Sjoerd Wolbertus-Master of Urbanism-De Periferie Centraal

L端beck - De Periferie Centraal Bouwen aan een karaktervolle stad aan het Travefjord

Juni 2015

L端beck - De Periferie Centraal Bouwen aan een karaktervolle stad aan het Travefjord

Juni 2015

Colofon Ontwerp, tekst en verbeelding Sjoerd Wolbertus

Afstudeercommissie Jeroen Ruitenbeek - Palmbout Urban Landscapes (mentor) RiĂŤtte Bosch - West8 Urban Design & Landscape Architecture Hans van der Made - Gemeente Amsterdam

Beoordelingscommissie Arjan Klok - Academie van Bouwkunst (hoofd Stedenbouw) Jeroen Ruitenbeek - Palmbout Urban Landscapes (mentor) Toegevoegde leden: Rein Geurtsen - stedenbouwkundige Kirsten van den Berg - stedenbouwkundige

Sparringpartner Frank Maas - Inbo

4

LĂźbeck: De Periferie Centraal

Inhoud 01 Inleiding

9

02

Kern en periferie in de metropoolregio

10

03

Situatie L端beck

12

04

Nieuwe koers, kansen voor kwalitatieve groei

20

05

Bouwen aan een karaktervolle stad

28

06

Stadsentree en vesting

30

07

Landgraben en Teerhofinsel

44

08

Vorwerker Hafen

49

09

Hoe verder met wenkend perspectief 2040?

53

L端beck: De Periferie Centraal

5

Stadtgraben, L端beck

6

L端beck: De Periferie Centraal

“De ongerijmde stad fascineert.

Het contrast tussen de geplande en geleefde stad, waar verval en groei elkaar raken.

Daar leeft de stad!”

Lübeck: De Periferie Centraal

7

8

L端beck: De Periferie Centraal

01 Inleiding De periferie centraal Met de toenemende verstedelijking groeien de grote steden het hardst. Met de groei van de ‘kernstad’ ontstaat een ‘periferie’ rondom. Deze periferie heeft vaak problemen economisch en demografisch vitaal en stabiel te blijven. Er is veelal sprake van krimp: bedrijven en mensen trekken naar de kernstad. In de periferie verdwijnt langzaam draagvlak voor voorzieningen en is er weinig geld voor vernieuwing.

V V

>

zelfstandige zelfstandige kernen kernen

metropoolregio metropoolregio

De periferie is echter in de metropoolregio essentieel voor de vitaliteit en ontwikkelmogelijkheden van de kernstad. Denk aan het bereikbaar houden van de economische kerngebieden en de aanwezigheid van een (dunner bevolkte) regio rondom met landschappelijke kwaliteit essentieel voor de vitaliteit van de kernstad.

Lübeck is een typisch voorbeeld van stad in de periferie van de metropool. De ooit zo trotse Koningin van de Hanze zal door de veranderende regionale dynamiek als havenstad een geheel nieuwe positie krijgen. Deze veranderingen dwingen de stad zichzelf opnieuw uit te vinden om vitaal en van betekenis te blijven in de metropoolregio Hamburg.

In De Periferie Centraal ben ik in Lübeck op zoek gegaan naar de hefboom voor een kansrijke strategie voor Lübeck. Een koers voor de toekomst voor een stad die alles in zich heeft uit te groeien tot een karaktervolle stad aan het Travefjord.

Lübeck: De Periferie Centraal

9

02 Kern en periferie in de metropoolregio Metropolregio Hamburg Hamburg heeft na Rotterdam en Antwerpen de derde grootste haven van Europa. De metropolregio is in 2012 uitgebreid naar het noorden en heeft nu zo’n 5 miljoen inwoners. De ligging van de regio zowel aan Noord- als Oostzee is een sterke troef. Binnen Duitsland is de metropoolregio Hamburg (na Frankfurt, Berlijn, Rhein-Ruhr en Stuttgart een regio van betekenis. De regio groeit gestaag door.

Opgaven voor de groeiende metropool De belangrijkste opgaven voor de stad Hamburg zijn het versterken van de bereikbaarheid van stad en havens en het voldoen aan de toenemende woningvraag.

Er wordt gewerkt aan vernieuwing van de snelweg A7 en het binnenstedelijk overdekken daarvan. Ook zijn er plannen voor een tweede Elbetunnel om zo de verbinding naar Bremerhaven te verbeteren.

De Fehmarnbelttunnel is het sluitstuk in een reeks van vaste verbindingen in Scandinavië en is al een grote wens sinds de jaren 1960.

De tunnel zal de economische positie van Scandinavië versterken en een direct en intensiever transport van personen en goederen met het Europese vasteland mogelijk maken. Tussen Kopenhagen en Hamburg gaat het om een besparing van zo’n 45 minuten per trein en zo’n 160 km per auto. Ook de wachttijd bij de veerboot wordt bespaard. Daarmee zal de huidige veerverbinding tussen Rodby en Travemünde (Lübeck) overbodig worden.

Duitsland zorgt voor goede achterlandaanbinding. Het spoortracé tussen Fehmarn en Lübeck wordt opgewaardeerd (hoeveel sporen?) en gedeeltelijk verlegd om dorpskernen te ontzien. Met deze tracéverlegging komt de huidige kustspoorlijn tussen Neustadt en ... te vervallen. Dit betekent een verminderde bereikbaarheid van de populaire Oostzeekust.

Binnenstedelijk wordt flink gebouwd om te voldoen aan de grote woningvraag. Tussen 2006 en 2013 heeft daarvoor de IBA Hamburg plaatsgevonden. In diverse studieprojecten (stedenbouwkundig, sociaal, cultureel) is getoond op welke manieren de stad kan omgaan met thema’s als globalisering en klimaatverandering. Verschillende projecten zijn imiddels uitgevoerd of in ontwikkeling.

De ontwikkeling van het Hafencity is al vergevorderd. Hier zullen rond 2025 zo’n 12.000 mensen werken en 40.000 mensen werken.

Daarnaast zijn binnen de stadsgrenzen nog eens 35.000 woningen gepland, onder andere in Neue Mitte Altona en Hamburg Ost. Hierbij gaat het om transformatie en herstructurering van verouderde bedrijvenlocaties.

De ambitie van nieuwbouw van 6.000 woningen per jaar blijkt de afgelopen jaren niet gehaald. Gemiddeld zijn er per jaar zo’n ... nieuwe woningen opgeleverd. De constant grote woningvraag, het beperkte aanbod drijft de woningprijzen op en maakt wonen in Hamburg voor velen onbetaalbaren. Woningzoekenden wijken daarom uit naar omliggende kernen.

Veranderende internationale dynamiek In Noord-Europa is niet alleen de regio Hamburg in ontwikkeling.

Ook Scandinavië werkt hard aan versteviging van haar concurrentiepositie en probeert aan te haken op de groei van andere Europese regio’s. De regio Øresund (Kopenhagen-Malmö) is de grootste en sterkste metropoolregio van Scandinavië.

De Øresundbruge tussen beide steden heeft gezorgd voor economische groei voor de regio en transformatie op gang gebracht van Malmö waar de industrie is verdwenen.

Voor verdere economische groei en internationale binding van de regio Øresund is een vaste verbinding tussen Denemarken en Duitsland cruciaal. Denemarken investeert daarvoor fors met de bouw van de Fehmarnbelttunnel. Deze moet in 2022 open gaan..

10

Lübeck: De Periferie Centraal

LÜBECK

L端beck: De Periferie Centraal

11

03 Situatie Lübeck Krimp

Meeliften met veranderende dynamiek

Lübeck is te beschouwen als stad in de periferie van Hamburg. De stad is met 220.000 inwoners een middelgrote stad en ligt op zo’n 65 kilometer van Hamburg. Te vergelijken met de afstand UtrechtRotterdam.

Met het oog op de toekomst kan Lübeck meeliften op de veranderende dynamiek in de metropoolregio.

De stad was tussen 1300 en 1650 de belangrijkste Hanzestad in het verbond van steden rondom de Oostzee. De strategische ligging aan de Oostzee en het transport van zout vanuit het achterland brachten veel economische voorspoed. Vanaf circa 1850 heeft men zich gericht op overslag (met name ....), industrie en scheepsbouw.

Vanaf de jaren 1970 heeft de stad zich toegelegd op havenontwikkeling en is uitgegroeid naar de grootste Oostzeehaven van Duitsland.

Vandaag de dag worden in de Lübecker havens vooral containers overgeslagen. Ook is transport, overslag en opslag van hout en producten voor de papierindustrie een belangrijke tak.

De stad zal door aanleg van de Fehmarnbelttunnel en opwaardering van de spoorverbinding tussen Kopenhagen en Hamburg nóg beter en sneller bereikbaar worden.

