DUTZEND TEICH
Het beladen erfgoed als nieuwe parkruimtes Master Landshapsarchitectuur Academie van Bouwkunst Amsterdam
Brigitta van Weeren juni 2017
Master Landshapsarchitectuur Academie van Bouwkunst Amsterdam Brigitta van Weeren 27 juni 2017
2
Commissieleden: Yttje Feddes (mentor) Marieke Kums Joyce van den Berg Toegevoegde leden examen: Roel van Gerwen Hanneke Kijne
Inhoud 1. Aanleiding en onderwerp
05
2. Locatie en context
11
3. Tijdlijn
31
4. Opgave
41
5. Masterplan
51
6. Deeluitwerkingen: Vier nieuwe parkruimtes
61
7. Kansen voor het park
129
8. Werwijze en fasering
137
3
4
1. Aanleiding en onderwerp
5
Grosser Dutzenteich
Binnenplaats Kongresshalle 6
8 januari 2016 We zijn te vroeg, de reis ging sneller dan verwacht van Keulen naar Nürnberg. Wat zullen we deze middag doen? Mijn zus zit nog op haar werk. Ze verhuisde eind 2015 vanuit Nederland naar de omgeving van Nürnberg voor een nieuwe baan. We bezoeken haar voor het eerst sinds de verhuizing. Al rijdend door de stenige straten in het zuiden van de stad, zoek ik op mijn telefoon een plek waar we vanmiddag kunnen wandelen net buiten de stad om een frisse neus te halen na een lange autorit. Ik scan de stadsgrens af op google maps en meteen valt mijn oog op het Dutzendteich gebied. Door de grote meren is het een plek die meteen herkenbaar is op de kaart. Maar deze locatie heeft ook een beladen verleden besef ik me als ik verder inzoom.
Nürnberg is zeker niet onbevlekt gebleven in de periode van het Nationaal Socialisme in Duitsland. Het Dutzendteich terrein en het aangrenzende park Luitpoldhain zijn plekken in de stad waar deze geschiedenis nog sterk aanwezig is. Van 1933 tot 1938 was dit het decor waar de massale partijbijeenkomsten van de Nationaal Socialistische Partij werden gehouden. Deze periode is nog fysiek aanwezig in de structuur van het gebied met een enorme as en enkele bouwwerken die hieraan gepositioneerd zijn. Als we aan komen rijden, twijfel ik even of we wel op de juiste bestemming zijn aangekomen; langs de brede wegen en vele parkeerplaatsen lopen ouders met kinderen richting een grote circustent, waar zo dadelijk een voorstelling begint. Er is niet veel groen of park te bekennen, maar ik zie wel de congreshal die als een kolos opdoemt aan het einde van de straat, hier moet het toch echt zijn. De as, de meren en de bouwwerken op deze plek hebben een vreemde aantrekkingskracht. Staande op de lege binnenplaats van de congreshal waar alle klanken weerkaatsen, merk ik dat ik onder de indruk ben van de schaal en de verlatenheid van de plek. Tegelijkertijd voel ik een enorm ongemak om hier te zijn. Het doet niet alleen terug denken aan de donkerste periode uit de recente geschiedenis maar confronteert je fysiek met de totalitaire ideeën van dit regime. Deze worsteling is zichtbaar op de locatie; de tribune bij het Zeppelinfeld is overwoekerd en delen van de tribune staan op instorten. Waarom is dit erfgoed er nog? Iedereen in het park lijkt met andere zaken bezig te zijn zoals de hond uitlaten, hardlopen of een uitje naar het circus. Deze tweedeling op de plek bleef me bezig houden. Hoe ga je om met een gebied dat aan de ene kant van belang is voor de recreatie van de stadsbewoner, maar aan de andere kant zo’n beladen verleden heeft en een belangrijk verhaal verteld uit de geschiedenis?
7
De Volksfestplatz met op de achtergrond de Kongresshalle 8
Onderwerp: beladen erfgoed in een recreatiegebied Cultuurhistorie of erfgoed is vaak een dankbaar gegeven in een ontwerp- op planproces. Het draagt voor een groot deel bij aan de genius loci - het karakter van de plek. In de landschapsarchitectuur wordt de genius loci door sommigen ook wel de “Single agreed law of landscape architecture”1 genoemd. Deze quote en een interesse in het onderwerp, was de aanleiding om mij verder in het begrip te verdiepen. In het derde studiejaar schreef ik daarom een paper over de genius loci als voorbereiding op het afstuderen. Waar het begrip genius loci en aanverwante stromingen in de architectuur en stedenbouw altijd omstreden zijn geweest, staat het in de landschapsarchitectuur fier overeind. Dit is niet zonder reden; door de contextuele en procesmatige aard van het vak zitten deze uitgangspunten en begrippen sterk verankerd in de landschapsarchitectuur. Het is ook essentieel voor het vak; landschapsarchitectuur zonder begrip van de context en historie van de plek is nogal gelimiteerd. Maar het gebruik van de begrippen en methodes omtrent cultuurhistorie kent naar mijn mening vaak een te nauwe benadering. Zo wordt cultuurhistorie vaak als iets ‘leuks’ of positiefs gezien, als een geruststellende nostalgische laag in een planproces. Wat doe je bijvoorbeeld met cultuurhistorie of erfgoed dat een minder prettig verleden heeft? Dan blijkt het dat sommige periodes liever vergeten worden, terwijl ook deze periodes of gebeurtenissen van groot belang kunnen zijn. Hier ligt volgens mij een uitdaging; hoe ga je als ontwerper met cultuurhistorie en de genius loci van de plek om als het een beladen verleden heeft? Dit vraagstuk is des te relevanter in (rand)stedelijke gebieden die een hoge gebruiksintensiteit hebben, veel dynamiek en een ruimtelijke druk zoals het recreatiegebied Dutzendteich in Nürnberg. Het spanningsveld tussen ontspannen parkgebruik en een beladen historie is hier voelbaar. Kan deze tegenstelling ook kansen bieden voor beide?
