Paleis in het digitale tijdperk_Simon Wijrdeman

In het digitale tijdperk

Paleis in het digitale tijdperk

Werken in het digitale tijdperk

Paleis in het digitale tijdperk Simon Wijrdeman Floris Alkemade + Hanneke Kijne + Uri Gilad master architecture academie van bouwkunst Amsterdam oktober 2019

3

Paleis in het digitale tijdperk

voorwoord

Twee jaar voor de financiële crisis van 2008 stond ik met verwondering te kijken naar een foto in het Stedelijk Museum Amsterdam.

Deze foto van de Duitse fotograaf Andreas Gursky toonde een ‘beweeglijke’ massa bestaande uit verschillende kleuren in een grote en donkere ruimte. De gekleurde abstractie werd gevormd door een grote groep effectenhandelaren in de beurs van Chicago. De vervaging door de beweging op de foto intrigeerde mij, ik associeerde het met de abstractie van de financiële wereld, die een enorme impact heeft op ons dagelijkse leven. De foto is onderdeel van een serie waaraan de fotograaf begon na de crisis van 1980 en die nog steeds wordt aangevuld. In deze serie wordt de evolutie van de financiële wereld door digitalisering en automatisering getoond. Het dagelijkse werk van deze beurshandelaren en ook van andere witte boorden is sterk veranderd en aan die verandering zal voorlopig geen einde komen.

Deze verandering beïnvloedt niet alleen onze manier van werken, maar ons gehele leven.

En deze verandering fascineert mij.

Daarnaast verandert het economische landschap sterk, de markteconomie van de twintigste eeuw verandert in een economie van mengvormen, zoals de creatieve economie en de platformeconomie. Deze

nieuwe stromingen hebben een andere manier van bedrijfsvoering en ze gebruiken de digitale middelen elk op hun eigen wijze.

Als onze manier van werken en communiceren de komende jaren verder evolueert, zal de omgeving waarin wij leven ook veranderen. De manier van werken zal anders worden, maar ook de ruimte waarin wij werken zal daardoor beïnvloed worden en het kantoorgebouw krijgt een totaal andere betekenis. Of het kantoorgebouw in de toekomst nog enige waarde zal hebben is een vraag die mij bezighoudt. En dan met name welke impact de digitale evolutie zal hebben op het architectonische ontwerp van kantoorgebouwen.

5

Paleis in het digitale tijdperk

content

10

14

18

inleiding

de evolutie van het kantoorwerk

typologieĂŤn

46

54

60

de digitale wereld

het geld

het werken

64

78

82

historisch perspectief

conclusie

literatuur

84

86

nawoord

paleis van het digitale tijdperk

7

Paleis in het digitale tijdperk

Andreas Gursky - Exchange

9

Paleis in het digitale tijdperk

inleiding

In 1988 vroeg filmmaker Frans Bromet aan twintig willekeurige Nederlanders of zij een mobiele telefoon hadden en wat hun mening was over het gebruik van de draagbare telefoon. De mensen antwoordden resoluut dat zij geen mobiele telefoon bezaten en die ook zeker niet nodig achtten. Daarnaast vonden zij de continue bereikbaarheid een vervelend aspect van de mobiele telefoon.

Dit fragment van Bromet toont goed aan hoezeer onze wereld in dertig jaar tijd is veranderd door de communicatietechnologie op basis van de digitalisering. Deze digitale veranderingen zullen zich de komende jaren voortzetten en zullen naar alle waarschijnlijkheid alleen maar sneller gaan.

De digitalisering en daarmee de computertechniek en de ontwikkeling van de razendsnelle wereldwijde communicatietechnologie heeft geleid tot de derde industriële revolutie. De basis voor de vierde industriële revolutie is de automatisering en computerisering van machines, van zelfrijdende auto’s tot huishoudelijke apparaten. Daarnaast speelt het zeer snelle 5G netwerk een belangrijke rol bij het verzamelen en analyseren van data.

Tijdens de voorgaande industriële revoluties gingen met name banen met repeterende werkzaamheden verloren. Geen groot gemis, zoals dat nu door ons ervaren wordt. Door de vierde, die nu gaande is, zal een breder spectrum aan banen verloren gaan, en met name kantoorbanen.

Dit onderzoek belicht de evolutie van de kantoorruimte waarbij verschillende typologieën worden geanalyseerd om de veranderingen weer te geven. Per typologie wordt een tijdgeest geschetst, een manier van werken en de invloed daarvan op de architectuur.

De huidige evolutie van de kantoorruimte wordt sterk beïnvloed door de onverminderde voortgang van de digitalisering. De voor- en nadelen van de digitalisering worden bekeken met betrekking tot de sociale interactie tussen mensen.

Het digitale werken en architectonische ontwikkelingen op het gebied van kantoorruimte zullen met elkaar in verband worden gebracht. Op basis daarvan zal een visie worden weergegeven van mogelijk toekomstige ontwikkelingen.

Het onderzoek richt zich daarnaast op de sociaaleconomische veranderingen. Er ontwikkelt zich een versplinterd economisch landschap, waarin de laatste jaren verschillende nieuwe richtingen zijn ontstaan, zoals de ‘deeleconomie’ en de ‘creatieve economie’.

De resultaten van de analyse zullen de basis vormen voor het ontwerp van een toekomstige werkplek midden in het centrum van Amsterdam. Werkplek in de ruimste zin van het woord. Het huidige gebouw van De Nederlandsche Bank aan het Frederiksplein zal veranderen in een plek, waar de werkenden in de oude economie en de nieuwe economie samenkomen. Het gebouw en het plein zullen dienst gaan doen als ‘social’ en ‘creative’ hub.

De toekomst van het nieuwe werken en de digitalisering zullen daar samenkomen op een locatie met een rijke geschiedenis: het Paleis Voor Volksvlijt stond hier tot 1929 als toenmalig symbool van de vooruitgang.

Hoe zal ons werkend leven eruit gaan zien als veel van de taken worden overgenomen door computers, kunstmatige intelligentie en robotica?

Wat is de impact van de digitalisering op ons leven en onze sociale arbeidsomstandigheden?

Al deze veranderingen zullen een grote invloed hebben op de kantoorgebouwen en op de typologie van de kantoren zoals wij die nu kennen. Hoe zullen deze gebouwen zich aan de buitenwereld manifesteren?

11

Paleis in het digitale tijdperk

Antonello da Messina - St Jerome in his study

13

Paleis in het digitale tijdperk

de evolutie van het kantoorwerk

Wat betreft het kantoorwerk zijn drie zaken wezenlijk van belang: het papier om op te werken, de lessenaar om aan te werken en het kantoor om in te werken. Deze elementen veranderden door de eeuwen heen, maar de achterliggende gedachte is niet veranderd.

In plaats van op papier wordt nu gewerkt op een beeldscherm. De lessenaar is een bureau, of een willekeurige tafel in een openbaar gebouw. De ruimte is bijna een verwaarloosbaar aspect geworden, oneindig en onbeperkt.

De kantoorfunctie heeft daardoor in zekere zin geen typologie meer, want de werkzaamheden kunnen in de huidige tijd zo goed als overal worden uitgevoerd.

makkelijk toegankelijk maar wel rustig gelegen voor de concentratie. In de kantoorruimtes werden financiële en administratieve werkzaamheden verricht, schulden werden geregistreerd en de financiële positie van het bedrijf, de koopman of de handwerksman werden administratief vastgelegd.

Gedurende honderden jaren bestonden er voornamelijk agrarische, ambachtelijke en op handel gerichte beroepen. Na de ontdekking van de zogenoemde Nieuwe Wereld en de kolonisatie en als gevolg daarvan de ontwikkeling van de wereldwijde handel, ontstonden er nieuwe overheidsfuncties en economische bedrijven, zoals de VOC in de Noordelijke Nederlanden. Ten behoeve daarvan ontstonden voor het eerste officiële gebouwen met als hoofdfunctie kantoor. Het gebouw van de Bank of England in Londen en de East India Company zijn voorbeelden hiervan. Werkzaamheden die werden verricht in deze ruimtes bestonden en bestaan nog steeds voornamelijk uit administratieve werkzaamheden en het houden van vergaderingen.

Ten tijde van de tweede industriële revolutie, die omstreeks 1850 begon en vooral gebaseerd was op technologische ontwikkelingen in de staalindustrie en de toepassingen van elektriciteit, veranderde het economische landschap in Europa. Mensen trokken van het platteland naar de stad om te gaan werken in de fabrieken, maar ook in andere beroepssectoren groeide het aantal medewerkers, zoals bij de banken, verzekeringsmaatschappijen en in de handel.

Met name voor de laatste beroepssectoren waren een groot aantal nieuwe kantoorruimtes nodig. Naast de uitvinding van de stoomturbines en de verbrandingsmotor werd in 1857 de eerste lift uitgevonden.

Uitbreiding van de werkvloer kon nu dus ook in verticale richting plaatsvinden. Toen in 1885 de eerste hoogbouw met stalen constructie werd gebouwd, ontstond een nieuw type gebouw. De uitvinding van de gloeilamp en de telefoon droegen bij tot verdere ontwikkeling. Door de grote brand in Chicago van 1871 werd een groot deel van de stad verwoest en vervolgens herbouwd. De architect Louis Sullivan, de grondlegger van de moderne wolkenkrabber, gebruikte de lift

In de decennia rond het begin van de officiële jaartelling, tijdens de Romeinse periode, kwamen de hoogopgeleiden bij elkaar voor vergaderingen. Daarnaast was er in het vooruitstrevende en moderne rijk een zakendistrict in het hart van een stad.

De gebouwen in dat gebied kunnen worden gezien als de eerste officiële kantoren. Het Latijnse woord officium, waarvan het Engelse woord office is afgeleid, betekent bureau.

