NATIONAAL RIVIERPARK
NIEDERRHEIN
AvB
Robbert Jongerius Lodewijk van Nieuwenhuijze Jana Crepon Patrick Mc Cabe
'All
streams
flow
into
the sea, yet the sea is never full. To the place the streams come from, there they return again'.
Ecclesiastes 1:7
2
NATIONAAL RIVIERPARK
NIEDERRHEIN
AvB
Robbert Jongerius Lodewijk van Nieuwenhuijze Jana Crepon Patrick Mc Cabe 3
Voorwoord Mijn favoriete fietstocht is van Utrecht naar Schalkwijk, door het getemde rivierenlandschap van de Kromme Rijn en Lek, met uitgestrekte graslanden aan de Achterdijk en de bloeiende fruitgaarden van het ‘t Goy. Door regen of zon, maar altijd met wind. De zware klim de Lekdijk op bij Schalkwijk is telkens weer een sublieme ervaring. Vanaf de dijk is er een panoramisch zicht over rivier de Lek. In de verte ligt een natuurgebied en het rivierstadje Culemborg en op de voorgrond het recreatiegebied met de schommels waar ik als kind vaak speelde.
In februari 1995 heb ik hier op de Lekdijk het gegrom van de waterwolf gehoord. Mijn grootouders woonden in een huisje achter de Lekdijk. Tijdens een bezoek liep ik met mijn ouders hier de dijk op. Het water klotste tegen de kruin van de dijk en van de speeltuin aan de voet van de dijk was niets meer te zien. In mijn verbeelding kon ik de dijk zien breken en de polder met het huis van mijn grootouders onder zien lopen.
De kracht van de rivier kwam hier tot uiting en staat in mijn geheugen gegrift. Een belangrijk moment dat er aan heeft bijgedragen dat ik landschapsarchitect wilde worden. Ik kom nog graag terug op deze plek om te kijken hoe de rivier er bij ligt. Raar genoeg ligt deze altijd op dezelfde plek, maar telkens weer anders dan de voorgaande keren.
4
De relatie tussen mens en rivier in Nederland is langzaamaan aan het veranderen. Het eeuwenlange gevecht met de waterwolf lijkt gewonnen en de angst voor de rivier verdwenen. In de landschapsarchitectuur uit dit zich in het ontwerpen mét water. Mijn afstudeerplan ‘Nationaal Rivierpark Niederrhein’ gaat verder in op deze ontwerpfilosofie. Het plan is de uitkomst van een zoektocht op de schaal van het Rijnstroomgebied naar oplossingen voor waterveiligheid in de Hollandse delta en de Niederrhein.
Het resultaat: Nationaal Park Niederrhein is een energieneutraal, recreatief natuurpark binnen een stelsel van klimaatbestendige dijken tussen Duisburg en Stadsregio Nijmegen - Arnhem. Het plan is het antwoord op grote ruimtelijke vraagstukken in het gebied, zoals waterveiligheid, ecologie, recreatie en energie. Het Nationaal Rivierpark is het resultaat van een internationale samenwerking tussen Duitsland en Nederland en een inspiratie in de omgang met rivieren.
Robbert Jongerius 31 oktober 2016
5
Rivierlandschap met veerpont, Salomon van Ruysdael (1649)
6
NATIONAAL RIVIERPARK
NIEDERRHEIN Inhoud Opgave Strategie
Nationaal Rivierpark Niederrhein 1. Waterveiligheid 2. Ecologie 3. Recreatie 4. Energie Fasering en financiering Literatuur Colofon Dankwoord Bijlage: Dagboek
7
Hoogwater in het rivierengebied 1995
8
NATIONAAL RIVIERPARK
NIEDERRHEIN
Opgave
9
Water crisis Een op de zeven wereldburgers woont in een verstedelijkte delta. Deze gebieden zijn gevoelig voor overstromingen vanuit de rivieren en vanuit de zee. Het is niet verwonderlijk dat de grootste kans op wereldwijde crisis gerelateerd is aan water. (bron: global risks)
Ook in Europa hebben zich recent grote overstromingen voorgedaan.
In 2013 werd Duitsland geraakt door overstomingen in het stroomgebied van de Elbe. Er vielen 23 doden en er was aan 16 miljard euro schade. Verwacht wordt dat de schade bij rivieroverstromingen in Europa in 2050 verviervoudigd als gevolg
20
ty ili ab
ci
al
in
st
ou of
Fl
so
oo
d
Pr
cr
is
ev
is
en
e m th ea w
(bron: global risk rapport 2016)
Elbe 2013
Elbe 2002
30
er
re xt E
Top 5 wereldwijde risico’s in de komende 10 jaar
nd
ts
ge an
ch
re
eat
cl
W
at
im
er
Fa
cr
ilu
is
is
of
ad
at
io
n
23,3%
25,2%
26,5%
36,7%
39,8%
van klimaatsveranderingen.
10
Overstromingsschade in Europa (x 1000.000.000 euro)
10
2050
2040
2030
2020
2010
2000
0
Overstroming van de Elbe in 2013 leidde tot 16 miljard euro schade en 23 doden.
11
Ruimte voor de rivier Zowel Nederland als Duitsland doet er, met het oog op de klimaatsveranderingen, goed aan om het Rijnstroomgebied veerkrachtig in te richten.
De Rijn, een van
Europa’s grootste rivieren, heeft een lange geschiedenis van overstromingen. De laatste keer ging het (bijna) mis ging in 1995. Bij Lobith werd een piekafvoer van 12.230 kuub gemeten. (het jaargemiddelde ligt op 2200 m3/s) Bijna 250.000 mensen werden uit de rivierpolders geëvacueerd uit angst voor overstromingen en Duitse steden als Keulen liepen onder water.
Om het overstromingsrisico te verlagen is er na de hoogwaters in ‘93’ en ‘95’ in Nederland gekozen voor rivierverruiming in plaats van dijkverhoging. Door op veel plekken de dijk te verleggen heeft de rivier meer ruimte gekregen en is het rivierengebied veiliger geworden. De 43 projecten hebben in totaal 2,3 miljard euro gekost. De laatste projecten worden nu afgerond.
Ruimte voor de rivier - 43 projecten langs 4 rivieren.
12
‘ Eiland van Lent’, onderdeel van project Ruimte voor de Rivier
13
Toekomstscenario Grote Rivieren 2050 Anno 2016 blijkt het Nederlandse rivierengebied echter nog niet veilig. Vooral bij de rivierdijken is de norm verhoogd en ’piping’ meegenomen in de normberekening. ( bron: Rijkswaterstaat 2014 .) Het gevolg is dat we in Nederland weer aan de voet staan van een ingrijpende en dure dijkversterkingsopgave, waarbij een brede buitendijkse steunberm een standaard oplossing biedt. Dit betekent dat vele dijkwoningen in deze versterkingsronde moeten verdwijnen.
Traditiegetrouw maakt Nederland een visie voor de langere termijn voor het rivierengebied. In het Nationaal Ruimtelijk Kader zijn voor het rivierengebied de koersen en bijbehorende kernopgaven voor de ruimtelijke ontwikkeling op de lange termijn geformuleerd. Bij de Biesbosch, Stadregio Arnhem – Nijmegen, Apeldoorn en Zwolle – Kampen kan er nog aan de knoppen gedraaid worden. Althans in Nederland.
Er wordt weer krampachtig binnen de landgrenzen gezocht naar oplossingen om Nederland waterveiliger te maken. Op de kaart staat de Rijn zelfs niet aangegeven buiten de landsgrenzen, terwijl stads-regio Arnhem – Nijmegen nota bene tegen de grens aan ligt.
? Toekomstscenario Grote rivieren 2050: binnen de grenzen zoeken naar oplossingen.
14
Ruimtelijke gevolgen van de aanleg van een stabiliteitsberm
? Afgekeurde dijken in Nederland
(bron: Rijkswaterstaat - 2014)
15
Verwachtte jaarlijkse schade in euro’s:
3. IJssel (NL) lengte: 125km gem. debiet 360 - 420 m3/s
Rijndelta
87.000.000 Rijndelta
2. Nederrijn/lek lengte: 112km gem. debiet 500 m3/s
3.
2. 1.
5.
1. Waal
49.000.000 Niederrheinse laagvlakte
lengte: 82 km gem. debiet: 1500 m3/s
Niederrijn
6.
4.
360.000.000 Rhein / Ruhrgebied
S IT DU FEL
EI
49.000.000 Mittelrhein
7.
4. Maas lengte:: 950 km stroomgebied: 36.000 km2 gem. debiet: 230 m3/s
8.
9. Nahe (DL) Bingen lengte: 125,1 km stroomgebied: 4.067 gem. debiet : 31 m3/s
87.000.000 Obenrhein 8. Moezel (DL), Koblenz lengte: 544 km stroomgebied: 35.000 km2 gem. debiet 328 m3/s Verwachtte jaarlijkse schade bij overstroming langs de Rijn.
16
Stelling Stelling: Voor structurele oplossingen voor waterveiligheid in het rivierengebied moet er op het systeemniveau van het Rijnstroomgebied worden gekeken. Het
SLEUTELGEBIED
stroomgebied van de Rijn beslaat een oppervlakte van 185.000 km2 en strekt zich uit over negen landen. De lengte van de Rijn, van bron tot monding, bedraagt 1320km. De rivier stroomt door vier landen: Zwitserland, Frankrijk, Duitsland en Nederland. Telkens als de hoofdstroom samenvloeit met een zijrivier, neemt de afvoer toe. De Moezel en de Main zijn de grootste zijrivieren. De Rijn komt bij Lobith Nederland binnen en legt dan nog 170 km af tot de Noordzee.
5. Lippe (DL), Wesel
12000
lengte: 255km stroomgebied:: 4.482 km2 gem. debiet140 m3/s
10000 8000
6. Ruhr (DL), Duisburg lengte: 217km stroomgebied: 4.485 km2 gem. debiet: 79 m3/s
6000
Lippe Ruhr Sieg Lahn Moezel Nahe Main Neckar Oberrhein
4000 2000 afvoer (m3/s)
Lobith Ruhrort Andernach
Maxal
Mainz
5 - 02
3 - 02
1 - 02
30 - 01
28 - 01
datum
26 - 01
24 - 01
22 - 01
lengte: 155 km stroomgebied: 2.832 gem. debiet 52 m3/s
20 - 01
7. Sieg (DL), Bonn
Invloed van zijrivieren op de afvoer van de Rijn in 1995
SE
Middenrijn
10. 9.
10. Main (DL), Mainz lengte: 524 km stroomgebied: 27.292 km2 gem. debiet: 225 m3/s
Bovenrijn 11.
11. Neckar (DL) lengte: 367 km stroomgebied: 14.000 km2 gem. debiet: 145 m3/s
17
Rijnstroomgebied De bedreiging in de vorm van een hoogwatergolf ontstaat in de Duitse Eifel, wanneer de Moezel, de Main en de Bovenrijn, na een periode van hevige regenval, samenvloeien. Deze situatie is te zien in de grafiek van de hoogwatergolf van 1995 als in de Moezel en de Bovenrijn veel regenwater valt en de rivieren samenvloeien. De Duitse Eifel werkt als een flessenhals waarin het rivierwater wordt opgestuwd richting de Niederrheinse Laagvlakte
Niederrijn
Mullhein
Wesel
Dusseldorf
Cologne
Moezel
49.000.000
Koblenz
360.000.000
Nijmegen Tiel
Gorinchem
Dordrecht
Ridderkerk
Feyenoord Rotterdam
Schiedam
49.000.000
Zaltbommel
87.000.000
Middenrijn
Bonn
Rijndelta
Duisburg
Risico 2000 verwachte jaarlijkse schade
DUITSE EIFEL
2016
1800 Ruhr
NL DL
800
700
600
Doorsnede van het rijnstroomgebied en schematische weergave van de stroomruimte van de Rijn.
