdracht van
Het Indrukwekkendste aan dit gebouw is uiteindelijk
baron van Heeckeren uitgegraven tot siervijvers. De
niet de uitkraging en de daarvoor benodigde constructie.
familie Van Heeckeren resideerde in het hooggelegen
Het is ok niet de plek in het landschap, nog de kleur de
Huize Sonsbeek, ook wel de Witte Villa genoemd. 1899
kleurvlakken die het interieur sieren. De kwaliteit zit niet
kocht de gemeente Arnhem landgoed Sonsbeek aan
in wat te zien is op de foto’s die circuleren. Juist dat wat
voor 1,1 miljoen gulden. Het private landgoed werd zo
niet op beeld te vangen is, maakt Groot Klimmendaal de
een openbaar park. Van de molens zijn er nu nog twee
moeite waard: de bescheidenheid en de aandacht waar-
over, waarvan er één nog dienst doet als korenmolen: de
mee dit gebouw ruimte maakt voor de gebruikers.
Witte Watermolen.
79
park De Hoge Veluwe & Krรถller-Mรถller Museum
Lissy Bonavera, Marije Brans
Park en paviljoens
doorgezet op de deur en de luifels: als de portiersloges
Het Nationale Park De Hoge Veluwe is het grootste actief
gesloten zijn is er slechts 1 blok materiaal zichtbaar.
beheerde natuurgebied in particulier bezit in Nederland, bestaande uit 5.400 hectare bos, heide, vennen en stuif-
Kröller-Möller Museum
zand. Samen met het Kröller-Müller Museum, de beel-
Het Kröller-Müller Museum is genoemd naar Helene
dentuin en het Jachthuis Sint Hubertus vormt het Park
Kröller-Müller (1869-1939). Helene Kröller-Müller ver-
een unieke en (inter)nationaal befaamde combinatie van
zamelde met hulp van haar adviseur H.P. Bremmer bijna
natuur, kunst en architectuur.
11.500 kunstobjecten. De aankopen werden betaald uit
Tien jaar na elkaar hebben Rietveld en van Eijck een ge-
het kapitaal dat haar echtgenoot, Anton Kröller, vergaar-
bouw ontworpen voor de Sonsbeek beeldententoonstel-
de als directeur van het bedrijf Wm H. Müller&Co. He-
ling (1955 en 1965) . De gebouwen werden ontworpen
lene Kröller droomt van een ‘museumhuis’; een droom
voor de duur van slechts 3 maanden, waarna ze bij het
die in 1938 uitkwam toen Rijksmuseum Kröller-Müller
Kröller-Müller Museum heropgebouwd en inmiddels
de deuren opende. Na Kröller-Müller s dood in 1939
gerestaureerd zijn.
werd het museumgebouw nog enkele malen uitgebreid,
MVRDV heeft recentelijk voor de toegangen drie toe-
in 1953 met een congresvleugel en een beeldenzaal en
gangsgebouwen ontworpen. De vorm van de huisjes is
tussen 1970 en 1977 met een geheel nieuwe vleugel.
aan de locatie aangepast. De portiersloges bij Otterloo,
Deze vleugel vormt een passend onderkomen voor de
Hoenderloo en Schaarsbergen zijn uitgevoerd in ver-
groeiende collectie moderne beeldhouwkunst. De beel-
schillende materialen, respectievelijk baksteen, Corten-
dentuin van het museum groeit in de loop der jaren uit
staal en hout (Western red cedar). De materialen zijn
tot één van de grootste van Europa. 81
park De Hoge Veluwe & Krรถller-Mรถller Museum
Het Kröller-Müller Museum is wereldberoemd vanwege
in een klooster.
zijn omvangrijke collectie schilderijen van Vincent van
Het gebouw is in een geweivorm gemaakt. De toren, met
Gogh. Verder zijn in het museum werken te bewonderen
het kruis in het metselwerk verwerkt, symboliseert het
van George Seurat, Pablo Picasso, Fernand Leger, Piet
lichtende kruis in het gewei. Berlage was een architect
Mondriaan en vele andere grote schilders. Er zijn veel
die ontwierp in de stijl van de ´Nieuwe Zakelijkheid´.
wisselende tentoonstellingen.
Men mocht daarbij de constructieve elementen in hun eigen schoonheid laten zien.
Jachthuis van Sint Hubertus
Omdat Berlage vrijwel het gehele interieur ontwierp,
In het noorden van het Park ligt het Jachthuis Sint Hu-
alsmede vele gebruiksvoorwerpen, ontstond een vol-
bertus, gelegen aan een prachtige vijver. De legende van
ledig op elkaar afgestemd geheel. In het gebouw zijn
Sint Hubertus diende als leidraad voor het ontwerp: An-
vele technische hoogstandjes terug te vinden, zoals cen-
ton Kröller jaagde graag, en Helene Kröller-Müller was
trale verwarming, een centraal uurwerksysteem, cen-
geintrigeerd door de Hubertuslegende. Deze legende
traal stofzuigsysteem, een elektrische lift en Pullmann
vertelt het verhaal van de bekering van Hubertus die in
schuiframen.