De kantoorgebouwen tijdens de Romeinse periode waren over het algemeen onderdeel van de woning van de gebruiker.

Tijdens de middeleeuwen waren er twee soorten kantoorgebouwen: de ruimtes bij de kerk en het klooster en de kanselarij, het wereldlijke bestuurscentrum. Vóór de uitvinding van de boekdrukkunst werden geschriften door monniken overgeschreven. Zij deden dit in een speciaal beschikbare ruimte in een klooster, genaamd scriptorium. De kanselarij was een kantoor van een minister of andere hoge overheidsfunctionaris. In de kanselarij werden officiële documenten gemaakt.

De welvarende en invloedrijke familie De Medici liet in 1561 Palazzo degli Uffizi bouwen in Florence door architect George Vassari.

De agora van het Palazzo werd omgeven door de stoia waaraan de kantoorruimtes zich bevonden. De kantoorruimtes waren gelegen op de begane grond, erboven waren de woonvertrekken. Tijdens de renaissance werden de kantoorruimtes voor het eerst speciaal ingericht voor de werkzaamheden achter een bureau. De ruimtes waren 15

Paleis in het digitale tijdperk

en de staalconstructie om veel hoogbouw te realiseren.

Ingenieur Frederick Taylor ontwikkelde een methode om mensen en machines efficiënter te laten werken. Een element van het Taylorisme is dat de bureaus zo dicht achter elkaar in een rechte lijn staan, dat de medewerker zijn afgeronde taak kon overdragen aan de persoon voor hem. Het management had een eigen kantoor met uitzicht op de werknemers. Ten tijde van het Taylorisme dacht men nog niet na over geluidsoverlast, ergometrie en daglicht.

Het niet meer bestaande Larkin Building uit 1906 van Frank Lloyd Wright is een duidelijk voorbeeld waarbij het Taylorisme is toegepast.

In het atrium met monumentale bakstenen kolommen zaten de medewerkers in een rechte lijn aan grote houten bureaus, deze waren ook ontworpen door Wright. Een ander voorbeeld is het Wax Administration Building uit 1939 eveneens van Wright. Op de begane grond bevonden zich de medewerkers en op de eerste etage het management. Ook is de organische stijl van Wright duidelijk terug te zien in het Wax Administration Building.

Naast de eerdergenoemde uitvinding van de gloeilamp en de telefoon, had ook die van de airconditioning invloed op de wijze van werken in kantoren. Het gebouw ging er anders uitzien, het werd groter, dieper en hoger. Efficiëntie was het belangrijkste doel bij het Taylorisme, de sociale interactie tussen de medewerkers was niet zo van belang.

In 1950 ontstaat het Bürolandschaft in Duitsland. Het Quikborner team ontwikkelde het eerste openvloerplan, waarbij er geen hiërarchie was en de bureaus schots en scheef in de ruimte stonden. Op de werkvloer waren geen wanden, alleen lage kasten of planten die de ruimte een beetje opdeelden, om zo de menselijke interactie te bevorderen.

Het Bürolandschaft was met name populair in WestEuropa en vormde de inspiratie voor Robert Propst om modulair meubilair te ontwikkelen, de Action Office. In 1964 ontwikkelde Propst voor Herman Miller het modulaire bureau waarbij kasten en lage scheidingswanden geïntegreerd waren.

Hierdoor bevorderde het Action Office de sociale interactie en bood het tegelijkertijd meer privacy aan de werknemers.

Het Action Office II model is terug te zien in het meubilair in de films uit de jaren zeventig en tachtig. Een belangrijk onderdeel van het Action Office II was het bevorderen van sociale interacties tussen werknemers, dit was niet het geval bij Action Office III. In Action Office III, ook wel cubicle genoemd, zat men in een eigen vierkante cocon, afgesloten van de collega’s. Het cubicle systeem was goedkoper te produceren, efficiënter qua indeling en hierdoor bespaarden bedrijven op de huurkosten. Zo ontstonden de cubicle farms in Amerika, grote vloer oppervlakten waarbij het management aan de randen van het gebouw hun kantoor hadden en de lagere medewerkers in het midden van het gebouw in rijen achter elkaar zaten. De cubicle ontstond in de periode dat de email in opkomst was, hierdoor was geen fysieke interactie nodig en kon men via de digitale wereld communiceren.

Het Centraal Beheergebouw van Herman Hertzberger was het tegenoverstelde van de cubicle. Het kantoorgebouw ontmoedigde het individualisme en moedigde samenwerking en saamhorigheid juist aan.

Het structuralistische kantoor uit 1972 is opgebouwd uit verschillende zogenoemde ‘werknemersdorpen’. De verschillende plateaus zijn verbonden door middel van loopbruggen, de ruimtes tussen de plateaus vormen atria voor lichttoetreding.

Op elk plateau werken acht tot tien medewerkers als een soort familie samen, waarbij er vrijheid is voor de keuze van het meubilair en de indeling daarvan op het eigen plateau.

Tijdens de dotcom boom in de jaren negentig ontstond er in Silicon Valley een typologie waarbij de sociale interactie en samenwerking uiterst belangrijk waren. De virtuele typologie en de casual typologie ontstonden mede door de komst van sneller internet, de laptop en de mobiele telefoon. Zodoende werd voor het eerst de kantoorruimte verwaarloosbaar.

Elke ruimte, inclusief de openbare ruimte, kon ingezet worden als werkplek. Zo ontstond hotdesking, een werkmethode waarbij de werknemers geen vaste plaatsen meer hadden in het kantoor. Overal kon

worden ingelogd, hierdoor verdween de persoonlijke werkplek. De familiefoto’s of andere persoonlijke prullaria konden niet meer opgesteld worden op het eigen bureau.

Internetbedrijven introduceerden de casual typologie, waarbij naast werken allerlei andere activiteiten ontstonden op de werkvloer.

Tafeltennistafels, pooltafels en loungebanken werden onderdeel van de kantoorinrichting.

De kledingstijl werd ook casual en de kantoorgebouwen zijn vierentwintig uur toegankelijk. Bij deze typologie ging het met name om het bevorderen van creatieve gedachtes en het ontwikkelingen van nieuwe ideeën.

Typologie Voor het onderzoek naar de kantoor typologie van het digitale tijdperk zijn een aantal bestaande en toentertijd spraakmakende typologieën nader bekeken; aantal worden hieronder beschreven.

17

Larkin building Taylorism

Paleis in het digitale tijdperk

Het Larkin kantoorgebouw in Buffalo, New York, werd in 1903 gerealiseerd en ontworpen door Frank Lloyd Wight. De Larkin Company was een Amerikaanse leverancier van verschillende zeep soorten. De eigenaren van de Larkin hadden als visie dat het ontwerp voor hun nieuwe kantoorgebouw moest draaien om de efficiĂŤntie, productiviteit en met name ook de samenwerking tussen de werknemers. Het was het eerste kantoorgebouw waar de werkwijze Taylorsime werd toegepast.

Door middel van een atrium in het hart van het gebouw en balkons die op het atrium uitkeken werd de visuele verbinding tussen de verschillende werklagen geaccentueerd. De balustrades van de balkons waren zo hoog dat er vanuit de zittende positie geen zicht was op de andere kant van het atrium, er was wel sprake van toetreding van veel licht. Een belangrijk onderdeel van het ontwerp was het gebruik van air condition, een gezamenlijk restaurant, klaslokalen en een lounge area met een openhaard. Jammer genoeg werd het Larkin kantoorgebouw in 1950 gesloopt.

19

Paleis in het digitale tijdperk

21

Osram GmbH BĂźrolandschaf

Paleis in het digitale tijdperk

De Duitse architect Walter Henn realiseerde in 1965 het ontwerp voor het hoofdkantoorgebouw van de gloeilamp producent Osram. Het kantoor in Munchen huisvest de administratie en de onderzoeks- en ontwikkelingsafdeling van het bedrijf.

Het zes verdiepingen tellende gebouw had een vierkante basisvorm die de functionaliteit ten goede komt. De stalen constructie en de open-vloer plattegrond zorgen er voor dat het gebouw flexibel is in zijn indeling en dat deze snel aangepast kan worden. Tevens zorgde de openheid voor betere en snellere communicatie tussen werknemers.

In het gebouw werd voor het eerst de werkwijze BĂźrolandschaf toepast. De liften, schachten en gesloten ruimtes zoals vergaderruimtes en printruimtes waren gepositioneerd aan een kant.

Hierdoor ontstond aan de andere zijde een grote open ruimte. In die openruimte was plaats voor meerdere passage routes en vergaderruimtes voor werkgroepen.

23

Paleis in het digitale tijdperk

25

Centraal Beheer Structuralisme

Paleis in het digitale tijdperk

Het betonnen kantoorgebouw voor de verzekeraar Centraal Beheer in Apeldoorn werd ontworpen door de Nederlandse architect Herman Hertzberger en gerealiseerd in 1972.

Het kantoorgebouw huisvest 1000 werknemers, die in kubussen van negen bij negen meter hun werk eilanden hebben. De loopbruggen die de kubussen met elkaar verbinden zijn gesitueerd in de atria. Deze atria zorgen tevens voor de toetreding van daglicht.

De gangen en bruggen structuur is geĂŻnspireerd op de Middeleeuwse stad.

In de openbare ruimtes, de gebieden waar niet gewerkt wordt, staat de interactie tussen de werknemers centraal.

De gedachte achter het ontwerp met kubussen, balkons en bruggen is dat er geen hiĂŤrarchische indeling is.

27

Paleis in het digitale tijdperk

29

Willis Office Open floor

Paleis in het digitale tijdperk

In 1975 ontwierp Norman Foster voor verzekeringsmaatschappij Willis, Faber & Dumas het nieuwe kantoorgebouw in Ipswich.