18
500
400
E S IT U L D E F EI
Rijn, Main en Moezel stromen samen bij de Duitse Eifel. Bovenrijn
Stein
Altbrels
Neurenburg
Main
Kehl
Mannheim
Speyer
Rheinfelden
49.000.000
Worms
Oppenheim
Mainz
87.000.000
Main
Moezel
rakceN Aare
Lahn
Sieg
Kocher Nahe
Bodensee
ruhr
Pag. 1 300
200
100
0
100
19
Sleutelgebied: Niederrhein Veel
natuurlijk
overstroombaar
gebied
langs
de
Niederrhein
is
tijdens
de
industrialisatie (1800 – 1950) bedijkt en bebouwd. Tussen Keulen en Duisburg zijn fabrieken en arbeiderswijken in de rivierpolders verrezen. Hierdoor kan het hoogwater niet afzwakken en ontstaat er een drukpunt. Deze hoogstedelijke regio is nu de gevaarlijkste plek om te wonen in het gehele Rijnstroomgebied. (Bron: Institute for environmental studies)
De stroomafwaarts gelegen Niederrheinse Laagvlakte is een breed rivierdal dat vooral bedijkt is ten gunste van de landbouw. De Niederrhein was in 1800 nog een vertakte rivier die door een stelsel van zomer- en winterdijken in de laagvlakte stroomde. Jaarlijks overstroomden de komgebieden. Nu ligt de Niederrhein in een krap jasje van winterdijken. Het gevolg van de bedijkingen is dat de hoogwatergolf kunstmatig op hoogte wordt gehouden ĂŠn snel wordt afgevoerd naar de Nederlandse delta.
Bij een verwachtte piekafvoer van 18.000m3/s bij Lobith in 2050 zal het in dit gebied gigantisch misgaan en ligt er een overstroming op de loer. Zeker als we bedenken dat het in 1995 bij een afvoer van 12.230 m3/s net goed ging.
Hoogstedelijk gebied bij Duisburg.
20
Agrarisch gebied tussen Duisburg en Nijmegen.
1800
1800 - Dijkenstelsel langs de Niederrhein.
2016
2016 - Dijkenstelsel langs de Niederrhein.
21
‘Open achterdeur’ Er speelt nog een groot probleem in dit gebied. De Duitse winterdijken in dit gebied zijn zo zwak dat de kans groot is dat Nederland via deze ‘achterdeur’ overstroomt. Dit gebeurde in 1926 voor het laatst. Nederland en Duitsland zijn hierover in een grensconflict geraakt omdat niet duidelijk is wie de dijken gaat versterken. Voor Duitsland zal de schade meevallen, terwijl er in Nederland kans is op 5 miljard euro schade bij een overstroming via de ‘achterdeur’.
---------------------------------------------------
opgave waterveiligheid rijndelta en Niederrhein klimaatbestendig maken voor de verwachte piekafvoer van 18.000 m3/s bij Lobith in 2050.
Ingreep • ‘Ruimte voor de Rivier’ toepassen op de Niederrhein. • Versterken van de Duitse rivierdijken.
22
5 miljard euro schade>
Simulatie van de gevolgen bij een dijkdoorbraak bij Rees. (bron: Rijkwaterstaat)
23
Fort Schenkenschans tijdens het hoogwater in 1995.
24
NATIONAAL RIVIERPARK
NIEDERRHEIN
Strategie
25
Wesel
Rees
Xanten
Grieth
Bingen
Emmerich
Lobith de Niederrhein klimaatbestendig en waterveilig te
Millingen
Er moet nu gehandeld worden om de Rijndelta en
Nijmegn
waterveiligheid strategie
maken voor de verwachte piekafvoer van 18.000
NIEDERRHEINSE LAAG
m3/s bij Lobith in 2050. Alle stroomruimte is nodig om deze afvoer te aan te kunnen.
Ijssel Arnhem
Het bovenste schema toont, in gearceerd rood, de oorspronkelijke stroomruimte van de Niederrhein
Nederrijn
die in de afgelopen tweehonderd jaar is bedijkt,
Zevenaar
maar niet is bebouwd. In totaal is dit ongeveer 22.850 ha aan retentieruimte tussen Keulen
waal
en Nijmegen. Deze ruimte kan leiden tot een
Lobith
waterstandsverlaging van een halve meter bij Lobith. Met name de Niederrheinse Laagvlakte speelt een sleutelrol door de enorme potentiele
Nijmegen
ruimte voor waterretentie.
Kleve Waterveiligheid strategie: Alle natuurlijke stroomruimte die in de afgelopen tweehonderd jaar nog niet is bebouwd, maar wel is bedijkt, wordt gereserveerd voor grootschalige waterretentie.
26
Keulen
Worringen
Neuss
Kaiserswert
Uerdingen
MĂźllheim
Dusseldorf
Duisburg Orsoy
GVLAKTE
KEULSE LAAGLAND
Schema van de kansrijke retentiegebieden langs de Niederrhein.
Emmerich
Rees
Niederrhein Lippe
Wesel Xanten
Dinslaken Rheinberg
Ruhrort
Duis burg
Ruhr
Schema van de kansrijke retentiegebieden langs de Niederrhein vertaald naar de kaart.
27
Arnhem
Emmerich Nijmegen
Kleve
Ruimtelijke strategie Een landreservering van deze omvang is echter bijna ondenkbaar. Er moet een ruimtelijke list worden bedacht: Geef het gebied de status: nationaal Park. Deze status trekt meer bezoekers ĂŠn investeerders naar het gebied. Het agrarische gebied langs de Niederrhein transformeert in een verbindende parkzone tussen twee hoogstedelijke gebieden: Ruhrgebied en Stadsregio Arnhem / Nijmegen. Momenteel is het gebied een krimpregio, maar de nieuwe stroom bezoekers en investeerders brengt nieuwe kansen en zorgt voor een financiĂŤle impuls.
Ruimtebeslag van Nationaal Rivierpark Niederrhein
28
Wesel
Duisburg
29
Ruimtelijke strategie Wereldwijd trekken alle Nationale Parken 8 biljoen bezoekers per jaar. Dat is meer dan de wereldbevolking. In het Ruhrgebied alleen al wonen 10 miljoen mensen. Verwacht wordt dat het Nationaal Rivierpark Niederrhein rond de 3.7 miljoen bezoekers per jaar trekt. In vergelijking met andere nationale parken is Nationaal Rivierpark Niederrhein langgerekt. a
miljoen bezoekers p/j
miljoen bezoekers p/j
Nationaal Park De Biesbosch
Eifel National Park
9.000 ha
10.700 ha
Schaalvergelijking tussen nationale parken.
30
miljoen bezoekers p/j
miljoen bezoekers p/j
Nationaal rivierpark Niederrhein
Yosemite National Park
100.000 ha
300.000 ha
31
De Bijland Recreatie, natuur en industrie
functionele strategie
Steenfabriek Kijfwaard industrie
In Nationaal Rivierpark Niederrhein zijn cultuur en natuur met elkaar verweven. Het park is functioneel, recreatief, natuurlijk en innovatief Nationaal Rivierpark Niederrhein is een productief landschapspark en continue in ontwikkeling
.
Het park wordt integraal ontworpen. De schaal van het park biedt de mogelijkheid om vier grote ruimtelijke agenda’s te realiseren: - waterveiligheid - ecologie - recreatie - energie
32
hooilanden landbouw
Dijken cultuurhistorie, werken, wonen en recreatie
Millingen aan de Rijn wonen
Strekdam waterveiligheid
Kribben waterveiligheid
Rijnaken industrie / werk
Fort Pannerden cultuurhistorie / recreatie
Gelderse Poort Natuur / recreatie
Splitsing van de Waal en het Pannerdens Kanaal; het rivierengebied is een mengeling van natuur en cultuur.
33
Arnhem
Emmerich Nijmegen
Kleve
Rees
Xanten
Het Nationaal Rivierpark Niederrhein is een energieneutraal, recreatief natuurpark binnen een stelsel van klimaatbestendige dijken tussen Duisburg en Nijmegen/Arnhem.
Masterplan: Nationaal Rivierpark Niederrhein
34
NATIONAAL RIVIERPARK
NIEDERRHEIN
Wesel
Rheinberg
Ruhrort
Duisburg 35
36
NATIONAAL RIVIERPARK
NIEDERRHEIN
waterveiligheid
37
Normalisatie van de Niederrhein Het rivierengebied langs de Niederrhein was in 1800 een flexibel en draagkrachtig landschap. De winterdijken lagen op grote afstand van de rivier. Het land tussen de dijken en de rivier bestond uit hoge oeverwallen met agrarische nederzettingen. Deze oeverwallen liggen als ronde en ovale eilanden in het stroomgebied van de Rijn en werden met een ringdijkje beschermd. Jaarlijks overstroomden
de
slingervormige
komgebieden
rondom
de
oeverwallen.
Via
zijstromen vloeide het water ten noordwesten terug in de Rijn. Door het brede en ondiepe profiel van de Rijn ontstond er gevaar in de vele bochten voor ijsdammen. Deze dammen veroorzaakten overstromingen. Door technologische mogelijkheden en de industriële ontwikkeling ontstonden er ideeën om de rivier te ‘ normaliseren’. Dit betekende het versmallen, verkorten en vastleggen van de hoofdstroom zodat ijs niet meer kon ophopen en een diepere vaarweg ontstond ten gunste van de scheepvaart.
1790 - Waal bij Emmerich en Kleve
38
Luchtfoto: Griethauser Altrhein en oude winterdijk bij Griethausen
39
Johan Gotfied Tulla (1770 - 1828) Bij de ontwikkeling van zijn stroomverbeteringsideeën werd Tulla onder andere geïnspireerd door de waterbouwkundig ingenieur Karl Friedrich von Wiebeking (1762-1842). Von Wiebeking had een groot vertrouwen in de mogelijkheden tot beheersing van de natuur en de zegenrijke gevolgen die daaruit voor de samenleving voortvloeiden. Hij zag dit als een wetenschap “welche die Flüsse wohltätig für ihre Anwohner leitet, die Hochgewässer in feste Bahnen hält..., Moräste und Seen in fruchtbares Land verwandelt, und öde Sandfelder und sterile Heyden in lachende Gefilde umschafft.”
Tulla dacht daar niet anders over. Volgens de genie-officier moest in beschaafde landen “die Bäche, Flüsse und Ströme Kanäle sein und die Leitung der Gewässer in der Gewalt der Bewohner stehen.” In
Portret van Johann Gottfried Tulla
Normalisatie van de Niederrhein bij Emmerich
40
1817 werd een begin gemaakt met de begradigung van de Oberrhein tussen Basel en Mannheim, een project dat pas omstreeks 1880, dus vele jaren na zijn dood worden afgerond. Volgens de inzichten van Tulla werd in deze periode de ongetemde stroom van de Rijn met kribben en geleidingsdammen in een vast bed gedwongen en werden dijken
aangelegd
waardoor
grond
voor
bebouwing
en
landbouw
vrijkwam. Daarnaast waren de werken bedoeld om de veiligheid en de bevaarbaarheid te verbeteren. Door Tulla´s werken aan de Rijn nam het oorspronkelijke overstromingsgebied langs de Oberrhein met een oppervlak van 1.400 km2 met meer dan de helft af.
Normalisatie van de Niederrhein bij Emmerich (rond 1800)
41
Elten
Emmerich
< oude winterdijk < jonge winterdijk
Kleve
Rees
Kalkar
Huidige situatie: Niederrhein ligt in een strak jasje van winterdijken.
