De Atlantic Wall in nieuw perspectief_Kim Kool

CTI E

F

Atlantic Wall

IN NIEUW PERSPE

2 Atlantic Wall

Atlantic Wall

IN NIEUW PERSPECTIEF RuimtelÄłk onderzoek naar het grootste verdedigingswerk van Europa.

mei 2017

Kim Kool

“these fragments cannot bring us the past, but they can lead us to an understanding of our attitudes about and feelings for what persists sometimes not too well, in the present�

Atlantic Wall

Michael S. Roth

4

INLEIDING

Verstopt achter de hekken van het waterwingebied onder Katwijk, snijdt een massieve betonnen muur mysterieus golvend door het landschap. Soms als barrière, heel hoog en zichtbaar, soms lager bij de grond, gecamoufleerd in het omliggende duinlandschap. De anderhalve kilometer lange tankmuur is een historisch overblijfsel van het, in de Tweede Wereldoorlog gebouwde, grootste verdedigingswerk wat Europa ooit gekend heeft; de Atlantic Wall. Voor Europa is de tankmuur uniek in zijn lengte en authentieke staat. Wanneer je voor de muur staat en de bekisting nog zichtbaar is, de carbonatie die heeft plaatsgevonden voor een marmeren structuur zorgt, maakt de muur zowel een esthetische als overweldigende indruk.

Op deze plek wist ik dat dit mijn locatie zou worden, omdat hij, anders dan andere plekken, mij niet de geschiedenis liet zien, maar het heden liet voelen. Met beelden in mijn hoofd van de Mexicaanse muur en de muur die momenteel wordt gerealiseerd tussen Turkije en Syrië. Ik besefte me hier dat alles wat ten grondslag lag aan het tot stand komen van deze muur, in oorsprong niet anders is dan de muren die nu worden gebouwd.

Als de Tweede Wereldoorlog ter sprake komt, gaat het vaak over de gevolgen; de slachtoffers, de vervolgingen, de concentratiekampen etc. Tegelijkertijd vind ik dat het eveneens van belang is om te kijken naar de oorzaken die ten grondslag liggen aan de verschrikkingen van deze oorlog; fascisme, economische crisis, angst, haat, verdeeldheid.. De tankmuur in Katwijk belichaamt voor mij de onderbelichte oorzaken die ten grondslag liggen aan de Tweede Wereldoorlog, maar juist ook van alle tijden zijn.

Ontdek de Atlantic Wall Nu is echter maar 300 meter toegankelijk van de anderhalve kilometer tankmuur, doordat deze grotendeels in het waterwingebied van Dunea ligt. Een bijzondere, nog onontdekte plek die nu afgesloten is voor het grote publiek. Met het openbaar toegankelijk maken van het gebied rondom de tankmuur ontstaat er een nieuwe route dwars door de duinen en een spanningsveld tussen mens, object en landschap.

Aan het begin van de route is vooral focus op confrontatie met de muur. De ingrepen zijn zo gepositioneerd dat ze de verdeeldheid blootleggen. Gedurende te route steeds wordt steeds meer het gevoel van vrijheid gecreëerd. Door op, langs en over de tankmuur heen te kunnen, dagen subtiele ingrepen uit om nieuwe paden te ontdekken en bewandelen.

Maar de Atlantic Wall bestond niet alleen uit landverdediging. Sterker nog, de bouwwerken functioneerden gezamenlijk als systeem, van waaruit de ruimtelijke dimensies van land, zee en lucht werden waargenomen.

Waar de bestaande muur nu eindigt is dan ook geen enkele connectie met de kust. Deze wordt hersteld met drie grotere ingrepen, die langzaam de ruimtelijke (verdedigings)dimensies opbouwen. De route eindigt op de hoge duintop waar de muur, die haaks op de kust staat, de gigantische Europese lijn van de Atlantic Wall raakt. Het samenkomen van land, zee en lucht in een 3600 beleving zorgt ervoor dat je zowel vooruit kijkt, maar ook terug. Wat onbewust een moment van reflectie creëert, een nieuw perspectief.

5 In nieuw perspectief

Inzicht Zoals Michael S. roth zegt; de overblijfselen van de Atlantic Wall kunnen ons niet het verleden brengen, maar kan wel inzicht geven in onze houding en gevoelens over wat zich heeft afgespeeld en nog steeds voortduurt in de huidige tijd. Met deze ingreep wil ik de mogelijkheid bieden om dit beleefbaar te maken, door mensen in confrontatie en interactie te brengen met het erfgoed zelf. Hierbij gaat het om een balans tussen behoud en innovatie. Door de authenticiteit te bewaken, maar gebruik toe te laten. Door een context te scheppen maar de vrijheid te geven deze zelf te interpreteren en te ontdekken.

Atlantic Wall

GRENS

6

‘Tot hier en niet verder’, een lijn, een stopstreep of een afbakening.

Een ‘dat kan net’ of een ‘dat kan net niet’.

Soms zijn ze er om te overschrijden, soms zijn ze er om stiekem een voetje overheen te zetten.

Soms zijn ze er om tegenaan te trappen en soms zijn ze er om op ruime afstand voor te stoppen.

ANTONIEM VAN GRENS ‘Hier, of nog verder’, een open vlakte, een ‘onomheind’ gebied.

Het kan. Alles kan.

Niets staat vast.

Het ligt open, je bent vrij, los, ga je gang.

Ongelimiteerd en onbeperkt, niemand houdt je tegen.

Sterker nog: doe het maar!

En in een ander licht: verbinding band contact versmelting

7 In nieuw perspectief

Mogelijke woorden voor dit antoniem: mogelijkheid gelegenheid opening of openstelling doorbraak los vrij of vrijblijvend keuze optie kans

GESCHIEDENIS

FIXED FORTIFICATIONS ARE A MONUMENT TO THE STUPIDITY OF MAN. - GEORGE S. PATTON

19

Annexatie van Noorwegen

1940 Atlantic Wall

Hermann Göring leidt de aanval op de Britse Royal Air Force (RAF) maar blijkt niet in staat deze omver te krijgen. Tijdens de “Battle of Brittain” wint het Verenigd Konkrijk naast geografische voordelen het dankzij het kraken van de Enigma-code en het goedwerkende Radar systeem. n de er llie ea g an l. l v va va ne an Bru a ij te rs t b ee us De de k p o

8

42

19

1940

Bezetting van de Kanaaleilanden en installatie van de eerste Duitse radar in het Nauw van Calais/straat van Dover

1944

1941

Hitler spreekt voor het eerst over de Atlantikwall. Nu de Verenigde Staten wel eens aan de kant van Groot-Brittanië konden gaan staan wilde Hitler fort Europa veilig stellen.

Landing van de geallieerden in Normandië. De Duitsers werden geconfronteerd met de grootste gecombineerde amfibische en luchtlandingsoperatie in de geschiedenis: meer dan 6.000 schepen, 7.000 bommenwerpers en 5.000 jachtvliegtuigen.

De Atlantikwall blijkt makkelijk te breken.

Annexatie van Nederland, België en Luxemburg (Fall Gelb)

1930

Aanleg van de Maginotlinie (700km) in Frankrijk om zich te kunnen verdedigen tegen Duitsland.