In 1975 ontwierp Norman Foster voor zekeringsmaatschappij Willis, Faber & Dumas hun kantoorgebouw in Ipswich.

Het historische centrum van Ipswich wordt gereflecteerd in de volledige glazen gevel van het modernistische gebouw.

De roltrap, in het midden van het gebouw, zorgt voor een verbinding tussen de vier verdiepingen. Ook zorgt de open ruimte waarin de roltrap zich bevindt voor een grote hoeveelheid natuurlijk licht. De middelste twee lagen zijn “open-floor” verdiepingen, met vrijwel geen wanden of andere afscheidingen. Op de begane grond bevindt zich de entree, een zwembad en computerruimte en telefooncentrale. De bovenste verdieping is een restaurant en tuin gelegen. Het kantoorgebouw wordt omschreven als een sandwich, waarbij de werklagen zich tussen twee lagen met een sociale en communicatie functie bevinden. Het streven was om Een sterk gevoel van saamhorigheid te creëren

31

Paleis in het digitale tijdperk

33

Second Home Co-working

Architectenbureau Selgascano ontwierp in 2014 voor het co-working bedrijf SecondHome hun kantoorruimte in London.

Zoals de naam van het bedrijf al zegt, Second Home, wilden de oprichters van het bedrijf en de architect een werkruimte creĂŤren waar de kantoorruimte beleefd wordt als een woonruimte. De gedachte is dat mensen tegenwoordig zoveel tijd doorbrengen op het werk, dat de werkomgeving de huis leefwereld moet uitstralen

Paleis in het digitale tijdperk

Het gebouw is overzichtelijk maar heeft tegelijkertijd een eclectische uitstraling, door het gebruik van kleur en verschillend meubilair. De organische glazen wanden zorgen voor een dynamische beeld, net als de ontmoetingsruimte van glas die aan de buitengevel hangt.

35

Paleis in het digitale tijdperk

37

Kanagawa workshop werkplaats

Junya Ishigami ontwierp een studio en werkplaats voor het Kanagawa Institute of Technology in Japan.

De werkplaats bestaat uit één verdieping en één grote ruimte met een volledig glazen buitengevel. Het dak met een oppervlakte van 2000 vierkante meter wordt gedragen door 305 ranke kolommen. Hierdoor ontstaat een sterke binnen-buiten relatie en kunnen de medewerkers en studenten de gehele ruimte overzien.

Paleis in het digitale tijdperk

De kolommen hebben verschillende formaten en vormen en staan als bomen in een landschap zonder vast patroon in de ruimte.

Hierdoor een volledig flexibele ruimte, die ten goede komt aan de gebruikers.

39

Paleis in het digitale tijdperk

41

Paleis in het digitale tijdperk

x

Generatie Z

hot desk

Generatie Y

cellen

Generatie X

cubicle farm

Generatie X

Amerika

-

structuralisme

Protestgeneratie

action office II

-

burolandschaft

Verloren generatie

taylorisme

Vooroorlogse generatie

43

Paleis in het digitale tijdperk

The Mechanical Man (1921)

45

Paleis in het digitale tijdperk

de digitale wereld

De digitalisering heeft een grote impact op onze manier van werken, maar ook op ons sociale leven. En onze visie op de toekomst wordt er sterk door beïnvloed, het geeft een gevoel van ongekende mogelijkheden maar ook van onzekerheid.

De digitalisering is een ruim begrip en is in veel gevallen niet per se zichtbaar in ons dagelijkse leven. In principe gebruikt iedereen de binaire code dagelijks om te communiceren of om apparaten te gebruiken, maar deze code is volledig onzichtbaar en abstract.

onder andere de Eliza, de floppy disk, de eerste mobiele telefoon en de eerste laptop uitgevonden. Eliza werd in 1964 uitgebracht en was het eerste computerprogramma waarbij een computer met een mens communiceerde via het gesproken woord.

Eliza is de voorloper van onder andere Siri van Apple en Alexa van Amazon. In die jaren werden bedrijven als Microsoft en Apple opgericht.

In 1989 ontwikkelde Tim BernersLee het World Wide Web. In eerste instantie was het een systeem om snel en betrouwbaar wetenschappelijke informatie toegankelijk te maken voor wereldwijd gebruik door universiteiten en onderzoeksinstituten.

Beeldschermen toonden de informatie. Onze wereld werd groter en kleiner tegelijkertijd.

In 2007 werd door het Amerikaanse bedrijf IBM de supercomputer Watson ontwikkeld.

Watson nam in 2011 deel aan Jeopardy! en won deze televisiequiz overtuigend.

De supercomputer is een opvolger van de Turingmachine, een zelflerende computer die ook gesproken tekst kan analyseren en vastleggen. Een zelflerende computer is een systeem dat werkt op basis van Artificial Intelligence (AI). AI wordt een steeds belangrijker onderdeel van ons leven.

Vanaf 2008 is het mogelijk om in de Cloud te werken, met behulp van internet zijn de gegevens van de gebruiker altijd en overal beschikbaar en toegankelijk om mee te werken.

Al deze ontwikkelingen hebben geleid tot volledig nieuwe vormen van ‘kantoorwerk’. De nieuwe werker kan altijd en overal aan het werk.

Ook eind negentiende eeuw en begin twintigste eeuw werden een aantal uitvindingen gedaan die toen een grote impact hadden op het dagelijks leven. Zoals de uitvinding van de gloeilamp in 1879 door Thomas Edison die ervoor zorgde dat de werkzaamheden niet meer per se gebonden waren aan de natuurwetten van licht en donker. De uitvinding van de eerste typemachine eind negentiende eeuw leidde ertoe dat de snelheid van administratief werk toenam.

De basis van de digitale revolutie lag ook in de negentiende eeuw, met de bijdragen van Babbage, Boole en Lovelace. Zij beschreven technische en wiskundige basisprincipes.

Een belangrijke uitvinding in 1936 door Alan Turing was de, naar hem genoemde, Turingmachine, de voorloper van de huidige computer.

Rond het midden van de twintigste eeuw kwam de digitale revolutie in een stroomversnelling. Eind jaren vijftig werd de eerste microchip ontwikkeld. De geïntegreerde schakeling, een samenstelling van verschillende elektrische componenten, is een onderdeel van bijna alle complexe elektrische apparaten. De uitvinding van Jack Kilby en Robert Noyce kan gezien worden als een van de belangrijkste uitvindingen van de twintigste eeuw. Een jaar later verscheen de eerste robotarm, de Unimate, een uitvinding van George Devol, een van de grondleggers van de robotica. De Unimate zou een grote impact hebben op machinaal werk in fabrieken en daarmee de baanzekerheid van met name de ‘blue collar workers’ onder druk zetten. In de jaren daarna tot 1990 werden

De basis van voornoemde uitvindingen wordt gevormd door gedigitaliseerde kennis, de data. Hierdoor ontstond er een nieuwe architectonische typologie, het datacenter.

Het gebouw huisvest een groot aantal computers, deze zijn onderdeel van de digitale infrastructuur. Daarnaast bestaat een datacenter uit systemen om deze gegevens op te slaan, te kopiëren en te beveiligen tegen verlies. In tegenstelling tot mensen hebben de racks, de kasten waar de computers en opslagsystemen in hangen, geen daglicht nodig. Zodoende zijn het gesloten dozen, waardoor de ongrijpbaarheid van de data 47

alleen maar sterker wordt. Deze grote gesloten dozen worden onderdeel van de stedelijke context, net als de grote industriële hallen en de IKEA gebouwen. Behalve dat daglicht overbodig is, zijn de gesloten wanden uit praktisch oogpunt wenselijk zodat de ruimtes beter gekoeld kunnen worden. Een groot datacenter gebruikt net zoveel elektriciteit als een klein dorp. Alle datacenters op de wereld vragen zo’n 3% van de wereldwijde elektriciteitsproductie.

De elektriciteit wordt door de werkende computers voor een belangrijk deel omgezet in warmte. Deze warmte wordt afgevoerd en kan gebruikt worden voor verschillende doeleinden. Op dit moment wordt deze warmte nog weinig gebruikt, maar het zou gebruikt kunnen worden voor het opwarmen van omliggende gebouwen. Er valt dan ook op het gebied van duurzaamheid nog veel winst te behalen.

Paleis in het digitale tijdperk

Al vele jaren is Amsterdam een van de grootste data knooppunten van de wereld.

Veel grote internationale bedrijven sluiten zich hierbij aan en komen naar Nederland, zo bouwt Google in de Eemshaven in Groningen een van de grootste datacenters van de wereld. Het dataverkeer in Nederland wordt alleen maar groter. Naast dat van bedrijven, is het particuliere datagebruik in de afgelopen jaren fors gestegen. In 2016 was er een stijging van 64% aan datagebruik in vergelijking met het jaar daarvoor. Dan spreken we over het gebruik van 185 miljard aan mobiele data op jaarbasis.

Als je kijkt naar de functie van een datacenter, dan kan je stellen dat het de moderne bibliotheken zijn. De grote statige bibliotheken uit het verleden werden gebouwd voor het opslaan, beheren, catalogiseren en verspreiden van informatie, onze kennis over cultuur en geschiedenis. Moderne datacenters bevatten deze data ook, maar ook de informatie over ons persoonlijke leven en zelfs ons gebruik van alle informatie die wij persoonlijk vergaren. De bibliotheken speelden een belangrijke rol in ons leven, ze waren tastbaar en te begrijpen en lieten ons veel vrijheid. De moderne datacenters spelen die rol ook, maar zijn abstract en hebben geen concrete of persoonlijke wederzijdse

interactie met de samenleving.

Data en datacenters spelen hiermee een steeds belangrijkere rol in ons leven. Er begint in toenemende mate maatschappelijke onrust te ontstaan over de consequenties en er ontstaat onzekerheid over het toekomstige beloop.