Het lagere prijspeil in vergelijking met Scandinavië maakt Duitsland nu al populair als vakantiebestemming bij Scandinaviërs. De verwachting is dat de verbeterde bereikbaarheid het toerisme nog verder zal doen groeien.

Het prijspeil voor woningen ligt in Lübeck zo’n 30% lager dan in Hamburg. De korte afstand tussen beide steden maakt Lübeck interessant voor mensen die in Hamburg werken en daar geen geschikte en/of betaalbare woning kunnen vinden. Lübeck kan een deel van de woningbouwopgave van Hamburg ‘voor haar rekening nemen’ en zichzelf daarmee versterken.

Het havenbedrijf van Lübeck bestaat uit drie clusters gelegen langs de Trave. De afstand van de monding tot de havens nabij de binnenstad is zo’n 25 kilometer (vaartijd circa 2,5 uur). Hamburg maakt dankbaar gebruik van het Noord-Oostzeekanaal bij Kiel als noordelijke poort naar de havens. De strategische ligging van Lübeck is daarom vandaag de dag niet meer zo’n groot voordeel als voorheen.

Kortom: de concurrentiepositie van Lübeck is daardoor niet erg sterk. Cijfers van overslagvolumes laten ook een negatieve trend zien. Tussen 2007 en 2012 is de overslag gemiddeld met 25% afgenomen. De havens het meest landinwaards laten de grootste afname zien (65%).

Ook heeft de stad te maken met demografische krimp en vergrijzing, mede door de groei van Hamburg. Na de explosieve groei na de Tweede Wereldoorlog is het inwonertal gestaag afgenomen.

€ Nóg beter bereikbaar.

12

Lübeck: De Periferie Centraal

Groei toerisme

Troef lager prijspeil woningen.

Havens L端beck Overslagvolume 2007-2012

-25%

L端beck: De Periferie Centraal

13

Troeven van Lübeck Landschappelijke ligging Als stad in de periferie van de metropool is de landschappelijke ligging van Lübeck haar grootste troef. De stad ligt in het glooiende Noordduitse heuvellandschap, vla bij de Oostzee. De tweede ijstijd heeft de Oostzee gevormd. De kustlijn bestaat uit steile kusten en diepe fjorden. Lübeck ligt aan het Travefjord, op zo’n 25 kilometer van de Oostzee. Karakteristiek voor het Travefjord zijn de steile kusten met bosrijke gebieden, de grillige oevers met wijdse ‘meren’ en beken die uitmonden in het fjord. Binnen de stadsgrenzen heeft de Trave een meer industrieel karakter, zijn er lage oevers en kades en is het water minder vaak zichtbaar.

Travemünde is de badplaats bij Lübeck. Het strand is er breed en er zijn veel hotels, vakantiehuisjes en jachthavens. Cruiseschepen leggen aan nabij de visserijhaven. Het dorpshart heeft een levendige promenade.

De Noordduitse Oostzeekust is een populaire vakantiebestemming, voornamelijk voor Duitsers en Scandinaviërs. De zee is door het geringe getijdeverschil kalm en de kust bestaat afwisselend uit fraaie badplaatsen en een open heuvellandschap.. Watersport en strand zijn de belangrijkste trekkers.

Door de bescheiden omvang van Lübeck is het groene ommeland altijd nabij.

Een netwerk van toeristische fietsroutes loopt langs de kust of volgt historische handelsroutes zoals de Alte Salzstrasse tussen Lüneburg en Lübeck.

Cultuurhistorie en erfgoed Lübeck heeft een rijke geschiedenis als ‘Koningin’ van de Hanze. De historische binnenstad is daarvan het trotse uithangbord en is sinds 1987 UNESCO-Werelderfgoed. De stegen en hoven, de stadspoorten Holstentor en Burgtor en de vijf kerken met zeven torenspitsen bepalen het beeld van historisch Lübeck..

Niet alleen de kust, maar ook het Travefjord is populair onder watersporters. Met name in het noordelijk deel waar het fjord op zijn breedst is. Meer richting stad zijn er jachthavens bij Kücknitz en Schlutup. Nabij de binnenstad wordt op de Wakenitz gezeild. De toeristische vaarroute van/naar Hamburg loopt via de Trave en het Elbe-Lübeck kanaal v.v.

Op afstand van de historische binnenstad is rond xxxx de Lübecker Landgraben aangelegd. Een landschappelijke verdediging van de stad in de vorm van een smalle waterloop. De Lübecker Landgraben is nu nog in het landschap terug te vinden als waterloop of greppel, maar op veel plaatsen is deze ook onzichtbaar of niet prominent aanwezig.

Begin 20e eeuw werden op verschillende plekken rondom Lübeck door welgestelden landhuizen en buitenverblijven gebouwd. Deze bevinden zich met name aan de zuidoostkant van Lübeck. Landhuizen als Krempelsdorf, Schönböcken, Roggenhorst bestaan nog steeds. Sommigen zijn verbouwd tot wooncomplex anderen zijn in verval . In veel gevallen hebben ze niet meer de allure van weleer en hebben ze geen publieke betekenis.

Tussen 1963 en 1989 liep direct ten oosten van het Travefjord de grens tussen Oost- en West-Duitsland. De voormalige grens is op veel plekken nog zichtbaar als open ‘snede’ in het bos of aan de enkele wachttorens die behouden zijn.

In de stad (St. Lorenz, binnenstad) zijn nog enkele zogenaamde ‘Hockbunker’ vinden. Deze dienden als schuilplaats of verdedigingspost tijdens de Tweede Wereldoorlog. De bunkers zijn niet toegankelijk.

Toerisme en recreatie De historische altstadt met de Holstentor als bekendste beeldmerk, is Lübecks grootste toeristische trekker. Per jaar bezoeken zo’n xx mensen de binnenstad. De UNESCO-status draagt daar sterk aan bij. Met de opening van het Europees Hanzemuseum in 2015 hoopt men op nog meer bezoekers.

14

Lübeck: De Periferie Centraal

L端beck: De Periferie Centraal

15

16

L端beck: De Periferie Centraal

L端beck: De Periferie Centraal

17

Planologische visie

Bedreigingen

De LĂźbeck Port Authority is verantwoordelijk voor de ontwikkeling, beheer en bereikbaarheid van de havens. Stadsontwikkeling is in handen van de gemeentelijke diensten. Voor de ontwikkeling van de stad is in 2010 het Integriertes Stadtentwicklungs Konzept (ISEK 2010) opgesteld. Hierin wordt op planologische wijze (met nameprogrammatische) opgaven beschreven en ambities voor de toekomst. De kaart op pagina xx hoort daarbij. Een ruimtelijke visie ontbreekt. Onduidelijk is de visie op hoe de beschreven ambities ruimtelijk te vertalen. Een ruimtelijke visie is van belang om verbanden te kunnen leggen tussen programmatische opgaven en ruimtelijke kwaliteit in de stad. Deze manier van werken is op diverse plekken in de stad duidelijk zichtbaar. Karaktervolle industriĂŤle gebouwen staan al jaren leeg of zijn in verval, bouw van bedrijfsloodsen blokeert routes vanuit de wijk, oevers van de Trave worden privedomein van neuwe woningen en ‘gouden locaties’ rondom de Altstadt wachten al jaren op een nieuwe invulling wachten.

Lange tijd heeft LĂźbeck zich gericht op ontwikkeling als haven- en industriestad aan de Trave. De stad is daardoor sterk gegroeid. De noodzakelijke aanleg van snelwegen en sporen hebben echter gezorgd voor een sterke versnijding van stad en landschap en daarmee fragmentering van het stedelijk weefsel.

Gevolg: isolering van stadswijken, doorsnijding van oude routes en landschappelijke structuren en het ontstaan van anonieme restgebieden. De aaneenschakeling van grote extensieve terreinen met voornamelijk opslag en overslag, maken de stad in grote delen niet doorwaadbaar en de Trave ontoegankelijk.

Een ruimtelijke visie op een vitale ontwikkeling van de stad ontbreekt en essentiĂŤle kwaliteiten (eigenheid) van de stad wordt onvoldoende herkend. Juist deze twee aspecten zijn nodig voor een vitale ontwikkeling van LĂźbeck.

Een koerswijziging is nodig om de troeven van de stad te kunnen uitspelen, een vitale en aantrekkelijke stad aan het water te zijn en van betekenis te blijven in de metropoolregio.

SEK LĂźbeck

Diskussionsstand

Conclusie Versnijding en fragmentering door infrastructuur en ontoegankelijkheid van de Trave belemmeren een vitale ontwikkeling van LĂźbeck.

Met de verwachte toename van goederentransport over het spoor door de stad en met voortzetten van het huidige beleid zal dit nog verder versterken.