1940

Annexatie van Denemarken

1933

Op 30 januari wordt Adolf Hitler Rijkskanselier van Duitsland. Hij verandert de opkomende democratie naar een totalitaire staat met zichzelf als absolute dictator. Hij krijgt volmacht om vier jaar te regeren en begint meteen alle macht naar zich toe te trekken. Hij begint met het weren van Joden uit het openbare leven.

Het vriendschapspact en alliantie tussen Duitsland en Italië, het ‘Stahlpakt’, werd gesloten. Hitler en Mussolini tekenden voor samenwerking op economisch en militair vlak.

19

De ove Duitsla geteke strijdk Duits g hun ac om 23 centra tijd op

Ann

ex

1938

De a ‘Anschl Oostenrijk geb met algeme steun van de bevolking.

1939

1941

Duitsland weet verassend veel land in handen te krijgen maar stagneerd langzaam. De weg naar Moskou lijkt vrij maar het Rode Leger heeft naast de zes miljoen primaire mobilisatie een reserve van 14 miljoen man klaarstaan.

940

1940

0

1943

1939

945

8

res t

van T

jech

Duitsland valt Polen aan en als reactie daarop verklaren Frankrijk en Groot-Brittanië de oorlog aan Duitsland. Eind september wordt ook Polen geännexeerd.

9 In nieuw perspectief

ergave van and wordt end. “Alle krachten onder gezag staken ctieve operaties 3:01 uur aal Europese p 8 mei 1945.”

xatie

Na de slag om Engeland werd de invasie van Groot-Brittanië afgelast en Hitler besluiten zijn ogen te richten op Rusland. In een plan van vier jaar geeft Hitler opdracht aan Fritz Todt om in al het bezette gebied langs de kust artillerie Nederlaag in kazematten te plaatsen. bij De kustlijn veranderde van Stalingrad; offensieve naar defensieve er wordt begonnen frontlijn ter voorkoming van met terugtrekking van een tweefrontenoorlog. het oostelijke front.

o-S

low akij

e.

annexatie luss’ van beurde ene

grenzen van het Duitse Rijk

Germany must either be a world power or there will be no Germany - Adolf Hitler in Mein Kampf

JAN

OKT

JUL JUL

MEI SEP

Annexatie rest van TjechoSlowakije.

MEI

Het lukte de Duitsers wel om macht te krijgen over een groot stuk Atlantische zee. Aangezien onderzeeërs kwetsbaar zijn tijdens het bijtanken op open zee, worden langs de kust ook schuilplaatsen gemaakt voor onderzeeeërs. Hierbij worden de grootste betonnen bouwerken langs de Atlantische kust gecreëerd.

JUN

Annexatie van Duitse Sudetenland (huidig deel Tjechië)

Hermann Göring leidt de aanval op de Britse Royal Air Force (RAF) maar blijkt niet in staat deze omver te krijgen. Tijdens de “Battle of Brittain” wint het Verenigd Konkrijk naast geografische voordelen het dankzij het kraken van de Enigma-code en het goedwerkende Radar systeem.

Duitsland sluit met Italië en Japan het Driemogendhedenpact (Tripartite pact) af. Zij beloofden elkaar te steunen in conflicten met andere staten.

Operatie Seelöwe wordt opgegeven Hitler valt Rusland aan tijdens operatie Barbarossa.

Het doel van de operatie was een snelle inname, binnen zes weken, van het Europese deel van de Sovjet-Unie, ten westen van de AA-lijn (Archangelsk en Astrachan).

Noodzakelijkerwijs om de graan silos van Oekraïne en de oliebronnen van Kaukasus in handen te krijgen.

JUL

1938 MRT

De annexatie ‘Anschluss’ (incorporatie van een gebied in het territorium van een ander land) van Oostenrijk gebeurde met algemene steun van de bevolking.

Voorbereiding van operatie Seelöwe om macht te krijgen over het Verenigd Koninkrijk. Aangezien Engeland een sterke marine had en ongunstige kusten om op te landen bleven er twee opties over: uitputting of de luchtmacht uitschakelen.

Bouw van het radarsysteem Chain Home door de Britten langs de kust van Engeland

Frits Todt wordt ‘General Inspektor für Wasser und Energie. Organisation Todt krijgt zijn eigen uniform en wordt hiermee onafhankelijk van het leger.

Ze zijn trouw aan Hitler en voeren in opdracht van hem de organisatie van Fortificatie Europa uit. Aan de Atlantikwall werken in opdracht van de O.T. 500.000 man: betaald, vrijwillig, gedeporteerden en gevangenen.

Duitsland weet verassend veel land in handen te krijgen maar stagneerd langzaam. De weg naar Moskou lijkt vrij maar het Rode Leger heeft naast de zes miljoen primaire mobilisatie een reserve van 14 miljoen man klaarstaan.

DEC

1936

Er werd begonnen met de bouw van de West Wall (siegfriedlinie voor de geallieerden) van uiteindelijk 630 km als tegenhanger van de Maginotlinie.

Wapenstilstand DuitlandFrankrijk. Het noorden van Frankrijk en de kust van Loire tot aan de pyreneeën wordt bezet. Met dit stuk erbij bezit Duitsland de gehele westerse kust van Frankrijk tot Noorwegen en is hiermee klaar om te stap naar Engeland te zetten.

SEP

1934

Met de dood van de al lang verwarde president Paul von Hindenburg combineert Hitler zijn functie van Rijkskanselier en heerser van het Derde Rijk.

1938 DEC 1938 SEP

Op 30 januari wordt Adolf Hitler Rijkskanselier van Duitsland. Hij verandert de opkomende democratie naar een totalitaire staat met zichzelf als absolute dictator. Hij krijgt volmacht om vier jaar te regeren en begint meteen alle macht naar zich toe te trekken.

Hij begint met het weren van Joden uit het openbare leven.

Na de slag om Engeland werd de invasie van GrootBrittanië afgelast en Hitler besluiten zijn ogen te richten op Rusland. In een plan van vier jaar geeft Hitler opdracht aan Fritz Todt om in al het bezette gebied langs de kust artillerie in kazematten te plaatsen. De kustlijn veranderde van offensieve naar defensieve frontlijn ter voorkoming van een tweefrontenoorlog.

Annexatie van Nederland, België en Luxemburg (Fall Gelb)

Bezetting van de Kanaaleilanden en installatie van de eerste Duitse radar in het Nauw van Calais/straat van Dover

AUG

1930

Aanleg van de Maginotlinie (700km) in Frankrijk om zich te kunnen verdedigen tegen Duitsland.

Duitsland valt Polen aan en als reactie daarop verklaren Frankrijk en Groot-Brittanië de oorlog aan Duitsland.

Eind september wordt ook Polen geännexeerd.

OKT

JUN JUN

Annexatie van Noorwegen

Het vriendschapspact en alliantie tussen Duitsland en Italië, het ‘Stahlpakt’, werd gesloten. Hitler en Mussolini tekenden voor samenwerking op economisch en militair vlak.