In 1998 kwam het moment dat iedereen zijn eigen robot kon kopen voor een paar tientjes, de Furby. Het rare harige diertje was gewild kinderspeelgoed waarmee je kon communiceren. De Furby heeft geen enorme impact gehad op de robotica, maar het heeft mensen een klein beetje laten zien waar robotica toe in staat was. De laatste decennia is er veel veranderd op het gebied van robotica. In steeds meer sectoren wordt er gesproken over het gebruik van robots.

De ontwikkeling van de robotica gaat snel, enkele jaren geleden was een 3D printer nog heel speciaal, nu is er in elke grote stad een hub waar de beschikking is over 3D printers. Daarnaast is het voor particulieren mogelijk om zelf printers te kopen en is er open source waarop tekeningen en bestanden worden gedeeld. Naast het traditioneel printen met kunststof, zijn er ook mogelijkheden voor het printen met papier, beton en staal. De 3D printer is onderdeel van digitale ontwikkelingen die samen met het traditionele ambacht kan leiden tot nieuwe ideeën. Modeontwerpster Iris van Herpen omschrijft het als een symbiose; “ambacht deelt zijn plaats met nieuwe technieken en technologieën”.

Als mensen aan robots denken, komen vooral beelden uit futuristische films naar voren. Een robot met armen en benen met een gezicht dat steeds meer op dat van ons begint te lijken. Maar de robot is nog steeds niet in staat om complexe manoeuvres uit te voeren en heeft moeite met navigatie, maar de ontwikkelingen gaan heel snel.

De robotarm heeft al veel fabrieksarbeiders hun baan gekost. Anderzijds zijn veel hoogwaardige banen ervoor teruggekomen, want ook de robot heeft aansturing nodig.

Nieske Vergunst en Bennie Mols bespreken in het boek Hallo Robot enkele utopische en dystopische visies op de robot. Als de robots

Ryoji Ikeda - Data Tron

49

komen zullen de mensen niets meer hoeven te doen en volgt een leven met wel heel veel vrije tijd.

De keerzijde zou volgens sommigen kunnen zijn dat de robots zich zelfstandig gaan ontwikkelingen en de macht zullen grijpen en daarmee een gevaar voor de mensheid zullen vormen.

De sociale impact van de digitalisering is op dit moment heel zichtbaar en zal groter worden als AI en robotica steeds meer een rol gaan spelen in ons, werkzame, leven.

De tweede industriële revolutie had een grote impact op de banen van de fabrieksmedewerkers. De derde industriële revolutie had een grote impact op de kantoorbanen. In de financiele sector gaan banen verloren, omdat computers veel sneller en efficiënter kunnen werken. Banken zullen een ander bedrijfsmodel moeten ontwikkelingen en worden tech bedrijven, of zij zullen worden verdrongen door techbedrijven, de Fintech.

Over een aantal jaren kan met behulp van AI een grote internationale bank gerund worden met een beperkt aantal medewerkers in vergelijking met de huidige personeelsbezetting. Robotica heeft een grote invloed op ons leven en die invloed zal toenemen. Het model waarbij de mensen gaan samenwerken met robots is heel aannemelijk, de mens en robot worden collega’s.

Een van de eerste gedachten bij digitalisering is dat mensen hun banen kwijt zullen raken, maar er zijn ook geluiden dat digitalisering in elk segment nieuwe banen zal opleveren.

De kans is aannemelijk dat mensen van banen moeten wisselen en zich moeten laten omscholen, zo zegt hoogleraar in ondernemingsfinanciering en financiële markten Arnoud Boot. De digitalisering vraagt een enorme flexibiliteit van de mens.

Om zich te handhaven tussen die snelle veranderingen, zal de mens zich als een kameleon moeten opstellen ten opzichte van vele zaken en zeker ook ten opzichte van het werk.

Werken is voor mensen niet alleen het vervullen van een maatschappelijke

verantwoordelijkheid of het verdienen van geld. Werken geeft status en zorgt voor sociale contacten, daarnaast geeft het een gevoel van voldoening. Deze voldoening komt niet per se voort uit het geld dat elke maand op de bankrekening wordt bijgeschreven. De Oostenrijkse hoogleraar Internetregulering van Oxford University, Viktor MayerSchönberger, beschrijft in zijn boek De Data economie dat we door het veranderende werklandschap een nieuwe manier moeten zoeken om onze identiteit te definiëren. Hij beschrijft dat de bundel van taken die wij nu uitvoeren voor ons werk, straks ‘ontbundeld’ gaat worden. Dat zal betekenen dat een groot deel van de werkuren door de digitalisering verspreid kan worden over de gehele week. De overige uren in de week kunnen besteed worden aan het leren van nieuwe vaardigheden. Terwijl Mayer-Schönberger beschrijft dat wij nieuwe manieren moeten zoeken om onze identiteit te definiëren, legt Sennet in zijn boek, De Ambachtsman, uit dat het bestuderen van ambachten daarbij kan helpen. Het met eigen handen maken van objecten geeft de geest verruiming en voldoening.

Ook kan er, net als nu al wordt gedaan, tijd worden besteed aan het vervullen van maatschappelijke bezigheden, zoals vrijwilligerswerk.

Deze spreiding van uren en met name de afname van het aantal gewerkte uren leidt ertoe dat mensen minder gaan verdienen. Het basisinkomen is hier wellicht een oplossing voor. Enkele landen, zoals Finland en Canada, zijn gaan experimenteren met vormen van een basisinkomen. Een beperkte toelage ondersteunt de mensen, maar zorgt er ook voor dat de mensen worden uitgedaagd om zich te ontwikkelen.

Hoe onze werkende toekomst eruit zal zien, is niet te voorspellen. Dat er veel gaat veranderen door de digitalisering is duidelijk en er zal veel van de flexibiliteit van de mens gevraagd worden. Daarnaast is het goed om te weten dat typisch menselijke eigenschappen zoals gedrevenheid, karakter, communicatieve vaardigheden en creativiteit niet te digitaliseren zijn.

Charging Bull - Arturo Di Modica

Paleis in het digitale tijdperk

het geld

De digitalisering en de evolutie van het werken leveren een sterke bijdrage aan het veranderde economische landschap in de wereld. De traditionele markteconomie raakt versnipperd in meerdere deeleconomieën, zoals de platform-, de digitale en de creatieve economie.

groot deel van de werkende mensen actief is in de dienstensector. In deze periode zijn steeds meer mensen gaan werken in kantoorgebouwen. De diensteneconomie wordt nu opgevolgd door de kenniseconomie waarin het ontwikkelen en delen van kennis de voornaamste productiefactor is, innovatie leidt zo tot economische groei. De kenniseconomie is zich met name kort voor en na de laatste eeuwwisseling sterk gaan ontwikkelen.

In wezen is er nu sprake van meerdere economische systemen naast elkaar met ook mengvormen van diverse subsystemen, zoals een ruil-, platform-, digitale en creatieve economie. Overigens blijft ook de ‘maakeconomie’, de industrie, een belangrijke factor; meerdere systemen bestaan zo naast elkaar en versterken elkaar.

Economische veranderingen hebben, historisch gezien, een sterk verband met veranderende samenlevingsvormen en industriële ontwikkelingen.

Lange tijd bestond het economische stelsel in de westerse wereld uit het feodalisme. Het woord feodalisme is afgeleid van feudom, het Latijnse woord voor leen. Het leenstelsel in Europa is ontstaan aan het einde van het Romeinse Rijk, 500 jaar na Christus en heeft in het Westen bestaan tot circa het einde van de middeleeuwen, omstreeks 1500. De lenen werden uitgegeven door de koning aan andere, kleinere, machthebbers en groot grondbezitters, de vazallen. Het was een overeenkomst waarbij het ging om geld, grond en steun. Het feodalisme was later een vrij symbolisch systeem en de voorloper van het vroege kapitalisme. Het kapitalisme is een economisch model waarin bedrijven door middel van goederen en/of diensten een zo groot mogelijke winst proberen te behalen. De definitie van het kapitalisme verschilt overigens per tijdsperiode en ook leggen economen andere accenten in hun beschrijving van het systeem.

De westerse samenleving was een landbouweconomie, de voornaamste economische factor was de landbouw en het verhandelen van goederen uit deze sector. Pas tijdens de industriële revolutie veranderde het economische landschap naar een markteconomie. De markteconomie kende zijn puurste vorm aan het begin van de industriële revolutie, eind achttiende eeuw.

De sterke groei bod aan een groot deel van de samenleving werk, waardoor de mensen meer financiële vrijheden kregen.

In de markteconomie bepalen vraag en aanbod de prijs van goederen en diensten.

In theorie leidt deze vorm tot een markt van vrije concurrentie. De postindustriële economie, ook wel diensteneconomie genaamd, omschrijft de periode na de industriële revolutie waarbij een zeer

De robotarm en de 3D-printer zijn kenmerken van de creatieve economie, een term in de jaren negentig van de vorige eeuw bedacht in Australië en gerelateerd aan het begrip ‘nieuwe economie’. Het is een economie waarin wordt uitgegaan van de creativiteit van de mens: innovatie en het verwerven en verwerken van informatie zijn belangrijke aspecten. Bij innovatie wordt niet alleen gesproken over het scheppen van nieuwe vernuftige producten, maar ook over het vernieuwen van processen en beleid. De creatieve economie wordt gezien als een kenniseconomie, waarin het ontwikkelen en delen van kennis bepalend is. De creatieve economie toont ook de waarde van het nieuwe produceren, het maken van specialistische producten, die niet kunnen worden ontworpen en gefabriceerd in lagelonenlanden. Zo krijgt ook ambacht een nieuwe betekenis en uitstraling. Andere bedrijfstakken die onderdeel zijn van de creatieve economie zijn culturele instellingen, de design- en architectuurbranche, de filmen software-industrie en de ambachtelijke beroepen zoals de meubel- en sieradenmaker. Ook de speciaal bierbrouwerijen kunnen als voorbeeld worden genoemd. Deze beroepen brengen een oud ambacht met nieuwe middelen, zoals crowdfunding, weer tot leven.