1. Turner, T. (1996) City as Landscape 9
10
2. Locatie en context
11
Locatie Volkspark Dutzendteich is een recreatiegebied en evenemententerrein in N체rnberg, Duitsland. Het gebied is 340 ha groot en ligt op de overgang van de Innenstadt en Aussenstadt in het zuidoosten van de stad.
Duitsland
N체rnberg
Dutzendteich ontstond in de 14e eeuw met de aanleg van waterbassins die dienst deden als visvijvers, als waterberging en als productieplek; er stonden molens voor verwerking van hout, staal en papier. Vanaf de 19e eeuw werd de locatie ontdekt als recreatiegebied, waar de inwoners van de stad op een zondag bootje kwamen varen. In de jaren dertig van de vorige eeuw werd het gebied samen met het aansluitend noordelijk gelegen park Luitpoldhain, gebruikt als Reichsparteitagsgel채nde, de plek voor de massale partijbijeenkomsten van de Nationaal Socialistische partij. Voor het waterrijke en bosachtige gebied werd een megalomaan ontwerp gemaakt begin jaren dertig door Albert Speer. Na de oorlogsperiode zijn gedeeltes, van het tot dan toe uitgevoerde plan, verwoest of gesloopt. Er zijn vandaag de dag echter
Luchtbeeld van Dutzendteich 12
Beieren
Pegnitz N체rnberg Altstadt Dutzendteich MainDonaukanal Rednitz
nog prominente overblijfselen aanwezig zoals de centrale as, het Zeppelinfeld en de congreshal. Landschappelijk elementen in het gebied zijn vijf vijvers, een bosrijk gebied, parklandschap met afwisseling van open velden en bossages, een stortberg-uitkijkpunt en open velden voor evenementen.
Masterplan maquette van Albert Speer (begin jaren dertig van de vorige eeuw)
Hiertussen zijn de beladen bouwwerken en de grote lange as uit de partijbijeenkomstenperiode te vinden. Verder is er een voetbalstadion met sportvelden eromheen, volkstuinen, een racecircuit, veel infrastructuur en parkeervelden. Ook zijn er woningen te vinden in een parkachtige setting, een hotel en een tankstation, het Dokumentationszentrum over het beladen verleden en het NĂźrnberg Symphoniker in het Serenadenhof. In het zuidwestelijke deel van Dutzendteich staan de grote beursgebouwen van de NĂźrnberg Messe. Het is hiermee een gebied met vele functies en verschillende zones. De plek kenmerkt zich verder door de enorm grote schaal ten opzichte van de omgeving. Dit zit in meerdere elementen; de Nazi bouwwerken en structuren, de NĂźrnberg Messe die in het gebied is gebouwd, de open lege velden en de weidse vijvers.
Grote schaal van bebouwing en ruimtes in Dutzendteich
Grosser Dutzenteich met op de achtergrond de Kongresshalle 13
Context Dutzendteich is het grootste groengebied in Nürnberg en zorgt voor het nodige groen in het zuiden van de stad. De zuidelijke, vooral na-oorlogse versteende wijken hebben een hoge dichtheid.
voorzieningen. Door de nieuwbouwplannen voor het Brunecker Straße gebied en de Langwasser wijk, wordt het park in de toekomst steeds meer omringd door woon- en werkmilieus. Hierdoor zal de druk op het park toenemen.
Rondom Dutzendteich liggen diverse functies van woonwijken, tot bedrijventerreinen, en sport-
Volkspark Marienberg 140 ha Stadtpark 22 ha
Volkspark Dutzendteich en Luitpoldhain 340 ha
Groenstructuur
Grote stadsparken
bos
overig groen
park
water
1.
2. 5.
Functies omgeving wonen
14
4.
3.
Nieuwe ontwikkelingen rond het park sport
natuur/bos
industrie/bedrijventerrein
commercieel
begraafplaats
educatie
overheid
volkstuinen
1. Ontwikkelingsgebied Südbahnhof / Brunecker Straße werken/wonen/groen
2. Nieuwbouw Bertolt-Brecht-school
4. Nieuwbouw basisschool en kinderopvang
3. Langwasser T woningen
5. Nieuwbouw jeugdcentrum
Demografie Nürnberg: Inwoners Nürnberg: 515.531 Nürnberg: 2.700 inwoners/km2 Nürnberg südstadt: 12.300 inwoners/km²
Ter vergelijking: Amsterdam: 4.888 inwoners/km2 Amsterdam Centrum: 7.154 inwoners/km2 Parijs: 21.498 inwoners/km2
Alstadt
Dutzendteich
Inwoners per km2 onder 500 500 - 1500 1500 - 4000 4000 - 12000 boven 12000 data: 2012
nieuw te ontwikkelen woonwijken
15
Kermis op de Volksfestplatz met op de achtergrond de Kongresshalle 16
17
Uitzicht op het Zeppelinfeld vanaf de Zeppelintribune 18
19
Zeppelintribune 20
21
Het Volkspark, het Grosser Dutzenteich water en de Kongresshalle 22
23
Grosse Strasse als centrale as 24
25
Uitzicht over de Altstadt vanaf de Silberbuck 26
27
De zwaar vervuilde Silbersee aan de voet van de Silberbuck 28
29
30
3. Tijdlijn
31
32
Tijdlijn Dutzendteich staat tegenwoordig bekend als de locatie van de partijbijeenkomsten, maar het gebied kent een langere geschiedenis. Door het maken van een tijdlijn heb ik geprobeerd een goede inzage te krijgen in hoe het gebied is ontwikkeld, maar ook wat kenmerkend is voor de plek. Wat is het karakter van de plek en welke gebeurtenissen of (landschappelijke) processen hebben dit bepaald?
33
1300-1600 Visvijvers met hamermolens in het bos
34
1800-1900 Machinefabriek
In de jaren dertig van de 14e eeuw krijgt burggraaf Konrad Waldstromen toestemming van keizer Ludwig IV om een vijversysteem aan te leggen voor het kweken van vis en het aandrijven van molens in het bos buiten Nürnberg. De vijvers werden aangelegd door beken te vergraven en deze af te dammen. In 1347 werd de eerste hamermolen gebouwd in Dutzendteich, daarna volgden meer molens en werd het een productieplek voor de bewerking van hout en staal.