Vorschläge

A 1 Stadtteilentw Gesamtbetracht Einzelkonzepte

A3 integrierte B orte Dänischburg deren Auswirkun Wohnen beidseit

A5 Städtebaul die Teilräume Sc pel, die Wallhalb bahnhofsgeländ

B 1 Stadtteilentw (“Roter Hahn“): M und Neubau des umfeldgestaltung

B 3 Stadtteilent besserung des W nahmen des Wo der Fahr- und G der räumlichen M Mitten als Treffp Jung & Alt

C1 Altstadt: Au Ăśffentlichen Rau

C3 Verbesseru on St. JĂźrgen sĂź tungsmaĂ&#x;nahme Verkehr, Verkeh chen Raums, au Center, mit den

C 4 Konzept Ma geordnete Verso Bereich

Integrierte Konzepte fßr: Orts- und Stadtteile, Teilräume

[

mĂśgliche zukĂźnftige Soziale Stadt Gebiete

D1 Verkehrsko besserung St. Lo Der Ăśffentliche R Wohngebiete de Wohnumfeld zu wicklung um den Marktplatz Vorw trum Ziegelstr. /

Notwendige konzeptionelle Vorbereitung zur Umsetzung vorhandener Projekte

optionale Gebiete fĂźr Teilraumkonzepte]

[

Soziale Stadt in Umsetzung]

Integrierte Konzepte mit fachlichem Schwerpunkt: zur Gestaltung des Ăśffentlichen Raums, des Ortsbildes

[

Konzepte in Umsetzung]

zur Verkehrsorganisation

E1 Landschafts Schwartauniede wicklung eines r Integration von A

zur Entwicklung des Umwelt- und Naturschutzes / der Erholung

E3 Entwicklung Erholung, Biotop nahmen und Ă–k Stand Juli 2009

18

LĂźbeck: De Periferie Centraal

L端beck: De Periferie Centraal

19

04 Nieuwe koers, kansen voor kwalitatieve groei Nieuwe koers Om van betekenis te blijven Lübeck heeft een aantal sterke troeven in handen. De opgave voor de toekomst is strategische keuzes te maken op het gebied van havens, bedrijvigheid en infrastructuur.

Deze keuzes zijn de basis voor kwalitatieve groei voor Lùbeck als aantrekkelijke stad aan het water.

Focus op stadshavens Historische ontwikkeling Lübeck ontstond op haar huidige plek rond 1100 op het hoge land heuvel tussen Trave en Wakenitz en groeide vrij snel uit tot een belangrijke handelsstad. Ter verdediging werden vestingwerken aangelegd. Een stevige gebouwde vesting met stadsmuren en bastions aan de westkant. Ten oosten was de Wakenitz een natuurlijke verdediging. Vanuit het omliggende land voerden Allees en Landstrassen naar het centrum van de stad waarlangs ook woningen gebouwd werden.

Vanaf 1850 worden de vestingwerken overbodig en groeit de stad ook daarbuiten als gevolg van industrialisatie. Scherpe bochten in de Trave worden ‘doorgestoken’ voor een snelle vaarroute. Zo ontstaat Teerhofinsel. Hier bevindt zich de olieopslag van de stad.

De voorsteden St. Lorenz, St. Jürgen en St. Gertrud zijn de eerste

20

Lübeck: De Periferie Centraal

uitbreidingen buiten de altstadt. Deze voorsteden ontstaan deels planmatig en deels kavelgewijs.

De vestingwerken zijn afgebroken en de Wakenitz wordt deels gekanaliseerd waarmee de altstadt een eiland wordt. Er worden kades en spoorwegen aangelegd op het vestingeiland, waar zich tot 1900 het station van Lübeck bevond. Het zuidelijk deel van de vesting krijgt een landschappelijke parkaanleg. Langs de Trave verschijnt steeds meer bedrijvigheid, vooral overslaghavens en scheepsbouw.

Rondom de stad liggen dorpen nog in het open heuvellandschap.

Agrarische velden reiken nog tot aan de rand van de binnenstad en beekdalen liggen in het open landschap. De beek Struckbach is ondergronds gelegd ter plaatse van haventerreinen. De vestingwerken zijn nog aan het bochtige verloop van de oevers rond de altstadt te herkennen.

und das Burgtor mit ihren späteren baulichen Überformungen von der ersten Stadtbefestigung. Neben den großen Stadttoren war die Stadtmauer in regelmäßigen Abständen von kleinen Pforten durchbrochen, um von der Trave den Warentransport zwischen Hafen und Stadt zu ermöglichen. An der Ostseite führten sie zu den Gewerbebetrieben und Bleichwiesen an der Wakenitz.

14

14

Lübeck: De Periferie Centraal

21

Situatie 2015 Vandaag de dag zijn de omliggende dorpen vergroeid met de stad Lübeck. Havens zijn noordelijk verplaatst en bedrijvigheid ligt vooral langs nieuwe stedelijke infrastructuur. FOTO In de vesting is de industriële functie grotendeels verdwenen. Stedelijke functies als het muziekgebouw, kantoren, hotels en een stadsstrand hebben hier een plek gekregen.

Ruimte De verdere ontwikkeling van de stad heeft vrij planmatig plaatsgevonden op de hoger gelegen delen (Vorwerk, Stockelsdorf, Vorwerker Friedhof, Karlshof). Daarna zijn ook de lager gelegen delen bebouwd (en nattere) delen bebouwd geraakt (snelweg A1, stadion Bei der Lohmühle..

Landschap Tussen Teerhofinsel en altstadt heeft de Trave een industrieel karakter met afwisselend kades en groene oevers. De beekdalen ten westen van de Trave (Struckbachtal en Landgraben) zijn in de loop der tijd steeds meer versneden geraakt, bijvoorbeeld door de aanleg van snelweg A1 en invullingen met bedrijfskavels, volkstuinen en sportvelden. Omliggende woonwijken liggen vaak met de achterkant naar de beken. Teerhofinsel in grotendeels in gebruik als militair oefenterrein en heeft daardoor haar landschappelijke kwaliteiten grotendeels behouden. De private functies daarentegen maken het eiland nagenoeg ontoegankelijk voor de stadsbewoner.

Netwerk Snelweg en sporen ontsluiten de havens en liggen daarom ten westen van de Trave. Rondom de altstadt ligt de stadsring, waarvoor in 2007 de Eric Warburgbrug over de Trave is gebouwd. De stadsring is een stelsel van Allees en straten die vrachtverkeer van en naar de havens, maar ook stadsverkeer vlot naar de snelweg moeten leiden.

Op het vestingeiland en langs de oostelijke kades bepalen uitgestrekte parkeerterreinen het beeld met op de achtergrond de monumentale binnenstad. Samen met diverse parkeergarages zijn er zo’n 3.500 parkeerplaatsen direct rondom en in de binnenstad.

Erfgoed De altstadt is UNESCO-monument. Daaromheen is een zogenaamde ‘bufferzone’ aangewezen. Binnen die zone moet bij (her)ontwikkeling rekening gehouden worden met de karakteristiek van de altstadt (zichtlijnen en een beperkte bouwhoogte).

Op het vestingeiland en langs de kades van de altstadt staan nog 8 beeldbepalende ‘Hafenschuppen’ (havenloodsen). Lange houten loodsen waar vroeger ..... Eén van de loodsen is recent verbouwd tot kantoor voor televisiezender NDR, in een andere zitten kleine bedrijven en een evenementenlocatie. De andere staan leeg of worden tijdelijk gebruikt voor opslag. Recent is een initiatief voor sloop van de loodsen en bouw van appartementen op het vestingeiland door de Lübeckers afgewezen. De karakteristieke

22

Lübeck: De Periferie Centraal

loodsen, kranen en kades bepalen voor hen de identiteit van de plek en moeten behouden blijven.

Verderop langs de Trave zijn nog verschillende karakteristieke industriële complexen te vinden. Deze worden vaak niet of nauwelijks meer gebruikt en zijn in verval.

In en rondom St. Lorenz zijn nog enkele militaire bunkers te vinden.

Prominent in het havengebied staat een zogenaamde Winklerturm, een karakteristieke kegelvormige betonnen bunker uit 1940. Ook deze is in verval.

Ten noorden van Teerhofinsel bevindt zich de plek waar rond 800 ‘Liubice’ werd gesticht. Hier werd een Slavische burcht werd hier gebouwd. Nu herinneren alleen de fundamenten van de burchtkerk en een monument daar nog aan.

L端beck: De Periferie Centraal

23

24

L端beck: De Periferie Centraal

Visie en opgaven Visie Lübeck zal, om vitaal en van betekenis te blijven, een andere koers moeten varen. De huidige planologische manier van stadsontwikkeling zal niet de kwaliteitssprong brengen die noodzakelijk is.