zijn jeugd een fanatiek jager was. Hij kwam tot inkeer, vooral onder invloed van een visioen van een edelhert met een lichtend kruis in het gewei en een stem die hem zei dat hij zijn leven zou moeten beteren, anders zou hij in de hel belanden. Nadat hij het kruis uit het gewei van het hert op zich had genomen trok Hubertus zich terug 83
park De Hoge Veluwe & Krรถller-Mรถller Museum
JACHTHUIS ST HUBERTUS 14.00 VERTREK BUS
KROLLER MULLER MUSEUM 11.30 AANKOMST BUS
Sanatorium Zonnestraal
Bart van der Salm
Het voormalige sanatorium Zonnestraal, in 1925 ontworpen door Jan Duiker i.s.m. Bernard Bijvoet en Jan Gerko Wiebenga, wordt internationaal beschouwd als pionierswerk uit de periode van het ‘Nieuwe Bouwen’. Het ensemble wordt gekenmerkt door een gelede opbouw, grote transparantie en optimalisering van materiaalen constructie-eigenschappen. Elke ruimte gaf Duiker vorm overeenkomstig de functionele eisen die er aan gesteld werden. Het landgoed is gelegen op de flank van de Utrechtse Heuvelrug, op de overgang van het zandlandschap met heide en dennengebieden naar het veenlandschap van Loosdrecht. Duiker was vooral gecharmeerd van de abrupte overgang tussen het bosgedeelte en de heide; het bos als steun in de rug, de heide als zicht op een betere toekomst. Het ensemble met zijn horizontale opbouw contrasteert als abstract object met de organische karakteristiek van de omringende natuur. Naar de paviljoens toe was het oorspronkelijke terrein een open heidegebied waardoor men sprak van het ‘Schip op de hei’. 87
Raadhuis Hilversum
Bram van den Heuvel
Het raadhuis hoort niet bij een bepaalde stijl, maar is
tot Rijksmonument uit de periode van de ‘jongere bouw-
een ontwerp naar de kenmerkende hand van Dudok. Du-
kunst’ (1850-1940)
dok wilde met zijn ontwerp een ander gevoel oproepen dan gangbare symmetrische renaissancebouwwerken deden, en wilde hiermee de mode naast zich neerleggen en opzoek gaan naar de ware pure bouwkunst. Hij maakte elke gevel asymetrisch, imponerend en spannend, gebruikte verschillende massa’s en eenvoudig materiaal. De hoofdvorm bestaat uit kubusvormige blokken die op een asymmetrische wijze aan elkaar zijn geschakeld en verspringen. Hiertussen bevinden zich de binnenplaatsen met een vijver. De verspringende en de horizontale belijning geeft een breed effect, dat door een 42 meter hoge toren wordt doorbroken. Speciaal voor het raadhuis liet Dudok gele, poreuze bakstenen van een afwijkend formaat (225x105x42 mm) ontwikkelen. Tussen 1989 en 1996 is het raaduis gerestaureerd, onder andere omdat een deel van de speciale bakstenen kapot waren gevroren. Het raadhuis is vandaag de dag als museum te bezichtigen. Daarnaast is het benoemd 89
hilversum
Thijs Verdonk, Cees van der Mark
Masterplan Mediapark
van ruim 80 jaar omroepgeschiedenis. Mogelijke nieuwe
Al sinds 2000 wordt nagedacht over de uitbreiding van
functies, zoals een Grand Café, een multiplex bioscoop
het mediapark. Veranderende inzichten en technieken
of hotelfaciliteiten zullen de aantrekkingskracht van de
(multimedia) en de concurrentie van andere vestigings-
‘Media Experience’ verder versterken. Als mogelijk eind-
plaatsen voor mediabedrijven hebben geleid tot een
punt van deze ontwikkelingen wordt 2020 genoemd.
masterplan Media Park in 2002. Doel van het plan is dat het mediapark zijn positie als
Villa VPRO
mediacluster binnen Europa zal versterken en Hilver-
Villa VPRO is het eerste gerealiseerde gebouw van
sum haar naam als mediastad behoud. De ontwikkeling
MVRDV. In dit kantoorgebouw werken 300 medewerkers
verloopt langs twee sporen: de noordelijke helft blijft een
van de VPRO, die eerst in 13 afzonderlijke villa’s gehuis-
businesspark, de zuidelijke helft wordt een bezoekers-
vest waren.
park dat veel publiek zal trekken.