55

Paleis in het digitale tijdperk

De platformeconomie en de deeleconomie zijn sterk met elkaar verbonden.

De platformeconomie faciliteert de deeleconomie, waarbij de deeleconomie te definiëren is als een socioeconomisch systeem waarin het delen en collectief consumeren en gebruiken centraal staan. Het gaat om de gezamenlijke creatie, productie, distributie, handel en consumptie van goederen en diensten. De platformeconomie speelt zich voornamelijk af op het internet.

Daar worden de aanbieder en de koper aan elkaar gekoppeld. De platformeconomie is niet meer weg te denken uit onze samenleving, wij zoeken via Google, delen via Instagram of Linkedin, kijken via Netflix, lezen via Readly, luisteren via Spotify of Soundcloud, kopen via Marktplaats en we reizen naar een Airbnbadres. Zelfs ons liefdesleven verloopt via de platformen, zoals Tinder en Happn. De basisgedachte van de platformen is om ons leven makkelijker te maken. Daarnaast zijn veel platformen redelijk transparant, de platformen werken door middel van beoordelingen van aanbieder en koper. Zo is er ruimte voor concurrentie.

Steeds meer bedrijven werken door middel van de platformeconomie, zoals de financiële dienstverleningen en de advocatuur.

Bovengenoemde economische vormen hebben gemeen dat zij ontstaan op basis van communicatie en creativiteit, menselijke eigenschappen die kenmerkend zijn voor een nieuwe economische stroming, de human economy, die gezien kan worden als de opvolger van de kenniseconomie.

Human economy, de menselijke economie, is gebaseerd op de gedachte dat de digitalisering ons veel en vervelend werk uit handen zal nemen. En zoals eerder al genoemd, zijn de menselijke factoren zoals gedrevenheid, karakter, communicatieve vaardigheden en creativiteit niet te digitaliseren.

omschrijven zij deze plaatsen als volgt: “A creative hub is a place, either physical or virtual, which brings creative people together.

It is a convenor, providing space and support for networking, business development and community engagement within the creative, cultural and tech sectors”.

De dynamische werking van de creatieve hubs heeft niet alleen voordelen voor de creatievelingen of bedrijven die zich vestigingen op die locaties. Vaak zijn de hubs toegankelijk voor publiek, waardoor de verbintenis tussen aanbieder en koper sterker wordt. Hierdoor heeft het ook impact op de omgeving van de hubs, meer ondernemingen vestigen zich daar.

Vanwege de diversiteit van de gebruikers vindt er veel interdisciplinaire samenwerking plaats, waardoor nieuwe inzichten zich kunnen ontwikkelen. In zekere zin is de creatieve hub een tegenhanger van de globalisering, want in de creatieve hub wordt kleinschalig en face-to-face gewerkt. De creatievelingen ontwikkelen producten of diensten op menselijke schaal met een invoelbaar verhaal.

Mensen willen naast een goed product, een product met een beleving: waar is het ontworpen en geproduceerd, welke mensen hebben het ontwikkeld, wat was hun visie, hun idee over duurzaamheid, wat was hun doel.

Als tegenreactie op de massaproductie is de puur materialistische gedachte van de kopers vervangen door de behoefte aan een product met een betekenis en een diepere gedachte.

Een creatieve hub verbindt mensen door middel van kunst, concepten en ervaringen om zodoende tot nieuwe inzichten te komen.

Of, geparafraseerd, zoals de Engels premier Winston Churchill zei ‘We shape our buildings and afterwards our buildings shape us’.

In deze veranderende economische wereld zijn plaatsen ontstaan waar creatieve ondernemers zich bij elkaar vestigingen, de creatieve hub. Dit gebeurt veelal in de relicten van de oude economie, zoals in fabriekshallen, maar ook in nieuwe gebouwen.

In een onderzoek van The British Council naar de opmars van creatieve hubs in Engeland, 57

The Apartment (1960)

Paleis in het digitale tijdperk

het werken

In 1970 verscheen het opzienbarende boek Future Shock geschreven door de Amerikaanse futuroloog Alvin Toffler. In dit boek geeft hij zijn visie op hoe de toekomst er mogelijk uit zou kunnen zien. Zo schrijft hij over het werken in de toekomst: “We would no longer have fixed professions and places of work and would constantly update our skills and move to find work”. Bijna vijftig jaar later is een deel van zijn voorspellingen uitgekomen, een deel van de werkende mensen heeft geen vaste baan, maar werkt als zzp’er. Het continu leren van nieuwe vaardigheden is ten tijde van de digitale revolutie steeds belangrijker geworden. Een andere quote van Toffler illustreert dat het eigenlijk niet mogelijk is om de toekomst nauwkeurig te voorspellen, “the most important thing is to understand the general outlines of where we’re going”. Hoe wij werken in de toekomst is niet te voorspellen. Hoe wij nu willen werken is eveneens lastig te omschrijven.

In april 2017 opende het gloednieuwe hoofdkantoor van Apple in Bay Area City haar deuren.

er postits op om ze zichtbaar te maken, zo komen gebruikers en architectuur elkaar, letterlijk, tegen. Een ander probleem van de grote, open kantoorruimtes is dat er volgens werknemers een gebrek aan privacy is. De daarbij komende geluidshinder belemmert de werknemers om rustig te werken. De cubicle is nog een standaard kantoorproduct in Amerika, dit zou kunnen verklaren waarom de werknemers de overstap naar de openwerkvloer als negatief ervaren. Overigens is geluidshinder een terugkerend probleem bij veel kantoorruimtes, ook bij de zo populaire WeWork-achtige kantoren.

Een ander probleem bij deze kantoorruimtes is de geslotenheid naar de omgeving. De officiele naam van het kantoorgebouw is de Apple Campus. Campus referent aan de Amerikaanse universitaire campussen, daar heeft een campus een open karakter waar een breed scala aan gebruikers komen en activiteiten plaatsvinden. De Apple Campus is een naar binnen gekeerd gebouw dat geen enkele interactie aangaat met zijn omgeving.

De donutvorm staat daar als een autonoom object, dat vijf miljard dollar heeft gekost, maar niets teruggeeft aan zijn omgeving.

Dit commentaar wordt ook gegeven met betrekking tot de Amazon Sphere, het nieuwe kantoor van Amazon in Seattle dat bestaat uit drie in elkaar grijpende bollen. Het gebouw bevat vanzelfsprekend kantoorruimtes en er is een heus regenwoud nagebootst. Maar dat is niet toegankelijk voor het publiek, zelfs niet tijdens de te boeken tours door het gebouw.

De vice president van Amazon John Schoettler verklaart dat het gewoon een alternatieve werkplaats is voor de werknemers. Het is een gemiste kans voor bedrijven om een interactie aan te gaan met hun omgeving en daardoor met hun klanten.

Het futuristische hoofdkantoor ontworpen door de Britse architect Norman Foster is een weerspiegeling van de Apple producten: glanzend en gaaf. Het donutvormige kantoor doet dienst als campus waar innovatie en samenwerking voorop staan.

Het bevorderen van samenwerking is de reden waarom het gebouw rond is.

Volgens financieel directeur van Apple, Peter Oppenheimer, bevordert de vorm de ‘workflow’. Oppenheimer is van mening dat vierkante of rechthoekige gebouwen samenwerking belemmeren. Tevens verklaart hij dat een rond gebouw makkelijker is voor de onderlinge bereikbaarheid, je loopt gemakkelijk naar elkaar toe. In de eerste weken na de opening van dit bijzondere gebouw kwamen de klachten. Voor het bevorderen van interactie en samenwerking zijn de werkvloeren voornamelijk open, indien gesloten is dat uitgevoerd door middel van strak gedetailleerde glazen tussenwanden.

Strak, net zoals de producten van Apple. Deze glazen wanden zijn zo goed gedetailleerd dat een aantal werknemers ze over het hoofd zagen en zodoende snijwonden aan het hoofd opliepen. Werknemers plakten

Het door OMA gerenoveerde kantoorgebouw van het ministerie van Buitenlandse Zaken en het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat in Den Haag, wordt duidelijk dat architecten schitterende ontwerpen kunnen creëren, maar dat de gebruikers er niets van moeten hebben. Een jaar na de opening wordt het gebouw alweer verbouwd. De werkende ambtenaren noemen het gebouw deprimerend door het vele gebruik van zwart.

61

Paleis in het digitale tijdperk

Minority Report (2002)

Mede door deze kleur ervaren sommige ambtenaren het kantoorgebouw als een mausoleum. Daarnaast zijn er te weinig werkplekken, dit komt omdat de meeste mensen niet willen flexwerken en ook niet vanuit huis willen werken. Een bepaalde disconnectie tussen gebruiker en gebouw lijkt een grote rol te spelen bij het ontstaan van deze misverstanden.

generatie Z, en daarbij specifiek moeten kijken naar hun relatie met de digitalisering.

De diverse veranderingen zal uiteindelijk ook leiden tot nieuwe architectonische typologieën voor de kantoorruimte. Het werken op een locatie naar keuze zal een mengvorm van nieuwe en oude typologieën geven. Het werken in een jungle, het werken in buitenruimtes of het werken in de welbekende kantoortuinen zijn een aantal voorbeelden, naast het werken waarbij de lichamelijke gesteldheid belangrijk is, op een fietstrainer met de laptop op het stuur. De typologie van het nieuwe kantoor is vrij en kent weinig grenzen, ja, er moet wel gewerkt worden, maar dat is altijd al de basis geweest.