In 1823 werd het gebied verkocht aan de Spaeth broers. Het was de tijd van de Industriële revolutie. De broers begonnen een machinefabriek. Ze bouwden het terrein om van een mechanische werkplaats, naar een modernere machinefabriek. In 1831 krijgt de Kunstmühle, een molen met voor die tijd een hoge technische standaard, een Beierse staatsprijs uitgereikt. In de 19e eeuw was Nürnberg een industriële ontwikkelde stad; de motoren, speelgoed en potloden industrie waren industrieën die veel in en rond de stad te vinden waren.
1594 - vijvers in het bos
Plattegrond machinefabriek Spaeth broers
1600-heden Dutzendteich als reacreatiegebied
1900-1926 Tentoonstellingsterrein en dierentuin
Al in de 17e eeuw ontwikkelde Dutzendteich zich als verpozingsgebied. In 1638 kreeg de locatie Schankrecht – het recht om een bar te openen. Ook werd het vissen in de vijvers een vrijetijdsbesteding waar veel mensen op af kwamen. In 1861 werd in Dutzendteich het Deutsche Sängerfest gehouden. In het begin van de 20e eeuw werd het echt een populair recreatiegebied waar men bootje kwam varen, kon dineren en overnachten. Het gebied is sinds de 17e eeuw tot op de dag van vandaag in gebruik als recreatiegebied.
Rond de eeuwwisseling van de 19e naar de 20e eeuw werd Dutzendteich teruggekocht door de stad. In het noordelijk aangrenzende park Luitpoldhain werd de Luitpoldhalle gebouwd. Hier werd in 1906 de Bayerische Landesausstellung georganiseerd. Deze tentoonstelling toonde de technische vooruitgang in industrie en handel, die enorm ontwikkeld was in de 19e eeuw. Van 1912 tot en met 1939 lag aan de noordzijde van Dutzendteich op de plek van het huidige Nummernweiher de dierentuin.
1917
Luitpoldhalle in 1906
1927-1938 Partijbijeenkomsten NSDAP De eerste partijbijeenkomst van de NSDAP werd gehouden in 1927 in het aangrenzende park Luitpoldhain. Waarom deze locatie voor de partijbijeenkomsten? Hier staat de Ehrenhalle, een monument ter nagedachtenis aan de gevallen Nürnbergse soldaten uit de Eerste Wereldoorlog. Dit had een grote symbolische waarde voor Hitler, die ook gediend had tijdens de Eerste Wereldoorlog en boos was over het verliezen van deze oorlog. Nürnberg lag daarnaast ook centraal in het land en was goed te bereiken met het spoor. Het Luitpoldhain gebied werd snel te klein en vanaf het jaar dat de partij aan de macht kwam, 1933, werden de bijeenkomsten naar Dutzendteich uitgebreid en begon Albert Speer met het uitrollen van een megalomaan masterplan voor het gehele gebied. Van 1933 t/m1939 werd het Zeppelinfeld met tribune gebouwd, de congreshal die nooit afkwam, de Grosse Strasse, de Luitpoldarena werd herbouwd, het Marzfeld in het zuiden en er werd er begonnen met de bouw van het Deutsches Stadion. Het moest enorme massa’s mensen kunnen accommoderen, in totaal kwamen er wel 1 miljoen mensen per jaar naar de partijbijeenkomst. Toen de oorlog uitbrak eind 1939 werden er geen partijbijeenkomsten meer georganiseerd en werd de bouw langzaamaan stil gelegd.
1937 - Hitler op de Zeppelintribune
1945-2013 Laissez-faire historische benadering Na de oorlog is er niet veel erkenning van de historische of ideologische betekenis van het terrein. Pragmatisme was het motto. De Amerikaanse geallieerden gebruiken het terrein als militair oefenveld, als opslagruimte en om er te sporten. Delen werden afgebroken zoals de zuilengalerij van de Zeppelintribune omdat deze in slechte staat was. Het Marzfeld werd afgebroken om ruimte te maken voor een nieuwe woonwijk.
Sloop van de zuilengallerij van de Zeppelintribune in 1965
1938
Burgen King in het voormalige elektro substation 35
1973-2001 Eerste erkenning voor het erfgoed In 1973 krijgt Dutzendteich en het erfgoed een monumentale status van Beieren. De stad zat niet echt te wachten op deze monumentale status. Het is dan ook geen toeval dat nog net in 1973 de Messe wordt gebouwd in het gebied. Deze ligt met z’n rug naar het park toe. Met de architectuur van staal en glas is het een verwerping van het classicisme en de monumentaliteit van Speer. In de jaren zeventig vinden er op het Zeppelinfeld popconcerten plaats en wordt de Norisring autorace gestart. In de jaren tachtig zijn er de eerste initiatieven omtrend het erfgoed. Zo wordt in 1985 de expositie Faszination und gewalt georganiseerd waarbij werd gereflecteerd op de historie van het gebied. Dit triggerde de competitie en de bouw voor een vaste tentoonstellingsruimte. In 2001 werd het Dokumentationszentrum geopend in de congreshal. In 2001 werd een competitie georganiseerd voor een masterplan voor Dutzendteich. Dit liep uit op een mislukking door meningsverschillen in de jury over of het een behoudend plan moest zijn, of juist een progressief plan. Daarnaast waren er door de laissez-faire benadering zoveel belangen ontstaan dat niemand het eens werd over het gebied. ‘The new plan was to have no plan’.
Messe zuidzijde Dutzendteich
1980-heden Reichsparteitagsgelände als toeristische trekker Met de opkomst van het post-modernisme in het toerisme; van massatoerisme naar unieke ervaringen, kwam ook deze plek in beeld bij toeristen. Erfgoed toerisme maar ook dark tourism kwam in opkomst en tegenwoordig trekt de plek 200.000 bezoekers per jaar die op het beladen erfgoed afkomen.
Dokumentationszentrum
Expositie Faszination und gewalt, 1985 36
Toeristen bij de Zeppelintribune, 2016
2013-toekomst In 2013 neemt de stad een belangrijk besluit. De bouwwerken moeten niet verder vervallen. De stad maakt een groot bedrag vrij voor reparatie van de Zeppelintribune. Het moet een plek worden voor educatie en herinnering, de geschiedenis kan niet vergeten worden.