1941 Om interventie van de Royal Navy te voorkomen tijdens de overtocht bouwde Hitler in Cap Griz-Nez een batterij op rails om de Engelse kust te bombarderen. Deze artillerie werd beschermd door een serie tunnels en zodoende verschenen de eerste bunkers die laten zouden uitgroeien tot de Atlantikwall

OKT

APR APR

Annexatie van Denemarken

MRT

1940

Organisation Todt (OT) wordt opgericht, Fritz Todt leidt vanaf dat moment alle militaire constructies zoals de West Wall.

DEC

1923

1939

Adolf Hitler, op dat moment leider van de NSDAP (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei) pleegde poging tot staatsgreep, bekend als de Bierkellerputsch bij de Bürgerbräukellerbierhal in München. Deze mislukte en Hitler werd gevangen genomen.

Tijdens zijn gevangenschap schreef hij zijn memoires en toen hij vrij kwam werd Mijn Kamp gepubliceerd.

1933

GESCHIEDENIS Atlantic Wall

10

VOOR WWII

Door de komst van de winter weten de Duitsers niet wat ze te wachten staat. Bijna bij Moskou aangekomen slaat het Rode Leger terug. In totaal vielen in de gehele Operatie Barbarossa meer dan 830.000 Duitse doden en gewonden.

MRT 7 APR 25

Hitler, die eindelijk besefte dat alles verloren was, pleegde in zijn Berlijnse bunker zelfmoord. Op 1 mei 1945 maakte de Duitse radio bekend dat de Führer aan het hoofd van zijn troepen bij de verdediging van Berlijn was gesneuveld.

Met deze laatste leugen ging nazi-Duitsland ten onder.

De overgave van Duitsland wordt getekend. “Alle strijdkrachten onder Duits gezag staken hun actieve operaties om 23:01 uur centraal Europese tijd op 8 mei 1945.”

Ook de nog altijd voortdurende gevechten op het Waddeneiland Texel werden gestaakt toen bij de aankomst van Canadese militairen op het eiland de Opstand van de Georgiërs tegen de op het eiland gelegerde Duitse militairen werd beëindigd. Hiermee kwam definitief een einde aan alle gevechtshandelingen in Europa.

Tijdens 0peratie Market Garden mislukt het de geallieerden om tot Arnhem te komen. De geallieerden stranden in Antwerpen

De bouw richt zich op een defensieve fase en niet meer op een aanvallende periode. Ze werken al aan vermoedelijk scenario.

Fixed fortifications are a monument to the stupidity of man.

- George S. Patton

APR 30

Het lukt de geallieerde troepen uit te breken (operatie Cobra) en een maand later wordt Parijs bevrijd op 25 augustus.

Amerikanen en Russen schudden elkaar de hand aan de Elbe.

MEI 7

Afleidingsaanval in Boulogne-sur-Mer

SEP

Bombardementen op Peenemünde, wat vertragingen in de aanval oploopt vanwege de situering van een wapenfabriek.

JUL 23

JAN 14-24 JAN 29

Italië stapt uit het verbond en Duitsland staat er dus alleen voor aan het zuidelijk front. Er wordt haastig een soortgelijke verdedigingslinie gebouwd langs de mediteraanse kust: de Südwall.

MEI 20

Gedurende deze periode wordt de elektronische oorlogsvoering flink verbeterd.

Er worden vier enorme bunkers in het noorden van Frankrijk gesitueerd waarvan de eerste stratosferische raketten (V2) afgevuurd konden worden. Uiteindelijk wordt er geen raket afgeschoten uit de bunkers.

MEI

JAN

Operatie in Gironde vanuit de geallieerden

JUL

JUN 6

MEI MRT 28

Operatie Jubilee, eerste poging om te landen in Dieppe.

Na het verslaan van het Afrikakorps trekt Duitsland zich ook terug uit Afrika.

De Amerikanen veroverden de Ludendorffbrug over de Rijn bij Remagen en iets later staken geallieerde troepen bij Wesel de Rijn over. Daarna ging het betrekkelijk snel; de uitgeputte Duitsers onderkenden de zinloosheid van verder verzet en bleken bovendien, als ze moesten kiezen, zich liever aan de westelijke geallieerden over te geven dan aan het Rode Leger.

11 In nieuw perspectief

Operatie Chariot, een aanval op Saint-Nazaire.

AUG 18

Er ontstaan conflicten tijdens de start van de bouw tussen de twee partijen (Kriegsmarine en Werhmacht) omdat zij beiden ander geschut nodig hebben voor het verdedigen van de kust.

Een kanon wat op zee is gericht kan bijvoorbeeld na een vijandelijke overname op land niet veel meer bijdragen.

Nederlaag bij Stalingrad; er wordt begonnen met terugtrekking van het oostelijke front.

AUG

De officiële ‘geboorte’ van de Atlantikwall, ontworpen om al het Europese territorium te bewaken.

De ‘Kriegsmarine’ houdt zich bezig met elke aanval op zee en de ‘Wehrmacht’ zal alleen na vijandelijke landing ingrijpen.

Tijdens de Conferentie van Casablanca (7e bijeenkomste geallieerden) eist Roosevelt overgave van Duitsland.

OKT

FEB 8

Landing van de geallieerden in Normandië. De Duitsers werden geconfronteerd met de grootste gecombineerde amfibische en luchtlandingsoperatie in de geschiedenis: meer dan 6.000 schepen, 7.000 bommenwerpers en 5.000 jachtvliegtuigen.

De Atlantikwall blijkt makkelijk te breken.

FEB 28

1945

Erwin Rommel wordt benoemd tit inspecteur en supervisie over de afronding van het werk aan de Atlantikwall. Hij rapporteert over de schrikbarend slecht verdedigde kust van Frankrijk.

Hij weet niet te overtuigen van het belang van meer tanks and luchttoestellen.

Zoals hij al voorspelde zou het gedaan zijn als de vijand voet aan wal zou krijgen, Het zou dus moeten worden uitgevochten voor de kust.

NOV 7

In Nederland werd een bouwverbod afgekondigd, ook voor woning- en wegenbouw. Hierdoor richtte de gehele bouwproductie van ons land zich op de Atlantikwall.

1944

De eerste aanval van geallieerden op de kust bij Bruneval.

Hitler spreekt voor het eerst over de Atlantikwall. Nu de Verenigde Staten wel eens aan de kant van GrootBrittanië konden gaan staan wilde Hitler fort Europa veilig stellen.

De schuilplaatsen voor onderzeeërs zijn klaar en de batterijen in het Nauw van Calais zijn gerealiseerd.

Deze twee ‘fortificatie’ typen zullen de sterkte punten van de Atlantikwall vormen. Plekken voor Vestingen voor aangewezen op de meest aanmerkelijke plekken waar aangeland zou kunnen worden.

1943

Frits Todt overlijdt in een vliegtuigval. Het blijft tot op de dag van vandaag onduidelijk of het een ongeluk of moord betreft.

Albert Speer volgt Frits Todt op, maar krijgt alleen leiding over de oorlogseconomie.

MRT 23

Hitler verklaart de oorlog met de Verenigde Staten ondanks dat hij daar niet toe wordt geacht vanuit het Driemogendhedenpact.

Zoals hij de Russische middelen onderschatte zal hij de industriële macht van de VS onderschatten.