Landschap als uitgangspunt In het landschap zijn de zijstromen van de Rijn, oude dijkstructuren en laagtes te herkennen. De komgebieden zijn veelal in agrarisch gebruik gekomen. De historische situatie en de morfologie van het landschap vormen de basis voor de retentiegebieden. In het rivierdal bij Kleve ligt een reeks van afgedamde rijnbogen, omgeven door een oude winterdijk. Deze winterdijk kronkelt van Kleve tot aan Kalkar, waar deze weer aansluit op de jonge winterdijk. De oude winterdijk is ongeveer 6 m t.o.v. het maaiveld. Het is een smal dijkje met steile taluds.
42
Uitlaat (smalle vrije uitstroom in de Rijn)
Fietspad en ontsluitingsweg aan de buitenzijde van de dijk
Uiterwaarden afgeschermd met prikkeldraad
Smalle kruin
Hooiland
1:3 1:2 MHW
+ 6 m tov maaiveld
Oude winterdijk
Griethauser Altrhein Intern inundatiegebied met relicten van zomerdijken
Verlaagde dijk waar Rijn kan instromen Afgedamde Rijnstrang met oude winterdijk
Lage winterdijk
Schenkenschans
Bestaande waterhuishoudkundige situatie bij Schenkenschans
43
44
Oude winterdijk met doorbraakkolk ligt als relict in het landschap.
45
Elten Millingen
Emmerich
Schenkenschans
Kleve Rees
Kalkar
Ingreep: Opwaarderen van de oude winterdijken en gebruik maken van de rijnstrangen in het gebied voor retentie.
Ingreep Breed uitstroomgebied in de hoofdstroom De oude winterdijk wordt een gesloten klimaatbestendige winterdijk. De dijk wordt aan de rivierzijde versterkt en verhoogd.
Het
bestaande
dijktalud
vervult
een
rol
als
steunberm en blijft als historisch relict gehandhaafd. De klimaatbestendige dijk wordt de grens van het park en krijgt twee gezichten: een ‘hol’ talud aan de parkzijde en een ‘bol’ talud aan de landzijde. Het holle talud benadrukt het ‘dijkeffect’ vanaf de kruin. De natuur in het park loopt door tot aan de voeten van de recreant. De kruin van de dijk is een tuimeldijk die de dijkervaring aanzet. Het bolle binnentalud is een multifunctionele dijk. Deze steunberm kan worden ingezet voor de bouw van nieuwe woningen, natuur, en agrarisch gebruik. De dijk wordt een scherpe grens tussen cultuurland en park.
46
Multifunctionele ‘bolle’ steunberm Binnendijks
Tuimeldijk in ‘lege’zone
‘Hol’ talud met natuurlijke inrichting Retentiegebied /Parkzijde
1:2 1:3 1:2 1:4 MHW
+ 8 m tov maaiveld +6m
Klimaatbestendige parkdijk
Zomerdijken met verschillende overstromingsfrequenties
Nieuw dijklichaam van uitgegraven klei
Klimaatbestendige winterdijk
Afwateringsgeul met zijstroom Overlaat
Schenkenschans
Nieuwe waterhuishoudkundige situatie bij Schenkenschans
47
Klimaatbestendige parkdijk
De klimaatbestendige parkdijk als scherpe grens tussen cultuurland en park.
48
49
Fasering Fasering Op de grens bij Schenkenschans ligt een verlande Rijnstrang en een stelsel van zomer- en winterdijken. Dit gebied zal in fases worden omgevormd tot retentiegebied.
Fase 1: Het afgraven van de Griethauser Altrhein. Deze krijgt bovenstrooms weer een verbinding met de Rijn. Bij Schenkenschans wordt een extra afwateringsgeul gegraven. De stroomgeul krijgt een minimale breedte van 150 meter.
Fase 2: Met de 500.000 kuub grond die vrijkomt bij het vergraven van de afwateringsgeul worden de bestaande winterdijken versterkt en verhoogd en worden nieuwe dijkenringen aangelegd. Het profiel van de bestaande winterdijken is symmetrisch met aan weerszijde een steil talud. De kruinhoogte ligt ongeveer op het huidig maatgevend hoogwater (MHW). De winterdijken worden klimaatbestendig gemaakt. Het nieuwe profiel van de winterdijk is asymmetrisch: de parkzijde is hol en natuurlijk, maar de binnendijks is het talud bol en kunstmatig. Vanaf de nieuwe winterdijk heb je een fantastisch uitzicht over de ruige stroomgeulen met zijstomen en weelderige ooijbossen.
50
Verbreden stroomgeul Verdinden van de Altrhein met de hoofdstroom Extra afwateringsgeul Uitlaat verbreden uitstroom Griethauser Altrhein
Schenkenschans
Fase 1: afgraven van de Griethauser Altrhein.
afwateringsgeul van 150 m
Aanleggen nieuwe zomerdijk
aanleggen nieuw dijkenstelsel
Versterken van de winterdijken met grond die vrijkomt uit de stroomgeul
Schenkenschans
Fase 2: aanleggen van het dijkenstelsel en versterking van bestaande winterdijken
51
Overlaat Fase 3: Bouw van de versterkte inlaat. Dit is een met steen beklede, verlaagde drempel in de dijk. Het gebied achter de inlaatdrempel is versterkt met steenbekleding om uitspoeling bij hoogwater te voorkomen. Boven de drempel komt een sierlijke brug die het eiland ontsluit. De nieuw gegraven zijstroom in de stroomgeul wordt gevoed met water uit de Rijn dat via een duiker door de inlaat stroomt.
52
Betonnen steunconstructie Binnendijks
Brugverbinding over de drempel
Duiker in verbinding met de Rijn
Rijn Steenverharding tegen uitspoelen
1:2 1:6 1:2 1:8 MHW
+8m +3m
Bouwsteen: overlaat
Inlaat (dempel in de dijk)
Schenkenschans
Fase 3: constructie van de overlaat
53
Afwateringsgeul met watergang Breed uitstroomgebied in de hoofdstroom
Schenkenschans
Bestaande watergang
Schenkenschans Elk retentiegebied bestaat uit deze vier ruimtelijke componenten: overlaat, dijkenstelsel, afwateringsrivier en een uitstroomgebied. Deze componenten vormen de bouwstenen van de waterveiligheid en het raamwerk voor het Nationaal Rivierpark Niederrhein. De dijkstructuur wordt de onderlegger van de recreatie. De zonering wordt de onderlegger van de ecologische laag. Bij Schenkenschans krijgt de Niederrhein 550 ha extra ruimte om te overstromen. In totaal kan daar 21 miljoen kuub water geborgen worden.
11.30 + NAP gemiddelde waterstand
54
13.00 + NAP jaarlijkse overstroming
Zomerdijk 1:250
Klimaatbestendige winterdijk 1:10.000 Waterbassin (zie hoofdstuk energie)
15.00 + NAP jaarlijks / 1:10
Overlaat met steenbekleding en brugverbinding
16.50 + NAP (MHW ) 1 : 250
55
Elten
Millingen Spijk
Schenkenschans
Griethausen
Oude Rijnstrang 2200 ha
Schenkenschans 550 ha
Kleve
Emmericher Eilanden 8250 ha
Hoogwater Het park bestaat uit drie zones met elk een eigen overstromingsfrequentie: komgebieden 1:1 - overgangsgebieden 1:1 /10 - eilanden 1:250 Het gebied achter de klimaatbestendige parkdijk kan eens in de tienduizend jaar overstromen. Op de agrarische eilanden kan men blijven wonen. De kans op overstroming is hier acceptabel. Overigens kunnen bewoners hier voorzieningen treffen voor mogelijke overstromingen.
Overstromingsfrequenties in Nationaal Rivierpark Niederrhein
56
Overstromingsfrequentie jaarlijks jaarlijks 1: 1 / 1:10 1:250 1:10.000
Emmerich
Bienen
Rees
Kalkar
57
Ijssel Nederrijn
waal
Ooijpolder I en II 1830 ha 70 milj. kuub
Schenkenschans 634 ha 21 milj. kuub Lohrwardt 500 ha 20 milj. kuub
Reeks retentiegebieden Tussen Duisburg en Nijmegen/Arnhem ontstaat er een reeks retentiegebieden van 21.740 ha met retentiecapaciteit van ongeveer 800 miljoen kuub. Dit is eenzelfde oppervlakte als de Haarlemmermeerpolder.
Retentiegebieden in Nationaal Rivierpark Niederrhein
58
Oude Rijnstrang 2200 ha 100 milj. kuub
Bienener Altrhein 1800 ha 70 milj. kuub Emmericher Eilanden 8250 ha 280 milj. kuub
Bylerward 2200 ha 100 milj. kuub Wesel
Dinslaker Altrhein 680 ha 50 milj. kuub
Rheinsberger altrhein 970 hectare 32 milj. kuub Duisburg Orsoy -Land 260 ha 10 milj. kuub
59
60
NATIONAAL RIVIERPARK
NIEDERRHEIN
ecologie
61
Ecologisch dieptepunt Met de ecologie in het gebied is het zwaar gesteld. In de jaren 60 was het leven in de Rijn nagenoeg verdwenen als gevolg van de vervuilende industrie in het Ruhrgebied. Door schaalvergroting in de landbouw zijn er nu slechts snippers van natuurgebieden overgebleven. Bijzondere diersoorten als de bever zijn verjaagd, of huizen in de diepe, verontreinigde landbouwgreppels. Langs de Niederrhein zijn er twee grote groenstructuren: de uiterwaarden en de droge bosgebieden op de dalrand. Deze structuren zijn van elkaar gescheiden en van lage ecologische waarde. De bossen zijn vooral in gebruik als productiebos en de uiterwaarden als hooiland voor de boeren.
Veluwe
Arnhem
Montferland
Emmerich
Nijmegen Kleve Berg en dal
Diersfordt Reichswald Kleve
Wesel
Uedemer Reichswald
Kirchheller heide
IBA Emscherpark Duisburg Bestaande ecologische hoofdstructuur: droge bosgebieden op de dalrand en de natte uiterwaarden.
62
Onderschrift Afgedamde zijarmen afbeelding van de Rijn zijn omgevormd tot diepe greppels die vervuild landbouwwater afvoeren.
63
Copper Mill at Duisburg on Rhine - Erich Mercker
64
65
66
â&#x20AC;&#x2DC;Vangstâ&#x20AC;&#x2122; dode rijnvissen na de Sandoz ramp 1986 en de protesten die erop volgden.
67
Ecologische bouwsteen De honderdvijftig meter brede wateringsgeulen in de retentiegebieden zijn de ecologische bouwstenen van het park. Door het afgraven van deze geulen ontstaat er een nat milieu dat jaarlijks onder water komt te staan. Bij het afgraven komen zaden van oorspronkelijke beplanting aan de oppervlakte. Eerst volgt een pioniersfase waarin de schietwilg, katwilg en Zwarte populier zijn intrede doet. Het laatste stadium is een wilgenvloedbos, een uniek habitat dat in Duitsland schaars is geworden. Bij overstromingen zullen delen van de vloedbossen wegstromen en weer ruimte laten voor de pioniersvegetatie. Zo ontstaat er een dynamisch natuurgebied, dat tevens functioneert als migratieroutes voor vissen, insecten en zoogdieren.
68
Rand van de afwateringsgeul Nieuwe zijstroom
Geul van ongeveer 150 m breed
Fase 1 - aanleg
Pioniersoorten komen op
Stroomgeul begint te verruigen
Fase 2 - pionierfase (1- 15 jaar) - Schietwilg - Katwilg - Zwarte populier
Beverdam Vogels, insecten, vissen en zoogdieren komen op de natuur af
Vorming van ooijbossen
Fase 3 - Wilgenvloedbos
Ecologische ontwikkeling van de stroomgeulen
69
Arnhem Veluwe Zevenaar
Montferland
Lobith
Emmerich
Nijmegen
Kleve
Rees
Berg en dal
Reichswald Kleve
Reeks retentiegebieden
Uedemer Reichswald
De stroomgeulen worden de â&#x20AC;&#x2DC;groene en blauwe wegenâ&#x20AC;&#x2122; voor doelsoorten die van de droge bosgebieden op de dalrand naar de rivier migreren. De retentiegebieden zijn zo groot dat ze naast migratie ook natuurgebied op zichzelf worden. Het herstel van de waterverbindingen tussen de zijgeulen en de hoofdstroom leidt tot een aanzienlijke habitatvergroting voor vispopulaties. Via de zijstromen kunnen ze in langzaam stromend en ondiep water komen met veel voedsel. Er ontstaat een diversiteit aan typen water: een mee stromende geul, een afgetakte geul, een afgesloten strang en verlande strangen en wielen. De diversiteit stimuleert diversiteit in vissoorten, insecten en amfibieĂŤn.
