Voor altijd op reis Een overtocht naar Terschelling
Academie van Bouwkunst Amsterdam Master Architectuur 26 augustus 2016 Sweder Spanjer
Commissieleden: Jan-Richard Kikkert (mentor) Bruno Doedens Gunnar Daan Toegevoegde leden examen: Bart Bulter Ira Koers
Het ontstaan van mijn afstudeeropgave gaat al enige tijd terug. Het overlijden van belangrijke mensen in mijn omgeving heeft mij destijds aangezet tot het nadenken over een persoonlijke en relevante opgave. Enerzijds lijkt het daarom een beladen onderwerp, anderzijds is het voor mij een onderwerp wat mij fascineert en mij daarom energie geeft om mijn kennis op het gebied van architectuur in te zetten.
Ik neem je graag mee op reis Met de boot naar Terschelling Om daar afscheid te nemen Van iemand die je liefhebt Met mensen die je liefhebt Op een plek die je liefhebt Hoog op een duin Waar je oog in oog staat Met krachten van de natuur Terugkerende ritmes Heersende invloeden Die troost bieden Omdat ze je doen beseffen Dat we onderdeel uit maken Van een groter geheel Waar we geen grip op hebben Ons hieraan overgeven En kunnen berusten in het sterven
Nadat de boot is aangemeerd Vervolg je je weg over Terschelling Oost eruit en sla linksaf voor Formerum Rijd het Formerumerbos door
6
Eenmaal uit het bos gekomen Toont het gebouw zich in de verte
7
Onderaan het duin wordt het al beter zichtbaar Een zรถne van kolommen Waar allerlei mensen rond het gebouw scharrelen
8
Het duin op De weg gaat flink omhoog De slingerende weg biedt steeds nieuwe zichten op het gebouw
9
Voor de dood
Als geheel is dit gebouw opgebouwd uit verschillende zônes. Deze zônes maken onderdeel uit van een groter geheel waarin de grootte van de wereld van de stervende symbool staat. Deze wereld wordt steeds kleiner en kleiner.
Voordat de lichamelijke achteruitgang te groot wordt kun je je in het landschap begeven, het verblijf en de zones hiertussen. Als de bewegingsvrijheid minder groot wordt schuif je steeds een zône naar binnen.
Collectief De buitenste zône is doordringbaar voor het landschap. Hier bevinden zich ruimtes die in nauw contact staan met het landschap, de wind en hebben ieder een specifieke oriëntatie. Georiënteerd op de zon, het uitzicht en gekoppeld aan een activiteit.
Tussenlandschap
Naderende dood 280 m2
140 m2
165 m2
240 m2
binnenruimtes behorend bij collectieve behoefte (activiteit)
collectieve behoeftes (activiteit)
orientatie landschap/ zon/uitzicht
oppervlaktes collectieve ruimtes Na de dood Na de dood toont de verborgen binnentuin zich aan de nabestaanden. Een introverte buitenruimte waar je, als je daar behoefte aan hebt, in alle stilte de dood een plek kan geven. De kleurige grassen contrasteren sterk bij het gebrande hout en bij de groengele duinen die het gebouw omgeven.
ingangen landschap
Verblijven
De uitvaart 2
m
30
0m
2
250
300 m
m2
300
2
250
0 m2
doorgaand zorgcircuit (vd)
7 unieke uitzichten
35
35
0m
2
2
m
Hierbinnen liggen de privé domeinen van de families. Hier staan voornamelijk de verticale relaties centraal. De ruimtes worden van boven verlicht als de zon schijnt en bieden ‘s nachts de mogelijkheid om sterren te kijken. Hierdoor sluit het op een pure vorm aan op het dag en nacht ritme. Ook het thema regen speelt een rol in de zone.
oppervlaktes verblijven (2 lagen)
Binnentuin
10
M
M
S
M
S
golf voor daglicht
L
L
7 verblijven - zevenhoek
amorf als duinpan
Een aantal dagen na de dood neemt de familie de kist mee naar beneden om geleidelijk weer terug te keren naar het extroverte landschap. Het afscheid vindt plaats in een ruimte aan het strand. Waar de gasten vanaf het strand de ruimte betreden komt de familie vanuit de binnentuin naar de ruimte. Hier kan er op verschillende manieren afscheid genomen worden van degene die voor altijd op reis is gegaan. extrovert
De introverte binnentuin ligt verscholen midden in het gebouw. Over deze tuin wordt gepraat en is wellicht te ruiken maar toont zich pas als iemand overleden is. Na het overlijden geeft deze tuin een gevoel van opluchting en biedt troost.