1942

DEC

DEC 7 DEC 11 DEC 14

De Japanners vallen Pearl Harbour aan. De aanval kwam als een grote schok voor het Amerikaanse volk en leidde rechtstreeks tot de Amerikaanse betrokkenheid in de Tweede Wereldoorlog

GESCHIEDENIS

Met de focus en inzet van manschappen aan de oostkant op Rusland, veranderde de tweefronten oorlog in een offesieve oostgrens en defensieve westgrens.

De West-Europese kust werd in razend tempo volgebouwd met bouwwerken om de kust dicht te zetten voor de geallieerden.

Alles moest wijken voor de bouw van de verdedigingsstructuur aan de oostzijde.

Atlantic Wall

Hitteroy Hitteroy

Ogna Ogna rsudnd Egeun rd Egers singfjo rd Jös ngfjo -Fyr Jössi Varnes yr es-F Lister r Varn Liste

La Rochelle La Rochelle StpGr.StpGr. rd Gironde-No Gironde-Nord FestungFestung Gironde-Su Gironde-Sudd FestungFestung Oléron Oléron Girond e BordeGiron auxde Bordeaux

Arcach Arcacon hon Hourtin HourPla tin ge Cap Fer Plage ret Cap Ferre Caraux t Carau Bayonne x Bayo nne

Sy W an W ltSylt g an Nö eroge rdNör ogroog er de e e neyrn ey

rkum

ienntt Lorrie nggLo ng dung Festun unndu Festu ix Ml Mu Grooix EtelEte StpGr Stp.Gr.Gr ron beron ibe QuQui rett maare le CaCam Bauule LaBa Stp.Gr. . Gr. StpGr Stp La StpGr e Nazzaairire g StNa ngtunSt Fes St. Malo Festu St. Malo Croix La La Croix Sables Les Les Sables Le de Rit Le deRit

Rau Rauööy y Halden NevHa n lunlde Nevlu ghavn Ris Risoor ngha vn Kristia r Krist nsa iansand nd

StpG Stp Gr. Hir StpG StpG r.Stp irtsh tshals StpGr. r. HGr. r. Bu lb BuLö kkLöenkkalens StpGr. Skagen lbjerg VB VB StpGr -Ve . Skagen HanHans Vi jeVigrg-V VB Frederi ted gs sö est st St VB Vo Voste Fredekshave rupdot ö rikshanven Gr.ru A pGAgr.Stp Thpo t isted er-BgeTh StpGggStp r-Bist atted r. ThGr.at eri te e rie ybTh Hale orybönorön Ha FerriFerri le VB ng StpGStStppGStp ng Aal VB Aabor Gr. Ro Gr.r.SöRo r. Sö lbogrg mm nderv StpGrStp Ringnd erv Rin ig ig Gr. Ny kogk . Ny ob mi mindbinging egab He Hend nneg StpGStpnn esab trand tra Gr.esBla r. Bl nd aavaavan VB VB d Esbje Esnd bje rg rg Veste Verste Verste Veste d d Hade Harsl deeb rsleb en en

Bokum Bor n Cuxhave Cuxhaven Withelmshaven Withelmshaven Emden Emden Delfzijl Delfzijl

onnikoog StpGr. Schierm monnikoog StpGr. Schier Ameland Ameland g chellin g hellinland StpGr. Ters . Tersc and el StpGr. Vlie StpGr . Vliel Gr. Tex Stp StpGr . Texel StpGr

xux euye yr. Ca rt StCpGa orpot Gr. r. LeepTre Stp St pG e Tr p p r. L Gr.caFemcam Fe StpG r.Stp Havre StpG tungHa Levre FesLe ng r. Caen n Cae Festu StpGr.StpG Bayeux StpG Bayr. eux StpGr. rg g Cherbour ng rbou Che Festu Festung s rirser riPee lle vi Per. an pG ille Gr.St r.nGrv Stp StGpGra Gr. Stp

Fes tuFeng stunA gldAler dene rney Fes Festu y tustng Feng Fe ungJe stunGgue Jersrsey Gurn nsy eyStp erse Stp S Gr. ey Gr. tpG SS StpP r.StpL Stptpt.Gr.M Gor.n Gar.m G St.ic Ptronie Lab Sr.tp Mhice truiex mebllele RGr.a hlel ux le Rnance ce

rtaix Moix orta MGr. r.Stp even StpG Leevsnen LeGr.sn r.Stp

StpG

Stp Gr. Stl’pG Ab r. el’Ar beVrra Vrcach StpGr h . St. StpG r. St.ReRen nan an Festu tungBrent StpGrFesng nt . QuimBre StpG r. Quimper per

Stp VB D Gr. St eVBn alr.laCaDHene H StpCpG ldelede S Stp Gr.StpGntr.llasontog soogr r FestpGr.StGr.StSpGPr.et Pe tette CpGasr. chSc n Stp tuFe ngstun Ca oohorlorn Fes g IJtricstum ric l tungFe Stp StpGr. StZpGIJm uimde G G anr.dv uideum stun r.StKpG Zand nn Stp H oe r. StSch r.ev Gr. gkHovaekpG atr.wKaoovortort Sc he St in n vaHn ge Stp Stp OpG vin ijtw olHolalla ngenkijk Gr.Stosr.tvOooo stvorn VBGr.StSpGch ndnd pGoe G or r. r.

S S Sc w Goreer ene li ou Fe S Stp Stp tpGr. tpG VVB uw issigeho stu tpG G Gr. StZpG r.StBpGssVlin eneneee StO Fe ngst r. St r.StW pGr. eer.br Fe Br ngnen Zeebrer. sk unug MpGarr. pGen D r. Wduos Oo te ug stu ru esenke Make Fe du estndenedegegge sns riakeenyn ngst VB nDkunirki ia e erke yn VB kerknen rk Buno C guB aCa lala loou is glon is gen e

Var Varaa

p dkap

12

Nor

nis ke ak Kir ikBan v ak ed an teBst

sm

II mer sest Ham -Keorrtsne aard II rem g es m Altenrsdnet ard oei a Ha -KAlt ng t re ltegenide Sto ALyAn lte n e ng Ly

Ver Vern el No Nonel sviksvik rdfj rdfjo ord rd SkärSkärste n Lar Lastrnen nm met Ris Riseetnaun un enae es Aas Aa sa annennse He Herdia Bom rdia Bomo oen en Gavl Gavle en n Marö y Ma röy Hon snao Honsn Ramao so Ram so Korn snes Korns SolbjöSolbjörnnes fjord rnfjord Stavanger MKB Stavange r MKB

erg Kib

ld

Gu

Na

eo im-S eo nthe -S f Dro eim In nth sos Inf dje Namsos Fe dje m Fe

Dro

Segl N Seg Br ordstr lieg iegeBrh Nord ns au reorst en erh Tr strauholm men ors nnsh t Bard om sö m en romulosolm en Bar OyTor dn sö s en Tro HaNTronO deyneo Nadrvulo ik ssese Har ndenrsar tavik srdFln HK stad es dFFlakHKakese B KaFstla lak B Kas An jokrd Lödi AnElvenetjodsrdtjord d Kors Lödin Elvng enen stjosrd Kor ne snes s-Nordgen es -Nor d Sv Svol olvaer Sker va aven SkraEn ra ge EnSt av grae nd löeny S Arn ArnótrandTarnlöyen T yöm arnNorv denvik Utv BUtrövo óBry-N ord ord mrdnen ne set ik en e-N seor M -NMae ranet d a St ord Sta eraatnland s tlNaes es Ne nna sn d Hat Hattf tfjo joradal rd Kri KristBianalBud stiaAa udsund Aal nsloun sund d In os Inla launnddet Go Gos ndsseten sen Ju Ho HBodjö BjJu örl l Tro TrHon dHdusö dörn y en nö ndOer udh söei öeenn öy O Bre Breetrl helaimnd emn O O Lu Luttokin tinanged et Va yVasaern ysand okh hagugen net ern ned Lw aug es s LLww Lw La Lade de