Zoals eerder beschreven is er weinig nodig om te kunnen werken: een ruimte, een tafel, en toegang tot de digitale wereld. De typologie is daardoor ook ongebonden. Wellicht is de typologie van het kantoor in de eeuw van de digitalisering wel de eerste typologie waarbij een gebouw, speciaal ontworpen voor de werkzaamheden, overbodig is geworden. De typologieën veranderen heel gemakkelijk en passen zich aan, ze volgen de wensen, de werkzaamheden van de gebruiker.

De typologie van het kantoor in de eeuw van de digitalisering kenmerkt zich door hyperflexibiliteit en geeft daarmee ruimte aan de grote veranderingen die nog zullen plaatsvinden.

De invloed van de digitalisering op ons leven wordt steeds groter waardoor ook de betekenis van werk verandert. Het economisch landschap verandert ook in hoog tempo. Verder zal in de komende jaren een belangrijke demografische verandering plaatsvinden. De vergrijzing is reeds begonnen en zal aan invloed winnen op onze sociaaleconomische status en bovendien zullen de starters op de arbeidsmarkt hun rol opeisen, maar op een andere wijze dan vroeger. Tegelijkertijd zullen vier verschillende generaties hun werkzaamheden op de werkvloer uitvoeren: Babyboomers, generatie X, generatie Y, ook wel millennials genoemd, en generatie Z. De vier generaties hebben elk hun eigen sociale karakter met hun eigen wensen en invloed op de werkomgeving. De Babyboomers en generatie X zijn geboren voor het digitale tijdperk, generatie Y is geboren tijdens de digitale revolutie en generatie Z wordt groot met de verworvenheden van het digitale tijdperk. Hieruit concluderen sociologen dat de generatie Z last heeft van concentratieproblemen en minder vaardig is in het aangaan van sociale contacten buiten de digitale wereld. En dat terwijl generatie Y, hun collega’s, juist behoefte hebben aan sociale interactie op de werkvloer. De sociologische uitspraken over generatie Y en met name generatie Z zijn aannames, het is onmogelijk om exact te voorspelen hoe de generaties zich zullen ontwikkelen. Deze diversiteit vraagt van ontwerpers om meer te ontwerpen voor de volgende generaties en niet voor de huidige, zo zegt hoofd research Micheal O’Neill van meubelfabrikant Haworth.

De meeste creaties worden ontworpen voor de millennials, terwijl vanaf het moment dat het project begint tot aan de oplevering enkele jaren tussen zitten. Volgens O’Neill zouden ontwerpers zich moeten richten op 63

Paleis in het digitale tijdperk

historisch perspectief

65

Paleis in het digitale tijdperk

XX

13XX monnink kopieert teksten

1454 de uitvinding van de boekdrukkunst

1560 het Palazzo degli Uffizi in Florence was een van de eerste kantoorgebouwen.

1700 de kantoorruimte scheepslieden tijdens de VOC

67

1729 het kantoorgebouw van de VOC in Londen

Paleis in het digitale tijdperk

18

1800 het kantoorgebouw The Bank of England

1846 de uitvinding van de lift

1876 de uitvinding van de telefoon

1879 de uitvinding van de verlichting

69

1885 Home Insurance kantoorgebouw in Chicago van Louis Sullivan

Paleis in het digitale tijdperk

19

1905 het ontstaan Taylorisme

1906 Larkin kantoorgebouw door Frank Lloyd Wright

1925 de uitvinding van de TV

1912 de glazen atrium door Otto Wagner

71

1939 Johnson Wax Kantoorgebouw door Frank Lloyd Wright

1936 Turing Machine

1952 1956 het Lever House in New york de uitvinding van de glasvezel ontworpen door SOM kabel

Paleis in het digitale tijdperk

1956 het ontstaan Burolandschaft

1961 de uitvinding van de Unimate robot

1957 Inland Steel Building in Chicago ontworpen door SOM

1964 uitvinding Action Office door Robert Propst voor Herman Miller

1973 de uitvinding van de mobiele telefoon

1973 het kantoorgebouw Centraal beheer in Apeldoorn door Herman Hertzberger

73

1982 de uitvinding van de mobiele computer

1980 het ontstaan van de cubicles

1982 het ontstaan van World Wide Web - WWW

20 Paleis in het digitale tijdperk

1980 SAS Hoofdkantoor met interne straat in Stockholm ontworpen door Niels Torp

2000 het ontstaan digitale nomade

2004 het Google hoofdkantoor in de California

2007 de uitvinding Watson computer door IBM

2005 allereerste co-working ruimte ter wereld

75

2011 Watson’s IBM wint Jeopardy

2008 het ontstaan van de Cloud

2018 Amazone kantoorgebouw met intern oerwoud in Seattle door NBBJ

2018 de uitvinding van de Kwantum Computer door IBM

Paleis in het digitale tijdperk

2018 2018 het Apple hoofdkantoor in het Facebook hoofdkantoor CaliforniÍ ontworpen door in Silicon Valley door Frank Norman Foster O’Gehry

77

Paleis in het digitale tijdperk

conclusie

Om ook maar een dag in de toekomst te kunnen voorspellen, zal het verleden begrepen moeten worden. De geschiedenis van de economische wereld en de kantoorruimte is eeuwenoud, de geschiedenis van de digitalisering zo’n honderd jaar, maar beide zijn tegenwoordig zeer complex met elkaar verweven. De drie onderdelen zijn apart van elkaar belicht en in historisch perspectief geplaatst. Voor de evolutie van de kantoorruimte zijn de verschillende typologieën geanalyseerd. Daarnaast zijn de architectonische ontwikkelingen die een grote impact hadden op de verandering van het kantoorlandschap belicht.

had ook een woonfunctie en er was ruimte voor entertainment en sociale contacten.

Hetzelfde gold voor de oude middeleeuwse gilde huizen, verschillende gildes, ambachten hadden daarin hun ‘bondskantoor’ gevestigd.

Daarnaast had het gildehuis een prominente plaats in de stad met een sociale plicht tot verbinding met de omgeving.

Het utopische kantoorgebouw in de eeuw van de digitale revolutie is aan te passen aan de gebruiker en de eisen van de tijd en de veranderingen die ongetwijfeld nog komen. Een hyper flexibel kantoor dat aan de buitenkant tijdloos is en aan de binnenzijde ‘leeg’ is, beweegt mee met de wensen en eisen van de gebruikers.

De snelle veranderingen door de digitalisering vragen om een buitengewoon flexibele houding van met name de werkende mens.

In de toekomst zal het nog belangrijker worden om meer in te zetten op permanente vorming en op het ontwikkelen van sociale en psychosociale vaardigheden.

Het toekomstige kantoorgebouw zal een plaats worden waar men samenkomt om te werken, te studeren, ideeën uit te wisselen en vaardigheden te ontwikkelen die zowel werk als niet werkgerelateerd zijn.

Daarbij kan de architectuur dienen als mediator tussen de data en de mens. De architectuur kan ervoor zorgen dat de mens zich in de digitale wereld niet verloren zal voelen, maar juist optimaal kan functioneren in een scala van netwerken. De architectuur van kantoorgebouwen legt ook het contact tussen het kantoorgebouw en de stedelijke omgeving.

Werken kan overal, waardoor de gebouwen en de ruimtes een totaal andere betekenis zullen krijgen en zichzelf moeten openstellen ten opzichte van de stedelijke context.

Zo bestaat de opgave om een gesloten gebouw, deze vorm hebben de meeste kantoorruimtes, om te vormen tot een semiopenbare interactieve werkplaats. Dit betekent niet dat de werkvloer een chaos wordt met werkenden en rond krioelende bezoekers, maar dat het kantoorgebouw open is en in verbinding staat met de omgeving, figuurlijk en letterlijk. Een kantoorgebouw is een sociale sphere waarin werknemers sociale interacties aangaan, deze functie kan het kantoor ook hebben voor de ‘buren’, de omgeving. Daarnaast zou het andere functies kunnen bieden, zoals vorming en onderwijs, vrijetijdsbesteding en ondersteuning bij de overgang naar de digitale samenleving.

Het kantoorgebouw gaat weer terug in de tijd, terug naar de hoogtij dagen van het Palazzo degli Uffizi in Florence. Het Palazzo diende niet alleen als werkruimte, maar 79

Cedric Price - Fun Palace

Paleis in het digitale tijdperk

literatuur

• Kuo, Jeanette. A-typical plan. Zurich: Park Books 2013.

• Mozas, Javier en Caruso St John Architects.

The office on the grass, the evolution of the workplace. Vicotria-Gasteiz: a+t architecture publishers 2017.

• Duffy, Francis. The new office. London: Conran Octopus Limited 1997 • The creative hubs report 2016 – prof jon dovey and prof andy c pratt.

British council • Steelcase Workspace Futures. Office Code.

Leinfelden-Echterdingen: Gesellschaft fur Knowhow-transfer in Architektur und Bauwesen 2009 • Stewart, Matthew. The other office.

Amsterdam: Frame Publishers, 2004 • Van Belleghem, Steven. When Digital Becomes Human. Leuven: LannooCampus 2014 • Titulaer, Chriet; De Kort, Niek. Kantoor van de Toekomst. Houten: Chriet Titulaer Produkties 1991 • Oswald, Ansgar. Offices : Construction and design manual. Berlijn: DOM Publishers 2013 • Polak-van ‘t Kruys, J.C. Het Paleis voor Volksvlijt. Amsterdam Stadsuitgeverij 1991

• Feddes, Fred. 1000 jaar Amsterdam: ruimtelijke geschiedenis van een wonderbaarlijke stad. Bussum: Thoth 2012 • Bijleveld, Marylse van. M.F. Duintjer (1908 - 1983) : strak, helder, open - architectuur als drager van een nieuwe samenleving.