Herstelwerkzaamheden aan de Zeppelintribune, 2016 37
Conclusies Tijdlijn Kijkend naar de geschiedenis van het gebied, wat is dan kenmerkend voor de plek? De vier volgende conclusies vatten de tijdlijn samen en zijn een houvast en inspiratie bij mijn voorstel voor het gebied.
2. Bos als context
1594
1700
1909
De vijvers werden buiten de stad als een open plek in het bos aangelegd. Het bos is altijd van groot belang geweest voor de stad als bouwmateriaal en grondstof. Door de ontwikkelingen en de verstedelijking is het bos steeds verder weggetrokken uit het gebied. Maar het nog in delen aanwezige bos op de locatie, linkt het park aan de grote omliggende bossen die zo kenmerkend zijn voor de regio.
1953
1594
1700
1825
1953
1909
nu
nu
1. Vijvers als constante factor Dutzendteich ontstond met de vijvers die werden aangelegd in de 14e eeuw. Ondanks dat ze van samenstelling en aantal zijn veranderd, zijn de vijvers nog steeds prominent aanwezig en bepalen voor een groot deel de kwaliteit van het gebied.
38
4. Laissez-faire benadering van het erfgoed Na de Tweede Wereldoorlog was pragmatisme het motto bij de omgang met het erfgoed. Tot op de dag vandaag is dit nog aanwezig en zichtbaar. De Kongresshalle als opslag voor de kerstmarkt en de Grosse Strasse als parkeerveld. Geen confrontatie met het erfgoed en het verleden maar consensus en praktisch gebruik hadden en hebben de overhand.
1930
1940
Gesloopt/veranderd 1940-1973 1953
3. Grote invloed partijbijeenkomsten periode Ondanks alle gebeurtenissen in het gebied heeft de partijbijeenkomstperiode zowel ruimtelijk als ideologisch een grote stempel op het gebied gedrukt. De bouwwerken zijn niet te missen en het verhaal linkt naar gebeurtenissen die zoveel groter zijn dan deze plek.
Monumenten sinds 1973
39
40
4. Opgave
41
Overgroeide tribune langs de Grosse Strasse
Zeppelintribune 42
Opgave In het gebied zijn twee hoofdopgaves. Als eerste het beladen erfgoed, de bouwwerken en structuren van de voormalige Reichsparteitagsgelände. Grote delen van het masterplan uit de jaren dertig zijn nog aanwezig en het verval van de structuren vraagt om een beslissing over de toekomst ervan. Als tweede is er de opgave voor het parklandschap; het nu versnipperde en verouderde recreatiegebied heeft de potentie om een belangrijk stadspark voor Nürnberg te worden. De stad heeft recentelijk besloten het erfgoed dat er nu staat te behouden. Een goed besluit vind ik, de uitspraak “Grass growing is like forgetting” 2 van een bezoeker in het gebied is erg treffend. Het is belangrijk dat het verhaal van dit verleden verteld wordt ook al is het een pijnlijk verleden. Wat is dan nog de opgave als het erfgoed behouden blijft? Het risico bestaat volgens mij dat het statische lege plekken worden doordat het plan te enkelzijdig gericht is op het behoud van de bouwwerken. Juist de context van het park biedt hier kansen. De schaal van de bouwwerken is enorm en het domineert nu over het park. Kunnen de bouwwerken niet meer ingepast worden in het park? Ook moeten het geen statische lege plekken worden. Zorg daarom voor condities dat het nieuwe parkruimtes worden voor de omwonenden en de bezoekers van het gebied.
Waarom nu? Toen ik met deze afstudeeropgave begon in 2016 werd er al gediscussieerd en nagedacht door diverse partijen over wat er met het erfgoed moest gebeuren. Zo was er eind 2015 een congres in Nürnberg met historici, bestuurders en betrokkenen over de toekomst van het beladen erfgoed van de Reichsparteitagsgelände. Het bestuur van de stad heeft uiteindelijk besloten dat het nog bestaande erfgoed behouden dient te worden. Het bijna op instorten staan van enkele bouwwerken en de hoge onderhoudskosten voor de veiligheid, waren onder andere redenen om dit besluit te nemen. Ze willen het een plek voor educatie en herinnering maken. Dit is volgens mij een uitgelezen kans om meer te doen met de erfgoed plekken dan enkel het behouden. Daarnaast heeft de stad de ambitie uitgesproken in de openbare ruimte visie voor de stad (Masterplan Freiraum, 2014) om het recreatiegebied op te waarderen en te behouden als open stadslandschap voor de weinig groene arbeiderswijken in het zuiden van de stad. Op de locatie van het naastgelegen industriegebied in het westen wordt in de toekomst een nieuwe woon- en werkgebied gebouwd. Dutzendteich komt zo steeds meer in de stad te liggen. Hierdoor moet het park, het gebruik en het erfgoed opnieuw onder de loep genomen worden.
De opgave is; hoe kan een nieuwe omgang met het beladen erfgoed een katalysator zijn en een kwaliteitsimpuls geven aan de ontwikkeling van Dutzendteich in een hoogwaardig stadspark?
Masterplan van Albert Speer, 1937
Het huidige parklandschap 43
Stelling: Goed dat het erfgoed behouden blijft maar maak er geen statische plekken van.
Ambitie: laat het van betekenis zijn voor het park en de stad, zorg voor condities dat het gebruikersplekken worden.
“Er zijn een paar grote evenementen per jaar, maar daartussen gebeurt er weinig.” *
“De achterkant van de tribune wordt als tenniswand gebruikt”. *
* Quotes uit interviews bezoekers - aug 2016 44
Referentie: Waikiki Natatorium War Memorial, Honolulu Hawaii (1927)
45
Ambitie groenstructuur Dutzendteich Het Volkspark Dutzendteich bestaat uit veel generieke groenruimtes die niet uniek zijn voor de plek. Dit is een probleem waar wel meer Volksparken mee kampen; ze zijn functioneel en programmatisch ontworpen maar zien er o.a. daardoor overal hetzelfde uit. Een ambitie is om meer diversiteit en onderscheidt in parkruimtes te creĂŤren.