70
Xanten
meestromende geul
aangetakte strang
afgesloten strang
verlande strang
Diersfordt
Wesel
Lippe
Kirchheller heide Dinslaken
Rheinberg
Ruhrort
Duisburg
Ruhr
IBA Emscherpark
Ecologische onderlegger van Nationaal Rivierpark Niederrhein
71
metapopulaties verbinden Voor ecologie wordt het park meer dan de som der delen: een aanzienlijke uitbreiding van habitats voor diverse diersoorten en robuuste verbindingen tussen verschillende habitats. De geĂŻsoleerde metapopulatie langs de Niederrhein wordt langzaamaan meer verbonden. Migratie is belangrijk voor de genenuitwisseling tussen populaties.
Grens van de metapopulatie
A. Isolatie
B. Lappendeken
Transformatie van metapopulaties naar verbonden natuurgebieden. en de ontwikkeling van diersoorten die ermee gemoeid gaat.
72
C. Verbonden
73
Nat schraal grasland Oeverwal 1:250
Wilgenvloedbos
Schenkenschans
Bestaande watergang
Wilgenvloedbossen De wilgenvloedbossen in de stroomgeulen zijn een prachtig waterrijk natuurgebied waar je â&#x20AC;&#x2DC;s zomers doorheen kunt struinen of kajakken, maar ook kunt vissen. Elke winter en bij natte periodes overstromen deze moerasachtige zone met wilgenvloedbos.
74
Afwateringsgeul transformeert in een wilgenvloedbos
75
Wilgenvloedbossen
Reconstructie van een schipbrug over de Rijn. Nu een recreatief wandelpad door de wilgenvloedbossen.
76
77
Overgangszone Parallel aan de dichte vloedbossen ligt de overgangszone. Door begrazing van Gallowwayrunderen blijft deze zone open. Bij hoog water functioneert de overgangszone voor snelle afwatering van het retentiegebied. In de zone ontstaat een bloemrijk grasland waar veel weidevogels en insecten voorkomen.
Overgangszone Nat schraal grasland (natuur + hooiland) Komgrond Ooijbos Moeraszone (natuurzone)
Doorsnede van de verschillende zones tussen de zijgeul en de Niederrhein.
Ligging van de overgangszone
Uiterwaarden Ooijbossen moeraszone bloemrijk grasland
Oeverwal Akkers en weide (landbouw)
Parkroute en agrarische weg Agrarisch bouwland
Rand van de afwateringsgeul
Kruidenrijke vochtige graslanden
+15.50 NAP
De compartimenteringsdijken omringen de hogergelegen agrarische bouwlanden. De dijken overstromen als het water met vier meter is gestegen ( +15.50 NAP).
79
Overgangszone
Overgang van de prairie-achtige overgangszone en de wilgenvloedbossen langs de zijgstromen
80
81
Arnhem Veluwe Zevenaar
Montferland
Lobith
Emmerich
Nijmegen
Kleve
Rees
Berg en dal
Reichswald Kleve
Uedemer Reichswald
Natura 2050 Het habitat van vele zoogdieren, vissen, vogels en insecten is in 2050 substantieel vergroot. De retentiegebieden zijn gebieden met rijke natuurwaarden ĂŠn het zijn migratieroutes. In 2050 is het gebied zo waardevol dat het is opgenomen als Natura 2000 gebied.
82
Xanten
Diersfordt
Wesel
Lippe
Kirchheller heide Dinslaken
Rheinberg
Ruhrort
Duisburg
Ruhr
IBA Emscherpark
Nationaal Rivierpark Niederrhein is een ecologische corridor van de Duitse Eifel naar de Hollandse Delta.
83
84
NATIONAAL RIVIERPARK
NIEDERRHEIN
recreatie
85
Overgangszone Om de recreatieve waarde van het gebied te leren kennen ben ik van Nijmegen naar Keulen gereisd door de uiterwaarden. Vanuit Nijmegen wandel je zo de Ooijpolder in. Je kunt kiezen uit fiets- en wandelroutes door de natuurgebieden. In de Ooijpolder gaf een leraar uitleg over de flora en fauna langs de rivierstrandjes. Op de route kom je langs steenfabrieken, veerhuizen, vestingssteden, recreatie- en natuurplassen en vogelkijkhutten. Dit zijn de highlights van het park. Bij de vele strandjes langs de Rijn kun je wildkamperen, kampvuur maken, vissen en zwemmen.
Vanaf de Duits-Nederlandse grens veranderd het landschap drastisch. De uiterwaarden en de Rijn zijn afgeschermd met prikkeldraad en er wordt intensief gehooid. Vanaf Lobith ontbreekt het nu aan een recreatief netwerk en het landschapsbeeld is sober en monotoon.
Ooijbrug, begin van de wandelroute
Natuureducatie in de uiterwaarden
Relict van een steenfabriek
Natuurgebieden met struinpaden
Grensgebouw op de dijk.
Uiterwaarden afgeschermd met prikkeldraad
Uiterwaarden afgeschermd met prikkeldraad
Relict van een spoorbrug
87
De Duitse uiterwaarden zijn monotoon en het ontbreekt aan een recreatief netwerk.
88
89
Arnhem
Zevenaar
Lobith
Emmerich
Nijmegen
Kleve Rees
Xanten
Parkdijken Het stelsel van winterdijken worden de ontbrekende recreatieve verbinding tussen stadsregio Arnhem - Nijmegen en het Ruhrgebied/IBA Emscher park. De parkroute verbindt historische Rijnsteden zoals Emmerich, Kalkar en Rees. Deze steden zijn met OV en via de snelweg goed bereikbaar en vormen recreatieve knooppunten op de parkrand. Parallel aan het park ligt de Limes. Deze historische Romeinse route volgde de dalrand van de Niederrhein. Bij Kleve en Xanten verbindt deze route zich aan het park.
90
100km
Lippe
Wesel
Dinslaken
Rheinberg
Ruhrort
Duisburg
Ruhr
Winterdijken vormen een ononderbroken recreatief netwerk tussen stadsregio Arnhem - Nijmegen en het Ruhrgebied.
91
Elten
Millingen Spijk
Schenkenschans
Griethausen
Kleve Park - highlights Dorpen en steden Terpen Recreatiehaven Camping Spoorbrug
Vestingswerk
Steenfabriek
92
Nieuw leven voor erfgoed In het park komt een uitgebreid en gevarieerd routestelsel. Via de zijgeulen kun je de uiterwaarden invaren met kleine recreatievaart. Er zijn landroutes door de ruigte, maar ook een goed verzorgd stelsel van fietsen wandelpaden. Op bijzondere plekken, zoals bij Schenkenschans komen verschillende routes bij elkaar. Interessante recreatieve knopen op de route. Deze knopen bestaan uit al aanwezige elementen in het landschap, zoals bruggen, vestingen, steenfabrieken, forten etc.
Emmerich
Bienen
Rees
Kalkar
Er is een fiets- en wandelpaden netwerk door het gebied die bijzondere punten verbindt.
93
Meerdaagse kajakroute van Nijmegen naar Keulen
94
95
Parkentree Steden die verder van het park afliggen, zoals Kleve, worden met groene en blauwe routes verbonden met parkentreeâ&#x20AC;&#x2122;s. Ook de limes is een route naar het park. Bij het dorpje Griethausen, aan het einde van de groene route tussen Kleve en het park ligt een monumentale gietijzeren spoorbrug die dienst gaat doen als parkentree. De brug is naast een parkentree ook een herkenningspunt op de wandelroute door het park. Dorpen en steden aan de parkdijk worden recreatieve knopen. Hier kun je verblijven, wat eten en drinken en van het uitzicht genieten. Deze dorpen en steden kunnen appartementen en woningen bouwen op de buitenberm. Dit zijn woningen met zichten over het park en de rivier.
GRIETHAUSEN
Limes
Spoykanaal oud spoor
N220
Kleve
Recreatieve parkverbindingen van de treinstations naar het park.
96
Monumentale eiken met dijkmagazijn Griethausen
Fietspad naar Kleve
+20 NAP
Nieuwbouw ‘Rijnzicht’ MHW +16.50
Mogelijkheid tot stedenbouwkundige ontwikkeling op de steunberm buitendijks.
Griethausen
Fietspad naar Kleve over spoorrelict
Kanoaanlegplaats
Parkentree met bord
Fietspad naar Kleve 1:2 1:3 1:2 1:3
1:4 MHW
+20 NAP
Historische relicten als de spoorbrug bij Griethausen worden parkentree’s.
97
Nieuw leven voor erfgoed Vanaf de binnenstad van Nijmegen en Arnhem kun je in 2050 een meerdaagse trail volgen naar het Ruhrgebied. Op deze trail kom je lang bijzondere historische plekken. Een trekpleister op de route is vesting Schenkenschans.
Fort Schenkenschans als mytische trekpleister in de uiterwaarden.
98
99
Troepen van Lodewijk XIV bij Schenkenschans, 18 juni 1672 - Lambert de Hondt.
100
101
Schenkenschans Dit fort heeft in vele oorlogen een centrale rol gespeeld. De Spanjaarden hebben het fort van de Hollandse republiek veroverd. Prins Maurits heeft als reactie een circumvallatielinie om het fort gebouwd om het terug te veroveren. In 1672 veroverd Lodewijk Napoleon het fort en stelt de waterpoort naar Nederland veilig voor zijn troepen. De militaire betekenis van het fort had te maken met de ligging op de voormalige splitsing van de Waal en de Oude Rijn. Het was een van de belangrijkste verdedigingswerken van Nederland in de Gouden Eeuw en later. Rond 1700 verlandt de Oude Rijn tot ergenis van de handelssteden langs de Nederijn en IJssel. Het Pannerdense kanaal werd gegraven voor o.m. watertoevoer. De Rijn verlegd zijn bedding en Fort Schenkenschans komt op de Zuidoever te liggen. Hiermeer vervalt de militaire functie van het fort. Pannerden wordt verbreed als vaarkanaal.
Schenkenschans
Vergraven van de zijgeulen biedt kansen om Schenkenschans met de Rijn te verbinden.
102
Oud-Zevenaar Angeren
Loo
Oude Rijn Pannerden Doorenburg
Bemmel
Herwen Gendt
Elten Millingen
Waal
Lobith
Bimmel
Ooij
Tolkamer
Spijk
Nijmegen Schenkenschans Düffelward griethausen Oud-Zevenaar Angeren
Loo
Oude Rijn Pannerden Doorenburg
Bemmel
Herwen Gendt Elten Millingen
Waal
Lobith
Bimmel
Ooij
Tolkamer
Spijk
Nijmegen Schenkenschans Düffelward griethausen Oud-Zevenaar Angeren
Loo
Oude Rijn
Pannerdense kanaal Pannerden Herwen
Doorenburg
Bemmel
Gendt
Elten Millingen
Waal Ooij
Bimmel
Lobith Tolkamer
Spijk
Nijmegen Schenkenschans Düffelward griethausen Verlegging van de Rijnsplitsing naar Pannerden in de tijd.