De nieuwe koers is gebaseerd op het samengaan van ruimte en programma. Alleen dan kan Lübeck haar troeven op een krachtige manier uitspelen en uitgroeien tot een vitale en karaktervolle stad.

Ruimtelijke opgaven • Trave als collectieve identiteitsdrager voor Lübeck.

• Nieuwe routes en een krachtig stedelijk weefsel.

• Stad en landschap verweven.

• Erfgoed van betekenis voor elke Lübecker Programmatische opgaven • 10% van opgave woningbouw Hamburg in Lübeck realiseren • Lübeck als toeristische stad versterken.

• Vestigingsklimaat bedrijven optimaliseren.

Lübeck: De Periferie Centraal

25

Strategische keuzes Het inzetten van Lübecks troeven landschap en erfgoed is uitgangspunt voor het maken van een kwaliteitsvolle stad en de stad te versterken als vitale (woon)stad. Voor het maken van deze kwaliteitsslag is het essentieel op het stedelijk niveau een aantal strategische keuzes te maken.

Lübeck als draaischijf 1. Compacte havens In de metropoolregio blijft de centrale ligging een belangrijke troef van Lübeck. Om zowel havens als bedrijvengebieden vitaal te houden wordt ingezet op compacte en goed ontsloten havens.

Om binnen de stadsgrenzen ruimte te scheppen wordt ingezet op het clusteren van alle vitale havenonderdelen in Seelandkai en Skandinavienkai. Ze liggen dichter bij zee en in beide clusters zijn nog onbenutte ruimtereserveringen.

Lübeck als fjordstad Lokaal verkeersnetwerk en stad in balans Lübeck is zowel in noord-zuid- als in oost-westrichting goed aangesloten op het nationaal autonetwerk. Binnen de ‘ring’ is een diffuus netwerk van Allees, straten en een stadsring. Overal domineert de verkeersfunctie en rond de Altstadt bepalen grote parkeerterreinen het beeld. Zo wordt een groot deel van de stad belast door verkeer met een enkelvoudig motief.

Een kwaliteitsslag vraagt om herziening van het lokaal verkeersnetwerk. Het verplaatsen van de havenactiviteiten en grootschalige bedrijfs- en winkelfuncties bij St. Lorenz schept daarvoor de ruimte.

1. Ruimte scheppen door clustering haven- en bedrijfsactiviteiten.

26

Lübeck: De Periferie Centraal

Er wordt ingezet op het afwaarderen van de verkeersfunctie van allees en stadsstraten binnen de ‘ring’ en herstel van de lokaal verbindende funcie ervan. Daardoor kunnen karakteristieke lanen worden hersteld, komt er meer ruimte voor verblijf en langzaam verkeer en wordt de interactie tussen buurten versterkt.

Krachtig raamwerk van Trave en beekdalen Trave en beekdalen vormen de kern van de landschappelijke topografie van Lübeck. Deze worden ingezet als drager van de nieuwe stadsstructuur.

De beekdalen Struckbachtal en Lübecker Landgraben worden hersteld en ingezet als natuurlijke groene verbindingen tussen Trave en ommeland. Daarbij hebben ze ook een belangrijke recreatieve functie voor omwonenden en bezoekers van de stad.

De Trave is de oorsprong van Lübeck en had lange tijd vooral een economische betekenis. Straks wordt de Trave op een nieuwe manier weer de identiteitsdrager voor Lübeck. De Trave als hart van de stad voor elke Lübecker.

0.5 Strategie Een succesvolle koerswijziging voor Lübeck verbindt verschillende programmalijnen met elkaar, zorgt voor balans tussen regionaal en lokaal belang en creëert een meerwaarde voor de stad als geheel.

Dit vraagt inzet van partijen op verschillende schaalniveaus. Ook ruimtelijke en programmatische interventies spelen op verschillende niveau’s: van tijdelijk gebruik tot transformatie tot ingrepen in infrastructur. In alle gevallen moet de regie bij de stad liggen om de integrale kwaliteit te bewaken.

Ring

> Stadsstraten

2. Balans tussen verkeer en stad binnen de ring.

3. Krachtig raamwerk van Trave en beekdalen.

L端beck: De Periferie Centraal

27

05 Bouwen aan een karaktervolle stad Sleutelprojecten De projecten waar de kernbegrippen verbinden, balans en meerwaarde samenkomen zijn Stadsentree en Teerhofinsel Stadsentree De stadsentree is het gebied tussen snelweg A1 en Altstadt. Herstel van het beekdal Struckbachtal is de kern. Deelopgaven voor versterking van St. Lorenz en Vorwerk liggen zich af aan de randen daarvan.

In de stadsentree komen herstel van het beekdal, versterking van St. Lorenz en het slechten van barri竪res door snelweg en spoor samen.

Door een aantal fundamentele keuzes en ruimtelijke ingrepen wordt hier een integrale kwaliteitsslag gemaakt met betekenis voor de hele stad.

Teerhofinsel Teerhofinsel is door zijn ontoegankelijkheid voor veel L端beckers onbekend terrein. Als poort naar het fjord is het echter een cruciale plek om de verbinding tussen stad en fjord te leggen en het betekenis te geven voor elke L端becker en bezoeker.

Teerhofinsel

Stadsentree

28

L端beck: De Periferie Centraal

Landgraben-Teerhofinsel

Vorwerk-Karlshof

4

3

1

Stadsentree

Vesting

2

L端beck: De Periferie Centraal

29

06 Stadsentree en vesting Situatie De binnenkomst Lübeck via snelweg A1 afrit Centrum verloopt via stadswegen met een snelwegkarakter, autobedrijven, bouwmarkten en meubelwinkels. De bezoeker wordt via de ‘achterkant van de stad’ snel naar havens en parkeergarages geleid. NIet bepaald een waardige entree tot de monumentale binnenstad.

Achter deze facade van autobedrijven en open ruimte met parkeerterreinen ligt St. Lorenz. Eén van de 19e eeuwse voorsteden van Lübeck, gebouwd rond 1900. In een patroon van stadse blokken zijn er gestapelde woningen en eengezinswoningen. Aan de diversiteit van bouwtypologie en architectuur is af te lezen dat de voorstad geleidelijk is gegroeid. De statige architectuur van veel woningen en de kinderkopjes in de straten geeft de wijk een voorname uitstraling. Drukke verkeerswegen, aaneengesloten bedrijvenkavels en de spoorlijn hebben St. Lorenz geïsoleerd van zijn omgeving. Het ontbreken van groen zien bewoners als een gemis.

Drukke verkeerswegen, parkeerterreinen en de verdiepte spoorlijn hebben St. Lorenz geïsoleerd van haar omgeving en drukken zwaar op de leefbaarheid in dit deel van Lübeck. De hoofdstraten zijn allen 2x2 rijbanen breed en de spoorlijn is maar beperkt oversteekbaar.

Waar dit kan is het via weinig uitnodigende fietsbruggen en een druk autoviaduct.

Ingeklemd tussen bedrijven, sportcomplex Vfb Lübeck en een onderwijscluster liggen groene fragmenten, restanten van de voormalige groene stadsrand. De beek Struckbach is nog maar op enkele plekken zichtbaar. Het groen heeft nu vooral een functie als buffer of afscherming naar verkeerswegen en bedrijven. Smalle olifantenpaadjes slingeren door dichte beplanting, langs achterkanten van bedrijven, langs besloten volkstuinen en over parkeerterreinen. De laagte van de voormalige Struckbach is in de loop der tijd geleidelijk bebouwd geraakt. Wat er nog van over is staat nog altijd onder druk. Het gebied lijkt geen onderdeel meer te zijn van het geheugen van de stad.

De laaggelegen overzone langs Trave is grotendeels privaat terrein en in gebruik als houtopslag, terrein van de Lübecker Maschinenbau Gesellschaft LMG, het gemeentelijk afvalstation en een rangeerterrein. Midden in het gebied staat een militaire bunker uit 1940. Deze diende ter verdediging van de machinefabriek. Een aantal oude fabriekspanden staat nu leeg en is in verval. De kades zijn deels toegankelijk maar ogen privaat. De combinatie van oude industriegebouwen, industriële kades en afwisselende bedrijvigheid geven het gebied een ruwe en karaktervolle sfeer.

30

Lübeck: De Periferie Centraal

Ambitie • • • •

Beekdal herstellen en inzetten als royale groene verbinding tussen ommeland en Trave.

Oevers herinrichten en inzetten als stedelijke ruimte en verbinden met vestingeiland en altstadt.

Erfgoed publieke betekenis geven als ‘trekkers’ voor het raamwerk.

