Journal Alert 2022 nr. 3

Journal Alert Tables of contents 2022 Nr. 3– Week 16 t/m 25

Agora AD Architectural Design Arch+ de Architect The Architectural Review A+U Architecture and Urbanism De Blauwe Kamer Detail Groen JOLA Oase Topos Witte Raaf

2 4 7 10 13 18 22 25 30 35 39 41 43

Article service!

Ask for a copy of an article of your choice and we will send a pdf to you: Bouwkunst-bibliotheek@ahk.nl Subscribe / unsubscribe Bouwkunst-bibliotheek@ahk.nl Journal Alert

28-06-2022

Geografie van bier

Î ~

3jp 49N"_.

- ~ ~--•• -:!.

•

s

",

°·%%»

#.

là, •

i me

ad

@ft%$ - ge i

l. die

mlk-kas.kr-

,,,

~

De globaliserende geografie van craftbier ] Biertoerisme in Vlaanderen De betekenis van bier in Berlijn I VARIA De expansiedrang van Alphabet AGORA 2022-1 JAARGANG 38

Thema Geografie van bier 4- De geografie van bier INLEIDING Wesley Gruijthuijsen

6 - De globaliserende geografie van craftbier ESSAY Ate Poorthuis & Arie Staffelen

1 0 - De herontdekking van de kunst van het maken ESSAY Jochem Kroezen

14 - Geografisch gevormde Belgische biersoorten CASUS Eline Poelmans

17 - De betekenis van bier in Berlijn ESSAY Süheyla Schroeder (vertaald door Dorien Frinking)

20 - Biertoerisme in Vlaanderen CASUS Nicole Groot Zevert

22 - Bier en gentrificatie in Londen ESSAY Andrew Wallace (vertaald door Clemens de Olde)

Varia 24 - leiderschap en het functioneren van burgerinitiatieven CASUS Nienke Moor, Kim Hamers, Korrie Melis, Masi Mohammadi

27 - Er was eens een stad BOEKRECENSIE Maarten Van Acker

28 - De expansiedrang van Alphabet CASUS Martijn Stut

30 - Planologie met een visie BOEKRECENSIE Dorien Frinking

AGORA

2022-1

INHOUDSOPGAVE

D

MACHINE HALLUCINATIONS: ARCHITECTURE AND ARTIFICIAL INTELLIGENCE

03/2022

When Robots Dream About the Guest-Editors

5

6

Can Machines Hallucinate Architecture?

Augmenting Digital Nature

54

Generative Art as a Constructive Feedback Loop

Al as Design Method

Sofia Crespo and Feileacan McCormick

Matias del Campo and Neil Leach

The Legacy Sketch Machine

In Conversation with Alexandra Carlson Matias del Campo

Matias del Campo and Neil Leach

Introduction

46

14

From Artificial to Architectural Intelligence Wolf dPrix, Karolin Schmidbaur, Daniel Bolojan and Efilena Baseta

Creative Al

22

Augmenting Design Potency Daniel Bolojan

Space in the Mind of a Machine

28

Al and Myths of Creativity

lmmersive Narratives Refik Anadol

Strange, But Familiar Enough The Design Ecology of Neural Architecture Matias del Campo and Sandra Manninger

60

Lev Manovich

38

Arch itectu ra I Hallucinations What Can Al Tell Us About the Mind of an Architect?

Neil Leach

66

l ISSN 0003-8504

Guest-edited by Matias del Campo and Neil Leach

ISBN 978 1119 748847

Al-Controlled Robot Masks

72

....

.

.... .. ....

....

Resisting Patriarchal Oppression

Unleashing New Creativities

Behnaz Farahi

Matias del Campo and Neil Leach

Assembled Worlds

80

Endlessskyscraper

122

124

Eduard Haiman

New Campo Marzio Piranesi in the Age of Al The Serlio Code

M Casey Rehm and Damjan Jovanovic

Arch itectu ra I Plasticity

Gabriel Esquivel, Jean Jaminet and Shane Bugni

86

Dream Estate

Immanuel Koh

128

130

Damjan Jovanovic and Lidija Kljakovic

94 The Dragonfly Wing Project

132

Hao Zheng and Masoud Akbarzadeh

Achim Menges and Thomas Wortmann

Sequential Masterplanning

Cloud Pergola Alisa Andrasek

The Aesthetics of Neural Sampling

Synthesising Artificial Intelligence and Physical Performance

126

100

Artificial Relief

134

Kyle Steinfeld

Using Urban-GANs t a t a

Wanyu He

From Another Perspective

Time for Change The lnFraRed Revolution

108

How Al-driven Tools can Reinvent Design for Everyone

Arch itectu ra I Intelligence

136

Colloquy of Mobiles Redux Neil Spiller

Theodoros Galanos and Angelos Chronis

Contributors

Cyborganic Living Maria Kuptsova

116

142

ARCH+ Zeitschrift für Architektur und Urbanismus

/

111111111111111111111111

4 191813 Nr.247 2022

824009 G54

COHABITATION

Inhalt 1

Gru~wort Hortensia Völckers

4

Editorial Christian Hiller, Alex Nehmer, Anh-Linh Ngo und Peter Spillmann

16

Manifest SOLIDARITÄT 1ST DIE ZÄRTLICHKEIT DER SPEZIES COHABITATION IHRE GELEBTE ERKUNDUNG Fahim Amir

24

TAUBENTÜRME UNO TRAMPELPFADE Marion von Osten

28

Exponat: Candida Höfer

32

Anthropocity

34

Exponat: Daniel Poller

42

(CO)HABITATION: EINE HISTORISCHE PERSPEKTIVE Dorothee Brantz

48

Projekt: Daniel Poller 62

50

Exponat: Ines Doujak

Exponat: TD - The Department 64

58

ARCHITEKTUR UNO GEWALT IM MÄUSEBUNKER Cord Riechelmann

60

Exponat: station+ / D-ARCH, ETH Zürich

,,BEHINDERUNG KANN EMPATHIE UNO SOLIDARITÄT ÜBER ALLE UNTERSCHIEC AUCH ÜBER ARTENGRENZEN - HINWEG ERMÖGLICHEN" Sunaura Taylor im Gespräch mit Alex Neh

70

Anthropocity-Vertiefung

76

Exponat: Sammy Baloji

80

Exponat: Babi thinkers

S.25

82

Ecocity

84

Exponat: Finn Rabbitt Dove

86

,,DAS AQUARIUM LEGT UNSERE BEZIEHUNG ZUR NICHT-MENSCHLICHEN WELT OFFEN" Carson Chan im Gespräch mit Anh-Linh Ngo und Alex Nehmer

88

Exponat: Daniela Kinateder

92

Exponat: Professur R+E, KIT & Carson Chan

94

Exponat: Ben Rivers

96

RECHTE UMWELTPOLITIKEN Amanda Machin und Özgür Özvatan im Gespräch mit Alex Nehmer

144

Zoopolis

146

Exponat: Ann Sophie Lindström

Exponat: Cyprien Gaillard

152

Exponat: Krööt Juurak & Alex Bailey

154

DEM NAMENLOSEN LEBEN DIE TÜR ÖFFNEN WEGE ZU EINER ANIMALESQUE CITY Emanuele Coccia

102

DOLAN EH

.