Rotterdam: Bonas 2007 • Toffler, Alvin. Toekomst Shock. New York.

Random House 1970 • Jaffe, E. 2019. Public Realm. Sidewalk Toronto. 120-204 • Pelgrim, C. 2019. Over tien jaar is half Nederland niet meer geschikt voor zijn werk.

NRC handelsblad, 4-7 • Hueck, H & Went, R. 2019. Zes mythes over technologie .Het Financieele Dagblad. 6-9 • Wintermann, O & Daheim, C. 2015. 2050: The Future of Work. Delphi-Study of The Millennium Project.

83

Paleis in het digitale tijdperk

nawoord

Toen ik dit afstudeer onderzoek begon was het de bedoeling om antwoord te kunnen geven op de vraag hoe de kantoorruimte van de toekomst er uit zou zien. Maar na veel zoeken in literatuur en op het internet heb ik maar een gedeeltelijk antwoord gevonden.

Uiteindelijk heeft het mij meer kennis gegeven over de kantoor typologieën en de pogingen van de mens om de toekomst, te voorspellen, maar vooral is het mij weer duidelijk geworden dat de toekomst zeker op wat langere termijn niet te voorspellen is. En hoe we daar, als architect, mee om kunnen gaan. Het onderzoek heeft mij enig inzicht geboden in het nieuwe werken, maar ook in de digitalisering en de invloed daarvan op een metropool waar sociale interactie en stedelijke leven sterk veranderen.

sprake van een technologische revolutie van ongekende omvang die ons leven op veel gebieden ingrijpend zal veranderen.

Hoe dat zal verlopen is niet geheel duidelijk maar een flexibel en soms ook incasserend vermogen kan helpen om er op de juiste manier gebruik van te maken.

Met het nieuwe Paleis heb ik ruimte willen geven aan de ontwikkelingen, maar ook ruimte willen creëren voor de mens als sociaal wezen. Homo sapiens een tiental millennia na de Steentijd.

Mijn dank gaat uit naar • Floris Alkemade • Uri Gilad • Hanneke Kijne • Marilu de Bies • Lynn Ewalts • Jean-François Gauthier • Koen van Hoof • Annet Kloprogge • Roeland Meek • Jesse Mommers • Tineke Muilenburg • Sjoerd Olthof • Adri Verhoef • Leon van Vugt • Harm Wijrdeman • Rikkert Wijrdeman • Charlotte van der Woude

De flexibele houding van de mens ten aanzien van veranderingen is naar mijn mening van groot belang.

Die houding bestond ten tijde van de bouw van het Paleis voor Volksvlijt in de jaren zestig van de negentiende eeuw, toen de grote technische veranderingen van die tijd ten volle in Nederland tot ontwikkeling kwamen.

Ruim anderhalve eeuw later is er opnieuw

• JHK architecten • op ten noort blijdenstein architecten

85

Paleis in het digitale tijdperk

Paleis in het digitale tijdperk

87

In het hart van de hoofdstad op een plaats met een rijke geschiedenis wordt een klassieke bank met een letterlijk gesloten structuur veranderd in het Paleis voor Volksvlijt in het digitale tijdperk. Het roemruchte centrum van de vernieuwing in de negentiende eeuw, het Paleis voor Volksvlijt herrijst.

Dit nieuwe paleis omarmt het heden maar refereert ook aan het verleden. Het heeft de grandeur, de toegankelijkheid en de functionaliteit van het Paleis voor Volksvlijt De schoonheid en logica van Duintjer’s ontwerp voor De Nederlandsche Bank blijft behouden maar het wordt nu opengesteld voor de mensen in de stad. Het biedt de stad een diversiteit aan functies en mogelijkheden met betrekking tot werken, stedelijk leven en digitalisering.

De ring van Duintjer wordt een unieke plaats ten behoeve van de urbane samenleving in een stad waar de grenzen in de nieuwe digitale wereld worden verlegd. De ring omvat de twee nieuwe torens, die symbool staan voor de veranderlijke samenleving door de digitalisering. Zij tonen na de revisie de flexibiliteit en modulariteit van onze leefomgeving.

Paleis in het digitale tijdperk

Door de diversiteit aan functies en gebruikers biedt dit nieuwe Paleis een unieke plaats voor educatie, werk, sociale interactie en vrije tijdsbesteding. Een Paleis voor individuen, groepen en bedrijven die ieder hun weg op een geheel eigen manier vinden op het plein, in de ring, de torens en de kelder en zo het gebouw op hun eigen wijze gebruiken.

De ruimte onder en rondom het gebouw wordt weer onderdeel van de stad Amsterdam en biedt een scala aan stedelijk leven met concerten, markten, een buitenbioscoop, schaatsbaan, expositie ruimtes, innovatieve en sport evenementen.

digitalisering Ryoji Ikeda - The Radar

89

Paleis in het digitale tijdperk

91

Paleis in het digitale tijdperk

interactie tussen mens en computer

93

Paleis in het digitale tijdperk

diverse schetsontwerpen

95

Paleis in het digitale tijdperk

97

Paleis in het digitale tijdperk

99

Paleis in het digitale tijdperk

stedelijke reeks van vernieuwingen

101

Paleis in het digitale tijdperk

openbare ruimte

stedelijk groen bereikbaarheid

103

Paleis in het digitale tijdperk

1736

1866

1900

105

Paleis in het digitale tijdperk

1929

1968

1991

107

Paleis in het digitale tijdperk

modernistische grandeur van het interieur

109

Paleis in het digitale tijdperk

Aan de rand van de grachtengordel in Amsterdam ligt het Frederiksplein. Dit plein is onderdeel van een stedelijke reeks van vernieuwingen, waartoe ook het voormalig marine terrein, het Museumplein, het Leidseplein en het Westerpark behoren.

De locaties zijn van cultureel en innovatief belang voor de stad. Stedenbouwkundig gezien heeft het Frederiksplein een grote hoeveelheid vierkante meters dat nauwelijks door de stad wordt gebruikt. In een stad waar ruimte schaars is, biedt het Frederiksplein veel ruimte voor stedelijke leven. Even als ruimte is groen een schaars goed in het binnenstedelijk gebied. Het Frederiksplein kan net als vroeger weer een mooi en geliefd park worden. Aan de rand van de grachten gordel is het Frederiksplein een verbinding tussen het centrum en de wijken buiten het directe centrum, waardoor het ook logistiek een sterke bruikbare heeft.

Het Frederiksplein heeft een rijke geschiedenis. Van 1736 deed het plein dienst als toegangspoort voor mensen en producten die uit het zuiden kwamen. Een plaats waar mensen elkaar ontmoeten en handeldreven.

Vanaf 1866 tot 1929 stond het iconische Paleis voor Volksvlijt daar. Het Paleis voor Volksvlijt was een schouwvenster naar de wereld waar de nieuwste technologieĂŤn en industriĂŤle producten werden vertoond. Een plek ook waar mensen bij elkaar kwamen voor ontspanning en vermaak. In 1929 brandde het Paleis af, alleen de galerij bleef over. Na de brand heeft de galerij nog enkele jaren dienst gedaan als winkelpassage, in 1968 volgde de sloop, een roemloos einde van een spraakmakend gebouw. In 1968 vestigde de DNB zich op het Frederiksplein. Het ontwerp van Duintjer deed veel stof opwaaien vanwege zijn modernistische uitstraling met beton, staal en glas. In 1991 werd de uitbreiding van Abma toegevoegd. Ook dit ontwerp was controversieel.

De schoonheid en logica van de zwevende ring, de ring van Duintjer, op haar betonnen constructie heeft een grote architectonische waarde voor de stad. , waarvan beter gebruik gemaakt kan worden. Deze schoonheid werd mij na een rondleiding nog duidelijker. Het gebruik van travertin, tropische hardhout en betonnen structuur geven het gebouw een

grandeur. De vide aan de pleinzijde is een van de fraaie architectonische vondsten, die op dit moment helaas onvoldoende zichtbaar zijn. De ring van Duintjer reageert met haar zijkanten op de omgeving.

111

Paleis in het digitale tijdperk

113

Paleis in het digitale tijdperk

115

Paleis in het digitale tijdperk

kantoor

data center

horeca co-working expositie

educatie

multi-functionele auditorium werkplaatsen sport badhuis zwembad

parking

warmte opslag

117

Paleis in het digitale tijdperk

maaiveld

toegankelijkheid

openheid

119

Paleis in het digitale tijdperk

onder de stedelijke stoa lente

121

Paleis in het digitale tijdperk

onder de stedelijke stoa herfst

123

Paleis in het digitale tijdperk

nieuwe en verlenging bestaande circulatie

125

Paleis in het digitale tijdperk

eerste verdieping

vide

kernen

127

Paleis in het digitale tijdperk

eerste verdieping - plaza

129

Paleis in het digitale tijdperk

co-working ruimte

131

Paleis in het digitale tijdperk

ruimtes

hergebruik hekwerk Peter Struycken

flexibele inrichting werkomgeving

afsluitbaarheid

133

Paleis in het digitale tijdperk

eerste verdieping - openbare omloop

135

Paleis in het digitale tijdperk

tweede verdieping

daktuin

137

Paleis in het digitale tijdperk

139

Paleis in het digitale tijdperk

141

Paleis in het digitale tijdperk

143

Paleis in het digitale tijdperk

gevelaanzicht westzijde winter

145

Paleis in het digitale tijdperk

flexibele inrichting maaiveld

flexibele inrichting eerste verdieping

147

Paleis in het digitale tijdperk

gevelaanzicht westzijde zomer

149

Paleis in het digitale tijdperk

hoogbouw

digitalisering Ryoji Ikeda - Data Tron

151

Paleis in het digitale tijdperk

digitale flexibliteit

rationeel data

zuilen digitalisering en werken

153

Paleis in het digitale tijdperk

155

Paleis in het digitale tijdperk

Het werken zal steeds meer plaats vinden in de digitale wereld. Het gebruik van schermen neemt toe en de hoeveelheid schermen ook, dit vereist een ander gebruik van ruimte.