Bestaande groenstructuur
46
Nieuwe parkruimtes
park
hoogwaardig bos
bos
wateras
sport
openbaar sportprogramma
speeltuin
speeltuin
volkstuinen
duin
Referenties: Diversiteit aan parkruimtes 47
Ambitie programmering Dutzendteich Het gebied wordt gekenmerkt door de open ruimtes voor evenementen en festivals. Deze evenementen hebben een grote ruimtelijke weerslag op het park. Met mijn voorstel wil ik ervoor zorgen dat er naast de grote evenementen ook plekken zijn voor kleinschaliger parkgebruik met een hogere kwaliteit.
Programma Ruimtebeslag bestaande evenementen Nieuw mogelijk kleinschaliger programma
Ruimte voor kleinschaliger parkprogramma 48
Huidig beeld: frietkot en vuilnis na Rock im Park
Referenties: cafĂŠ Park Spoor Noord in Antwerpen en de Sonsbeek tentoonstelling in Arnhem
49
50
5. Concept en masterplan
51
Open plekken in het bos Het bos is altijd de context geweest van het gebied. Er is momenteel nog flink wat bos over in Dutzendteich, maar het is enorm versnipperd door alle functies. Het voorstel is om het bos verder het gebied in te trekken rond vier belangrijke erfgoed locaties. Het bos vormt zo een mal waar de vier locaties zijn uitgespaard. Door het bos uit te breiden in het gebied definieert het vier belangrijke erfgoed plekken; de Kongresshalle, het Zeppelinfeld, de Silbersee en de Grosse Strasse. Deze plekken lopen nu weg in de weidsheid doordat ze vaak niet duidelijk begrensd zijn. Door de boskamers worden ze ingekaderd. Elk van de vier nieuwe ruimtes krijgt een eigen identiteit. Het zijn de open plekken in het bos waar een nieuwe parkkwaliteit wordt toegevoegd. De vier locaties komen later in dit boek terug als deeluitwerkingen en daar zullen de uitgebreider beschreven worden. Hierbij in het kort hoe ze zullen transformeren: De Grosse Strasse wordt een nieuwe wateras in de traditie van alsmaar veranderende waterpartijen in het gebied. De sterk vervuilde Silbersee wordt gedempt en een SilberdĂźne, een zandvlakte, een landschapstypologie die veel voorkomt in de regio en het park een nieuwe natuurlijke ruimte geeft. Het Zeppelinfeld wordt een sportplein, een functie die hier al aanwezig is maar veel uitgesprokener kan. De laatste locatie, de Kongresshalle wordt een ommuurde binnentuin die aansluit bij de culturele functies die in het gebouw aanwezig zijn en een nieuwe bijzondere entreeruimte creĂŤert voor het park.
Het bos als mal 52
Open plekken in het bos met elk een eigen invulling
Het erfgoed als open plek in het bos 53
Nürnberger Waldplan door Erhard Etzlaub (1516)
54
Sebalder Reichswald
Dutzendteich Lorenzer Reichswald
Dutzendteich: de plek waar het bos de stad in komt
0
5km
10km 55
Masterplan
Plankaart 56
0m
250m
500m
bomen gebied bestaand
nieuwe bomen
K Z
G
S
massa bomen totaal
Uitbreiden bosgebied 57
Plankaart 58
59
60
6. Vier nieuwe parkruimtes
61
62
Het erfgoed als nieuwe parkruimtes Met deze transformatie van de plekken beoog ik niet het verleden uit te wissen maar juist het verleden een nieuwe betekenis te geven voor de toekomst en voor het park. Als voorbeeld de ingreep die ik voorstel voor de Grosse Strasse. De footprint van de Grosse Strasse wordt behouden. Als structuur blijft hij aanwezig in het park en verwijst het zo terug naar het megalomane masterplan uit de jaren dertig. Hij krijgt alleen een andere invulling. In plaats van een enorme plak verharding met parkeervelden en wegen wordt het nu een wateras waarlangs je kan fietsen, zonnen en sporten. Zo voegt het opeens een kwaliteit toe aan het park, in plaats van de achterkant die het nu is. De andere plekken heb ik ook gepoogd op deze manier te benaderen; het erfgoed draagt bij aan zijn context doordat het parkruimtes worden. Hierdoor krijgt het een nieuwe betekenis terwijl het ook terugverwijst naar de gebeurtenissen in het verleden. 63
Vier locaties
2.
1.
64
4.
3.
1. Grosse Strasse 2. Silbersee en Silberbuck 3. Zeppelinfeld en -tribune 4. Kongresshalle 65
Waarom deze vier locaties? Het zijn historisch belangrijke plekken
Reichsparteitagsgelände 1940
L.
G. F.
I.
J.
66
H.
C. A. B.
D.
E.
K.
voltooid onvoltooid
A. Luitpoldarena B. Gefallenendenkmal WOI C. Luitpoldhalle D. Kongresshalle E. Zeppelinfeld & -tribune F. Grosse Strasse G. Deutsches Stadion H. Altes Stadion / Stadion der Hitlerjugend I. Stadionbad J. Märzfeld K. Trafostation L. SS-Kaserne 67
Waarom deze vier locaties? Nu afgesloten, vervallen of parkeervelden
2.
1.
68
4.
3.