A N ARM

S.133

104

~UMWELT ALS POLITISCHES INSTRUMENT BEGREIFEN" Hanna Rullmann im Gespräch mit Alex Nehmer

158

Exponat: Animalesque

108

SPEKULATIVE ÖKOLOGIEN Sandra Jasper

160

Exponat: Urban Fauna Lab

114

Exponat: Yan Wang Preston

164

Projekt: Ayham Majid Agha

120

ARCHITEKTUR ALS CO-PRODUKTION VON MENSCH UNO BAUM -- DIE ERPROBUNG EINER NEUEN SOLIDARGEMEINSCHAFT IN DER BAUBOTANIK OLA - Office for Living Architecture

166

172

Projekt: Marcus Maeder

126

Ecocity-Vertiefung

174

Exponat: Animali Domestici

132

DOLPHIN EMBASSY Chip Lord, Curtis Schreier und Benjamin Foerster-Baldenius im Gespräch mit Christian Hiller

178

Exponat: Moritz Ahlert & Alsino Skowronnek

186

~STADT MIT BEWUSSTSEIN FÜR COHABITATION PLANEN?" Gespräch mit Beate Witzel, Carsten Kallasch, Frauke Gerstenberg und Peter Spillmann

142

Exponat: Kolbeinn Hugi

,,TAUBENZÜCHTER UNO TAUBEN SINO BEIDE ARCHITEKTEN" Maissa Maatouk im Gespräch mit Christian Hiller und Alex Nehmer

190

Projekt: Labor k3000

192

Zoopolis-Vertiefung

-

1;HH11

1 --

r

- -~--

i

et

ill '

•••••••••• ••••••••••

•

•

ll:'lN_A2\R EEN NIEUWE

Bo UWE IV

__ • CULTUUR VAN ONTWERPEN EN MATERIAALGEBRUIK 1

ANN Mu I

o6 f604treifet4/#lj

llllg;jf.1~~11:ci~~ 'illiIIIIlll

u

ARCHITECTUUR I¥gt

Statement voor

'li1;o•J0.'é~ l]//elfen?t f'tl~t~

jlljMlilllll

Gemeentehuis Voorst

III:II!III

ARCHITECTUUR ,

,·••'·•"~11•111

ten en 9ezen n~I',. in duurzaam ,•!Ill

E

....... ,. r~ ?if

Mt

rtiestevorblijf esidency in tterdam -r

re atie street a zit Woonhuie ,Igg'i Molenbe

STEDENBOUW "Hennep e bijna even lu als Studie naar de teelt van bouwgewassen

+

•

ea

o...e fie ,ii

geep»sa

-

+

JAARGANG 53 JUN! 2022

de Architect

INHOUD

PROJECTEN

II

l

ge MET HOUT DE HOOGTE IN

SARA KULTURHUS IN SKELLEFTEÄ (SE) □OOR WHITE ARKITEKTER Zweden heeft een lange traditie van bouwen met hout maar houten hoogbouw is er nog nieuw. Zoals dit 75 meter hoge, bijna volledig houten cultuurgebouw met hotel.

48 EEN STATEMENT VOOR BOUWEN MET KALKHENNEP GEMEENTEHUIS VOORST IN TWELLO DOOR DE TWEE SNOEKEN Het betonnen casco is hergebruikt en de meeste materialen zijn biobased. Zoals de enorme kalkhennep gevel, waarvoor ook de opdrachtgever zijn nek uitstak.

6 6 Met een interview met transitiestrateeg biobased economie Atto Harsta.

70 NATUURLIJKE RENOVATIE STREELT ALLE ZINTUIGEN WOONHUIS KARPER IN MOLENBEEK (BE) Bij de transformatie van een oud pand kwam boven op de eerste verdieping een gezinswoning met houtskelet, leempleister en strobalen van een nabijgelegen boerderij.

86 "HENNEP EN VLAS LEVEREN BIJNA EVENVEEL OP ALS GRAAN" STUOIE NAAR OE TEELT VAN BOUWGEWASSEN OOOR BOOM LANOSCAPE EN DE NATUURVERUBBELAARS Hennep, lisdodde en vlas lijken veelbelovende, schone alternatieven voor glaswol, piepschuim en zelfs beton. De teelt van bouwgewassen komt echter maar moeizaam op gang.

Daarom lopen er nu drie casestudies.

I Ü Ü Interview met Bob van der Zande, programmaleider Houtbouw.

ARCHITECTUUR

104 ZIEN EN GEZIEN WORDEN IN DUURZAAM ARTI ESTENVERB LIJF ARTIST-IN-RESIDENCY IN ROTTERDAM D000OR BUREAU SLA Hoe gaan we om met twee urgente opgaven: klimaatvriendelijk bouwen en samenwonen? Het biobased gebouw onderzoekt de gradaties van collectiviteit.

9

JAARGANG 55 JUNI 2022

INHOUD

de Architect

cog;"

DE HOUDBAARHEID VAN DE FLORIADE

I/

ARCHITECTUURTAAL

HET DINGHUIS IN MAASTRICHT

AL 60 JAAR DE VRAAG: WAT LEVERT DE FLORIADE OP? Tergugkijken op zestig jaar Expo voor tuinbouw en citybranding.

I2..

"IK HAD LIEVER METEEN 1200 WONINGEN GEBOUWD"

I6

14

..-

Zegt Winy Maas, ontwerper masterplan en mede-eigenaar van MVRDV

Het hoge en smalle huis in de oude binnenstad heeft een sprookjesachtig aanzicht met daarachter een duizelingwekkende boerenschuur.

18

FOTO-ESSAY

HOE EEN NEGENTIENDE-EEUWSE BOERDERIJ BIO BASED WORDT VERBOUWD

11 g

SCOPE

Recensies, columns, gebouwen, opinies en achtergronden over de architectuur.

I36...

HAKIM EL AM RANI, STUDIO NOUSNOUS "Ontwerpen vanuit de natuur is tijdloos"

r 1 fk

g g

DOORKIJKJE NAAR EEN BETERE WERELD

l

Het Nederlandse Floriadepaviljoen dour DP6

184

PRODUCT

3D-printen met afvalplastic door Aectual; BlueBlocks haalt duurzame bouwmaterialen uit zeewier; Studio JVM bedacht een zelfbouwsysteem van houten kisten.

PROJECT

VOOR BIO BASED BOUWEN MOET JE WEL JE BEST DOEN Floriadepaviljoen 'The Voice of Urban Nature' door Overtreders W, Kossmann de Jong, De Onkruidenier, Joost Emmerik en Fiction Factory

Ig6

NIEUW ERFGOED

KERKGEBOUW DE ARK IN SCHAESBERG DOOR PETER SIGMOND ln 1963 kreeg de architect de opdracht een onderkomen te ontwerpen voor de hervormde gemeente - in het katholieke Limburg.

11

The Architectural Review

' a

-

.