103
Schenkenschans 1700
Gezicht op Schenkenschans, Jan van Call 1666 - 1706
104
105
Schenkenschans 2016 De relatie tussen het fort en de Rijn is verdwenen. Het fort ligt nu als een eiland in het grasland. De vesting wordt nog steeds tegen hoogwater beschermd door een ringdijk. De afstand tussen de vesting en de rivier is te groot geworden om het verhaal van de vesting te kunnen begrijpen.
Schenkenschans 2016 - relatie met de rivier is verdwenen.
106
107
Rietoever
Schenkenschans
Vestinggracht
Natte laagte
Schenkenschans 1:1000
A
A
Nieuwe waterloop Nevengeul
De retentieopgave is een kans om de historische relatie te herstellen of versterken en om de recreatieve waarde van het fort te vergoten. Schenkenschans is bijvoorbeeld een bijzondere overnachtingsplek op de route van Nijmegen naar Duisburg en als knoop voor de recreatievaart langs de Rijn.
Uitwerking van vesting Schenkenschans, gebaseerd op oude militaire kaarten.
108
A
Schenkenschans 2050
Zomerdijk
Griethauser Altrhein
Parkdijk
Keeken
A
109
Vergraven van de afvoergeul is een kans om de relatie tussen Schenkenschans en de rivier te herstellen.
110
111
112
NATIONAAL RIVIERPARK
NIEDERRHEIN
energie
113
Fossiele brandstof Lange tijd heeft energie in het Ruhrgebied tot dienste gestaan van de staalindustrie. De steenkool die zich in de ondergrond bevindt, werd op steeds grotere schaal gedolven. Langs de Rijn en de Ruhr verrezen steenkoolfabrieken waar duizenden arbeiders in werkzaam waren. Wereldwijd is deze regio bekend als leverancier van steenkool en later vanwege de erbarmelijke ecologische- en arbeidsomstandigheden. In de jaren â&#x20AC;&#x2DC;60 was nagenoeg al het leven in de Rijn verdwenen. Sinds de jaren 90 is er een ommekeer in het gebied. De leegstaande en vervallen steenkoolfabrieken worden ingericht als trekpleister voor de recreant. De Emscher, een vervuilde en gekanaliseerde rivier, is de ruggengraat van het IBA Emscherpark. Langs deze waterweg is er een parkstructuur ontwikkeld die verschillende culturele hotspots met elkaar verbindt.
Zwaar vervuilde Niederrhein bij Duisburg - 1990
114
115
Arnhem
Zevenaar
Lobith
Emmerich
Nijmegen Electriciteitscentrale Gelderland Productievermogen: 585 MW Buiten dienst gesteld in 2015
Kleve
Rees
Kweekreactor Kalkar Productievermogen: 327 MW Nooit in gebruik genomen door protesten
Xanten
Electriciteitscentrale Duisburg-Walsum Productievermogen: 650 MW Jaarlijks verbruik: 930.000 ton steenkool
116
Productie:
2.2 miljard kWh elektriciteit,
33 miljoen kWh warmte voor stadsverwarming
Energietransitie Het Ruhrgebied wil zich verder profileren als innovatieve regio en heeft de ambitie om in 2018 volledig te zijn overgestapt van steenkoolcentrales naar duurzame energiebronnen. Bij Duisburg staan nog twee grote elektriciteitscentrales die water uit de Rijn gebruiken als koelwater en warme reststromen op de rivier lozen. Jaarlijks worden tonnen aan steenkool gebruikt om de centrales goed te laten functioneren.
Lippe
Rheinberg Ruhr Duisburg
Huidige situatie van electriciteitscentrales langs de Niederrhein.
117
Blauwe energie Nationaal Rivierpark Niederrhein is de kans om de ambitie van het Ruhrgebied waar te maken en van het hele Rhein-Ruhrgebied op een innovatieve manier een energie neutrale metropool te maken. Dit kan door de grootste en meest constante energiebron in het gebied te gebruiken: de Niederrhein.
Niederrhein als leverancier van schone Blauwe Energie.
118
119
Vortex Induced Vibrations Een manier om deze waterstroom om te zetten naar energie is het VIVACE (Vortex Induced Vibrations for Aquatic Clean Energy) systeem, dat is ontwikkeld door de universiteit van Michigan. Door middel van turbines levert het constante energie en het is niet afhankelijk van wind, golven, turbines of dammen. Het systeem is operationeel bij relatief lage waterstromen van 3.7 km/u. De energie zal ongeveer 5,5 cent per kilowattuur kosten. Ter vergelijking: windenergie kost 6.9 cent, nuclaire energie 4,6 en zonne-energie rond de 16 cent per kilowattuur.
Hoe werkt het VIVACE systeem? Wervelingen die door de rivierstroom ontstaan, veroorzaken Vortex-trillingen die een cilindervorming object in beweging zetten. De wervels duwen en trekken de passieve cilinder op en neer en creĂŤren zo mechanische energie. De machine zet de mechanische energie om in elektriciteit. Omdat de bewegingen traag zijn zal het systeem het waterleven minimale schade toebrengen.
De cilinders kunnen achter elkaar worden geplaatst in de buitenbochten van de Rijn, waar de rivierstroming het hevigst is. De turbines worden onder het normale waterpeil geplaatst in een schaardam. Dit is een langgerekte betonnen dam die gevormd is naar de buitenbocht van de rivier. De footprint van het VIVACE systeem is 0.139 kW/m3 bij de stroomsnelheid van 0.75 m/s die op de Rijn van toepassing is. De centrale zal met zijn lengte van 125 m ongeveer 17.375 kW/s opwekken in een min of meer constante vorm. (0,139kW/m3 x 125 m = 17.375 kW/s). Per jaar produceert de waterkrachtcentrale ongeveer 550 miljoen kW. Dit staat gelijk aan het energieverbruik van de 160.000 huishoudens in de regio Kleve.
Maak gebruik van de constantie druk in de buitenbochten.
120
A. stroming
B. werveling/vortex
C. zijwaardse verplaatsing rechts
D. zijwaardse verplaatsing links
Werking van de vortex in rivierstroming.
Turbinecentrale in de buitenbocht van de Rijn, waar de stroming het hevigst is.
121
Een waterkrachtcentrale levert jaarlijks ongeveer een vierde van de elektriciteitscentrale bij Walsum/Duisburg. (2.2 miljard kWh) Die elektriciteitscentrale gebruikt jaarlijks echter 930.000 ton steenkool, terwijl de waterturbines de oneindige rivierstoom gebruiken. Met 30 turbines die in de bochten van de Niederrhein gebouwd kunnen worden kun je alle huishoudens van het Rijn-Ruhrgebied en de stadsregio Anrhem Nijmegen voorzien van blauwe energie. De waterkrachtcentrales kunnen in veel gevallen gekoppeld worden aan de inlaten van de calamiteitenpolders.
122
De strekdammen zijn toegankelijk voor de bezoekers van het park. Er is geen andere plek waar je veilig, zo dicht bij de schepen op de Rijn kunt komen. De energieproductie vindt plaats onder je voeten. De immense inlaat sluit aan op de strekdam. Vanaf deze plek krijg je gevoel voor de kracht van de rivier die bij hoogwater over de dam en door de overlaat stroomt. Achter de strekdam ontstaat een natte luwte waar vissen uit de Rijn kunnen paaien en bijzondere soorten als de ringslang een habitat vinden.
123
Landschapsbatterij Het dagelijks energieverbruik per huishouden fluctueert tussen de 10.000 en 15.000 MW, met een enorme piekverbruik bij zonsopgang en een dal verbruik in de nacht. Opslag van energie in een generator is zeer kostbaar. Het is voordeliger om de constante energiestroom uit de waterkrachtcentrale uit te smeren over de dag. Dit kan door de overcapaciteit in de nacht te gebruiken om water in het bassin te pompen, waarin het water wordt vastgehouden.
De bassins hebben een bijkomend voordeel. Het komt weleens voor dat het waterpeil in de Rijn bij langdurig droge zomers heel laag kan komen te staan. Soms moet de scheepvaart stil worden gelegd, wat zeer schadelijk is voor de economie in Nederland ĂŠn Duitsland. In deze perioden kan ervoor gekozen worden om de rivier te voeden met water uit de bassins. Hoe meer bassins, hoe meer effect het kan hebben op de rivierwaterstand. Als dit systeem operationeel is kan er geen extra energie opgewerkt worden.
16.000
Overschot Tekort
14.000
12.000 150 m/s 0.75 m/s
10.000
0.50 m/s Max. - min
8.000
stroomsnelheid Rijn
energie (MW)
22.00
14.00
06.00
Dagelijks energieverbruik per huishouden ten opzichte van constante energieaanvoer.
124
Emmerich Inwoners: 30.279
Emmerich
Huishoudens: 13.760
Gem. jaarlijks Inwoners: 30.279gebduik: 45 miljoen kWh Huishoudens: 13.760 Gem. jaarlijks gebduik: 45 miljoen kWh
Gem. jaarlijkse energie-opbrengst 550 miljoen kWh
Kleve Inwoners: 48.802 Huishoudens: 22.281 Gem jaarlijks gebruik: 73 miljoen kWh
Een turbinecentrale kan gemakkelijk de steden Kleve en Emmerich van energie voorzien.
125
Het overschot aan energie dat tussen 22.00 en 06.00 ontstaat, wordt gebruikt om met traditionele pompen het Rijnwater in het bassin te pompen. Dit bassin vult zich elke nacht langzaam met een gigantische hoeveelheid water. Tussen 06.00 en 14.00 uur kan extra energie opgewekt worden door een â&#x20AC;&#x2DC;traditioneleâ&#x20AC;&#x2122; waterkrachtcentrale operationeel te maken die geactiveerd wordt door het onnatuurlijke verval. De energie wordt dus tijdelijk opgeslagen in de vorm van een kunstmatig hoogteverschil: een landschapsbatterij. In de middag en begin van de avond zal de strekdam direct stroom leveren aan het net.
Bassin
Energie uit de turbinedam wordt direct op het net geleverd
Buitenbocht van de Rijn
Waterkrachtcentrale wordt niet gebruikt
GWP +11.30 NAP +22.00 NAP MHW
+16.00 NAP
126
22.00 - 6.00: De overproductie van energie wordt ingezet om water uit de Rijn in de bassins te pompen. De energie wordt opgeslagen.
Waterpeil in het Bassin steigt 3 meter
Overcapaciteit wordt gebruikt om Rijnwater in het bassin te pompen Energie uit de turbinedam wordt direct op het net geleverd
+19.00 NAP +16.00
22.00 - 6.00: De overproductie van energie wordt ingezet om water uit de Rijn in de bassins te pompen. De energie wordt opgeslagen. Waterpeil in het Bassin daalt 3 meter
Extra energie wordt opgewekt door net water in de Rijn te laten vallen Energie uit de turbinedam wordt direct op het net geleverd
14.00 - 22.00: De energie uit de turbinedam wordt direct geleverd op het electriciteitsnet.
127
550 miljoen kWh
550 miljoen kWh
Kleve Inwoners: 48.802 Huishoudens: 22.281
Gem jaarlijks gebruik: 73 miljoen k
Deze vier strekdammen leveren evenveel energie als een electriciteitscentrale op steenkool.
128
Emmerich Inwoners: 30.279 Huishoudens: 13.760 Gem. jaarlijks gebduik: 45 miljoen kWh
550 miljoen kWh
kWh 550 miljoen kWh
Rees Inwoners: 22.559 Huishoudens: 10.254 Gem. jaarlijks gebruik: 33 miljoen kWh
129
De landschapsbatterijen en strekdammen worden de innovatieve highlites van het park. Het is een manier om duurzame energie op te wekken zonder het riviersysteem te verstoren. Vanaf de bassins is er een magistraal uitzicht over brede bochten in de Rijn en het landschapspark aan je voeten.
De bassins worden markante landschapsobjecten, moderne vluchtheuvels met grandioze uitzichten over de Rijnbochten. .