1. Grosse Strasse: parkeervelden en verkeersas door het park 2. Silbersee en Silberbuck: zwaar vervuild door stort, water dodelijk 3. Zeppelinfeld: niet openbaar, afgesloten met hekwerk 4. Kongresshalle: evenement parkeren en gedeelte gebouw opslag 69
Beelden van de Grosse Strasse uit de jaren dertig van de vorige eeuw
Grosse Strasse nu 70
6.1 Grosse Strasse De Grosse Strasse is de centrale as in het gebied van 1.5 kilometer lang en 60 meter breed en werd aangelegd als marcheer-as voor de Wehrmacht. De as wijst in de richting van de Keizerburcht in de historische binnenstad; dit om de relatie te leggen tussen de belangrijke rol van NĂźrnberg in de middeleeuwen en die in het Derde Rijk. De aanleg begon in 1935 en stopte in 1939. De as is nooit gebruikt als marcheer-as vanwege het uitbreken van de oorlog eind 1939. De as is voor een groot deel bestraat met lichtgrijs en donkergrijs granieten stenen van elk 1.2 x 1.2 meter. Het is nu een 8 hectare grote verharde plak in het hart van het park en vooral gebruikt om te parkeren. Mijn voorstel is om de footprint te behouden maar de invulling te veranderen. Door er een wateras van te maken wordt het een aantrekkelijk parkruimte waarlangs je kan fietsen, wandelen en sporten. De tribunes onder de bomen worden zo schaduwrijke zitplekken waarbij je uitkijkt over het water. Het bestaande programma in de omgeving wordt goed verbonden aan de wateras. Ook is langs en op de as ruimte voor nieuwe programma zoals zwemvlonders, een sportveld en een food truck.
Overgroeide tribunes langs de Grosse Strasse Grosse Strasse als parkeerveld 71
Huidige situatie Grosse Strasse 72
73
Voorstel: Grosse Strasse als wateras 74
75
Voortzetten traditie veranderend vijverlandschap
1594
1700
1953
76
1909
nu
Nieuw water
77
78
79
Wateras verbinden met de omgeving door programma aan de randen
boskamer
bomenplein kop wateras
80
visvlonder
zwemvlonder
foodtruck
bosvijver (bestaand)
sportveld
camping (bestaand)
top silberbuck (bestaand)
tribunes (bestaand)
verbinding wateropvang basin
fiets/wandelpad
bomenlaan messe
zuidelijk entreeplein
Kleinschalig parkachtig gebruik langs en op de wateras
81
Hergebruik van materialen Grosse Strasse voor twee andere locaties
2
84
1
1. Graniet Grosse Strasse hergebruikt op Zeppelinfeld. 2. Grond uitgraven wateras hergebruikt voor het dempen van de Silbersee. 85
Plannen en start van de bouw van het Deutsches Stadion
Silbersee 86
6.2 Silberdüne De plek van de huidige Silberbuck en de Silbersee zou eigenlijk de locatie worden voor het enorme Deutsches Stadion. Het plan was om ‘s werelds grootste stadion te bouwen met een lengte van 800 meter en 400.000 zitplekken. In 1937 werd de eerste steen gelegd, maar ze zijn nooit verder gekomen dan de uitgraving en in 1939 werd het werk stilgelegd. Na de bombardementen van Nürnberg eind van de oorlog werd de helft van de uitgraving als stort gebruikt voor het puin van de stad en militair en industrieel afval. De andere zijde van de uitgraving vulde zich als snel met grondwater vanwege de hoge grondwaterstanden in het gebied, dit is nu de Silbersee. Door de vervuilde stortberg is ook het water van de Silbersee zwaar vervuild en giftig. De stad en andere diverse partijen hebben de laatste decennia naar oplossingen gezocht maar kwamen steeds tot de conclusie dat het een zeer ingewikkelde en kostbare ingreep is om het te saneren en besloten dit daarom niet te doen. Wat zou dan wel een oplossing kunnen zijn? Het voorstel is om de Silbersee te dempen. Hierdoor los je het probleem niet op maar zorg je wel voor een leeflaag; de vervuiling blijft in de grond maar komt niet doormiddel van het water aan de oppervlakte.
Zwaar vervuilde Silbersee
De overgebleven grond van het graven van de wateras op de Grosse Strasse zorgt voor het materiaal. Door het dekzand in de bodem kan het een zandvlakte worden; de Silberdüne. Dit voegt een nieuwe landschapstypologie toe aan het park. Het past bij de omgeving; in de nabijgelegen bossen zijn ook zandvlaktes te vinden. De Silberdüne zorgt voor condities voor mogelijk nieuwe habitats; een nieuwe aantrekkelijke plek voor de natuur en de mens.
Uitzicht vanaf de Silberbuck 87
Silberbuck: TrĂźmmerberg of Schuttberg 38 meter hoge heuvel - 5.53 miljoen m3 puin
Silberbuck
Silbersee
Stortafval
Keuper zandsteen
Dekzand
uitgraving Deutsches Stadion
Stortberg van puin van de stad na WOII
De uitgraving voor het Deutsches Stadion werd gedeeltelijk opgevuld met puin
NĂźrnberg in puin na de bombardementen, 1945 88
huidige situatie
voorstel
SilberdĂźne past bij het landschap van de omgeving
qT/qS
kmC kmBu
Sa
a
Sa
kmBm kmC
kmBu
kmBo kmBi
H
kmBu
kmC
kmBo
kmBu
Sa
kmF
a kmBm
kmL
qT/qS
H qT/qS
kmBo
kmF H
kmF
Feuerletten
kmBm
Unterer Burgsandstein
kmL
Lehrbergschichten
kmBo
Oberer Burgsandstein
kmC
Coburger Sandstein
a
Talfullung
kmBu
Mittlerer Burgsandstein
kmBi
Blasensandstein
H
Anmooriger Boden
qT/qS Sa
Terassensand-und schotten Flugsand
Bodemkaart met dekzanden in het gebied. Rond de stad in de bossen liggen ook zandvlaktes waar de dekzanden zichtbaar zijn 89
Parkeergebouw Messe
Waarschuwingsborden: levensgevaarlijk om te zwemmen
speelplaats
Kleiner Dutzendteich
Huidige situatie: een zwaar vervuilde Silbersee 90
Messe Silberbuck
Silbersee
91
nieuwe verbinding richting Zeppelinfeld
Messe
Uitbreiding speelplaats
Kleiner Dutzendteich
Voorstel: een SilberdĂźne 92
Messe Silberbuck
SilberdĂźne
foodtrucks
93
94
95
Beelden van de Zeppelintribune en het Zeppelinfeld in de jaren dertig van de vorige eeuw
Uitzicht vanaf de Zeppelintribune over het Zeppelinfeld 96
6.3 Zeppelinfeld en -tribune Het Zeppelinfeld is een 8.5 hectare veld met rondom tribunes en de hoofdtribune aan de kop van het veld. Het was één van de eerste werken van Albert Speer en was geïnspireerd op het OudGriekse Pergamonaltaar. Het Zeppelinfeld was het paradeveld voor de militairen en vanaf hier sprak Hitler de massa’s mensen toe die op de bijeenkomsten afkwamen. Het is de plek waar nu de meeste bezoekers op afkomen, omdat het de meeste bekende plek is van het terrein. Zo waren de bijeenkomsten op deze plek het onderwerp van de propaganda film van Leni Riefenstahl; Triumph of the Will uit 1935. Na de tweede wereldoorlog is het een sportplek geworden. De aanwezigheid van de Amerikanen (geallieerden in dit gebied) zorgde ervoor dat het als American footballveld werd gebruikt. Ook door het naastgelegen voetbalstadion liggen er veel sportfuncties en velden om het Zeppelinfeld heen. Je ziet ook kleinschalige sportactiviteiten zoals tennissen op de achterwand van de tribune of de trappen die worden gebruikt voor conditietraining. Het gehele Zeppelinfeld is overigens niet toegankelijk voor publiek
Sport is het nieuwe karakter geworden van de plek, dit wil ik voortzetten en verbeteren. Door het een openbaar sportplein te maken voor diverse sporten kan het een levendige plek worden. Het graniet van de Grosse Strasse wordt hier hergebruikt om het plein mee te bestraten. Het plein is een soort mal waaruit de sportvelden zijn gespaard. Sporten als American football, basketbal, voetbal, skaten en outdoor fitness krijgen hier een plek. De velden hebben speelse vormen die bij het sportkarakter passen.