1491/ MAY 2022/£18.50

.MIMIII

Me"

'T'he book of books Volume IX

. i

I

I

%»..é4 v

hl$

,si áa,id i•

7+o-

and inspires

Suberipions arehiteetura} review.com subscriptions help@snub»scribe.architectural-review.com +44(0) 1604 270

rehitertural-crier.com

0nine shop

Th Architectural Rriu Scouring the globe since 106 for

architecture that challenges

arehrevie @)thenrehitecturalrevie

€9po@rehitevtralrevie

architeetnr]-review.com shop ('uxtomr series cstomerserieestea@map,om +44(00020 13033 2000

a

iu.o'

. a .""

.

_-

. ·- - -

Ee

6)

6,

70

REP'UTATTON

T)POLO)

ona Friedman Edwin Heathcote

'T'rain station Tom Ilkinson

leeiproeal flows aero the Mexico-Eis border Fona Fora and Teddy 'ruz

ss

India's highway revolution Nitin Bathda

=forage war' Marianela D'April

r!

BALDING

'ontrol ad opertion .lerieó, Colombia EI Equipo Mazzanti .lorqe Prez-Jaramillo

oU'TI AGE

H'he tasted snake ('atherin lessor

I-

.

WEN

; :_-I ~::.:•".~

+.' .

entre

H'osteolonial airspave Nara Nale m

HL.DING

Estain 'l'apachula 'T'apachula, Mexireo Cole·tivo7;33 Lili 'arr

Io

1»

Editor Maron Mollard Deputy Editor Eleanor Beaumont Lista nt Editors Ellen Peirson Kristina Hapaeki Diqital Editorial _Assistant ushra 'T'ellisi

Art[irretor Tom

Carpenter

Hit·coin capital

Paris Marie

Production Editor Jezebel Mansell

E'cry (fort

Manayiy

biretor

.Julia Dawson

Niel Stimpson

Pietare esareher Daria Hufnagel

P'roduetiou biretor I'anl Mora t 'otwrcial biretor Frazer toke at. 2!} tad of Marketing

Editorial Contributor I hensai doe Klerk Afaina de Jong Lili Zarycki

On another planet E'read Nehru

ill 'hlk

t. 205

huas bu uaud to identify copyright holders ad obtain ptriwxion to rprodue mayo iu this issue. I'las pt in toueh with th editorial team hold you lae any queries, E'wails ar furutted; frttw.lust ntm@mrp.cot }10204+. luw at.

Errata: iu .Juan Carlos Cao's pie in April's AI, 'Vilanova Atiuas' should have read 'Artigas' referring to Praeiso Artigas) and 'a pastiche of 'T'oltee, Meiean and Mayan referees' should have read 'Mexien

Keynote 4

Overall winner 8

Highly commended 10

Commended 11

Student prize winner 12

Competition entry prize winner 14

Commercial mixed use 16

Community and civic Cultural regeneration 28

Hotels and leisure 32

Housing 36

Infrastructure 42

Newand old 46

Offices 50

Regeneration and masterplanning 54

Retail 60

Tall buildings 64 (Cover) the restoration and redevelopment of Bergen's Laksevág waterfront was chosen as the overall winner of the 2022 AR Future Projects awards by judges Alpa Depani, Christopher Hawthorne and Catherine Slessor

Launched in 2002, the AR Future Projects awards are a window into tomorrow's cities.

Spanning 11 categories, they celebrate excellence in projects still on the drawing board or currently under construction, and the potential for positive contribution to communities, neighbourhoods and urban landscapes around the world.

This year, entries were reviewed by Alpa Depani, newly appointed head of strategic planning and design for the London Borough of Waltham Forest; chief design officer for the city of Los Angeles, Christopher Hawthorne; and architecture writer and critic, Catherine Slessor. Since the judging panel wanted to see three projects recognised, we are pleased to have an overall winner (p8), as well as a highly commended project (pl0) and a commended project (pll). On 12 May, the winning architects will present their project for Laksevág, a former shipbuilding site in the Norwegian city of Bergen, to our readers and share their ideas on repair, reuse and rehabilitation. Find out more at futureprojects.architectural-review.com and register for free to join the conversation.

In addition to the established categories of future projects, we also launched two new prizes recognising proposals that will never get built: student projects and unsuccessful competition entries. There is much to learn both from speculative proposals imagined at architecture school, and from work dismissed in other circumstances- entries to these two prizes were judged by the AR editorial team and are a wonderful collection of radical and experimental ideas. Manon Mollard and Ellen Peirson

Feature: Francis Kéré

ARCHITECTURE AND URBANISM

2022:05

No.620

Publisher: Nobyuki Yoshida Chief Editorial Advisor: Seng Kuan Guest Editor: Andres Lepik

Statement 4 Francis Kéré Essay: From Burkina Faso, (Made) in Germany, for the World Andres Lepik Gando Gando Gando Naaba

Primary School 12 Teachers' Housing 20 Primary School Extension 26 Belem Goumma Secondary School

Dano Secondary School Senior Editor: Ayako Sato Editor: Sylvia Chen Singapore) Layout: Satoshi Ando (pickles design Megumi Kak inma Copyeditor: Amy Teschner Editorial Board: Barry Bergdoll Giovanna Borasi Andres Lepik Consultant: Yasuhiro Teramatsu Design: Massimo Vignelli Distributor: Shinkenchiku-sha Co.. Ltd.

38

Surgical Clinic and Health Center Doctors' Housing 52

National Park of Mali

64

70

Center for Earth Architecture

76

Lycée Schorge Secondary School 84 Burkina Institute of Technology 96 Essay: Architecture as Common Ground: A New Language in the Work of Francis Kéré 106 Nana Biamah-Ofosu Mero6 Royal Baths Protective Shelter Serpentine Pavilion

112

14

Kamwokya Community Playground

118

SKF-RTL, Children Learning Center

120

Xylem

124

128

Weilheim Waldorf School

132

Memorial Thomas Sankara

134

Burkina Faso National Assembly

I$N 078-1-9002-1277-0 a= Architecture and Urbanism is handled exclusively

by Shinkenchiku-sha o.. Ltd.: Kasumigaseki Building 17E 3.2-5.

Kasumigaseki. Chiyoda-ku. Tokyo I00-6017. .Japan Tel: +81-3-6205-4380 Fa. +81-3-6205-4386 E-mail : ja-business@japan-architect.co.jp Subscription rate for 2022 outside .Japan ¥42.000 /Airmail - Asia.. 45.000 /Airmail Europe. orth America. Oceania. & Middle East), 40000. Airmail - South America & Africa US.Dollars. Euro, and Sterling Pounds equivalent to the above Japanese Yen prices are acceptable o ur remittance should he converted at the current exchange rate when von remit ns.

4

Opera Village 56 enter for Health and Social Welfare

Louisiana Canopy

A+U Publishing Co.. Ltd. 2022 Printed in .Japan Published by A+U Publishing to.. Ltd. Kasumigaseki Building 17E 3.2-5.