130
131
Arnhem
Zevenaar
Lobith
Emmerich
Nijmegen
Kleve
Rees
Stadregio Arnhem-Nijmegen Inwoners: 735.000 huishoudens: 334.090 gem. jaarlijks energiegebruik 1.1 miljard kWh Xanten
De 20 waterkrachtcentrales voorzien in 2050 de stadsregio Arnhem-Nijmegen en het Ruhrgebied van 11 miljard kWh blauwe energie.
132
Ruhrgebied Inwoners: 10 miljoen huishoudens: 4.545.454 gem. jaarlijks energiegebruik 15 miljard kWh
Wesel
Lippe
Dinslaken
Rheinberg
Ruhrort
Duisburg
Ruhr
133
134
NATIONAAL RIVIERPARK
NIEDERRHEIN
Fasering en financiering
135
Oude Rijnstrangen 2120 hectare 120 miljoen euro
Ooijpolder I en II 1830 hectare 104 miljoen euro Schenkenschans 634 hectare 36 miljoen euro
Emmericher Eilanden 3900 hectare 222 miljoen euro
Grondaankoop Nationaal Rivierpark Niederrhein bestaat uit 13 retentiegebieden. Voor deze waterretentie moet ongeveer 15.500 ha grond worden aangekocht en omgevormd. De aankoop en inrichting van de gebieden en de bouw van inlaten wordt geschat op 2 miljard euro. Dit is vergelijkbaar met het budget voor het Ruimte voor de Rivier-programma. (2.3 miljard euro) Het geld voor de aankoop en constructie kan verdeel worden over subsidies en reserveringen binnen de EU, Duitsland en Nederland. Als het ware is dit een voorinvestering om toekomstige rampen af te kopen, zoals een dijkdoorbraak bij Rees waarbij er kans is op 5 miljard euro schade.
136
Rheinsberger altrhein 970 hectare 48 miljoen euro
Brienener Altrhein 810 hectare 56 miljoen euro
Reeser ward 800 hectare 45 miljoen euro
Xanter ward 2100 hectare 120 miljoen euro
Weseler altrhein 330 hectare 18 miljoen euro
Dinslaker altrhein 680 hectare 39 miljoen euro Walsumer ward 330 hectare 19 miljoen euro
Orsoy 260 hectare 15 miljoen euro
Land dat moet worden aangekocht voor de realisatie van retentiegebieden.
137
Waterveiligheid Duitsland heeft bekend gemaakt dat 2,3 miljard euro gereserveerd is voor Ruimte voor de Rijn. Daarvan wordt 1.5 miljard besteedt aan waterveiligheid langs de Niederrhein.
Het Nederlandse aandeel wordt gehaald uit het HWBP waarin jaarlijks gemiddeld rond de 100 miljoen euro ingezet wordt voor dijkversterkingsprojecten in Nederland. Een jaarlijkse reservering van 15 miljoen in de periode 2016 2050 leidt tot 0.5 miljard euro die vrijkomt om de waterveiligheid op de grens aan te pakken. De Nederlandse rivieren hoeven namelijk bij een ingreep in de Niederrhein minder ingrijpend versterkt te worden.
Na de overstromingen in de Elbe kiest Duitsland eieren voor zijn geld en zet in op ruimte voor de rivier.
138
Periode
2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025
Beschikbaar budget (mlj)
41.7
121.3 136.1 132,5 ???
??? ??? ??? ???
Centraal Holland Lingewaard - Neerijnen Opijnen - Ophemert Gorinchem Vuren - Haaften Diefdijk Vecht en Steenendijk Mastenbroek IJssel Zwolle IJsselzone Zwolle Mastenbroek Zwarte water Gouderak Rondom Kampen Lingewaard
Geld van het HWBP in Nederland kan deels gebruikt worden voor het Nationaal Rivierpark Niederrhein.
139
Natura 2050 Nationaal Rivierpark Niederrhein wordt onderdeel van Natura 2000. Jaarlijks wordt er door de Europese Unie 5.800 miljard euro hiervoor gereserveerd. Het park wordt namelijk op macro schaal een zeer robuuste verbinding tussen de Duitse Eifel en de Nederlandse delta. De Europese Unie trekt een half miljard uit om het gebied optimaal als natuurpark in te richten.
Doelstellingen Natura 2000 1. Promoting climate change adaptation, risk prevention and management
2. Enhancing the competitiveness of the agricultural sector
3. Preserving and protecting the environment and promoting resource efficiency
Nationaal Rivierpark Niederrhein als verbindend Natura 2000 gebied tussen de Delta en de Duitse Eifel.
140
Balans Restauraties van cultuurhistorische elementen en de inrichting voor de recreatie verschilt per deelgebied en wordt gefinancierd vanuit publieke ĂŠn private instanties. Zo zijn er fondsen die kunnen worden aangeschreven voor bijvoorbeeld de restauratie van Schenkenschans of een oude spoorbrug.
De twintig waterkrachtcentrales hebben de potentie om bij een jaarlijkse productie van 11 miljard kWh ongeveer 5 miljard euro op te brengen.
Kosten
Baten
Landaankoop en inrichting Bouw kunstwerken
1,5 Miljard
Inrichting
Inrichting Renovaties
centrales + bassins (20x)
RvdR - DL HWBP - NL
1.5 miljard 0.5 miljard
0.5 miljard
Natura 2000
0.5 miljard
0.5 miljard var. per project
Cultuurfondsen Sponsoring Vermarkting
0.5 miljard
0,5 miljard
2 miljard
opbrengst
blauwe energie 5 miljard 11 miljard kWh pJ per jaar opbrengst
Kosten en baten bij de realisatie van Nationaal Rivierpark Niederrhein
141
142
Pilotproject: Schenkenschans Het park wordt gefaseerd ontwikkeld, met Schenkenschans als pilotproject. Schenkenschans ligt precies op de grens van Duitsland en Nederland en symboliseert om die reden de internationale samenwerking. Het is een gebied met een rijke historie voor zowel Nederland als Duitsland en het is onlosmakelijk verbonden met de Rijn. Dit project is een startschot voor de overige retentiegebieden en een testcase van de bouwstenen waaruit het park wordt opgebouwd.
Nationaal Rivierpark Niederrhein: park Schenkenschans
143
Oude Rijnstrangen 2120 hectare 120 miljoen euro
Ooijpolder I en II 1830 hectare 104 miljoen euro Schenkenschans 634 hectare 36 miljoen euro
Emmericher Eilanden 3900 hectare 222 miljoen euro
FASERINGSPLAN 2020 Klimaatbestendige parkdijkring 2020 (pilot-project) 2020 - 2030 2030 - 2040 2040 - 2050
144
Rheinsberger altrhein 970 hectare 48 miljoen euro
betaalbaar Het Nationaal Rivierpark Niederrhein is gelijk in kosten aan het Ruimte voor de Rivier-project. In plaats van 34 autonome projecten langs 5 rivieren is het Nationaal Rivierpark Niederrhein één project langs één rivier,
Brienener Altrhein 810 hectare 56 miljoen euro
bestaande uit 13 deelgebieden.
Reeser ward 800 hectare 45 miljoen euro
Xanter ward 2100 hectare 120 miljoen euro
Weseler altrhein 330 hectare 18 miljoen euro
Dinslaker altrhein 680 hectare 39 miljoen euro Walsumer ward 330 hectare 19 miljoen euro
Orsoy 260 hectare 15 miljoen euro
Onderschrift afbeelding
145
en haalbaar.... De ervaring in proces, ontwerp en uitvoering die bij het RvdRprogramma is opgedaan kan worden ingezet bij Nationaal Rivierpark Niederrhein en er is een betere forecasting van tijd en budget.
Het project start met een gedeeld masterplan, concrete bouwstenen en een heldere doelstelling: Een waanzinnig rivierpark tussen NijmegenArnhem en het Ruhrgebied.
146
Overzicht van Ruimte voor de Rivier projecten en het Nationaal Rivierpark Niederrhein.
147
Ruimtelijke kwaliteit en beleving staan voorop! Waterveiligheid is slechts een van de vier bouwstenen van het Nationaal Rivierpark Niederrhein tussen twee metropolitane gebieden.
Nationaal Rivierpark Niederrhein is het resultaat van een internationale samenwerking tussen Duitsland en Nederland en wereldwijd een inspiratie in de omgang met rivieren.
148
149
150
NATIONAAL RIVIERPARK
NIEDERRHEIN
Literatuur, colofon en dankwoord
151
Literatuurlijst S.Barends e.a., Het Nederlandse landschap: Een historisch-geografische benadering, Utrecht 1986 M.Beek en M. Kooiman, Bouwen aan de dijk: ontwerpen voor het rivierdijklandschap, Rotterdam 1998 J.T.P Bijhouwer, Het Nederlandse landschap, Amsterdam 1871 P van den Brink, Een opslag van het oog: De Hollandse riviercartografie en waterstaatszorg in opkomst 1725 â&#x20AC;&#x201C; 1754 Alphen aan den Rijn 1998 K. de Bruijn en F. Klijn, Deltadijken: Locaties waar deze het meest effectief slachtofferrisicoâ&#x20AC;&#x2122;s reduceren, [Delft] 2011 Y.C. Feddes en F.L. Halenbeek, Een scherpe grens: Ontwerpstudie naar de ruimtelijke kwaliteit van verzwaarde rivierdijken, Utrecht 1998 A. van Heezik, Strijd om de rivieren: 200 jaar rivierenbeleid in Nederland of de opkomst en ondergang van het streven naar de normale rivier, (proefschrift TU Delft 2007), Haarlem/Den Haag 2008 W.L.A. ter Horst, Veiligheid Nederland in kaart 2: Overstromingsrisico van dijkringgebieden, z.pl. 2012 H. van Heiningen, Dijken en dijkdoorbraken in het Nederlandse rivierengebied, Den Haag 1978 M. Kooiman en M. Beek, Aan de dijk gezet: Dijkwoningen vroeger, nu en in de toekomst, Rotterdam 1996 Robuuste multifunctionele rivierdijken: Welke kansen en knelpunten zien stakeholders voor robuuste multifunctionele dijken langs de rivieren in het landelijk gebied (Alterra-rapport 2228), Wageningen 2011 Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Addendum bij de Rivierdijken t.b.v. het ontwerpen van rivierdijken, Den Haag 2009 Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Leidraad rivierdijken, Den Haag 2007 Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Leidraad voor het ontwerpen van rivierdijken Deel 2, Den Haag 1989 Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Leidraad voor het ontwerpen van rivierdijken Deel 1, Den Haag 1985 M. Peters en D. van Rens, Wat water overlaat: Historisch geografisch onderzoek van overlaten in Nederland, Lelystad 2000 Programmadirectie Hoogwaterbeschermingsprogramma, Projectenboek 2014: De waterschappen en Rijkswaterstaat gaan van start, Den Haag 2013 B. van den Reek, Visiebeeldboek 02: Klimaatdijk, het nieuwe dijk denken, 2008 Rijksdienst voor het culturele erfgoed, 2013: Een toekomst voor dijken Rijkswaterstaat, De dijk van de toekomst? Quickscan Doorbraakvrije dijken, 2008 C.Rooijendijk, Waterwolven. Een geschiedenis van stormvloeden, dijkenbouwers en droogmakers, Amsterdam/Antwerpen 2009 C.Steenbergen e.a., De polderatlas van Nederland: Pantheon der Lage Landen, Bussum 2009
152
C.Steenbergen e.a., Zee van land, Bussum, 2007 STOWA, Basisinformatie dijken, Utrecht 2008 Technische adviescommissie voor de waterkeringen, Leidraad waterkerende kunstwerken en bijzondere constructies, Den Haag 1997 Technische adviescommissie voor de waterkeringen, Leidraad waterkerende kunstwerken in regionale waterkeringen, Den Haag 2011 G. van de Ven, Leefbaar laagland: Geschiedenis van de waterbeheersing en landaanwinning in Nederland, Utrecht 2003 (eerste druk 1994) G. van de Ven, Verdeel en beheers! 300 jaar Pannerdensch Kanaal, Diemen 2007, p. 109 A. van der Woud, Een nieuwe wereld, Het ontstaan van het moderne Nederland, 2010 A. van der Woud, Het lege land; De ruimtelijke orde van Nederland 1798-1848, 1987
Websites: geologievannederland.nl geosites.nl hoogwaterbeschermingsprogramma.nl onh.nl rijkswaterstaat.nl
153
Colofon Commissie: Lodewijk van Nieuwenhuijze Jana Crepon Patrick McCabe
Experts hydrologie: dr. Frans Klijn (Deltares) dr. Harry Schelfhout (Deltares) Rita Lammersen (Rijkswaterstaat) Ralf Schielen (Rijkswaterstaat) Harmen Meek (Rijkswaterstaat) Prof. dr. M.G. Kleinhans ( factulteit geowetenschappen UU) Dick de Bruin (IenM)
Experts design: Roeland Meek Mirte van Laarhoven Astrid Bennink David Habets Antoine Fourrier Gijs Rijnbeek Akke Bink Joris van Velthoven Landscape architecture and urban design team - ARCADIS
Special thanks: Chiel de Nooyer (Studio De Nooyer) Stichting NHBOS Ans en Jos, Mike, Sonja en Jessica Karin Sanders Ben ter Mull (Hogeschool Van Hall Larenstein)
154
Dankwoord Na een intensieve periode van zes jaar (sept 2010 – okt 2016) is het bijna zover. Met het schrijven van dit dankwoord leg ik de laatste hand aan mijn afstudeerproject Nationaal Rivierpark Niederrhein en aan de studie landschapsarchitectuur aan de Academie van Bouwkunst te Amsterdam. Ik sta graag even stil bij de mensen die mij in de afgelopen zes jaar hebben geholpen, gesteund en een enorme inspiratie voor me zijn geweest.