Het doosvormige gebouw bezit een labyrintisch door-
Het businesspark zal nieuwe mediagerelateerde bedrij-
lopend interieur, waarin de verdiepingen met elkaar
ven huisvesten. Bovendien komt er nieuwe dienstverle-
verbonden worden door hellingbanen, vides, trappen en
ning voor de bewoners met de komst van het ´business
liften. Het gebouw heeft een volume met een vierkante
support center´, met fitnesscentrum, gezondheidscen-
plattegrond met zijden van 53 meter en een hoogte van
trum of kinderdagverblijf. In december 2006 opende ‘Me-
21 meter. De kolommen staan op een raster van 7,2 bij
dia Experience’ van het Nederlands Instituut voor Beeld
7,2 meter. De vloeren van het gebouw hellen op sommige
en Geluid zijn deuren. De ‘Media Experience’ bestaat uit
plaatsen, vormen trapvormige elementen of buigt zelfs
een interactieve presentatie en een museumcollectie
over een hoek van 180 graden. 91
hilversum
De kantoorruimtes zijn open uitgevoerd, zonder scheidingswanden. Op de begane grond zitten de studio’s en de technische ruimtes, op de eerste verdieping de entree en de drie lagen erboven de kantoorruimtes. De parkeerplaats is geïntegreerd in het gebouw, de parkeerplaats loopt door in het gebouw tot een terug geknikte vloer. Op het dak is een landschapstuin gerealiseerd. De draagconstructie is uitgevoerd in beton. In het vloerpakket van 70 centimeter zijn de installaties weggewerkt. Voor de gevels is gebruik gemaakt van 35 soorten glas. Afhankelijk van de zonbelasting is er (on)doorzichtiger glas toegepast. In 1997 kreeg MVRDV zowel de Betonprijs als ook de Dudokprijs voor het ontwerp.
93
Natuurbrug Zanderij Crailoo
Sweder Spanjer, Hans-Maarten Wikkerink, Murk Wymenga
De Natuurbrug Zanderij Crailoo is het grootste ecoduct
van een kap om niet voor lichtoverlast te zorgen voor de
ter wereld. Het project, dat 14,7 miljoen euro kostte,
dieren die passeren.
werd gestart in 2002, en heeft als doel de natuurgebie-
Uit een twee jaar durend onderzoek bleek dat er dertien
den van de Vechtstreek, de ‘s-Gravelandse buitenplaat-
soorten zoogdieren regelmatig gebruik maakten van de
sen en het Spanderswoud te verbinden met de heidevel-
passage, maar ook een aantal zeldzame diersoorten.
den van het Gooi en de natuurgebieden van de Utrechtse
Ook wordt de passage jaarlijks door circa 180.000 voet-
Heuvelrug. Het is een eerste schakel in het herstellen
gangers/fietsers en 1.700 ruiters gebruikt. Gezien de
van de samenhang tussen de van elkaar geïsoleerd ge-
korte tijd dat de brug in functie is, zijn de resultaten zeer
raakte natuurgebieden op de Heuvelrug en in het Gooi.
bemoedigend.
De Natuurbrug Zanderij Crailoo is samen met de toelopen ongeveer 800 meter lang en verschilt in breedte van 50 meter tot 100 meter. De passage is vooral opgebouwd uit begroeide dijklichamen en heeft 2 kunstwerken. Daarvan gaat één over de Naarderweg met een lengte van 30 meter en de ander overbrugt de spoorlijn tussen Hilversum en Bussum en een bedrijventerrein. Langs de zijranden is een 6 meter hoge grondwal aangelegd om geluidsoverlast tegen te gaan van het spoor, het bedrijventerrein en de provinciale weg. Bovendien zijn de verlichtingselementen bij het bedrijventerrein voorzien 95
schetsen / notities
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. ..............
.............. .............. .............. .............. .............. .............. 97
deelnemers / colofon Laura Agterberg
Chun Hin Leung
Edgar van Vliet
Begeleiders
Tugrul Avuclu
Roy van Maarseveen
Peter Vredeveld
Rogier van den Berg
Lissy Bonavera
Cees van der Mark
Marielle Wetter
Nico van Bockhoven
Marije Brans
David Meijer
Wesley Wijnands
Steven Delva
Rob Brink
Evelien de Mey
Hans Maarten Wikkerink
Elsbeth Falk
Michiel Brongers
Tim Poppe
Murk Wymenga
Marjoleine Gadella
Esther Brun
Egle Ramanauskaite
Michiel van Zeijl
Aart Oxenaar
Lina Bulovaite
Annabel Rodriguez
Frank van Zuilekom
Patricia Ruisch
Eva Engele
Bart van der Salm
Machiel Spaan
Sylvia Hendriks
Ramon Scharff
Marieke Timmermans
Bram van den Heuvel
Christiaan Schuit
Maarten Hoeijmakers
Rolinde de Smidt
Gastsprekers
Marion van Kampen
Sweder Spanjer
Hans Hondebrink
Han Konings
Gerben Strikwerda
Kees Hund
Mathe van Kranenburg
Dennis Tjon A Hen
Klaasjan Wardenaar
Martijn Kwant
Pim van Tol
Jori Wolf
Ilse Landwehr Johann
Esther van der Tuin
Freek Leber
Ignas Uogintas
Jaap Leek
Thijs Verdonk
Chefs d’ équippe Annelies Bloemendaal Robbert Jongerius Gerben Strikwerda
Gidsmakers Hannah Schubert Auke Wissing Milad Pallesh
Foto omslag Rietveld Paviljoen | Kröller Müller Museum (Milad Pallesh)
Foto voorwoord Atlanterhavsvegen Norway | Atlanyic Bridge
99