Kasumigaseki. Chiyoda-ku. Tokvo 100-6017. Japan Tel: +81-3-6205-1384 Fax. +81-3-6205-1387 Aoyama House 2-19.14 Miamiaoyama. Minato-ku. Tokyo 107-0062. .Japan Tel: +81-3-6455-5597 Fa. +81-3-6455-5583 E-mail: a@japan-architect.o.jp URL: https: au-magazine.com

8

Sarbale Ke

14o

Benin National Assembly

144

Goethe Institut Dakar

148

Startup Lions Campus

150

Taylor Bridge

136

154

Essay: Umqambi Wesino 156 Ruth-Ann Richardson Lycée Schorge Chair

164

/ZIBA Stool

166

International Red Cross and Red Crescent Museum Permanent Exhibition 168 / Sensing Spaces Pavilion 170 /Colorscape 174/ Racism: The Invention of Human Races 176/ What is Radical Today? 178 Essay: 5paces of Translation: Installation and Exhibition Design of Francis Kéré 179 Lois Innes

Front cover: Gando Teachers' housing. Photo courtesy Back corer: Serpentine Pavilion Photo bv hwan Baan

of Kéré Architecture.

ARCHITECTURE AND URBANISM

2022:06

No.621

Feature: Christian Kerez Publisher: Nobuyuki Yoshida Chief Editorial Advisor: Seng Kuan Senior Editor: Ayako Sato »

Editors: Sylvia Chen (Singapore) Amena Rahman

Manifesto Christian Keren

Layout: Satoshi Ando (pickles design

6

Pavilion for the Kingdom of Bahrain

Copyeditor: Amy 'Teschner

10

Beijing Culture Center Editorial Board: Barry Bergdoll Giovanna Borasi Andres Lepik

50

Porto Seguro Social Housing (Paraisópolis Program) 6l

Consultant: Yasuhiro 'Teramatsu

House Okamura

Design: Massimo Vigmnelli

96

Distributor: Shinkenchiku-sha Co.. Ltd.

Essay: Francesco Borromini. Descriptions of 5pace Christian Kerez

118

Incidental Space (Pavilion of Switzerland) 152

Guangzhou Art Museum

162 A+U Publishing Co.. Ld. 2022 Printed in Japan Published by A+U Publishing Co.. Ltd. Kasmigaseki Building 17E. 3.2-5.

Kasmigaseki, Chiyoda-ku, Tokyo 100-6017. Japan Tel: +81-3-6205-4384 Fas: +81-3-6205-1387 Aoyama House 2-19-14 Minamiaoyama. Minato-ku. Tokyo 107-0062. Japan Tel: +81-3-6455-5597 Fnx. +81-3-6455-5583 Email: au@japan-architect.co.jp URL: https://au-magazine.com ISBN 978-4-9002-1278-7 a+1= Architecture and { rbanism is handled exclusively

by Shinkenehiknu-sha to.. Ltd..

Kasmigaseki Building 17E. 3-2-5. kasumigaseki, Chiyoda-knu, Tokyo 100.6017. Japan Tel +81-3-6205-4380 Fa: +81-3-6205-1386 Email: ja-business@japan-architect.co.jp Subscription rate for 2022 outside .Japan 42.000 /Airmail - Asia., ¥45.000 Airnail Europe. North America. Oceania. & Middle East. ¥49.000 /Airmail - South America & Africa» US Dollars. Euro, and Sterling Pounds equivalent to the above Japanese Yen prices are acceptable. When you remit. please convert to the current exchange rate.

Essay: Definitions of Space Christian Kerez

-

Front cover: Interior of Pavilion for the Kingdom of Bahrain Photo by Maxime Delvaux.

Back cover: Concept stage. plasterformwork. Incidental Space (Pavilion ofSwitzerland) Photo courtesy of Christian Kerez.

t ¥

'

'

,°%

t, I

HOLOCAUSTMONUMENT

Intieme herdenkingsplek in druk Amsterdam \

\

EVELINE VISSER ÉN LUCAS Z0UTENDIJK VAN STUDIO 11

'Een pad mag recht of krom zijn' BEELDVERHAAL

Hetpolderbos dat , ;--Floriadewe'ra a

I

INHOUD #2 / 2022

DE VERHALEN

13/

22/

28/

Het bos dat Floriade werd Fotograaf Ralph Kämena volgde de totstandkoming van de wereldexpositie

Variatie op ooghoogte Het geheim van een goede plint

'Van ons mag een pad recht of krom zijn' Interview met Eveline Visser en Lucas Zoutendijk van Studio 1:1

Ziega van den Berk ontwierp een windpark vanuit het perspectief , Ie onderwaterbewoners (p. 66) g

a

37 I

44/

54/

66 /

Dossier Geen zee van ruimte

'De zee bepaalt waar wat kan, niet wij' Hoe maak je een plan voor een onvoorspelbare watervlakte?

Het groeit gewoon vanzelf De vele mogelijkheden van landbouw op zee

De zee is geen dode hoek Landschapsarchitect Ziega van den Berk houdt rekening met het onderwaterleven

50 /6l/ 65 /

Het is druk op de Noordzee. Tijd dus voor een ruimtelijk plan

Internationaal Onze buurlanden en de Noordzee

57 /

Slimme mix van techniek en natuur Het ontwerp van een succesvol energie-eiland 62 /

51 /

'We moeten vanuit de zee gaan denken' Hoogleraar Carola Hein waarschuwt voor een ecologische ramp

Luisteren naar een scheepswrak De Ambassade van de Noordzee zoekt uit wat de zee ons te vertellen heeft

72 I

Vriend en vijand Essay over tweeduizend jaar samenleven met de Noordzee

Beeld omslag: TU Delft, faculteit Civiele Techniek (afdeling Havens en vaarwegen)

INHOUD

DE RUBRIEKEN

06 /

77 /

94 /

Eerst dit

De projecten

Van de BNSP en NVTL

Stadhouderspark Vught en het

Vooruitblik naar de Dag van de

Holocaust Namenmonument

Ontwerpkracht

de Knegt

92 /

98

De Noordzee is vol

Eerste schets

Column Arjan Harbers

De allereerste tekening van

Geluidhinder

10/ Beeldcolumn Sander

I

Okra

Architect Daniel Libeskind weet als geen ander donkere pagina's uit de geschiedenis te vertalen naar plekken voor herinnering en herdenking .ze

Foto Daphne de Bruijn

Sauerbruch Hutton Luisenblock in Berlin

Bjarke Ingels Group The Plus in Norwegen

Luisenblock Office Building in Berlin

The Plus Factory Building in Norway

Vorfertigung Modulbau Prefabrication Modular Construction

5.2022

Inhalt Contents

4

5.2022

Vorfertigung Modulbau Prefabrication Modular Construction

DETAIL

~--''"'"'

Dokumentation Documentation 26

Amaya Hauptsitz in Pamplona (ES)

Amaya Headquarters in Pamplona (ES) Ruizesquiroz Arquitectos 34

Ferienhaus auf Texel (NL)

Holiday Home on Texel (NL) Orange Architects 42

Verwaltungsgebäude in Zug (CH)

Administration Building in Zug (CH) Boltshauser Architekten

50

Bürogebäude Luisenblock in Berlin (DE)

Luisenblock Office Building in Berlin (DE) Sauerbruch Hutton 58

Werkhalle bei Madrid (ES)

Factory Workshop near Madrid (ES) Ensamble Studio 66

Für den Sportartikelhersteller Amaya schufen Ruizesquiroz Arquitectos einen Hallenbau mit Dachtragwerk aus Uberseecontainern.