De ruimte vormt zich om de individuele werkplekken met daar omheen de overige faciliteiten voor ontspanning.

Het welbevinden van de werknemers speelt een steeds grotere rol bij de tot stand komen van een kantoorruimte. Het gebruik van natuurlijke materialen, natuurlijke licht en groen dragen bij aan een betere werkhouding en productiviteit. De kantoorruimte als, een groene tuin, zal de werknemer ten goede komen.

157

Paleis in het digitale tijdperk

In het tijdperk van de vierde industriÍle revolutie zal robotica een belangrijk onderdeel worden van ons werkende leven. De inzet van robots als collega’s in de kantoorwereld vraagt om meerdere type’s ruimtes waarbij de mens apart werkt en een gebied voor de robots met daarbij een zone voor interactie en samenwerking. Het voordeel van robots is zij

niet hoeven te voldoen aan de Arbowetgeving en zodoende onder andere geen daglicht nodig hebben.

In de afgelopen jaren is de afstand tussen werkgever en werknemers steeds kleiner geworden. Werknemers krijgen een grote hoeveelheid vrijheid. Met de komst van de volgende generatie op de werkvloer, waarvan wordt gezegd dat zij wel vrijheid willen, maar ook duidelijke afspraken zal de kantoorruimte mee veranderen. De ouderwetse hiĂŤrarchie

tussen werkgever en werknemers zal mogelijk een nieuwe vorm krijgen.

159

Paleis in het digitale tijdperk

Er ontstaan in de huidige tijd nieuwe vormen van werken, zoals het agile werken. De werkwijze heeft invloed op het gebruik van de kantoorruimte.

Er bestaan globaal vier soorten ruimtes in een kantoor: werkruimtes voor de medewerkers en vergaderruimte en uiteraard ook een ruimte voor opslag en een toiletgroep. Deze

vier kantoorelementen bevinden zich in flexibele modules. De modules bewegen door middel van Kunstmatige Intelligentie en passen zich aan de werkwijze van een bedrijf op dat moment.

Werknemers willen graag een variabele werkomgeving, door middel van wanden kunnen de ruimtes elke dag kleiner of groter worden. De ruimtes kunnen zo ook meegroeien met de verlangens van de bedrijven. De wanden dienen daarnaast als projecteer- of schrijfwand.

161

Paleis in het digitale tijdperk

routing hoogbouw

rigide en zware constructie huidige hoogbouw

163

Paleis in het digitale tijdperk

De groeiende torens symboliseren de continue verandering van de digitale en de werk wereld

hergebruik warmte data center ondergrondse opslag

165

Paleis in het digitale tijdperk

flexibele stalen constructie

De openheid en grandeur van oorspronkelijk ontwerp van Duintjer zal hersteld worden en toegankelijk worden gemaakt voor de stad.

Waar de ring van Duintjer diverse functies heeften verschillende gebruikers van ruimte voorziet en openbaar is heeft de hoogbouw een meer gesloten structuur. De hoogbouw symboliseert de digitale verandering en haar flexibiliteit.

Dit kunstwerk van de Japanse Kunstenaar Ryoij Ikeda toont deze snel veranderende gedigitaliseerde wereld. Werken en communiceren via het flexibele digitale netwerk, dat gedragen wordt door de rationaliteit van een data center. De ontmoeting van de mens met de digitale wereld is het uitgangspunt voor de twee torens. Het data center heeft een oneindig ronde vorm met flexibele uitstraling en met een rationele indeling. De kantoortoren met een gevel met een matrix uitstraling heeft een volledig flexibele inrichting. Op de plattegrond is de rationaliteit van de data toren te zien. In tegenstelling tot de leegte van de kantoortoren. Die leegte symboliseert de oneindige mogelijkheden voor het nieuwe werken door de digitalisering.

Mijn afstuderen begon met de zoektocht naar werk typologie van het nieuwe werken in de toekomst. Een zoektocht langs de geschiedenis van werken, de veranderlijke economische situatie en de digitalisering.

Er bestaat geen vaste werk typologie. Het interieur is onafhankelijk van de tijd. Het exterieur is hyperflexibel, waardoor het gebouw mee kan veranderen met zijn tijd en gebruiker.

De hoofdrouting loopt via de data toren. De toren die alle verbinding draagt . De routing in de werktoren gebeurt door middel van trappen en liften die aan de zijkant van de toren hangen. De schachten kunnen relatief eenvoudig groter en kleiner worden naar mate de bedrijven in de toren veranderen.

De torens symboliseren dan ook de veranderlijkheid door de digitalisering. Beiden torens kunnen meegroeien met de situatie die vereist wordt door de werkenden of de data gebruikers. Dit is dan ook een van de redenen om de bestande torens van Duintjer en Abma te demonteren en te vervangen voor twee ranke torens met een stalen constructie en vloeren van hout. Zo kunnen de torens

mee groeien en weer gedemonteerd worden indien nodig. In een data center ontstaat veel warmte, waarvan tot nu toe weinig wordt hergebruikt. De data toren op het Frederiksplein gebruikt haar warmte voor verschillende doeleneinden – het verwarmen van de kantoorruimtes, de daktuin, de groente kas voor het restaurant en de baden in de kelder. Daarnaast wordt de kluis van de DNB hergebruikt als warmte opslag. Net als het restwarmtegebruik en de demontabele constructie zijn de gevels ook onderdeel van de duurzame opzet van de torens. De gevel van de data toren bestaat uit polycarbonaat panelen met een lange levensduur en zijn onderdeel van de natuurlijke ventilatie. De werktoren heeft een gevelbekleding met zonnepanelen.

167

Paleis in het digitale tijdperk

169

Paleis in het digitale tijdperk

gevel werktoren zonnepanelen

gevel datatoren polycorbonaat panelen

171

Paleis in het digitale tijdperk

kelder

The baths of Caracalla Laurens Alma Tadema

173

Paleis in het digitale tijdperk

verholen badhuis

175

Paleis in het digitale tijdperk

toegangspassage

labyrint

Het badhuis is van oudsher een plaats waar men bij elkaar kwam voor sociale interactie en het voeren van gesprekken over sociale en politieke problemen. Maar het was ook een plaats voor ontspanning en het wegspoelen van de dagelijkse zorgen. Dit badhuis, verwarmd met de restwarmte van het datacentrum, bevrijdt de gebruiker van de digitale wereld. Het badhuis bestaat uit verscheidene baden. En heeft een totaal andere uitstraling dan de bovenbouw. De baden zijn toegankelijk door een ondergrondse passage die recht op de waterkant afloopt.

De plaatsing van de wanden in met name het badhuis heeft een labyrintische werking. De kelder huisvest naast het badhuis het eerste 100 meter zwembad ter wereld. Ook is er een parkeergarage in de kelder gelokaliseerd.

177

Paleis in het digitale tijdperk

verholen 100 meter zwembad

179

Paleis in het digitale tijdperk

huidige situatie kruizing van verschillende stromingen

181

Paleis in het digitale tijdperk

huidige situatie kruizing van verschillende stromingen

toekomstige situatie groot plein voor wandelaren en fietsers

183

fysieke en visuele versperringen maaiveld

Paleis in het digitale tijdperk

belemmering historische zichtlijn

Het Frederiksplein bestaat uit twee delen, een gebouw en een park. Het huidige plein huisvest een wirwar van verbindingen.

Door deze obstakels wordt het plein in twee gesplitst, het gebouw komt als ware op een eiland te staan. Ook de driehoekige parkjes zijn zowel fysiek als visueel van elkaar gescheiden. In de huidige situatie is door de bomen en de verbinding tussen de twee torens de historische zichtlijn ten tijde van de Utrechtse poort verloren gegaan. De verbinding tussen de torens zal slechts bestaan uit een drietal transparante loopbruggen. Het nieuwe Frederiksplein is toegankelijk voor wandelaars en fietsers. De trambaan wordt verlegd naar de kopse kant van de onderste driehoek met parkje. En het autoverkeer wordt rondom geleid. Hierdoor ontstaat er een plein, waar men zich veilig kan bewegen. En zo wordt het gebouw weer onderdeel van zijn omgeving, het grote plein.

Dit plein biedt ruimte aan verschillende activiteiten voor allerlei doelgroepen.

Het plein is op vrij te doorkruisen voor wandelaars en fietsers. Het wordt ingedeeld door de contouren van het Paleis voor Volksvlijt en twee driehoekige tribunes. De oude pilaren van het Paleis voor Volksvlijt tonen de oude agora van het paleis. de pilaarvoetstukken creĂŤren stoom waardoor er een spiegelende oppervlak ontstaat.

Daarnaast doet de ruimte tussen het gebouw en de tribunes dienst voor verschillende functies in de verschillende seizoenen, zoals zomerconcerten en sportevenementen, een markt in de herfst en een schaatsbaan in de winter.

185

Paleis in het digitale tijdperk

187

Paleis in het digitale tijdperk

189

Paleis in het digitale tijdperk

191

Paleis in het digitale tijdperk

zonneveld

sport- en speelveld

waterkant

193

Paleis in het digitale tijdperk

de dagelijkse gang van zaken lente

sport evenement zomer

markt herfst

schaatsbaan winter

195

Paleis in het digitale tijdperk

197

Paleis in het digitale tijdperk

Paleis in het digitale tijdperk Simon Wijrdeman Floris Alkemade + Hanneke Kijne + Uri Gilad master architecture academie van bouwkunst Amsterdam oktober 2019

199