STELLINGEN & LINIES IN HET NEDERLANDSE LANDSCHAP Naast de Atlantikwall kennen we ook in Nederland meerdere linies in het landschap. Onder een linie verstaan we een militair verdedigingswerk wat uit kleinere objecten bestaat, die met elkaar in verbinding staan door middel van een netwerk van infrastructuur en communicatie. Een oude benaming voor linie is ook wel communicatie. Hieruit blijkt tevens dat het in een linie niet alleen om de objecten gaat, maar dat het systeem en de verbinding net zo belangrijk zijn.

Er is een opkomende interesse voor verschillende stellingen en linies, veelal cultuurhistorische monumenten met hoge landschappelijke en natuurwaarden.

In fort Vechten is dit jaar het Waterliniemuseum geopend. Een voorbeeld van de vele projecten die nu rondom de Hollandse Waterlinie spelen.

7.

13.

11.

15 5.

8.

16.

6.

1.

10.

9.

4.

3.

14.

Waar voor de bouw van verdedigingswerken voor de Eerste Wereldoorlog uit werd gegaan van het wiskundige model met zijn regelmatige veelhoeken, werd in de periode erna het landschap met al zijn onregelmatigheid als uitgangspunt genomen. Elke verdedigingslinie maakte op zijn eigen manier gebruik van het omliggende landschap. Voor de Hollandse waterlinie werd bijvoorbeeld een reeks aaneengesloten polderlanden geïnundeerd, onder water gezet. De breedte (3 tot 5 km) zorgde ervoor dat de vijand hier niet overheen kon schieten en de diepte (30-60 cm) was te ondiep om er doorheen te kunnen varen.

12.

13

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15 16.

LIMES (47AC) STAATS-SPAANSE LINIES (1583) ZUIDERWATERLINIE (1600) WEST-BRABANTSE WATERLINIE (1628) OUDE HOLLANDSE WATERLINIE (1672) GREBBELINIE (1745) STELLING VAN DEN HELDER (1810) NIEUWE HOLLANDSE WATERLINIE (1815) STELLING VAN HET HOLLANDSCH DIEP EN HET VOLKERAK (1874) STELLING VAN DE MONDEN VAN DE MAAS EN HET HARINGVLIET (1874) STELLING VAN AMSTERDAM (1880) MAASLINIE (1930) STELLINGEN BIJ DE AFSLUITDIJK (1932) PEEL-RAAMSTELLING (1939) ATLANTIKWALL (1940) IJSSELLINIE (1951)

In nieuw perspectief

Bijzonder is dat de Atlantikwall doorgaat buiten de grenzen van Nederland, net zoals één van de oudste linies in ons land: de Limes. De Limes stemt uit de Romijnse tijd en vormde de grensaanduiding van het Romijnse Rijk. Net als bij de Atlantikwall (om de acht kilometer) bestond de Limes uit een serie verdedigingswerken (om de zes en halve kilometer). Anders dan bij de Atlantikwall werd de Limes in Nederland langs de Rijn gesitueerd, ook om economische redenen zoals handel. Waar de Limes in de verschillende landen ook een fysiek anders karakter had, is dit bij de Atlantikwall minder het geval.

In fysiek karakter komt de Atlantikwall erg overeen op verschillende plekken. Daarentegen verschillen de lokale verhalen, belevenis en betekenis wel onderling van elkaar. Ook komen de zelfde typologie bouwwerken heel anders tot hun recht in de verschillende contexten.

2.

STRATEGIE Atlantic Wall

14

De Atlantikwall voldoet aan de definitie van een systeem als zijnde een verzameling elementen waarvan de onderlinge relatie zodanig is, dat deze als een samenhangend geheel kan worden beschouwd.

De fysieke verdedigingsinfrastructuur aan de kust kon niet functioneren zonder de achterwaarts gelegen hoofdkwartieren, logistieke ondersteuning, verbindingen, aan- en afvoerlijnen, enz. De zogenaamde terugvalstellingen, inundatiegebieden en andere meer landinwaarts aangelegde hindernissen hebben ook hun plek in het systeem. Ze geven namelijk diepte en sterkte aan de gehele Atlantikwall.

Het systeem blijkt ook uit de centraal aangestuurde bouw en instandhouding van de Atlantikwall, de hiërarchisch gestructureerde opbouw van verdedigings locaties op basis van de categorieën Widerstandsnest, Stützpunkt, Stützpunktgruppe en Verteidigungsbereich (Festung), en uit de gestandaardiseerde bouw van bunkers en objecten (Ständiger Bau, Küver, Verstärkt Feldmässig, Sonderkonstruktionen enz.) waar in het hoofdstuk structuur dieper op ingegaan wordt.

In feite was de Atlantikwall door zijn enorme omvang, zijn complexiteit (o.a. het grote aantal betrokkenen) en zijn grote bereik (kustlijn, binnenland en achterland) ook alleen als systeem mogelijk. Zonder nog de omstandigheden waaronder en de snelheid waarmee de linie tot stand moest komen erbij te betrekken.

Kort samengevat: het evoluerende Duitse kustverdedigingsconcept bepaalde de uiteindelijke vorm en omvang van de fysieke infrastructuur van de Atlantikwall. De bijbehorende organisatie, aansturing en ondersteuning maakten dat de Atlantikwall als een verdedigingssysteem kon functioneren.

Begrenzing De buitenste grenzen van de verdedigingswerken -Widerstandsnest, Stützpunkt, Stützpunktgruppe, Verteidigungsbereich (Festung)- zoals die destijds zijn vastgesteld door de Wehrmacht zelf, vormen de grenzen van het Seefront en het Landfront en dus ook van de fysieke infrastructuur van de Atlantikwall. Tot het verdedigingssysteem van de Atlantikwall behoren alle in het achterland betrokken eenheden, opstellingen en hoofdkwartieren tot op divisieniveau, die de bezetting

van de fysieke infrastructuur ondersteunen.

De Freie Küste-locaties tussen de verschillende verdedigingswerken hebben een variërende diepte van maximaal 5 kilometer vanaf de oorspronkelijke kustlijn en behoren tevens tot de fysieke infrastructuur van de Atlantikwall.

Modulaire opbouw De kleinste module van de Atlantikwall is het Widerstandsnest, bemand door infanterie die bewapend is met geweren, machinepistolen, pistolen, machinegeweren en handgranaten. Op bepaalde plaatsen worden deze modules versterkt en/of samengevoegd tot een Stützpunkt, waarin stukken antitankgeschut, mortieren enz. zijn opgesteld.