Allereerst mijn collega’s van de bureaus waar ik de afgelopen jaren heb mogen werken. Mijn collega’s bij deze bureaus hebben me, zowel inhoudelijk als grafisch, geïnspireerd tijdens de fijne samenwerkingen. Met name het team van LOLA heeft me erg gestimuleerd en geïnspireerd om een project op deze enorme schaal aan te pakken: •
Strootman landschapsarchitecten
•
Okra landschapsarchitecten
•
Vlug en Partners
•
Delva LA
•
Niek Roozen BV
•
Happyland Collective
•
Koningshof Utrecht
•
LOLA Landscape Architects
•
Arcadis Landscape and urban design
Daarnaast wil ik graag mijn commissie bedanken voor de begeleiding van het afgelopen jaar. Jullie hebben me de juiste handvatten aangereikt en me tijdig in de goede richting gestuurd. Ik ben zeer dankbaar voor het moment dat jullie even op de rem trapten bij mijn eerste ‘groen licht’ presentatie. De extra tijd en begeleiding heeft tot een veel beter eindproduct geleidt. Een product waar ik echt trots op ben. Heel veel dank!
Als laatste wil ik graag mijn ouders, broer en zussen bedanken voor de steun in de afgelopen zes jaar. Studeren aan de Academie is een vrij egoïstische periode waarbij je veel focus hebt op je projecten en op jezelf. Met momenten dat je niet te genieten bent of uitgeput op belangrijke feestdagen. Ik er naar uit om meer met elkaar te gaan doen. Misschien met Alice naar de speeltuin aan de Lekdijk, waar we als kind ook zo vaak speelden…… de cirkel is rond.
155
NATIONAAL RIVIERPARK
NIEDERRHEIN
Dagboek
Keulen - Griend, 12 mei 2016 De rijnkade in Keulen is volgens de toeristengids recentelijk ‘ontdekt’ door zowel de stedeling als de toerist. Dit bleek, want de kade werd goed bewandeld en de terassen zaten vol. De andere kant ‘de schele kant’ zoals de Keulenaars het noemen, lijkt geïnspireerd door het succes, want ook hier wordt een dure kade aan het aanleggen. De Rijnroute naar Arnhem start hier op de kade. De omgeving langs de kade wordt groener en ruiger naarmate je verder de stad uit fietst over de rand van het natuurlijke rivierdal. Deze route is ingericht als boulevard met uitzichten op de Rijn. Natuur wordt ingewisseld voor industrie bij de Ford Campus, snelwegknopen en rangeerterreinen. Eenmaal daar voorbij ontpopt een uitgestrekte maisvlakte. Een oude meander van de Rijn is in de vlakte af te lezen aan bosbeplanting. Hier is het te nat voor landbouw. Voorbij Worringen ligt ook een meander, waar nog een watertje doorheen stroomt. Hieraan ligt een middeleeuws vestingsstadje met torens en een stadsmuur. Hier voorbij ligt de Griend, een ruig natuurgebied met rijen enorme populieren. Aan de luwe oever van de Rijn liggen een aantal campings. Hier heb ik de eerste avond gestaan met uitzicht over een brede bocht in de rivier.
158
Eerste camping: Avond staren naar langzaam varende boten. Veel weelderige natuur en lekker weer. De stroming in de rijn is sterk het het water staat net boven de kribben.
Monumentale populierenlanen worden gekapt in Griend.
Middeleeuws stadje met stadmuur en gracht en tourisme (camping/biertentjes) Oude opgehoogde kaarsrechte dijk met agrarisch achterland met monumentale boerderijen
Afvalberg
Worringen
Zicht op Worringer is gaaf met de industrie op de achtergrond
Prikkende lucht Nieuwe dijk langs rijn en overstroombaar park met hoogteverschillen
Wupper
Worringer BrĂźch Oude rijnboog ligt veel hoger dan de rijn, moeilijk inzetbaar voor waterretentie Enorme fortcampus onderbreekt de fietsroute langs het water
Route over de rand van het natuurlijke rivierdal, aangeplant met lindelaan
Keulen
Park met terassen en mooie populieren Camperstandplaatsen met biertentjes
Vernieuwen van de kade aan de overzijde
Fietsroute 12 mei
159
160
161
Griend - Kaiserswert, 13 mei 2016 Het landschap langs de Rijn is een interesante mix van industrie, wonen, landbouw en snippers van natuur. Bij Sturzelburg steekt de industrie over het fietspad uit in de rivier. Mijn ogen prikkelen door de chemische lucht van het complex. Dusseldorf komt in zicht. Ik fiets een stukje langs de Volmerwerthersdeich langs kleinschalige kassencomplexen die in de oude waard zijn gebouwd. Via dit dorp fiets ik de stad in. Langs de brede weg staan dure huizen. Via de Dussel, een gekanaliseerd riviertje, laat ik me naar het centrum leiden. Dusseldorf is een mooie stad. De rijnkade is breed en hoog en het uitzicht fenomenaal. Langs de brede boulevard zijn veel restaurantjes en biertenten. Aan de overkant van de rivier ligt een park, vergelijkbaar met die van Keulen: met terrassen en reusachtige populieren. Er ligt een fietspad op een dijk parallel aan de Rijn. Verder is weinig ontworpen omdat het park regelmatig onder water stroomt. Na Dusseldorf kom ik bij de volgende rijnboog. Via een hoge landdijk aan de buitenbocht van de boog kom je op de dalrand: herkenbaar aan de natuurlijke verhoging. In de kop van de boog staat een oude hoeve met een muur . Deze rijnboog is volgens een oude man vanaf begin 1800 afgedijkt. De boog is nog diep en een soort moeras met wilgen en ruigte. De boog omringt een hoger gelegen agrarische oeverwal met een monumentale hoeve. De oorspronkelijke rivierloop is gereduceerd tot greppel. Op de bodem van de greppel zit een bever bij zijn hol. Door de diepte van de greppel ziet het dier me niet staan en blijft rustig zitten. Via een coupure fiets ik naar een pont. Langs de oever is er uitzicht op een oud handelsstadje Kaiserswert aan de overkant. De skyline wordt gedomineerd door een donkere hoge ruĂŻne. Bij de camping aan de Rijn maak ik me klaar voor de tweede nacht
162
Dijkversterkingsproject in volle gang Hoge grond met mooi uitzicht over de rijn en jaagpad langs oever.
Historisch stadje met vesting, kasteelruine en oud kerkje op hoger grond.
Nieuwe villa’s achter de dijk
Kaiserswerth
Natuurlijke dalrand
Snelweg verdiept gelegd om de polder te kunnen gebruiken voor retentie. Overwegend agrarisch, natuur in de boog. Otter gespot in diepe greppel
Kasteel met vestigingsmuur aan de oude rijnboog. Een man vertelde dat deze in de 18de eeuw is afgedamd.
Dusseldorf
Hoge oude dwarsdijk aan de buitenbocht
Erholungsstäete Lörick Breed park met terassen en veel oude populieren. Promenade breed, uitzicht mooi en heel veel eettentjes. Al fietsend door de stad kom ik de Dussel tegen. Een mooie groene/blauwe lijn door de stad
Het gebied achter de dijken is bijna helemaal volgebouwd met kassen
Uiterwaarden zijn bijna geheel in agrarisch gebruik
Fietsroute 13 mei
163
164
165
Kaiserswert - Rheinberg, 14 mei 2016 Het landschap langs de Rijn wordt langzaamaan meer gedomineerd door hoge industriegebouwen. De fietsroute kruist grote perkeerplaatsen, verloren betonstructuren en restanten van rangeerterreinen met pioniervegetatie. Vanaf een afvalberg bij Duisburg-zuid is er fantastisch uitzicht over de rivier met industrie op de achtergrond. In de uiterwaarden ligt een schaapskudde in de schaduw van een grote wilg. Er is druk scheepvaartverkeer op de rivier. De kade bij Duisburg wordt in fases ingericht als park. Duisburg is een beetje een chaotische stad. Het winkelcentrum is slordig ingericht met veel leegstaande winkels. Langs een oude industriehaven staan moderne woontorens. Het centrum wordt heringericht. Via een industriegebied kom je in Ruhrort. Hier liggen insteekhavens metactieve industrie. Bij de Rijn wordt een grote fair gehouden. Het is ten slotte Pinksteren. Aan de overkant van de Rijn is het even druk en gezellig. In een biergarten kom ik even tot rust. Daarna vervolgt mijn reis langs de Rijn. Het landschap wordt openen er weidser. De dijk ligt verder van de rivier af en aan beide zijden liggen akkers. De dijk maakt een scherpe bocht. In de verste staat een electriciteitscentrale te ronken. Op de voorgrond wordt de uiterwaarde afgegraven. Dit is een van de eerste Duitse Ruimte voor de Rivier projecten die wordt uitgevoerd. De fietsroute wordt omgeleid omdat de dijk wordt versterkt. In het achterland kom ik langs een moerassig gebied. Dit is ook een oude meander geweest van de Rijn. Het is een gaaf beeld met dode en omgevallen bomen en zwermen muggen. Het watertje wordt breder en breder tot het bij een grote sluis aankomt in de Rijn. Via de bouwwegen kom ik bij een rijnstrandje. Dit is de eerste nacht wildkamperen.
166
Grootschalige afgraving uiterwaarden met gaaf uitzicht op kerncentrale Wildkamperen langs de rijn
Informatiehok over afgravingen
Oude riviergeul
Natuurgebied met informatiebord over vogels (ondergescheten:))
Orsoy
Historisch stadje met vestigingswerk Monumentale boerenbedrijven
Oude rijnboor herkebaar aan rand en openheid, maar ligt veel hoger dan de rijn
Oude rivierboog herkenbare verlaging in het landschap
Oud insteekhaventje Ecologische inrichting oevers Ruhr
Ruhrort
Gezellige markt en biergarten Actieve industrie
Nieuwbouw langs oude havens
Duisburg Aanleg rijnpark in fasen
Brede dijk met monumentale laan lindebomen
Nieuwbouw industrie Gaaf uitzicht
Uerdingen
Bijzondere parkstructuur met haagjes en fruitbomen.