Ruizesquiroz Arquitectos used shipping containers to create their industrial hall with a truss roof for the sporting goods company Amaya

26

Modulare Kindertagesstätten in Berlin (DE)

Modular Daycare Centres in Berlin (OE) karlundp architekten

Technik Technology 74

Stephan Schütz lsarphilharmonie in München

86

BIG hat für den Möbelhersteller Vestre eine neue Fabrik in einem norwegischen Wald entworfen und damit ein Beispiel für nachhaltigen lndustriebau gesetzt.

BIG designed a new factory for furniture manufacturer Vestre in a Norwegian forest, raising the bar on sustainable industrial construction.

lsarphilharmonie Cultural Centre in Munich

Green 86

Fabrikgebäude The Plus in Norwegen (NO)

The Plus Factory Building in Norway (NO) BIG - Bjarke Ingels Group 96

Studierendenwohnheim in Paris (FR) Student Housing in Paris (FR) NZI Architectes

I

Besser einfach bauen: Interview mit Florian Nagler

Eigenleistung senkt Kosten: Werkstatt von dmvA in Mechelen

Simple Building is Better: Interview with Florian Nagler

Self-Build to Lower Costs: Atelier by dmvA in Mechelen

6.2022

2

lnhalt Contents

6.2022

DETAIL

Editorial 24

Impressum Imprint

86

Projektbeteiligte & Hersteller Project Teams & Suppliers --.

112 Contributors

a

wee tee

f

-trisg##p b <«i-

Magazin

Der Kindergarten Nová Ruda in Tschechien ist in transparenten Kunststof! gehüllt. Hinter der Fassade, auf Terrassen und im Hof können sich die Kinder austoben.

Reports 4

8

Jakob Schoof House of Music in Budapest Interview Richard Hassell WOHA architects Singapur als grüne Modellstadt Singapore as a Modell Green City

12

Jakob Schoof Zwei Museen in Lausanne Two Museums in Lausanne

16

Research KI im Entwurfsprozess Al in the Design Process

22

Detail Award 2022 Digital Lab

Produkte & Referenzen Products & References 90

94

Säulenwald trifft Naturwald: Das House of Music von Sou Fujimoto Architects und M-Teampannon setzt mit seinem gro~en Dach einen unübersehbaren Akzent im Budapester Városliget-Park.

A column forest in a natural forest: With its wide, undulating roof, the House of Music by Sou Fujimoto Architects and M-Teampannon sets an unmistakable accent in Budapest's Városliget Park.

Katja Pfeiffer Systeme der Raumakustik Systems of Room Acoustics lnnenausbau und Akustik Interior Finishes and Acoustics

100 Sanierung und Bauphysik Refurbishment and Building Physics 106 Digitale Planungs- und Bauprozesse Digital Design, BIM

04

In the Czech Republic, Nová Ruda kindergarten is encased in a translucent fibreglass shell. Children play behind the facade, on terraces, and in the yard.

70

6.2022

3

Einfach und kostengünstig Simple and Affordable

Interview 26

Interview Florian Nagler Bezahlbar bauen? Einfach bauen!

Building Affordably? Building Simply!

Doku mentation

Documentation 36

Wohnanlage bei Porto (PT) Residential Complex near Porto (PT) Summary Architecture

62

Die Fassade des Gebäudes in Mechelen entstand in Eigenarbeit des Bauherrn. In den Werkstätten werden nicht nur Fahrräder repariert, sondern auch Holzarbeiten gefertigt.

46

Sozialwohnungen in Paris (FR) Social Housing in Paris (FR) MAO architectes

54

Betonsteinfirma in Murcia (ES) Concrete Block Manufacturer in Murcia (ES)

MCEA

62

Werkstattgebäude in Mechelen (BE) Workshop Building in Mechelen (BE) dmvA architecten 70 Kindergarten in Liberec (CZ) Petr Stolin Architekt Petr Stolin, Alena Mièeková 78

Einfach wohnen in Puchheim (DE) Living Simply in Puchheim (DE) Florian Nagler Architekten

Twelve Architects haben das historische Bodim Jail-Gebäude in Cornwall zum Luxushotel mit Besucherzentrum umgebaut.

Twelve Architects transformed the historic Bodmin Jail in Cornwall into a luxury hotel and tourist attraction. detail.de/ 6-2022-twelve

The timber facade of this building in Mechelen, Belgium was produced with the help of the client- in the onsite workshop, which specializes in bicycle repair and woodwork.

De bodem komt steeds meer op de voorgrond

Duurzame inkoop komt nog niet overal goed van de grond

#es#r +8

JAARGANG 78

Individu heeft ook verantwoordelijkheden

Gevangenis is niet langer alleen maar saai Ingeklemd tussen verschillende woonunits, een luchtplaats en werkplaatsen vind je in de Penitentiaire Inrichting Lelystad twee groenplaatsen. In de toekomst is het de bedoeling dat gedetineerden daar een volwaardige groenopleiding kunnen volgen.

De verantwoordelijkheid voor de grote opgaven van onze tijd ligt niet alleen maar bij de overheden, maar ook bij ons als individu. Dat vindt Erwin Van Laethem, medeoprichter van Scone, een bedrijf dat het individu leert om klimaatneutraal te gaan leven.

'We willen gemeenten handelingsperspectief bieden' Met de grote klimaatopgaven die de gemeenten de komende jaren staan te wachten, is inzicht in verstening en hittestress onontbeerlijk. Cobra Groeninzicht heeft voor gemeenten nu de 'Steenbreek Atlas' gemaakt.

Duurzame inkoop komt nog niet overal goed van de grond

Wienerberger vergroent tweehonderd bedrijventerreinen

Huys Waerenberg is proeftuin voor relatie mens-natuur

Producent van keramische bouwmaterialen Wienerberger gaat wereldwijd de productielocaties vergroenen. De werknemers worden vanaf het begin meegenomen bij het traject. En zij reageren enthousiast.

Ruys Waerenberg, verzorgingstehuis voor dementerende ouderen in Horn, heeft in september 2020 een kleurrijke tuin aangelegd. Het is voor zijn bewoners en bezoekers een stimulans om meer te wandelen.

«

j

'Samenwerking met burgers is essentieel bij klimaatadaptatie'

@

Wat gebeurt er allemaal in de tuin en hoe krijg je mensen enthousiast om hun tuin te vergroenen? 'Mensen zijn heel betrokken bij hun tuin', vertelt Loes Witteveen, docent en hoofdonderzoeker bij Van Hall Larenstein.

In 2010 heeft de overheid criteria opgesteld om duurzaam inkopen te stimuleren. Toch komt dit nog niet overal goed van de grond. Dick Oosthoek van Groenkeur, Jan de Vries van Boot & Dart Boomkwekerijen en Ellen Prosée van de gemeente Someren delen hun ervaringen.