Belangrijke gevechtsfuncties (kusten luchtdoelbatterijen, radarstations, enz.) worden eveneens ondergebracht in Stützpunkte. Op belangrijke plaatsen vormen met elkaar samenhangende Stützpunkte samen een Stützpunktgruppe.

Extra aandacht wordt geschonken aan havens, die een grote, defensieve meer uitgebreide Stützpunktgruppe krijgen. Hier heeft de commandant bovendien een grotere zelfstandigheid. Zijn gebied wordt Verteidigungsbereich genoemd. In een latere fase van de oorlog wordt in 1944 overgegaan tot het benoemen van deze gebieden van vitaal belang tot Festung. Deze kunnen een bijzonder versterkt zgn. Kernwerk (in vestingtaal: Reduitstelling) hebben. Zij dienen daarvoor over ondersteunende functies en voorraden voor een langdurig beleg te beschikken. Voorbeelden hiervan in ons land zijn Den Helder, IJmuiden, Hoek van Holland en Vlissingen.

15

In nieuw perspectief

Hermann Harz

EUROPA STEUNPUNT

Het kleinste onderdeel was het licht bewapende weerstandsnest bestaande uit licht geschut, woonschuilplaatsen met prikkel-draad en loopgraven rondom.

WEERSTANDSNEST

No ege rho Bren rdst ra n rst T sh um B rom olm e Tro N Oy ardu sö en n o lo a n r r d d Ha en vik ne ss rsta es H se K d F Fla B lak k Ka A stjo Lö Elv ndstj rd din en or Ko gen es d rsn es-N ord Svo lv Sk aer En raave Str gelö n a y Ar nó Tar nden Ut Brö y-N nv i vo rde mne ord k s n M -No et ae rd Sta ran es t Ne land s Ha ttfj na ord al Kri stia Bud Aa nsun d lo Inla sund Go ndet sse n

STEUNPUNTGROEP

Op nog belangrijkere kustdelen werden deze steunpunten samengevoegd tot steunpuntgroep met meer manschappen en zwaardere artillerie, bewaakt door antitankversperringen.

VESTING

Op locaties van het hoogste belang (zeehaven, marinebasis) werd een versterkte steunpuntgroep gecreëerd, een Verteidigungsbereich of later (vanaf 1944) vesting genaamd.

Dr the

on im

eo

os

ms

-S

Na

f

dje

Fe

In

Ve No rnels rdf vik jor d

Atlantic Wall

Ho Bj Ju Tr H ddö örnö l on us en y d ö B Oer hei en Lu retti land m n et o g kh Va san au en ern d g es Lw Lw La de Oy

Skä Larn rsten m Ris etun Aa enaes san ne Herdi a Bomoe n Gavle n Mar Honsnöy ao Ramso Korns nes Solbjö rnfjord Stavanger MKB

16

Hitteroy a Ogn sund Eger ord ingfj Jöss yr es-F Varn

on

Hourtin

Plage Cap Fe rret Caraux Bayonn e

Rauö y Hald Nevlu en nghav n

Krist iansa Vara nd Stp StpG Stp Gr. Hir r. B Gr. L tshals ulbje ökk VB StpGr. Skagen Han Vig rg-Ve en st VB Frederi Stp V sted sö kshaven A Gr. orup StpGgger-BThiste ot r. T atteri d hyb oröne Hale StpG StpG Ferring V B Aal r. Sö r. Ro borg nd m StpG r. N Ringkoervig ymin bin g d StpGHenne egab r. B strand VB laavan Esb d jerg Vest er V Had ested ersle ben

Delfzijl

Girond Bordea e ux Arcach

r

r

Liste

m rku Bo Cuxhaven en Withelmshav Emden

StpGr. La Rochelle Festung Gironde-Nord Festung Gironde-Sud Oléron

onnikoog

orient ng L ng Festu l Mundu Groix Ete StpGr. ron Quibe et ar Baule r. Cam StpG tpGr. La S aire t Naz ng S tu es F St. Malo La Croix Sables Les Le de Rit

StpGr. Schierm

Ameland g chellin r. Ters land StpG r. Vlie xel StpG r. Te StpG

er Vr ac h Renan Festun StpG g Brent r. Qui mper

r. St.

Fes tun gA lde rne Fes Festu y tun n g J g Gu ers eyS ernse y tp St S G pG tpG r.

S r.

Po r. L Stp t. M nt am G ic rie be r. he ux lle Ra l nc e

x eu ay .C Gr port Stp Le Tre Gr. amp Stp Gr. Fec Stp Havre g Le Festun StpGr. Caen Bayeux StpGr.

Ab

StpG

rg Cherbou Festung ers eri lle i .P Gr anv Stp . Gr Gr Stp

Gr . l’

ix orta r. M StpG ven esne r. L StpG

Stp

Stp VB Gr. De n StpCalla He S Stp Gr. ntso lder FestpGr. Gr. S Petteog tu Stp ng Castrchoo n Fes tun Stp S Gr. Z IJmu icumrl g id G tp a StpHoek r. ScGr. Kndvoo en G v he atw rt Stp Stpr. Oosan Ho vinge ijk V Gr. Gr. tvo llan n Stp Stp B VliSchouGoerorne d Fe S Stp Stp Gr. Gr. ss w ee stu tpG G Gr. Z B ing en ng r. Mr. W Oo eeb resk en Fe Du aria end sten rugg ens stu ng VB nkirk kerkuyne de e e Bo Cal en ul ais og ne

Riso

W an Sylt Nö gero rd og er e ne y

p kap Nord

gli

erg Kib

Se

is en rk Ki ik k v na ed Ba sm ld t Gu tes II er s e m d m rsn ar Ha Ko nga t e- e e or lt id St A Alte n e ng Ly

Op strategisch belangrijker plaatsen werden steunpunten aangelegd. Hiervan werd de kern gevormd door zware betonnen bunkers met zware bewapening.

NEDERLAND STEUNPUNT

WEERSTANDSNEST Ameland

StpGr. Schiermonnikoog

StpGr. Terschelling

STEUNPUNTGROEP StpGr. Vlieland

StpGr. Texel

VESTING

Festung Den Helder StpGr. Callantsoog StpGr. Petten StpGr. Schoorl StpGr. Castricum

17

Festung IJmuiden

StpGr. Katwijk

StpGr. Schevingen Festung Hoek van Holland

StpGr. Oostvoorne StpGr. Goeree

StpGr. Schouwen

Festung Vlissingen StpGr. Breskens

In nieuw perspectief

StpGr. Zandvoort

Atlantic Wall

WEERSTANDSNEST

18

STEUNPUNT

manschappen: ± 0 - 50

manschappen: ± 50-250

Het kleinste onderdeel van de Atlantikwall was het licht bewapende weerstandsnest bestaande uit licht geschut, gevechtsbunkers (2m), woonschuilplaatsen met prikkeldraad en loopgraven rondom. De Wederstandsnesten die gebouwd werden vielen onder 1 gezag: bestaande uit een officier, onderofficier en soldaten. Zij dienden als steunpunten voor een te verdedigen gebied. Ze werden geacht zelfstandig te kunnen opereren, zodat naast een aantal gevechtsbunkers ook woongelegenheden gebouwd werden (veelal van hout of steen).