Als de dood nadert kan de familie zich in alle rust terugtrekken in hun verblijf. Het extroverte landschap lat je stukje bij beetje achter je. Je hebt dan zelf de keuze in welke mate je zichtbaar bent en deel neemt aan de collectiviteit
introvert
Binnen deze zône ligt het tussenlandschap. Dit tussenlandschap is goed toegankelijk voor iedereen, ook als je in een rolstoel zit. Het hoogteverloop sluit aan bij het landschap en biedt telkens nieuwe perspectieven. Het tussenlandschap ontsluit zowel de collectieve ruimtes als de privé verblijven voor de families.
extrovert
Totaal
Situatie
Onderlaag (aankomst bij het gebouw, parkeren, toevoer goederen)
Begane grond (collectieve ruimtes, tussenlandschap, verblijven, binnentuin)
1e verdieping (ruimtes van stervenden, rondgang van de zorg)
11
De weg versmalt Zo smal dat de auto niet verder kan rijden Boven staat een mevrouw van de zorg te wachten Ze weten dat je aankomt en je wordt begroet
12
De weg slingert verder omhoog, richting het tussenlandschap Kolommen staan eerst nog dicht op elkaar Verderop verwijden ze zodat je terugkijkt over de weg die je hebt afgelegd In de moestuin zijn wat gasten eten aan het oogsten voor het avondeten
13
In de avond kun je in het restaurant genieten van de avondzon In de verte liggen de dorpjes Het kerktorentje van Midsland zie je liggen
14
Na het eten maak je nog een wandelingetje door het tussenlandschap Het tussenlandschap verbreedt en er is een plek om buiten te zijn Er wordt al een vuurtje gestookt Maar vanaf zee is slecht weer op komst
15
Het regent maar gelukkig kun je beschutting zoeken Beschermd tegen het ontstuimige weer Normaal kun je hier de zon onder zien gaan in de Noordzee Misschien morgen
16
Het is opgeklaard en je besluit om nog even door de duinen te struinen Het landschap klimt via de lange trap het gebouw in Na een stevige noordwester kan het zand weer weggestoven zijn Het verschilt van dag tot dag
17
In de ochtend kun je natuurlijk een frisse duik nemen in zee Maar deze ochtend is de wind nogal guur Dus je duikt voor het ontbijt even in het zwembad Maar wel met uitzicht op zee
18
Je loopt door het tussenlandschap naar de ochtendruimte Er wordt alweer hout gehakt voor de houtkachels De sterrenhemel is elke avond goed te zien Maar daardoor koelt het ‘s nachts flink af
19
De kinderen van de verschillende families zijn al vrienden geworden Spelen doe je natuurlijk in de duinen De moeders houden vanuit binnen een oogje in het zeil
20
De horizontale opbouw van het beton sluit aan bij de dynamische belijning die ontstaat in de duinen door de wind.
Schelpen, water, duinzand en cement maken tezamen het beton.
Bouwen met materialen die lokaal voorhanden zijn. Als een hedendaagse interpretatie van bouwen zoals dat vroeger op Terschelling gebeurde.
21
Bewerking van het terschellinger hout, passend bij de thematiek van de opgave.
In dit boek zijn twee tijdlijnen verwerkt. De eerste tijdlijn gaat over de beleving van het gebouw voor de gasten van het hospice. De aankomst op Terschelling, de aankomst bij het gebouw en vervolgens de tijd tot het overlijden en daarna. De tweede tijdlijn is verwerkt in de opeenvolging van beelden, hierin is te zien hoe het landschap delen van het gebouw binnen kan dringen en hoe het gebouwd verouderd.
Bossen zijn pas sinds 1911 op Terschelling te vinden, bijna alle bomen zijn destijds geplant. 22
Branden van het hout.