En verder: P. 03 P. O4 P. 06 P. 21 P. 25 P. 28 P 30 P. 45 P. 46 P. 49 P.54

Woord vooraf Colofon & Inhoudsopgave Actueel Oude tegels kunnen de natuur dienen De bodem komt steeds meer op de voorgrond Spread: 'Maai Mei Niet' goed voor biodiversiteit en bewustwording 'Klimaatadaptatie is mooi meegenomen' Consulent Hajo Kootstra wil mensen in beweging krijgen Kies het juiste bloemenmengsel voor biodiversiteitsherstel Elisabeth Groen is door en voor Amersfoorters Even voorstellen: Anne Wieggers

JAARGANG 78 • MEI 2022 • NUMMER

@@

JUNI • 2022

Madelon

over

'eef

Jostv

oeas

et

e

ark, etoot

/bosranden

, ,,.

/i.

roene letail

i

!i

ie

J~"' -,,

Vakblad voor ruimte in stad en landschap

t lif

0: ~ J{'' z-

I

JAARGANG 78

t.

Inhoudsopgave Vakblad Groen is een uitgave van ELBAIREC, de grootste Nederlandse uitgeverij van vakbladen, congressen, seminars en studiereii containertuintjes, % zen op het gebied bevlieging afblijvertje van ruimtelijke ordening en geVakblad Groen biedsontwikkeling.

Dit vakblad biedt #05 2022 professionele en actuele artikelen over het groen voor mensen in de stad en in het landschap. De publicaties in Groen met hun vakmatige toelichtingen in combinatie met verklarend beeldmateriaal houden u alert.

£

e

Uitgever ELBAIR EC, Edgar van Eekelen

Contactgegevens ELBAIR EC Paulus Borstraat 41 3812 TA Amersfoort 033-8700 100

www.vakbladgroen.nl Linkedln: bit.ly/VakbladGroen Twitter: @VakbladGroen Redactie: r.vandijk@elba-rec.nl Advertenties: w.louwen@elba-rec.nl

Redactieraad Patrick Ruijzenaars (Ruijzenaar Landscapes}, Dinand Ekkel (Aeres Hogeschool}, Martin Looije (gemeente Rotterdam}, Albert Jan Kerssen (idverdeAdvies) en Rosa van Werven (NL Green label)

Opgave en vragen over abonnementen Abonnementenland Postbus 20 1910AAUitgeest Tel. +31 (0)251-25 79 24 €0,10 per minuut Fax +31(0)251-31 04 05 Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijzigingen en opzeggingen.

Abonnementenland is ook bereikbaar via Twitter. Stuur uw tweet naar: @Aboland_klanten.

Opgave en vragen over abonnementen BE Abonnementenland

Containertuintjes, bevlieging of blijvertje?

Wat begon als een excentriek idee van twee creatievelingen om afval naast ondergrondse containers tegen te gaan, groeide uit tot een bedrijf met een oplossing die in legio gemeenten in de openbare ruimte staat: het CityGard containertuintje.

Ambachtenlaan 21 Unit 2A 3001 Heverlee Tel. +32 (0)28 08 55 23 Fax +32 (0)28 08 70 05 Site: www.bladenbox.be voor abonneren of www.aboland.be voor adreswijzigingen en opzeggingen.

Beëindigen abonnement: Opzeggingen dienen 4 weken voor afloop van de abonnementsperiode in ons bezit te zijn.

Prijswijzigingen voorbehouden.

Tegels wippen voor gezondere kinderen

Partner

%

In 1989 bezochten de grondleggers van Springzaad groene schoolpleinen in Zwitserland en Duitsland. Ze kwamen enthousiast terug. Sindsdien onderzoekt en stimuleert Springzaad de aanleg van groene schoolpleinen.

Uitgever Redactie Roel van Dijk (hoofdredacteur) en Hans Bouwman (eindredacteur)

ELBA?EC media en communicatie

Foto cover Beeld: CityGard

Vormgeving Robert Ellents

Productie Vellendrukkerij BDU Barneveld, Barneveld

®

VAKBLAD GROEN

'We moeten ons concentreren op voedselbosranden' Ontwerper en auteur Madelon Oostwoud schreef een boek waarin ze een breed publiek mogelijkheden aanreikt voor het creëren van voedselbosranden waarbij een natuurlijke omgeving gecombineerd wordt met het telen van eetbare gewassen.

Het Annapark: groene oase met oog voor detail Het Annapark in Venray krijgt een waardige transformatie tot woon-werkomgeving met tal van voorzieningen en veel ruimte voor natuur. Initiatiefnemer en eigenaar de Renschdael Groep wil de unieke geschiedenis van het park in ere houden.

Harderwijk kan prijs Steenbreektrofee zien liggen Het project 'Steenbreekvirus Harderwijk' won bij de categorie burgerinitiatieven vorig jaar de Steenbreektrofee.

Naast de trofee ontving initiatiefnemer Ingrid Klooster een perk met vaste planten. Inmiddels zijn de planten geplant.

Wat levert de Floriade eigenlijk op?

Lessen uit Venlo De wereldtuinbouwtentoonstelling Floriade 2022 is onlangs van start gegaan in Almere. De afgelopen jaren is er veel te doen geweest om het mega-evenement in Flevoland. Toch kan het organiseren van een Floriade een stad veel brengen, leert Venlo.

En verder:

Met wilde bijen als voorbeeld worden bouwprojecten biodiverser Bouwonderneming Heijmans heeft de samenwerking met The Pollinators uitgebreid, een Nederlandse non-profitorganisatie die zich met zaaigoed inzet voor insecten. Gek? Niet volgens Heijmans.

P. 03

Woord vooraf

P. 04

Colofon & Inhoudsopgave

P. 06

Actueel

P. 09

Kunst in de openbare ruimte: Burger Queen

P. 24

Spread: Venrayse basisschool vervangt stenen door Sedumtegels

P. 30

De opmars van groenadoptie en buurtinitiatieven

P.34

Op zoek naar het verhaal achter de boom

P. 40

Natuur en stad vervlechten

P. 46

Roadshow 'Aan de slag met biodiversiteit' van start

JAARGANG 78 • JUNI 2022 • NUMMER 05

@

3-2021

JOURNAL of LANDSCAPE ARCHITECTURE

5LIEB377CEZ ]

oundw

,!1, $

. t

. rate e. toot

@

r tot lio ile rtatatoy totter.by, t017

et

at

das living in a shelter, -up residence, e.g car, park, campground, etc.

nal urc h

I or motel.

PRIVATE PARKING

JoLA JOURNAL of LANDSCAPE ARCHITECTURE

3-2021

4

Ed torial

BOOK

REVIEWS

Where are we?

Gareth Doherty (ed.), Leonardo Finotti (photography)

Roberto Burle Marx Lectures:

6 Kathleen John-Alder

Landscape as Art and Urbanism

Accumulation, juxtaposition, and no ideas but in things

94 Gabriele G. Kiefer, Anika Neubauer

24 Raf llsbroekx, Maarten Van Acker

Landscape for Architects

Automotive urban landscapes: Exploring public programmes for adaptive reuse

96

of underground car parks

Heike Rahmann, Jillian Walliss (eds.)