Op strategisch belangrijkere plaatsen werden steunpunten aangelegd. Hiervan werd de kern gevormd door zware betonnen bunkers met zware bewapening (3,5m). Deze steunpunten waren zwaarder verdedigd dan wederstandnesten. Ook steunpunten waren geacht zelfstandig te kunnen opereren, met als verschil dat er soms verschillende gezagvoerders plaatsnamen.

Voorbeeld: Weerstandsnest 60H met een bezetting van 35 man, waaronder 4 onderofficieren (geen officier).

Voorbeeld: Steunpunt XXXIII ML met een bemanning door troepen van zowel de Kriegsmarine (3 officieren, 30 onderofficieren en 137 soldaten) als Luftwaffe (1 onderofficier en 12 soldaten).

STEUNPUNTGROEP manschappen: ± 250-1250

VESTING manschappen: ± 1250 - meer

+ Op belangrijkere kustdelen, bij riviermondingen (zoals in dit voorbeeld) of wegen landinwaarts, werden deze weerstandsnesten en steunpunten samengevoegd tot een steunpuntgroep met meer manschappen en zwaardere artillerie.

In de steunpuntgroepen ligt de zwaarte van verdediging met name aan de kust. Het gebied is wel beschermd tegen binnenlandse aanvallen door middel van antitank versperringen en een aantal kleinere wederstandsnesten.

Op locaties van het hoogste belang (zeehaven, marinebasis) werd een versterkte steunpuntgroep gecreëerd (bestaande uit steunpunten en weerstandsnesten), een Verteidigungsbereich of later (vanaf 1944) vesting genaamd. Anders dan bij een steunpuntgroep was hier de achterlinie net zo zwaar verdedigd als het zeefront.

Voorbeeld: Steunpuntgroep Katwijk, waar ook Noordwijk en vliegveld Valkenburg onder vallen, bestaat uit 10 steunpunten en 10 weerstandsnesten. In totaal bemande zo’n 1200 man deze steunpuntgroep.

Voorbeeld: Vesting IJmuiden

In Nederland kennen we vier grote vestingen: Den Helder, IJmuiden, Hoek van Holland en Vlissingen.

19 STEUNPUNT (XXXIII ML)

In nieuw perspectief

WEDERSTANDSNEST (60H)

1KM

1KM

REGELBAU

‘Bunkercatalogus’ van de Atlantic Wall

151

501

502

621

622

628

635

656

604

605

606

629

672

673

134

246

607

641

655

674

646

657

658

661

675

682

M158

M262

De ‘Typenheft, Regelbauten’ (standaard ontwerp) catalogus voorzag in standaarden voor uiteenlopende type bunkers. Er stond precies bij hoeveel beton,

Atlantic Wall

601

20

602

603

staal en mankracht er nodig was voor de bouw en hoe lang de bouw zou duren. De typologie is op geen enkel vlak gerelateerd aan de context, behalve functioneel als in plaatsing (uitzicht) en camouflage.

Met de bouw van de Atlantikwall werd een overwogen keuze gemaakt voor het materiaal gewapend beton. Eind negentiende eeuw werd het materiaal herondekt en gebruikt voor de bouw van vele grote constructiewerken als torens en bruggen. Bunkers werden gezien als de perfecte typologie waarin de potentie van het beton ten volle benut werd.

(Modern) Beton is een mengsel van cement en zand, grind of steenslag. Wanneer de juiste combinatie van verschillende korrelgroottes wordt genomen, verandert de vloeibare sustantie in een steenachtig materiaal. Wanneer beton is gegoten in een mal

619 638 639 645 kan het vrijwel elke vorm en type architectuur aannemen. Beton bezitte de capaciteit om uit te groeien van handwerk naar industrieel materiaal, waarbij momenteel het gemiddelde betonverbruik in geïndustrialiseerde landen per persoon per jaar 1 kubieke meter bedraagd.

Vanuit de ‘Typenheft’ werden dezelfde bunkertypes op verschillende plekken toegepast. Het type bunker wat in Normandië staat kan dus ook aan de Nederlandse kust gevonden worden. Dit betekent echter niet dat de plekken ook automatisch hetzelfde zijn. Het landschap en kust zijn anders, de verhalen zijn anders, hoe er nu mee om wordt gegaan.

Regelbau Benaming (vertaling duits) Bunker nr.

UNTERSTÄNDE voor manschappen 151 Shelter voor team: 1 officier, 3 korporaals, 24 man 501 Schelter voor 1 groep: 10 man 503 Schelter voor 2 groepen: 20 man 622 Shelter voor 2 groepen: 20 man 628 Shelter voor 2 groepen: 20 man 635 Shelter voor 2 groepen: 20 man aan het front 656 Schelter voor 1 groep: 15 man voor wapens en apparaten 601 Shelter met dekplaat 602 Shelter voor wagens met 1 loods 603 Shelter voor wagens met 2 loodsen 604 Geschutsshelter 1 605 Geschutsshelter 2 606 Shelter voor “60cm schijnwerper u. dynamo” 629 Shelter met betondek 672 Geschutsshelter 1 zonder extra ruimtes 673 Geschutsshelter 2 zonder extra ruimtes

voor verzorging 619 Shelter voor machines 638 Kleine sanitaire shelter 639 Grote sanitaire shelter 645 Shelter voor 1 keuken 646 Shelter voor waterbron 657 Shelter voor 2 keukens 658 Shelter watervoorziening (was) 661 Shelter voor opvang gewonden 675 Kleine shelter watervoorziening 682 Kleine shelter voor machines overig SK M L LS S

Bouwwerken speciaal Bouwwwerken marine Bouwwerken luchtdefentie Bouwwerken luchtgeschut Bouwwerken overig

46 1167 30 29 39 2801

3 39 3 12 205

43 10 6 71 10 3 7 150

9 9 8 26

28 2 1 48 7 14 118 3 1 194

3 1 2 3 5 2 13

3 3 3 3 12

3 2 2 7

377 55 208 1 15 654

11 4 26 45

129 35 25 4 27 220

40 1 4 3 38

5 25 64 9 32 5 20 15 14 1 190

2 2 6 1 3 2 2 6 1 25

6 4 5 1 2 1 4 3 1 27

5 1 1 1 1 1 1 11

29 214 190 112 610

24 7 47

-

-

4964

366

399

92

21 In nieuw perspectief

voor munitie 134 Munitieshelter 1 246 Munitie bijvul-ruim voor Flak 607 Munitieshelter 2 641 Munitieshelter 3 655 Shelter voor 6 man met munitieruim 674 Munitieshelter klein

ATLANTIC WALL NEDERLAND gebouwd in aanbouw gebouwd gepland

Atlantic Wall

142

616

617

618

660

117

119

608

609

610

L404

L407

L409

FL243

FL246

665

666

22 L401

L403

Regelbau Benaming (vertaling duits) Bunker nr.