St. Lorenz aanhechten aan Struckbachtal en vesting.

Struckbachtal Van oudsher was het Struckbachtal een laagte in het landschap aan de rand van de stad. De weg Lohmühle vormde de stadsrand met daarlangs kleinschalige bedrijfjes. De beek Struckbach liep door deze laagte en mondde uit in de Trave. Met de ontwikkeling van havens langs de Trave is de beek deels ondergrond gebracht.

Vandaag de dag zijn tussen landgoed Krempelsdorf en de Trave nog slechts fragmenten van de beek terug te vinden, verstopt achter woningen en door dichte begroeiing.

Opgaven • • • • •

Knopen snelweg A1 en spoor ‘ontwarren’ ten gunste van aanhechting stad aan Struckbachtal en vesting.

Herstel van Struckbachtal Transformatie bedrijvengebied ten behoeve van een versterkt St. Lorenz.

Transformatie weg Lohmühle van ‘snelweg in de stad’ naar stadse weg door en langs Struckbachtal.

Herbestemming industrieel en militair erfgoed.

De beekdalen zijn een essentieel onderdeel van de topografie van Lübeck. Met het terugbrengen van de beek Struckbach wordt een belangrijk deel van de topografie van Lübeck hersteld.

Het Struckbachtal, tussen landgoed Krempelsdorf en Katharinenstrasse, krijgt het karakter van een natuurlijke groene verbinding. Door de aanwezigheid van verschillende stedelijke functies zoals wonen, sport, onderwijs en cultuur krijgt het ook een belangrijke recreatieve functie. Het Struckbachtal hecht zich stevig aan de omliggende wijken door nieuwe routes en orientatie van woningen en stadsfuncties op het beekdal. Landgoed Krempelsdorf en het cultuurcluster zijn de ‘ankers’ tussen Trave en ommeland.

Lübeck: De Periferie Centraal

31

Knopen ontwarren Knoop A1 De snelwegaansluiting ‘Centrum’ heeft een dubbele aansluiting en daarmee een groot ruimtebeslag in alle vier de kwadranten. De aansluiting is zo royaal ten behoeve van de doorstroming richting havens en parkeervoorzieningen rondom de binnenstad. Met het verplaatsen van de havens en nieuwe parkeervoorzieningen op afstand van de binnenstad vervalt de noodzaak voor een dubbele aansluiting.

van het aantal treinen maakt een kwaliteitsslag noodzakelijk om de stad leefbaar en vitaal te houden.

Door de snelwegknoop compacter te maken ontstaat meer ruimte voor het Struckbachtal en aanhechting van het beekdal met de omgeving. Aan de stadzijde kan worden volstaan met twee enkele pootjes. De op- en afrit aan de zijde van Landgoed Krempelsdorf komt geheel te vervallen. Hier ontstaat ruimte het Struckbachtal op een royale manier voorbij de snelwegknoop te leiden.

De spoortunnel maakt een forse kwaliteitsslag mogelijk die meerdere belangen dient op een voor de sad cruciale plek.

Het landgoed ligt straks niet meer verloren achter de snelweg, maar wordt onderdeel van de groene verbinding tussen ommeland en altstadt. Hierdoor ontstaat tevens ruimte het landgoed op te waarderen en de tuin te herstellen. Een publieke functie maakt straks van het landgoed een scharnier tussen de stad en het ommeland.

Bij een compacte knoop raken ook omliggende wijken beter verbonden met het beekdal en ontstaat een groene route richting binnenstad. Zo krijgt de algehele kwaliteit van de woonomgeving een impuls.

Spoortunnel De statige woningen aan de rand van St. Lorenz kijken uit op de binnenstad, maar routes erheen zijn beperkt of verlopen via w Het verdiepte spoor tussen St. Lorenz en Trave is daarmee een forse barriere in het stedelijk weefsel en benadrukt ook aan deze zijde de geïsoleerde ligging van de buurt.

Het overdekken van het spoor tussen Karlstrasse en Matthaïstrasse zorgt voor aanhechting van Struckbachtal en St. Lorenz aan de Trave-oevers. Daarbij ontstaat ter hoogte van het Alter Viehhof een nieuwe ontwikkellocatie voor woningen en krijgt St. Lorenz een nieuw stadsfront aan de vesting.

Het Struckbachtal sluit vanaf de Katharinenstrasse met een brug aan op het lager liggende Trave-oevers. De nieuwe voet-fietsbrug komt uit in het hart van het cultuurcluster.

De verhoogde liggig van de woningen (circa 6 meter) creëert ruimte voor ondergronds parkeren voor de woningen én voor bezoekers aan de binnenstad.

Over een lengte van zo’n 600 meter wordt het spoor overdekt. Het overdekken van het spoor wordt mogelijk door mee te liften op de regionale opgave van Deutsche Bahn de achterlandaanbinding van de Fehmarnbelttunnel op orde te brengen. De verwachte toename

32

Lübeck: De Periferie Centraal

Met het realiseren van de spoortunnel kan het herstelde Struckbachtal worden verbonden met de Trave-oevers. Daarnaast ontstaan er mogelijkheden St. Lorenz een stadsfront aan de vesting te geven. De locatie Viehhof wordt getransformeerd naar een stadse woonbuurt. Daarmee krijgt St. Lorenz een gezicht aan de vesting.

L端beck: De Periferie Centraal

33

Versterking St. Lorenz Herstel van het Struckbachtal is een belangrijke voorwaarde voor de versterking van St. Lorenz. De nieuwe woningen op de voormalige bedrijfslocaties ontlenen straks hun woonkwaliteit aan de ligging aan het Struckbachtal en daarmee aan de nabijheid van Altstadt en ommeland.

De bedrijfslocaties zullen één voor één worden herontwikkeld, afhankelijk van de snelheid waarmee bedrijven naar een alternatieve plek kunnen. Dit stapsgewijze ontwikkelproces leent zich bij uitstek voor een ‘organische’ gorei van St. Lorenz. Dit sluit aan op de veelvoorkomende ontwikkelproces van particulier opdrachtgeverschap, dat in Duitsland eerder regel is dan uitzondering. Op basis van De stad Lübeck stelt de stedenbouwkundige kaders op en eigenaren van ontwikkellocaties zetten daarmee hun kavel op de markt. Geïnteresseerde ‘Baugruppen’ maken vervolgens hun plan binnen het ruimtelijk kader.

Op deze manier ontstaan nieuwe woonbuurten die door hun verscheidenheid in woningtypologie en architectuur aansluiten op het gevarieerde bebouwingsbeeld dat St. Lorenz kenmerkt.

Afwaardering verkeersfunctie Afwaardering van de verkeersfunctie binnen de ring maakt het mogelijk de weg Lohmühle te transformeren naar een stadsstraat.

Het verblijfskarakter wordt versterkt en nieuwe verbindingen tussen St. Lorenz en het herstelde beekdal Struckbachtal worden gelegd.

34

Lübeck: De Periferie Centraal

Cultuurhart Het cultuurcluster wordt het nieuwe hart van St. Lorenz aan de Trave. Leegstaande industriële gebouwen worden door de stad en het havenbedrijf beschikbaar gesteld aan ondernemers voor nieuwe functies. De stad zorgt voor een goede toegankelijkheid en aanhechting van routes op de omgeving. Ondernemers maken deze karaktervolle plek met levendige stadsfuncties tot een bestemming voor elke Lübecker.

Door behoud van aanwezige materialen en gebouwen blijft het ‘ruwe’ karakter van dit voormalige haventerrein behouden. De revitalisering van dit deel van de havens is de opmaat voor verdere herontwikkeling in de omgeving.

Lübeck: De Periferie Centraal

35

Oeverpark en kade st. Lorenz De oevers van de Trave worden toegankelijk gemaakt met een route voor langzaam verkeer. Via het cultuurhart sluit deze route aan op het Struckbachtal en zuidelijk op het nieuwe oeverpark richting Holstentor en station.

Een jachthaven biedt ook voor bezoekers per boot een aantrekkelijke ligplaats. Midden in het industrieel verleden van Lübeck.

Herontwikkeling van de locatie Alter Viehhof geeft St. Lorenz een gezicht aan de vesting. Stevige blokken met eengezinswoningen en appartementen staan aan een stadse kade. wonen in St. Lorennz aan vesting.

Vesting Met de vestiging van verschillende bedrijven in MediaDocks heeft één van de monumentale havenloodsen een aantal jaren geleden al een nieuwe functie gekregen. Met de recente opening van het Hansemuseum nabij de Burgtor verschuift de dynamiek van de Altstadt noordwaarts. De noordelijke poort tot de Altstadt wordt daarmee belangrijker.