Leegstaande naast nieuwe industrie Een aantal roeiverenigingen naast elkaar aan de oude haven
Uiterwaarden zijn park, natuur en agrarisch
Riviergeul gebruikt voor retentie
Fietsroute 14 mei
167
168
169
Rheinberg - Marienbaum, 15 mei 2016 De volgende dag merk ik dat ik uit het hoogstedelijke gebied fiets. Het landschap wordt vlakker en groener en de uiterwaarden breder. Wesel is een provinciaal stadje aan de Rijn. Het centrum is klein, maar mooi ingericht. Langs de kade staat veel actieve industrie met wat ronkende torens. De spoorbrug over de Rijn is opgeblazen in de tweede wereldoorlog. De brugvoet is ingericht als uitkijktoren. Aan de overkant zie je nog een relict van de brug. De uiterwaarde is uitgestrekt. Hier staat je op de kop van een rivierbocht met weidse uitzichten naar beide kanten. De Rijn lijkt hier ook een stuk breder. De brug aan de overzijde trekt me enorm aan. In tegenstelling tot Nederland lijkt Duitsland niet zo druk te zijn met het opschonen van het landschap. Gelukkig maar want anders was deze ruĂŻne er niet geweest. De brug is ooit met bakstenen gemetseld. Je kan zien dat de rivier er een aantal keren flink tegeaan heeft geschuurd. Inmiddels kom ik richting Xanten. Nog voor deze stad ligt een enorme meander die nog wel in verbinding staat met de rijn. Er is weelderige natuur in de kop van de bocht maar grotendeels is het in agrarisch gebruik. In de staart staat nog een oud sluisje met een tandwielconstructie. Xanten is een mooie toeristische stad. De huizen zijn gekleurd en de straten schoon en fris. In het hart van de stad vindt je een levendig centrumplein met vele terrasjes. Aan de rand van de stad ligt een archeologische park. Aan beide zijden van de stad heeft namelijk een grote Romeinse vesting aan de rijnbogen gestaan. Een ervan wordt in fasen heropgebouwd. Er is een grote arena, tempels en veel info over de limes. Het is een ware limesmania rondom Xanten. Er zijn jeugdhostels en grote recreatieplassen. Het hostel zat volgeboekt. Noodgedwongen ben ik in een hooiberg van een boerenbedrijf geslapen.
170
Rees Vestingsstadjes met ommuring Actieve grindafgravingen
Druk bevaren recreatieplas in voormalige grindafgraving Mooie historische binnenstad met geverfde huizen en leuke cafetjes Oude sluisconstructie om het water in en uit te laten Recreatieplas in een voormalige grindafgraving
Geslapen in hooiberg
Opgraving Romeinse vesting met arena
Wesel
Xanten Half afgedijkte uiterwaarde. Wordt nog wel gebruikt voor waterretentie Vloedschotten muur om zicht uit restaurant op rijn te behouden. Fietsband opgepompt in herenboerderij Nieuwe boerderij is hier op een terp gebouwd
Landschap begint hier wijdser en opener te worden dan bovenstrooms
Inlaatwerken voor het hoogwater en ontwatering van de polder Voormalige rijnboog is hier stilstaand moerasbos Fietsroute 15 mei
171
172
173
Marienbaum - Nijmegen, 16 mei 2016 Het is koud en miezerig. Via een pontje kom ik aan de overzijde van de rivier. De dijken zijn hier van niet al te beste kwaliteit. Wel zijn er weelderige uiterwaarden met ooijevaars en weidevogels. De natuurgebieden worden afgewisseld met akkers en weilanden. De dijk eindigt op de stadswal van Rees, een middeleeuws stadje aan de Rijn. Verder stroomafwaarts ligt een overlaat. Bij hoogwater kan hier via een regelwerk een polder onder water worden gezet. Nu wordt deze polder beweid met schapen. Het lijkt ook al even geleden dat deze overlaat in werking is geweest. Ik fiets de uiterwaarden in over een landweg naar Grieth. Het landschap bestaat uit een zee van akkers. Boerderijen zijn hier op terpen gebouwd. Via een fietspont kom je bij Grieth, een klein vestingsstadje. Vanaf de andere oever lijkt het stadje als een eiland in de Rijn te liggen. In de uiterwaarden wordt zand gewonnen. De plassen die overblijven worden meteen ingericht als recreatieplas. De recreatie is echter niet zo druk als bij Xanten. Bij een boerendorp in de uiterwaarden kom ik een ringdijkje tegen. Via een coupure in de dijk fiets je het open landschap in. Het is een monotoon golvend agrarisch landschap. Ook hier staan de boerderijen op terpen. Een boer ploegt een laagte in het land. Er komt zware klei naar boven en de machine heeft er duidelijk moeite mee. In deze laagten, die oude meanders zijn geweest, staan slierten van vegetatie. Via de grote dijk fiets ik vervolgens naar Emmerich. Wat een contrast met Xanten. Het centrum is opgebouwd uit betonnen huizen en appartementen. Met dit grauwe weer is het een triest beeld. De kade kan verhoogd worden met vloedplanken. De uiterwaarden aan de overzijde zijn ook in agrarisch gebruik. Het is een saai wederopbouwlandschap. Op de route naar Kleve kruis ik een hoge smalle dijk op grote afstand van de rivier. Langs de dijk liggen een aantal wielen en staat mooie grote boerderijen. De buitenwijken van Kleve bestaan vooral uit industriegebieden. Kleve zelf is een mooi dorp. Het ligt op de rand van een stuwwal en dat merk je. Na 60 km fietsen kost het me moeite om de straten op te fietsen. Het is evenals Xanten een vrij drukbezochte en toeristische stad met veel winkels en restaurantjes. Via de rand van de stuwwal fiets ik richting Nijmegen. Helaas heb je weinig zicht op de uiterwaarden. De borden geven aan dat het een Romeinse weg is geweest. In Nijmegen is er een prachtig uitzicht over de Rijn. Tijd voor een tussenstop.
174
Dorp omringd door lage dijk.
Herenboerderijen op terpen gebouwd
Binnenhaven gemaakt van voormalige grindafgraving
Rand van de stuwwal
Vrij hoge dijk lijkt pas recentelijk niet meer dient te doen
Klein kanaaltje stroomt door Kleve
Kleve
De strsate in Kleve zijn heel stijl, bijna Zwitsers
Gemaal dat polderwater uitwaterd op rijn
Kerncentrale omgebouwd tot pretpark
Fietsroute 16 mei
175
Bouerderijen gebouwd op terpen
Boerderijen op natuurlijke verhoging
Grieth ligt als een verhoogde vesting langs het water
Boeren ploegen door zware klei in de oude rijngeulen
Emmerich
De binnenstad van Emmerich lijkt gebombardeerd
176
177
Nijmegen - Arnhem, 21 mei 2016 Een week later fiets ik over de dijk van Nijmegen naar Emmerich. De route start op de nieuw aangelegde kade van Nijmegen. Aan de overzijde van de rivier zie je de bouwwoede van Lent. Het ruimte voor de rivier project schiet aardig op. Via een sierlijke boogbrugwandel je zo de Ooijpolder in. De Ooijpolder ligt redelijk hoog ten opzichte van de rivier. Na een paar honderd meter kom ik bij een kreekje. Het rivierwater stroomt hier in en uit. Zand en sediment sleept hier over de bodem van de kreek. Het is een bijzonder fijne plek en heel rustgevend. In de verte doemt de pijp van een steemfabriek op. Deze blijft je aandacht trekken op de route en maakt nieuwsgierig als je dichterbij komt. De fabriek is weg, maar de pijp staat er nog als relict. In de Milligerwaard wordt druk gegraven. Hier wordt zand gewonnen en tegelijkertijd een natuurplas gemaakt. De uiterwaarden zijn in Nederland vele malen natuurlijker dan de Duitse uiterwaarden. Ook zijn er veel sporen van wildkampeerders. Langs de dijken staan veel monumentale huisjes en worden ook nieuwe huizen gebouwd. Overal staan torens van steenfabrieken in de horizon. En als deze er niet is dan staat er wel een kerktoren. Net over de Duitse grens doemt Schenkenschans op. Dit is een oude vesting die eens op de splitsing van de Rijn en Waal lag. Van de oude waalstroom is niet veel meer over dan een brede sloot. Wel breed genoeg om met de pont over te moeten. Schenkenschans ligt er nog als een stenen eiland in de groene uiterwaard. Het dorp is leeg want iedereen werkt blijkbaar op het vaste land. Bij Griethausen ligt een oude gietijzeren spoorbrug op stenen voeten. De spoorbrug is buiten gebruik, maar verbond Kleve met Zevenaar. Via de brug bij Emmerich fiets ik naar de overkant en vervolg mijn weg naar Arnhem. Hier liggen veel steenfabrieken. de schaardijk is er mooi uitzicht op de Rijn. Van de Liemerse overlaat heb ik weinig gemerkt en de oude loop van de Rijn is ook aan de overkant niet te herkennen. Tolkamer is populair bij oude mensen. Ik fiets terug via Pannerden. Ook hier is de uiterwaarde weer natuurlijk en weelderig. Langs het Pannerdens kanaal is een inlaatwerk gebouwd die hoogwater een zijgeul van het kanaal in kan laten. Ook hier wordt druk gebouwd aan de dijken. In Arnhem kom ik langs mijn studentenhuis aan de Johan de Wittlaan waar ik tijdens mijn opleiding aan Larenstein heb gewoord. De circel is weer rond.
178
Schenkenschans, eiland in de waard
Gaaf uitzicht op de Rijn
Hier kun je het natuurgebied in
Echte Ooij
Afgesneden geul van Pannerdense kanaal
Duitse uiterwaarden zijn minder natuurlijk
Gemaal aan de staart van de Liemerse overlaat Nieuw inlaatwerk hoogwater
Veel oude wielen beschreven
Restaurant met info op de landgrens
Hier zijn ze ook aan het graven
Kerktorens als orientatiepunt
Je ziet constant de torens van de hoogovens in de skyline. Sommige steenovens werken nog
Hier zijn ze druk bezig met afgravingen en dijkversterking
Rivierwater stroomt hier de polder in en uit. in een kreek
Boogbrug naar Ooijpolder
Nijmegen
Brandnieuwe overlaat van beton voor Ruimte voor de Rivier
Gemaal in de weg als onderdeel van de IJssellinie
Xanten
Fietsroute 21 mei
179
180
181
182
183
In 2050 kun je deelnemen aan een meerdaagse wandeltocht door een weelderig rivierenlandschap, met ruige wilgenvloedbossen. Kamperen in vervallen steenfabrieken en forten, kajakken langs beverdammen en genieten van een panoramisch uitzicht over de Rijn vanaf de waterkrachtcentrales.
Nationaal
Rivierpark
Niederrhein
is
een
manifest
over
de
waterveiligheid in de Duitse Niederrheinse Laagvlakte en de Nederlandse Rijndelta. Op het systeemniveau van de rivier is de Niederrhein de sleutel in de hoogwaterproblematiek waar Duitsland en Nederland de komende honderd jaar mee te maken gaat krijgen.
Waterveiligheid is slechts een dekmantel om de metropoolregio Ruhrgebied en stadsregio Arnhem - Nijmegen ter verbinden met een waanzinnig innovatief rivierpark met hoge natuurwaarden, een uitgebreid recreatief netwerk en blauwe energiecentrales. Het Nationaal Rivierpark Niederrhein is het resultaat van een internationale samenwerking tussen Duitsland en Nederland en een inspiratie in de omgang met rivieren.