Ik houd van Terschelling. Niet alleen omdat mijn familie hier al generaties lang geboren en getogen is, maar vooral vanwege de romantiek van de boottocht, de verschillende landschappen op een klein stukje aarde en de in overvloed aanwezige natuurkrachten. Met mij houden nog veel meer mensen van het Terschelling, elk jaar maken 400000 mensen de oversteek. Deze mensen komen ieder jaar, zo niet vaker, terug naar het eiland. De liefde voor het eiland wordt vaak doorgegeven aan volgende generaties doordat families hier gezamenlijk hun vakanties vieren. En dan opeens wordt een persoon met de dood geconfronteerd en daarmee de naasten van diegene ook (of vooral). Je vraagt je af hoe je de laatste tijd van je leven kan en wilt doorbrengen. Doe je dat in een hospice zoals we dat vandaag de dag kennen? Wat gechargeerd gezegd een nagebootste thuissituatie is waar meerdere mensen verblijven die allen wachten op de dood, in combinatie met de nodige zorg? Waar een breuk ontstaat tussen de woonomgeving en de plek waar men zal overlijden. Waar de familie zo nu en dan op visite komt? Ik vind dat het anders moet, en anders kan! Zou het niet mooi zijn om met de familie, die vaak verspreid door het land wonen, nog een keer gezamelijk de overtocht naar Terschelling te maken, de plek waar je zo van houdt. En daar de laatste tijd met elkaar door te brengen, bijna als eerdere
vakanties. Omringd door de natuur, met haar krachten, ritmes en invloeden? De wind, die ervoor zorgt dat het landschap continu in beweging is. De zee met haar getij, het onstuimige weer wat je van ver aan ziet komen. De kraakheldere nachten met de sterrenhemel. Waar men troost in kan vinden doordat je beseft dat wij onderdeel zijn van de natuur, een groter geheel. Dat bestaat uit invloeden waar we geen controle op hebben en ritmes die alsmaar terugkeren, net als de cyclus van leven en dood. En we uiteindelijk zullen meebewegen in deze natuurlijke tendensen waarop we ons overgeven aan de natuur en toe kunnen geven aan sterven. Waar ook de herinneringen liggen aan eerdere vakanties op het eiland, waardoor je terugdenkt aan mooie, bijzondere gebeurtenissen en momenten. En je dan op een van de mooiste plekken van het eiland, bovenop een duin je laatste tijd doorbrengt. Omringd door mensen die je liefhebt, op een plek die je liefhebt. Waar de toekomstige nabestaanden elkaar tot steun kunnen zijn, als belangrijk onderdeel van de zorg. Waar de collectiviteit tussen de families is vormgegeven door gezamenlijk de primaire behoeftes, eten en warmte, te verzorgen en in stand te houden gedurende het jaar. Hierdoor wordt de interactie tussen de verschillende families en personen gestimuleerd en de interactie kan leiden tot een band of een vriendschap, als een vorm van verrijking.
Er kunnen zeven families verblijven, zodat na het overlijden van ĂŠĂŠn of twee mensen, de overige families niet direct in de minderheid zijn en er een ongewenste onbalans ontstaat tussen de zittende en nieuwe families. Waardoor er ook een balans is tussen leven en dood. Waar ik aan neem dat zeven verblijven voor zeven families met een gemiddelde verblijfsduur van drie weken resulteert in een balans hiertussen, zodat het geen komen en gaan is van families. Waar ik als persoonlijke ambitie het sterven en het herdenken heb samengebracht op eenzelfde plek. De plek waar iemand overlijdt is voor mij van grote betekenis en daarnaast ontstaat er ook geen onderbreking in leefomgeving in een tijd dat je als nabestaande juist kwetsbaar bent. Aangezien de dood confronterend kan zijn voor de andere families ben ik bewust subtiel om gegaan met deze fase en de emoties die daarbij horen. De fasering door de tijd heen en het introverte karakter van delen van het verblijf en de binnentuin sluiten hierbij aan. Om na een aantal dagen van rouw terug te keren naar het extroverte landschap, waar je je vrienden en familie treft voor het afscheid.