The Big Asian Book 'HINKING

EYE

IN

CONVERSATION

40 Samantha Cataldo, Larissa Fassler

of Landscape Architecture 98

More than maps: Larissa Fassler's cartographic drawings capture the complexities of a city

EXHIBITION UNDER THE

SKY

Cornelia Hahn Oberlander:

50 Fadi Masoud, Elspeth Holland

Genius Loci

Landscape architecture is resilient design: Enduring strategies and frameworks adapted from the Olmsted Office

100

Subscription information

66 Kevan J. Klosterwill

102

In what style should we terraform?

Geoengineering, planetary gardening and the creation of flourishing ecologies of practice

THINKING

76 Jacek Smolicki and Tim Shaw

Thinking eye, wandering ear 82 Orsolya Bagdiné Fekete, Kinga M. Szilágyi

Contemporary zoo design and the historical treasure of garden art: Tiergarten Schönbrunn

REVIEW

EYE

IN

CONVERSATION

2-2021

0 JOURNAL of LANDSCAPE ARCHITECTURE

time I wind I conflict I history I cooperation

JoLA JOURNAL

2-2021

4

of LANDSCAPE ARCHITECTURE

Editorial

BOOK

REVIEWS

Landscape critique as a necessity Thinking a Modern Landscape Architecture: West & East Christopher Tunnard, Sutemi Horiguchi

6 In remembrance

Karsten Jorgensen

Review by Maria Auböck 86

1 0 Eimear Tynan L'architecture de la voie

What time is this coast?

Histoire et théories

Temporal encounters in the Arctic

Review by Florence André 88

26 Yeimy Walker, Jacky Bowring, Shannon Davis

Location, materiality, participation: Memorial design for victims of violence in Latin America

Site Matters: Strategies for Uncertainty through Planning and Design Review by Maria Hellström Reimer 90

UNDER THE

SKY

40 Benjamin Chambelland

The 'garden approach' to landscape management: Reflexive feedback from the parcLAB experience conducted on the right bank of the Bordeaux metropolis

Call for New Editors 92 Subscription information

THINKING

EYE

54 Lisa Moffitt

WIND GRID

68 Patrycja Perkiewicz, Kelly Shannon

Environmental consequences of the longing for power: Revisiting Lower Silesia's landscapes under Frederick the Great

94

0 A G G

JOURNAL FOR ARCHITECTURE TIJDSCHRIFT VOOR ARCH TECTU

s -

E

T M

-

s u I

Maarten Liefooghe, Asli Qiçek, Jantje Engels

Staging the Museum

1 2

Museum scènes Faul Vermeulen, Elsbeth Fonner, Aurélie Hachez

7 8

Between City and Palace/ The Palais des Beaux-Arts Tussen stad en paleis/ Het Paleis voor Schone Kunsten Tony Fretton

Fuglsang Kunstmuseum/ Facts and Interpretation in Staging a Museum Fuglsang Kunstmuseum/ Feiten en interpretaties bij een museumopvoering

19 20

Chiara Velicogna

27 28

An Entrance, a Dialogue/ Revisiting the Clore Gallery Een entree, een dialoog/ Een terugblik op de Clore Gallery Ashi Qiçek, Maarten Liefooghe

Beneath and above the Slanting Surfaces/ Staircase Landesmuseum Zürich Onder en boven de schuine vlakken/ Trappenhuis Landesmuseum Zürich

39 38

Adria Daraban

The Abteiberg Museum/ An Arabesque of Spatial Lust

43

Museum Abteiberg/ Een arabesk van ruimtelijke wellust

44

Elena Montanari, Gennaro Postiglione

53 54

Pervasive Exhibitions Overal tentoonstellen Sandra Kisters

Paradoxical Starting Points/ Depot Boijmans Van Beuningen

67

Paradoxale uitgangspunten/ Depot Boijmans Van Beuningen

66

Maarten Liefooghe, 4sir çiçei 'Museumised' Façades/ Museum De Lakenhal, Leiden

77 78

'Gemusealiseerde' façades/ Museum De Lakenhal, Leiden Michele Porcelluzi

83 82

Two staircases in the Triennale Palace De twee trappen van het triénnalepaleis Matteo Ghidoni

93 92

Staging the Spoken Word Enscenering van het gesproken woord Asl Çiçek, Maarten Liefooghe A Tent without a Landscape/ Auditorium Victoria & Albert Museum, London Tent zonder landschap/ Auditorium Victoria & Albert Museum, Londen

103 104

Stefaan Vervoort, Camille Bladt

Department Store and Architectural Noise Reused/ Rotor's Scenography in Mu.ZEE Warenhuis en architecturale ruis in hergebruik/ Rotor's inrichting van Mu.Zee

109 108

Mark Pimlott

Museum, Image and Agency/ Tate Modern and the Problem of the Public Interior Museum, beeldvorming en betrokkenheid/ Tate Modern en het probleem van de openbare binnenruimte

119 118

Maria Alvarez Garcia, Georgios Eftaxiopoulos

A View from Paradise/ Olafur Eliasson's Your Rainbow Panorama Uitzicht uit het paradijs/ Olafur Eliasson's Your Fainbow Panorama

Im:

Abstracts/ Samenvattingen

131 132 142

-•

h

==_ --

-==

Contents

•

III III I HE

G

THE BIG PICTURE

CURATED PRODUCTS

Page 8

Page 98

OPINION

REFERENCE

Page Io

Page 102

TALENT & MASTERMIND

EDITOR'S PICK

Page 12

Page 104

METROPOLIS EXPLAINED

Page I4

WOMEN IN ARCHITECTURE

A photo series Page 18

COPENHAGEN IN COMMON An introduction by city architect Camilla van Deurs Page 24

FROM BIKES TO CAR-FREE AREAS

Page 46

INTERVIEW Line Barfod, Mayor of Technical and Environmental Affairs at the City of Copenhagen Page 60 RE-CREATION OF THE HARBOR

WHAT GOT US HERE, WON'T GET US THERE

How its citizens reclaimed the harbor area of Copenhagen over the centuries Page 62

A viewpoint by Helle Soholt Page 30

COPENHAGEN IN MAPS

VISIONS OF WATER AND THE FUTURE OF THE CITY

FROM BLUE DOCKLAND TO GREEN RAILS

threat and a resource Page 36

Experiences and learnings made in the course of the planning of the North Harbor district Page 76

A viewpoint by Rikke Juul Gram Page 42

MATTER IN MOTION

Anna Aslaug Lund on circular economy practices in Copenhagen Page 86

CENTER SPREAD

Page 58

Page Io8 IMPRINT

Page 107

Page 84

FROM BIKES TO CAR-FREE AREAS

What would the core of the city look like with no cars ?