Zeppelintribune
Groep toeristen bij de plek 97
sportvelden
Arena
Zeppelinfeld
Grundig Stadion
P
Huidige situatie: afgesloten veld 98
Grosser Dutzendteich
Zeppelintribune
S-bahn
99
sportvelden
Arena
Grundig Stadion
P
Voorstel: een openbaar sportplein 100
Grosser Dutzendteich
entree
Zeppelintribune graniet Grosse Strasse
tenniswand S-bahn
101
Sport is het karakter van de plek
workouts tennissen
Nürnberg Rams
“The Führer’s dream of a thousand-year Reich ended with a bunch of Yanks throwing balls around.” bron: artikel Deutsche Welle ‘Like it or not, Nuremberg’s Nazi past is a tourist attraction’ auteur: Jefferson Chase,
Arena
sportvelden
8 mei 2014
Grundig Stadion
Tennissen op de achterwand van de tribune, 1984
Nürnberg Rams spelen een wedstrijd op het Zeppelinfeld 102
Referenties sportprogramma 103
104
105
Schaalvergelijking Zeppelinfeld Grote open ruimte vergelijkbaar met het Museumplein of de Place de La Concorde in Parijs qua schaal.
Zeppelinfeld 8.5 ha
Museumplein Amsterdam 7.9 ha
Place Bellecour Lyon 6.2 ha
Malieveld Den Haag 10 ha
Place de la Concorde Parijs 8.6 ha
0m 106
100m
200m
300m
Hergebruik graniet Grosse Strasse Graniet stenen 1.2 x 1.2 meter 5 hectare (50.000 m2) aan oppervlakte 34.700 stenen in totaal
250m
200m
0m
100m
200m 107
Sportplein
5 ha verharding
skate
fitness
basketbal american football voetbal
plankaart 1:2000
0 108
50
100
109
Detail sportplein
Verdiept basketbalveld
Doorsnede Zeppelinfeld 110
Graniet hergebruik Grosse Strasse
Invulling velden: diverse materialen, gras en kunstgras voor sportvelden en gekleurd beton voor het skatepark en het basketbalveld
50 cm
Detail overgang plein en velden
111
112
113
Maquette en bouw van de Kongresshalle in de jaren dertig
Kongresshalle met op de voorgrond het Grosser Dutzendteich 114
6.4 Kongresshalle De Kongresshalle is het grootste overgebleven nationaal socialistische bouwwerk. Het werd ontworpen door de architecten Ludwig en Franz Ruff. Het zou het congrescentrum worden voor de NSDAP-partij met plaats voor 50.000 mensen. Het gebouw bereikte nooit de geplande hoogte van 70 meter met het dak. Het is nu een open gebouw van 38 meter hoog. Het is voornamelijk gebouwd met bakstenen en heeft een natuurstenen facade. Het ligt aan het Grosser Dutzendteich water en markeert de hoofdentree van het gebied. Het is een zeer prominent gebouw dat vanaf veel plekken in en rond het park zichtbaar is. Vanaf 2001 bevindt zich hier in het kopgebouw het Dokumentationszentrum, een tentoonstellingsruimte over de partijbijeenkomsten en WOII geschiedenis. In het andere kopgebouw huist het NĂźrnberg Symphoniker-orkest. De ruimtes in de U vorm worden voornamelijk gebruikt voor opslag. Het gebouw fungeert als een enorme muur in het park en de binnenplaats is een vervallen terrein waar met evenementen geparkeerd wordt. Het voorstel is om het gebouw en de binnenplaats meer te betrekken bij het park. Door een binnentuin te maken op de binnenplaats wordt het een verblijfsruimte die past bij de entree-functie van dit
Binnenplaats Kongresshalle
gebied en kan aansluiten bij de culturele functies die zich in het gebouw bevinden. Ook kan dit park goed een plek gebruiken zoals een tuin met een hoger onderhoudsniveau. Het vormt zo een contrast met z’n omgeving door uitheemse exotische soorten in de tuin te gebruiken. Om de tuin toegankelijker te maken en meer bij het park te betrekken, stel ik voor de U vorm voor een groot deel af te breken en enkel de gevel te laten staan. Zo wordt het visueel interessanter en wordt je de tuin ingetrokken.