Deze programmatische impulsen moeten worden gevolgd door opwaardering van openbare ruimte en het leggen van nieuwe verbindingen. Bezoekersparkeren krijgt een plek buiten de vesting.

Twee nieuwe voet-fietsbruggen verbinden Altstadt met St. Lorenz.

Dit zijn twee cruciale ingrepen die het vestingeiland en toekomstig cultuurhart St. Lorenz bereikbaar maken. Hierdoor wordt het Struckbachtal een nieuwe poort tot de Altstadt. Het historisch karakter van havenloodsen en industrieel erfgoed bepaalt het beeld. De vesting is weer toegankelijk en beleefbaar voor de Lübecker en toerist.

Het vestingeiland zal straks een centrale plek innemen met functies als de FoodMarkt, hotel-restaurant, woningen en kleinschalige bedrijven met publieksfunctie. Het vestingeiland als dé ontmoetingsplek van Lübeck.

Herorganiseren van bezoekersparkeren en het aanleggen van twee bruggen zijn de cruciale ingrepen die de vesting bereikbaar en het water beleefbaar maken.

36

Lübeck: De Periferie Centraal

Nieuwe stadspoort via Struckbachtal

Vesting beleefbaar

L端beck: De Periferie Centraal

37

38

L端beck: De Periferie Centraal

L端beck: De Periferie Centraal

39

Transformatieproces landgoed-altstadt 2015-2025 Transformatiemodel Het transformatiemodel toont hoe de strategie voor de stadsentree in fases ruimtelijk en programmatisch vorm krijgt. In elke fase wordt de gewenste balans tussen infrastructuur, ruimte en programma verder versterkt.

Situatie: Een samenhangende visie op programma en ruimte ontbreekt.

Daardoor is St. Lorenz sterk geïsoleerd geraakt door infrastructuur en bedrijvenkavels. Groen en aantrekkelijke routes ontbreken en wijkvoorzieningen verdwijnen. Bewoners ervaren beide als een gemis. De woonkwaliteit en een vitale toekomst van St. Lorenz staan daardoor sterk onder druk.

Bedreigingen Voortzetting van het huidige planologische beleid zal het isolement van St. Lorenz alleen maar doen toenemen. Daarmee wordt St. Lorenz steeds minder interessant voor nieuwe bewoners.

Het in onbruik zijnde industrieel erfgoed zal verder in verval raken.

De UNESCO-regels voor de Altstadt vragen om aandacht voor de bufferzone rondom. Het in onbruik laten van terreinen en verder verval van bebouwing in de bufferzone kan daarmee een bedreiging zijn voor de UNESCO-status van e Altstadt.

40

Lübeck: De Periferie Centraal

Terreinen die al lange tijd op herontwikkeling wachten zullen hoe langer hoe moeilijker te ontwikkelen zijn als een samenhangende visie op ontwikkeling van de stadsentree ontbreekt.

t-1 Er wordt ingezet op een aantrekkelijke wandel- en fietsroute over vestingeiland die Altstadt en vesting met elkaar verbindt. De industri:ele kade wordt ontdaan van opslagactiviteiten en wordt openbaar. De ooit aanwezige brug over het spoor wordt hersteld, waarmee bewoners uit St. Lorenz en Vorwerk aantrekkelijk de Trave kunnen bereiken.

Toegankelijk maken van de restanten van het Struckbachtalkade openen een groene route richting landgoed Krempelsdorf en het ommeland. De nieuwe route geeft mogelijkheden voor stadsinitiatieven leegstaande panden erlangs.

Tegelijkertijd worden twee terreinen ‘in de wacht’ herontwikkeld naar stadse woonplekken aan de vesting.

t-2 De kades van de Altstadt en het vestingeiland worden parkeervrij gemaakt en tTwee voet-fietsbruggen verbinden Altstadt, vestingeiland en St. Lorenz. Daarmee komt de transformatie van de vesting en St. Lorenz op gang.

Het Hansemuseum komt aan een promenade te liggen. Bezoekers kunnen van daaruit makkelijk een ‘rondje industriecultuur’ maken.

Museumschepen worden aan de promenade afgemeerd en dragen bij aan de historische betekenis van de vesting.

Een hotel, restaurant, versmarkt, woon- en werkruimtes maken van het vestingeiland een bestemming in de stad. Evenementen zoals de kermis vinden straks ook hier plaats. Niet meer buiten de stad, maar in het hart.

Langs de kades van St. Lorenz komen aanlegplaatsen voor pleziervaart Het herstel van het Struckbachtal start met uitplaatsing van grootste bedrijven. Zij krijgen een nieuwe plek nabij IKEA en in Vorwerker Hafen. De locatie Bauhaus wordt herontwikkeld. Dit is de eerste aanzet voor versterking van St. Lorenz.

LĂźbeck: De Periferie Centraal

41

t-3 Meeliftend met de opwaardering van het spoor tussen Fehmarnbelttunnel en Hamburg wordt ter hoogte van St. Lorenz en Struckbachtal het spoor overdekt. Er ontstaat ruimte voor realisering van woningen en het doorzetten van het Struckbachtal. Verdere uitplaatsing van bedrijven langs de weg Lohm端hle brengt hetstel vanhet Struckbachtal een stuk verder. De waterloop kan opnieuw bovengronds worden teruggebracht.

De herontwikkeling van de locatie Alter Viehhof is in combinatie met een parkeergarage voor bezoekers aan de Altstadt.

Herontwikkeling van kavels langs de weg Lohm端he gaat verder. Het stadsfront St. Lorenz krijgt vorm. De weg wordt versmald naar een stadsstraat langs het beekdal.

42

L端beck: De Periferie Centraal

t-4 Wanneer groot onderhoud aan snelweg A1 wordt gepleegd, wordt ook het knooppunt compacter gemaakt. Er ontstaat ruimte voor een groene aanhechting op de omgeving en het maken van nieuwe routes naar omliggende wijken.

Het Struckbachtal wordt voltooid door de uitplaatsing van de laatste bedrijven.

L端beck: De Periferie Centraal

43

07 Landgraben en Teerhofinsel Lübecker Landgraben en Tremser Teich De historische waterloop Lübecker Landgraben mondt via Tremser Teich uit in de oude arrm van de Trave. Tussen Schwartauer Allee en Trave is deze slechts vanachter hekken zichtbaar. Direct daaraan grenst een bedrijvenlocatie met enkele karakteristieke gebouwen.

Enkele gebouwen staan leeg.

Tremser Teich Tremser Teich is een binnenwater, oorspronkelijk gegraven voor irigatie van landbouwgrond en als drinkwatervoorziening. Bij de aanleg van de snelweg A1 is het binnenwater opgedeeld. Het grootste deel ligt tussen snelweg en Schwartauer Allee. Rondom zijn later woonwijken gebouwd. Er is een rondwandeling om het water en er wordt incidenteel gevaren. Er is geen bevaarbare verbinding tussen Tremser Teich en Trave.

Kop Vorwerker Hafen Ingeklemd tussen Vorwerker Hafen, Landgraben en Teerhofinsel ligt de rioolwaterzuivering van Lübeck. Het terrein aan de Trave is een opslagterrein van de haven. Beide terreinen zijn niet openbaar toegankelijk. Tussen rioolwaterzuivering en spoorlijn ligt de fietsroute richting Travemünde..

Alt Lübeck Ten noorden van Teerhofinsel ligt de landtong waar rond 800 de eerste nederzetting genaamd Liubice is gesticht. Er werd een Slavische burcht met woningen gebouwd. Hiervan is nu nog het fundament van de burchtkerk zichtbaar zichtbaar. Op een heuvel staat een monument. Vanaf deze heuvel is er een fraai zicht op de Vorwerker Hafen, natuurgebied Schellbruch en de loop van de Trave stroomafwaards.

44

Lübeck: De Periferie Centraal

Teerhofinsel Teerhofsinsel ontstond na de doorsteek in de Trave rond 1880. De havens van Lübeck groeiden sterk en industrie en scheepsbouw kenden een grote groei. Voor die tijd was het land verbonden met het hoger gelegen Lauerholz in de binnenbocht van de Trave. Met de doorsteek werd het eiland ingericht voor olieopslag (‘Teerhof’).

Een plek ver van de stad gaf het minste risico. Het terrein werd per spoor ontsloten.

De oude loop van de Trave is nog geheel aanwezig en vooral ingebruik als jachthaven. Op het eiland zijn jachthavens, scheepsreparatiebedrijven en incidentele bewoning. Het grootste deel van het eiland is eigendom van de Duitse staat en in gebruik als oefenterrein voor politie en landmacht. Op de oostelijke punt van het eiland staan enkele loodsen en er is een kleine haven die bij oefeningen gebruikt worden. Het terrein wordt incidenteel gebruikt. Rondom liggen volkstuinen aan de waterkant en is er het terrein van de rioolwaterzuivering.