Page 54

EDGE CITY

THERE IS A NEED FOR THOUGHTFULNESS A viewpoint by Mette Lis Andersen

Traffic is the main challenge to carbon-neutrality Page 46 DISCUSSION WITH METTE PRAG AND LENE BJERG KRISTENSEN

Page 106

Maps you are unlikely to see as a tourist Page 68

Copenhagen's dilemma of viewing water as both a

THE CLIMATE CRISIS COULD PAVE THE WAY FOR A "SOFTER" COPENHAGEN

ESCAPE PLAN

CONTRIBUTORS

Page 96 THE FAURBYS Lawrence Ebelle interviewed three generations of Copenhageners Page H0 MATTER IN MOTION

Page 86

006

topos ISSUE 19

217

DE WITTE I Haneke Grootenboer Intieme ruimtes Denken in de zeventiende-eeuwse kunst 6 Susana Puente De kochiaanse komedie Voetballers II(1958) van Pyke Koch

1o Nadia de Vries Maakbare sterfelijkheid No Ghost Just a Shell (1999-2003) van Pierre Huyghe en Philippe Parreno

13 Bart Verschaffel Rien de pur. Over de welvingen van Daphne, schoonheid en kunst

mei-juni 2022 jaargang 37 17 Christophe Van Gerrewey De ideale kunstcriticus

&

23-48

Belg- Belgique PB. BRUSSEL X 3/2964 P706236

www.dewitteraaf.be tie & administratie; DRuTR va rede Postbus 142- 100o hrue 1 t.: 32(0)2 223.14.50-emall info@dewitter»af.be evenen«dertigste jargaR - ISSN 0774.8521 verschijnt tweemaandelijks- 14.000ex. afgiftekantoor Brueet X toegelaten gesloten verpakking Bruet1 3/17

Intieme ruimtes Denken in de zeventiende-eeuwse kunst

J

r

Petronella Oortman., Poppenhuis, 1685-17 10, Rijksmuseum., Amsterdam

HANNEKE GROOTENBOER Rembrandt is een schilder van denkers. In 1632 maakte hij een paneeltje van een filosoof die met de handen over de buik gevouwen in een kamer zit. Goud Licht valt door het raam. Met het hoofd iets naar voren geleund neemt hij een typerend peinzende pose aan. Het grote folio dat opengeslagen op tafel ligt is wellicht de aanzet geweest tot de mijmeringen waaraan hij ten prooi is gevallen. Terwijl hij niets doet dan denken. als het vleesgeworden vita contemplativa, staat rechtsonder de tegenhanger: de vrouwelijke belichaming van het vita activa, het actieve leven, die met een pook het vuur onder een kookpot opstookt. De twee figuren. hun rol en de verschillende ruimtes rondom hen (de private ruimte van het huishouden en de intieme ruimte van het innerlijk) worden gescheiden door een opvallende s-vormige wenteltrap die beschouwers al kijkend kunnen betreden. tot ze blijven steken in de duistere bocht halverwege. en hun ogen de spiraal naar boven afronden via de onderkant van de trap. De binnen- en buitenzijde van de trap zijn als een DNA-streng helemaal verwikkeld geraakt. Moeten vita contemplativa en vita activa als twee gescheiden leefwij-

zen gezien worden, of vormen ze samen een wenteltrap, als twee in elkaar gedraaide vormen die elkaar volledig aanvullen?

Dit kleine paneeltje van 28 bij 34 centimeter - de afmetingen van een iPad - zit vol met gedachten. die zich niet alleen in bet hoofd van de oude man afspelen, maar ook de binnenruimte lijken te vullen. Als dit vertrek een metafoor is voor zijn denkruimte, dan speelt de opvallende wenteltrap een grote rol, als een denkfiguur waarmee de filosoof hoger of dieper in zichzelf kan spiralen. Wenteltrappen werden vaker afgebeeld in combinatie met filosofen, zoals in een tafereel van Salomon Koninck - ongeveer een decennium later gemaakt, en met bijna dezelfde afmetingen - dat lang als een pendant is gezien van Rembrandts paneel.

Dergelijke paneeltjes waren soms te vinden in de piepkleine studeervertrekken die in de loop van de zeventiende eeuw steeds vaker in burgerhuizen werden opgetrokken. Een paar grote planken bakenden een ruimte af en gaven theologen, dominees en andere geleerden de kans zich terug te trekken. Naast boeken stonden er soms ook spiegels, kleine beeldjes, schelpen en prenten. En eveneens op schilderijen van dergelijke studeerkamers worden die voorwerpen verzameld, zoals in stillevens van Simon

Luttichuys. Net als de meeste kunstwerken in de huizen van de gegoede burgerij hadden dergelijke afbeeldingen een spiegelende functie: de beschouwer en eigenaar ziet zichzelf en zijn bezigheden gereflecteerd. maar wordt er ook door onderwezen en aangemoedigd. Een model van interioriteit en intimiteit ontstaat. en in Rembrandts paneel wordt dat gevoel van verinnerlijking nog versterkt door de donkere schaduwvorming in de hoeken die een rond kader aanbrengt, als een voetlicht.

Niet alleen de activiteit (of juister: de non-activiteit) van hetdenken wordtgetoond. het is ook de bedoeling om tot nadenken aan te zetten. In dat opzicht zijn deze albeeldingen denkbeelden. De term 'denkbeeld' is synoniem met een idee, maar wordt in de vroegmoderne tijd vaak gebruikt wanneer een idee zichtbaar wordt gemaakt, fysiek of in de geest. Het begrip speelt een marginale, maar cruciale rol in de zeventiende-eeuwse kunsttheorie. In het omvangrijke traktaat Inleyding tot de Hoge School der Schilderkunst, anders de Zichtbare Wereld uit 1678 legt Samuel van Hoogstraten (schilder en theoreticus. en tevens leerLing van Rembrandt) uit dat schilderkunst en filosofie zusterkunst:ea zijn. Geïmpliceerd wordt dat er twee werelden bestaan: een uiterlijke

ea zichtbare. en een innerlijke en onzichtbare wereld. Beide zijn innig met elkaar verbonden. Met de term 'denkbeeld' maakt Van Hoogstraten een eerder subtiel onderscheid tussen enerzijds perfecte representaties van de werkelijkheid. en anderzijds taferelen die dat realisme lijken te ontstijgen en daarom een diepere, onzichtbare werkelijkheid aanroeren. Schilderkunst 'baart' denkbeelden. schrijft hij, wanneer schilders niet schilderen op basis van visuele perceptie en 'naar het leven', maar eerst hun innerlijke verbeelding aanspreken en lang broeden op een afgemeten compositie. In het traktaat Inleyding tot de praktyk der algemeende schilderkonst (1704) gebruikt Willem Goeree de term 'denkbeeld' op een andere manier. namelijk als een mentaal beeld. Hij betwijfelt of er een verschil bestaat tussen de visuele beelden die in gedachten opgeroepen kunnen worden door het lezen van een tekst. en afbeeldingen die we aantreffen in schilderijen. Een denkbeeld is, in dat geval. zowel fysiek als mentaal.

Rembrandts paneeltje kan bekeken worden met de definities van Van Hoogstraten of Goeree in het achterhoofd, maar het roept, als verbeelding van het denken. ook de fundamentele vraag op die door Hannah Arendt zo helder is geformuleerd in haar