Entree Dokumentationszentrum 115
Doku-zen Bayernstrasse
parkeerterrein binnenplaats
Volksfestplatz
Huidige situatie: een gesloten gebouw 116
ntrum
Symphoniker Seranadenhof
Grosser Dutzendteich
117
Doku-zen Bayernstrasse
binnentuin
Volksfestplatz bomenplein
Voorstel: een ommuurde binnentuin 118
ntrum
cafĂŠ
Symphoniker Seranadenhof
Grosser Dutzendteich
119
Openwerken van de gevel voor meer toegankelijkheid en verbinding met het park
120
121
Binnentuin Kongresshalle
Duku-zentrum
NĂźrnberg Symphoniker
uitheemse soorten
inheemse soorten
plankaart 1:2000
0 122
50
100
123
huidige situatie
voorstel
Doorsnede Kongresshalle 124
125
126
127
128
7. Kansen voor het park
129
Drie meekoppel kansen voor het park
C.
B.
A.
130
De ontwerpvoorstellen voor de plekken en het bos brengen enkele kansen met zich mee voor het park als geheel. Ten eerste het verder uitbreiden van het bos. Dit is een ruimtelijke ingreep maar het biedt ook kansen om een hoogwaardiger bos te realiseren. Ten tweede is het voorstel van de wateras een gelegenheid om betere fiets- en wandelverbindingen in het park aan te leggen. Als laatste kunnen er heldere entrees gemaakt worden met het materiaal dat vrij komt bij de gedeeltelijke sloop van de Kongresshalle.
A. Bosgebied B. Routes in het park (langzaam verkeer) C. Entrees
131
7.1 Hoogwaardig bos Als het bos verder het gebied ingetrokken en uitgebreid wordt, moet ook de kans aangegrepen worden om de kwaliteit van het bos te verbeteren. Het huidige monotone beeld, het opschot van snelgroeiende soorten en de woekerende ondergroei kan worden aangepakt door middel van een bosomvormingsplan waarbij er een grotere diversiteit aan inheemse soorten wordt geplant. Op deze manier kan een hoogwaardiger ecologisch bos ontstaan.
Huidige situatie
Ambitie
park-achtig bos - meer openheid
dichter bos
uitbreiding gebied met
uitbreiding en
veel paden
minder toegankelijk
zandvlakte (nieuwe ecologie)
hoogwaardig ecologisch
en verbeteren/uitbreiden
robust bosgebied met
bestaande bos
kleine open plekken voor programma
132
133
7.2 Verbeterde routes richting Altstadt
richting oostelijke wijken
verbinding nieuwe wijk
verbinding Langwasser
De huidige hoofdfietsroutes lopen nu langs Dutzendteich en Luitpoldhain. Het voorstel is om een nieuw ‘fietskruis’ te maken dóór het park. Dutzendteich ligt op de route vanaf de zuidoostelijke wijken richting de oude binnenstad. Een fietsroute door het park is veel prettiger en gezonder dan langs de drukke brede autowegen waar ze nu liggen. Vooral de wateras van de Grosse Strasse, brengt de kans met zich mee om een goede tweerichtings fietsverbinding door het hart van het park aan te leggen. Huidige fietsroutes 134
7.3 Nieuwe entrees Het park heeft momenteel geen of onduidelijke entrees. De grens van het park zou duidelijker gedefinieerd kunnen worden met herkenbare entrees. Door alle entrees bestrate pleintjes te maken van één materiaal wordt visueel duidelijk waar je het park inkan. De gedeeltelijke sloop van het ‘hoefijzer’ van de Kongresshalle zou voor het materiaal kunnen zorgen voor de nieuwe entrees. De nieuwe bakstenen entrees verwijzen zo terug naar de oude structuur van de Kongresshalle, die op deze manier een nieuwe functie krijgt voor het park.
Hergebruik bakstenen Kongresshalle
9 nieuwe entrees 135
136
8. Werkwijze en fasering
137
Hergebruik als motor Hergebruik van bestaande materialen is een belangrijk onderdeel van hoe dit plan gerealiseerd zou kunnen worden. In eerste instantie lijken de ingrepen wellicht groots en duur, maar eigenlijk is het vooral een nieuwe ordening van bestaande materialen die al aanwezig zijn in het gebied. Dit maakt het plan betaalbaar en uitvoerbaar. Er zijn bijna alleen nieuwe landschappelijke elementen nodig die worden toegevoegd zoals de beplanting. Het hergebruik is ook symbolisch; met de geschiedenis wordt de toekomst vormgegeven. Het graniet van de Grosse Strasse, dat uit een concentratiekamp steengroeve afkomstig is, gooi je niet weg. Op het Zeppelinfeld krijgt het een nieuwe bestemming als pleinverharding.
WATER
ZANDGROND
BEPLANTING
Landschappelijke elementen om het plan te realiseren 138
Hergebruik materialen Grosse Strasse voor Zeppelinfeld en SilberdĂźne
Hergebruik Kongresshalle voor de entrees 139
140
1. Bosgebied
2. Wateras Grosse Strasse en nieuwe noord-zuid route
3. SilberdĂźne, Zeppelinfeld en nieuwe oost-west routes
4. Binnentuin Kongresshalle en parkentrees
Fasering 1. Het uitbreiden en verbeteren van het bosgebied Het is belangrijk om hiermee te starten omdat dit een proces is dat jaren duurt. De bosomvorming loopt dan ook door in de latere fases. 2. Aanleggen van de wateras en de nieuwe route Deze ingreep zal ruimtelijk een groot verschil maken en het park een landschappelijk kern geven. Het is meteen ook de kans om de nieuwe noord-zuid fietsroute door het park aan te leggen. 3. SilberdĂźne, Zeppelinfeld en nieuwe routes Na de aanleg van de Grosse Strasse is het belangrijk om meteen de grond kwijt te kunnen. De SilberdĂźne is dus logisch om aan aan te leggen in deze fase. Daarna kan het Zeppelinfeld aangelegd worden met het hergebruikte graniet van de Grosse Strasse. Deze twee plekken zijn ook aanleiding om hier de oost-west routes te verbeteren. 4. Binnentuin Kongresshalle en parkentrees In de laatste fase wordt de Kongresshalle binnentuin aangelegd en de gevel opengewerkt. Met het baksteen dat hiervan over is worden de parkentrees gerealiseerd.
141