Natuurwaarden Door het extensieve gebruik als oefenterrein hebben natuurwaarden op het eiland zich vrij kunnen ontwikkelen.

Teerhofinsel bestaat uit een hoger gelegen bosgebied aan de zuidoostzijde en laaggelegen rietlanden aan de noordkant.

Daartussen is grasland en broekbos. Midden over het eiland loopt een fraaie bomenlaan. De afwisseleing van landschapstypen op zo’n relatief klein eiland (circa 80 ha.) is erg waardevol. De rietlanden zijn bovendien beschermd natuurgebied.

Toekomst Tot op heden is Teerhofinsel in structuurplan aangewezen als potenti谷le uitbreidingslocatie van de L端becker havens. Het is zeer de vraag of deze reservering ooit benut gaat worden. De economische situatie is slecht en bewoners behouden graag de natuur.

L端becker Landgraben

1800

L端beck: De Periferie Centraal

45

Ambitie

Opgaven

De wijdsheid van het fjord is rondom Teerhofsinsel sterk voelbaar.

Zo dicht bij de stad is dat een enorme kwaliteit. Met hoge oevers aan weerszijde van de Trave is dit letterlijk de poort tot het fjord.

Binnen het raamwerk van Trave en beekdalen is dit een essentieel gebied. Stad en fjord ontmoeten elkaar hier.

• • • •

De ruimtelijke versnijding door het spoor en de besloten terreinen en oevers zorgen ervoor dat het gebied een beperkte publieke betekenis heeft.

Er wordt ingezet op het maximaal beleefbaar maken van Trave en beekdal zodat de poort naar het fjord betekenisvol wordt. Juist daar waar de versnijding door snelweg en spoor zo duidelijk aanwezig is, is een beleefbaar en toegankelijk landschap van grote waarde.

Teerhofinsel als recreatiegebied/stadspark met betekenis voor elke Lübecker.

• • • •

Beekdal herstellen en inzetten als royale groene verbinding tussen ommeland en Trave.

Brugverbinding naar Posener Strasse op zuidpunt Teerhofinsel Erfgoed publieke betekenis geven als ‘trekkers’ voor het raamwerk.

St. Lorenz aanhechten aan Struckbachtal en vesting.

46

Trave toegankelijk

Lübeck: De Periferie Centraal

Strategie Het toegankelijk en beleefbaar maken van Teerhofinsel hangt voor het grootste deel samen met het vrijkomen van het oefenterrein.

Als dit aan de orde is omt ineens zo’n 90% van het eiland vrij.

Belangrijkste uitgangspunten zijn het eiland een publieke betekenis te geven en te verbinden met de stad. Daarvoor worden oevers toegankelijk gemaakt en wordt een nieuwe brug aangelegd aan de zuidkant van het eiland.

Fase 1: toegankelijk maken is het toegankelijk maken van het eiland en de oevers. Om het eiland vanuit de stad bereikbaar te maken komt er een aanlegplek voor de watertaxi in combinatie met horeca op de zuidpunt. Ook op de noordoostpunt, bij Alt Lübeck, komt in één van de bestaande loodsen een cafe/restaurant. De bestaande haven maakt aanleggen van boten al mogelijk. Met aantrekkelijk programma aan de oevers van de Trave wordt het eiland een publieke bestemming voor de Lübecker. Voor de horeca worden particuliere ondernemers gezocht.

Fase 2: impulsprojecten Teerhofinsel staat op de kaart bij de Lübecker en is een populair recreatiegebied geworden. Fase 2 is het eiland met een voetfietsbrug te verbinden met het ‘vasteland’ en een jachthaven aan te leggen voor watersporters en passanten. Zo wordt het eiland vanuit de stad nog beter bereikbaar en wordt ook de toeristische waarde vergroot.

Icoon voor de stad.

Verbinden

• • • •

Compact maken rioolwaterzuivering en vrijspelen oevers Trave.

Verplaatsen opslagterrein haven en vrijspelen oevers Trave.

Bevaarbaar maken Landgraben tussen Tremser Teich en Trave (onderdoorgangen moeten verruimd).

Bij vrijkomen oefenterrein concessie uitschrijven voor publieke functie.

Aanlegplaats watertaxi zuidpunt.

Havenfaciliteiten voor passanten uitbreiden.

Terrein scheepswerf aankopen en voet-fietsbrug aanleggen.

Verbinding tussen Teerhofinsel en Alt Lübeck (voetveer

Publiek programma

Landgraben en Teerhofinsel: poort naar het fjord.

Nieuwe brug verbindt stad met Teerhofinsel.

L端beck: De Periferie Centraal

47

Fase 3: herprogrammeren De basis voor doorontwikkeling van Teerhofinsel is gelegd in fase 1 en 2. Nu het eiland zich opent naar de stad, zullen ook nog aanwezige bedrijven verleid worden mee te doen ind e transformatie. Er zijn verschillende programmatische scenario’s denkbaar voor die doorontwikkeling.

Kuurpark Dit scenario sluit aan op de Duitse traditie van gezondheid en kuuroorden. Het nabij gelegen Bad Schwartau is al een veelbezocht kuurpark. Daarbij is de omgeving van het riviertje de Schwartau nadrukkelijk onderdeel van het park.

Kuurpark

Teerhofinsel heeft de waterrijke ligging als grote kwaliteit. Een luxe kuuroord met het eiland als park verleidt mensen uit stad en regio, maar zal ook toeristen lokken.

Natuurpark De natuur- en landschapswaarden van het eiland worden verder versterkt en worden gecombineerd met extensieve recreatie. De bebouwde zone langs de zuidkant kan worden aangesloten op de Duitse wellness en gezondheidstraditie (kuurpark), kunnen de natuurwaarden maximaal worden benut en versterkt.

Natuurpark

Stadslandgoed Ontwikkeling van een zelfvoorzienend stadslandgoed. Rondom het landgoed worden gewassen verbouwd die vervolgens ter plekke worden verkocht of bereid. Als referentie geldt Villa Augustus (Dordrecht, NL). De monumentale watertoren doet dienst als hotel en restaurant. Op het terrein is een grote moestuin met kas. Het complex heeft landelijke bekendheid.

Stadslandgoed

Cultuurpark Teerhofinsel als museum, zoals bijvoorbeeld Insel Hombroich (Neuss, D). Deze combinatie maakt interessante verbindingen tussen landschap en kunst en privé en openbaar mogelijk. Er ontstaat bovendien een interessante wisselwerking tussen het private karakter van het museum en de ‘open’ beleving van het landschap.

In dit scenario is een particuliere initiatiefnemer verantwoordelijk voor ontwikkeling en beheer van het terrein.

Cultuurpark

48

Lübeck: De Periferie Centraal

08 Vorwerker Hafen Situatie De Vorwerker Hafen is aangelegd in ... Vanaf 1850 groeide Lübeck sterk als haven- en industriestad. De havens op de oude vestingwerken waren niet toereikend. Geleidelijk verschenen de eerste havenactiviteiten langs de oevers van de Trave, tot en met Teerhofinsel.

de nieuwe hoofdstructuur van Vorwerker Hafen. Aan de openbare kades en groene oevers is de maritieme atmosfeer maximaal beleefbaar voor bewoner én bezoeker.

Vandaag de dag worden in de Vorwerker Hafen stukgoederen overgeslagen en producten voor de papier- en voedingsindustrie opgeslagen. Via laaddokken voor vrachtwagens aan de binnenhaven en aan de Trave worden schepen geladen en gelost.

Het Lagerhaus is de plek waar droge grondstoffen als graag worden opgeslagen in hoge silo’s. Direct grenzend aan het haventerrein, ingeklemd tussen spoor en Posener Strasse liggen kleinere en grotere bedrijven. Deze bedrijven zijn deels havengerelateerd.

Wat bereik je ermee?

Ruimte voor woningzoekenden Ruimte voor verplaatsing grote functies van elders Toegankelijke Trave-oevers voor recreatie en verblijf.

Aanlegplaatsen voor bewoners en bezoekers Stadsdelen Vorwerk en Karlshof verbonden.

Erfgoed en binnenhaven krijgen publieke betekenis

Grote hallen en parkeerterreinen voor vrachtwagens bepalen het beeld. Het terrein is vrijwel geheel privaat en het water incidenteel zichtbaar. Het Lagerhaus is het hart van de haven. Het 19e eeuwse pakhuis staat trots aan de binnenhaven en is, samen met de silo’s, duidelijk zichtbaar vanuit de wijde omgeving. Het is een beeldbepalend complex en een baken in de stad.

Hoofdambities

Woonmilieu?