We kijken even door de ogen van de verzorgers Een doorgaande gang die toegang biedt tot alle verblijven Via de achterdeur kan een verblijf betreden worden
23
landschap
collectieve zone
tussenlandschap
verblijven overgangszone naar tussenlandschap
Hier is te zien dat het gebouw is opgebouwd uit zĂ´nes Op de verdieping ligt de stervende rustig op bed Teruggetrokken in het verblijf met de familie in de nabijheid Vanuit hier een mooi vergezicht over het eiland
24
overgangszone naar binnentuin (transformeerbaar)
zorg
binnentuin
In het verblijf zijn verschillende daklichten De zon schijnt gedurende de dag een fascinerend lichtspel Als de zon ondergaat volgt na verloop van tijd de heldere sterrenhemel Samen met de familie kun je hier in alle rust de laatste tijd doorbrengen
25
26
En dan overlijdt degene die je liefhebt
Maar ondanks de berusting is er ook verdriet
Maar je hebt er vrede mee
De familie staat met de kist in de ruimte waar diegene is gestorven
De natuur, met haar krachten en ritmes, hebben je doen beseffen
Geleidelijk zakt het plateau naar beneden
Dat het leven de dood nodig heeft
Het uitzicht over Terschelling wordt verruild voor de besloten binnentuin
Kleurige grassen en bloemen samen met gebrand hout Het biedt je troost dat de natuur zo mooi kan zijn Terwijl je net hebt ondervonden Dat de natuur ook heel hard kan zijn
27
Na een aantal dagen van rouw in de introverte binnentuin Is het tijd voor de uitvaart Als familie kun je nog een moment samen hebben beneden in de tuin Er kunnen bloemen geplukt worden voor op de kist
30
Je loopt vanuit de binnentuin geleidelijk terug naar de natuur, met haar krachten Het geluid van de zee zal toenemen in intensiteit Halverwege is er de mogelijkheid om iemand te cremeren Mocht de familie dat willen
31
Achter de crematieoven is de ruimte waar men bijeen kan komen Genodigden voor de dienst komen via het strand de ruimte binnen De familie komt vanuit de binnentuin Zand, wind en het geluid van de zee zijn in deze ruimte aanwezig
32
Na de dienst kan de overledene meegenomen worden Naar de laatste rustplaats En zal diegene voor altijd op reis zijn
33
Twee jaren geleden ben ik met een open blik aan mijn afstudeeropgave begonnen. In het eerste jaar heb ik me gefocust op de verschillende onderzoeken. Dit leidde destijds tot een stellingname die was gefundeerd op de dynamiek van het duinlandschap. Ik was van plan een gebouw te maken wat de dynamiek niet in de weg zat, wat de dynamiek haar gang liet gaan. Vorm en richting waren toen van belang. Hierdoor zou het gebouw geen aanslag vormen in het bewegende gebied. Aangezien het gebouw vrij in het landschap ligt was eerst de schematische opzet van belang. Heeft het gebouw een voor- en een achterkant? Of welke richting kiest het? Vrij snel werd door dit te onderzoeken duidelijk dat de plek meer potentie heeft. De verschillende vergezichten, de invloeden die vaak uit specifieke richtingen komen en de relaties die daarmee gemaakt kunnen worden. Een alzijdig gebouw dus, zonder voor- en achterkant. Vrijliggend in het krachtige landschap wat naar binnen wil dringen en dat ook mag. Graag zelfs want dan is goed te zien hoe sterk de natuur is. Hoe weinig wij als mensen te zeggen hebben. Dat de natuur een continu proces is van opbouwen en afbreken. En dat ons leven daar dus niet in verschilt. Dat we de behoefte hebben om ons terug te kunnen trekken, net als een dier wat beschutting zoekt bij slecht weer of als het stervende is. Zo kwam het concept tot stand. Een gebouw wat is opgebouwd uit verschillende zones. Waardoor je naar binnen kan trekken als de tijd rijp is of naar buiten kunt als je daar zin in hebt. Een fasering door de tijd heen richting de dood en vooral daarna. Want dat heb ik altijd als persoonlijke ambitie gehad, een plek waar het sterven en herdenken samenkomen. Zodat het voor de nabestaanden een bijzondere tijd is waar ze kracht uit kunnen halen. Zij moeten immers de draad weer oppakken na hun verblijf. De binnenste zone, de binnentuin, ligt verscholen in het gebouw. Kleurige grassen en bloemen samen met gebrand hout. Het biedt de nabestaanden troost dat de natuur zo mooi kan zijn. Terwijl ze net hebben ondervonden dat de natuur ook heel hard kan zijn. Vanuit deze introverte wereld vervolgen ze hun weg, terug naar de dynamiek. Waar ze samen met vrienden en familie gezamenlijk afscheid kunnen nemen van degene die voor altijd op reis is gegaan.
Sweder Spanjer Eerste Constantijn Huyghensstraat 26D 1054 BR Amsterdam 06-21511722 sjspanjer@gmail.com