• • • • •

Stedelijke woonomgeving met maritiem karakter Lagerhaus en binnenhaven als levendig hart Stadse lanen verbinden Vorwerker Hafen met Altstadt en Teerhofinsel NIeuwe brug verbindt Vorwerker Hafen met Karlshof.

Openbare kades en oevers maken Trave maximaal beleefbaar.

Ambitie Door de clustering van havenactiviteiten elders ontstaat ruimte Vorwerker Hafen te transformeren naar een nieuw stadsdeel voor wonen en werken aan de Trave. Zo kan Lübeck doorgroeien tussen Altstadt en Teerhofinsel en bestaande en nieuwe bewoners optimaal laten profiteren van de ligging aan het Travefjord..

Een nieuwe structuur van stadse lanen, Lagerhaus en binnenhaven als hart van het gebied en een nieuwe brug over de Trave vormen

Opgaven • • • • •

Schuiven met havenactiviteiten Herontwikkeling vrijkomende terreinen Aanleg Havenpark Transformatie Posener Strasse Herbestemming complex Lagerhaus.

Lübeck: De Periferie Centraal

49

Hoofdstructuur openbare ruimte In Vorwerker Hafen ontwikkelt zich een stads woonmilieu waarbij de ligging aan het water en de nabijheid van Altstadt en Teerhofinsel de onderscheidende kwaliteiten zijn. Binnenhaven en Lagerhaus vormen het hart van dit nieuwe stadsdeel. Stadse lanen verbinden de plekken van betekenis.

Stadse lanen Temidden van stadse blokken vormen de lanen de groene aders van het nieuwe stedelijk weefsel. Stadse blokken met adressen aan de straat. Buurtfuncties en werkruimtes in de plint zorgen voor een levendige interactie met de openbare ruimte.

Referenties: Havenpark Centraal ligt Park Vorwerk. Het park is het scharnier zowel in noordzuid als in oost-westrichting. De laan gaat via het park over in de vernieuwde Posener Strasse.

De kades rondom de binnenhaven hebben stadse functies zoals horeca en winkels. Het park is vooral een buurtpark, zowel voor de nieuwe bewoners als voor bewoners van omliggende wijken. Het park biedt ruimte voor verblijf, fietsen en wandelen, maar ook aan sportvelden en speelvoorzieningen.

Referentie : Kaappark Katendrecht, Rotterdam Lagerhaus en binnenhaven De oudste delen van het karakteristieke Lagerhaus krijgen een gemengde functie met wonen, hotel, horeca en ruimte voor evenementen. Samen met de gebouwen rondom vormt het straks het Lagerhauspark aan de binnenhaven. ..... pm Referentie: Hotel New York, Rotterdam.

Oevers en kades Langs de oevers van de Trave worden de aanwezige groene oevers verbreed. De woningen aan de groene oevers worrden ontsloten vanaf de binnenzijde. De groene oevers hebben een natuurlijk karakter, paden met halfverharding en een ruig en ecologisch begroeide waterkant. De woningen staan direct aan deze gorene oevers.

50

L端beck: De Periferie Centraal

Het stedelijke karakter van Vorwerker Hafen bevindt zicht rondom de binnenhaven. De kades zijn stoer en bestraat met de karakteristieke materialen die voorhanden zijn zoals stelconplaten en beton. Bomen ondersteunen de plekken voor verblijf.

Op de kop van de binnenhaven is het havenbalkon. Dit staat in directe verbinding met het havenpark. .... pm

Zuid (Einsiedelstrasse)

Havenpark

Noord (Posener Strasse)

Nieuwe hoofdstructuur tussen Struckbachtal en Teerhofinsel

L端beck: De Periferie Centraal

51

Brug Vorwerk-Karlshof Met een nieuwe brug over de Trave wordt Vorwerker Hafen goed verankerd in de stad. Karlshof en Vorwerk worden verbonden via de Trave. Dit vergroot de betekenis van de Trave als identiteitsdrager van de stad. Ook ontstaat zo een groter draagvlak voor stedelijke wijkvoorzieningen. Ook de ringweg is zo vanuit beide stadsdelen snel bereikbaar. Daarmee is de verankering in het regionaal verkeersnetwerk ook geborgd en wordt de directe omgeving van de Altstadt niet verder belast.

De nieuwe brug ligt binnen de ring en heeft primair een verbindende functie voor de stadsdelen. Uitgangspunt voor het stedelijk verkeersnetwerk is binnen de ringweg een netwerk van stadsstraten en allees met een verbindende functie voor de wijken en stadsdelen.

Brugprofiel De brug krijgt een breedte van 2x1 rijbaan met royale maatvoering.

Dat betekent dat bij grote drukte, bijvoorbeeld door een calamiteit elders, elke rijrichting dubbel kan worden gebruikt (2x2). Dit profiel loopt door tot de aansluiting met de Schwartauer Allee.

Aanlanding De stadsbrug landt aan op de kade. De lengte van het bruggenhoofd is beperkt (circa 50 meter) en kan daardoor onopvallend worden opgenomen in het kadeprofiel. De aanlanding is daarmee geen fysieke barriere in zijn omgeving. De routes langs de oevers passeren de brug onderlangs.

52

L端beck: De Periferie Centraal

09 Hoe verder met wenkend perspectief 2040?

Wenkend perspectief. Hoe verder?

Succes- en risicofactoren

De belofte voor Lübeck als karaktervolle stad aan het Travefjord is de start van een langdurig proces. Een proces waarin een cultuuromslag nodig is in het denken over de ontwikkeling van de stad en waarin de belofte een breedgedragen perspectief moet worden.

Voor een succesvolle transitie is het belangrijk de ambities en uitgangspunten concequent vast te houden. De essentie van het streven naar een krachtig raamwerk van Trave en beekdalen mag niet verloren gaan. Bij prioritering van projecten moet dan ook worden ingezet op projecten aan Trave en beekdalen.

Zo’n proces vraagt om een sterke regie door de stad. In deze regierol zal de stad Lübeck moeten zoeken naar sterke coalities met andere overheden. Dat vergroot de financiële mogelijkheden, bijvoorbeeld door subsidies. Ook zorgt het afstemmen van agenda’s voor meer samenhang tussen projecten, er kan werk met werk gemaakt worden. De kwaliteitsslag voor de stad wordt daarmee meer dan de som der delen.

Ook de voorwaardelijke strategische keuzes voor havens, bedrijvigheid en stedelijk verkeersnetwerk moeten daadkrachtig worden gemaakt. Ook wanneer de uitvoering in kleine stappen gefaseerd verloopt. Per deelopgave zal maatwerk geleverd moeten worden, maar keuzes moeten altijd in het licht van de hoofdambities worden bezien.

Ook de ontwikkelkracht vanuit de stad en de markt is een essentiële factor voor een succesvolle ontwikkeling van Lübeck. In het verleden zijn vaak initiatieven ‘van bovenaf’ gesneuveld vanwege verzet van de stadsbewoners.

Stadsinitiatieven komen vaak uit onverwachte hoek, maar dragen ontegenzeggelijk bij aan betrokkenheid van de Lübeckers bij de ontwikkeling van hun eigen stad. Door stadsinitiatieven maakt men zich de stad ‘eigen’. In een tijd waarin Lübeck zichzelf opnieuw moet uitvinden is dit cruciaal.

Projectontwikkelaars en individuele grondeigenaren spelen een belangrijke rol in de realisatiefase.

Rol van de stad

Een visie en strategie voor de lange termijn is niet een kwestie van afwachten. Voor Lübeck geldt dat met relatief kleine investeringen van de stad er al direct op enkele cruciale plekken een kwaliteitsslag gemaakt kan worden. Deze impulsen kunnen het best met weinig betrokken partijen worden uitgevoerd en laten daardoor snel resultaat zien. Hiermee wordt de nieuwe koers direct zichtbaar en voelbaar voor de Lübecker.

Strategische impulsen zijn zowel permanente investeringen (bijvoorbeeld een brug) maar zijn ook vaak van tijdelijk aard, bijvoorbeeld een evenement. Juist bij impulsen van tijdelijke aard moet de denk- en ontwikkelkracht van stadsbewoners benut worden.

Trave en oevers grote gemeenschappelijke waarde van Lübeck.

Levensader van de stad en de schakel tussen de stadsdelen.

De stad Lübeck zal de rol van regisseur op zich moeten nemen. De krijtlijnen voor de toekomst moeten integraal worden opgetekend.

De contouren en ambities neergelegd in de voorliggende studie zijn daarvoor de basis. Deze zullen vervolgens in verschillende deelprojecten verder moeten worden uitgewerkt. Bewaking van de ambities

Lübeck: De Periferie Centraal

53

54

L端beck: De Periferie Centraal