NACHRICHTENSTÄNDE telefoonbunker 142 Oplaadpost en kabel ontkoppeling 616 Verbindingspost 617 Verbindingspost voor netwerkknooppunten 618 Verbindingspost voor hogere bars 660 Oplaadpost

ATLANTIC WALL NEDERLAND gebouwd in aanbouw gebouwd gepland

4 24 16 14 1 59

-

2 1 1 4

Bouwwwerken marine Bouwwerken luchtdefentie Bouwwerken overig

11 26 104

4 9 8

Totaal aantal schuilplaatsen Nachrichtenstände

200

21

32

4

50 25 94 6 56 231

4 9 1 14

6 15 2 31 31

3 6

5 99 73 111

12 13 9

-

-

Totaal aantal schuilplaatsen Gefechtsstände

519

48

31

6

Unterstände Nachrichtenstände Gefechtsstände

5000 200 519

392 21 44

Totaal aantal gebouwde schuilplaatsen

5719

457

1 2 3

1 1

2 2

1 2 3

overig M L S

GEFECHTSSTÄNDE hoofdkwartier 117 Bataljon of regiment hoofdkwartier 119 Shelter voor batterij beheer 608 Bataljon of regiment hoofdkwartier - 1 verdieping 609 Bataljon of regiment hoofdkwartier - 2 verdiepingen 610 Commandopost voor batterij officieren overig SK M L S

Bouwwerken speciaal Bouwwwerken marine Bouwwerken luchtdefentie Bouwwerken overig

BEOBACHTUNGSSTÄNDE (Observatiebunkers) voor infanterie 665 Infanterie - observatiebunker met pantserkoepel 666 Infanterie - observatiebunker met kleine koepel

23 In nieuw perspectief

2 21 3 6 32

121

Atlantic Wall

120

613

614

615

627

636

637

515

620

623

624

630

681

632

634

643

644

648

24

633

505

625

626

631

640

642

676

677

680

688

Regelbau Benaming (vertaling duits) Bunker nr. voor artillerie 120 Infanterie - observatiebunker met pantserkoepel 121 Infanterie - observatiebunker met pantserkoepel (A) 613 Infanterie - observatiebunker met pantserkoepel (1 verdieping) 614 Infanterie - observatiebunker met pantserkoepel (2 verdiepingen) 615 Infanterie - observatiebunker met pantserkoepel (met dekplaat) 627 Infanterie - observatiebunker met pantserkoepel (met dekplaat) 636 Commandopost (console) voor het leger kustbatterij 637 Meetpunt voor het leger kustbatterij

ATLANTIC WALL NEDERLAND gebouwd in aanbouw gebouwd gepland

3 3

35

18

6

99 6 15 15 290 17 442

1 2 2 2 7 7 21

3 11 32 7 53

0 1 12 13

6 122 7 23 5 163

2 2 1 3 2 8

1 8 4 13

-

Gevechtsbunker voor M19 granaatwerper 633 Shelter voor M19

51

1

9

-

Gevechtsbunkers voor P.A.K. (Pantserafweerkanonnen) 505 Scharte-shelter voor 3,7cm P.A.K. 625 Scharte-shelter voor 7,5cm P.A.K. 40 626 Scharte-shelter voor 7,5cm P.A.K. 40 met dekplaat 631 Scharte-shelter voor 4,7cm Vestings P.A.K. 640 Scharte-shelter voor 3,7cm P.A.K. of 4,2cm P.A.K. 41 642 Scharte-shelter voor 4,7cm P.A.K. en M.G. 676 Leine Scharte-shelter voor 4,7cm P.A.K. 677 Scharte-shelter voor 8,8cm P.A.K. 43/41 zonder extra ruimte 680 Scharte-shelter voor 7,5cm P.A.K. 40 zonder extra ruimte 688 Scharte-shelter voor 17cm kanon (1200) 652 Scharte-shelter voor geschut op ‘sockellafette’ 3 (120°)

37 63 17 110 2 4 16 38 25 42 312

4 11 2 10 64 64 2 194

1 26 20 1 7 1 39 7 95

5 6 5 1 16

overig M L S

Bouwwwerken marine Bouwwerken luchtdefentie Bouwwerken overig

Totaal aantal observatiebunkers

KAMPFSTÄNDE (Gevechtsbunkers) Gevechtsbunkers voor M.G. met stalen scharte 515 M. G. Scharte-shelter met gepantserde plaat 620 M. G. Scharte-shelter met voorkant 623 M. G. Scharte-shelter met adapterplaat 624 M. G. Scharte-shelter met dekplaat 630 M. G. Scharte-shelter met gepantserde plaat 681 M. G. Scharte-shelter zonder extra ruimte Gevechtsbunkers voor M.G. met stalen koepel 632 Shelter met 3 scharte koepel 634 Shelter met 6 scharte koepel 643 Shelter met 3 scharte koepel (A) 644 Shelter met 6 scharte koepel (A) 648 Shelter met 1 scharte koepel

12 1 2 1 2 4 11

14 74 41

3 10 10

296

25 In nieuw perspectief

4 2 1 9 16

31 7 12 3 4 28 46 33 164

600

Atlantic Wall

649

650

652

653

654

667

611

612

669

670

671

679

663

26

TOTAAL

664

Gevechtsbunkers

Observatiebunkers

Schuilplaatsen

Gevechtsbunkers

Observatiebunkers

NEDERLAND

Schuilplaatsen

Regelbau Benaming (vertaling duits) Bunker nr.

Gevechtsbunkers voor KW.K (Kampwagen-kanonnen) 600 Geschuts-shelter voor 5cm KwK 653 Scharte-shelter voor 5cm KwK 654 Scharte-shelter voor 5cm KwK zonder bereidingsruimte 667 Kleine scharte-shelter voor 5cm KwK

ATLANTIC WALL NEDERLAND gebouwd in aanbouw gebouwd gepland

1143 143

11 6 114 131

2 2

80 79 98 257

8 287 260 555

15 141 29 185

2 4 16 22

4 16 5 5 90 2 122

2 24 174 13 213

4 23 27

4 4

Gevechtsbunkers voor kasematkanonnen 663 Shelter voor 10cm Kasematkanon (663a rechts, 663b links)

-

3

-

-

Gevechtsbunkers voor ‘Leichte H. Koepel’ 664 Shelter voor Leichte H. Koepel (A)

3

-

-

-

Bouwwerken speciaal Bouwwwerken marine Bouwwerken luchtdefentie Bouwwerken overig

94 105 409 242

9 73 12 114

Totaal aantal gevechtsbunkers

2415

1346

513

57

Schuilplaatsen Observatiebunkers Gevechtsbunkers

5719 296 2457

441 35 1358

Zware artillerie Geschutsbeddingen

14 795

8 49

Totaal

9291

1881

Gevechtsbunkers voor veld-artillerie op ‘sockellafette’ 611 Geschuts scharte-shelter voor veld-artillerie (60°) 612 Scharte-shelter voor land- en afweergeschut (60°) 669 Geschuts scharte-shelter voor veld-artillerie minder ruimte (60°) Gevechtsbunkers voor artillerie op ‘sockellafette’ 649 Scharte-shelter voor geschut op ‘sockellafette’ 1 (90°) 650 Scharte-shelter voor geschut op ‘sockellafette’ 1 (120°) 652 Scharte-shelter voor geschut op ‘sockellafette’ 2 (120°) 670 Scharte-shelter voor geschut op ‘sockellafette’ 2 (90°) 671 Scharte-shelter voor geschut op ‘sockellafette’ 3 (120°) 679 Scharte-shelter voor geschut op ‘sockellafette’ 3 (120°)

overig SK M L S

TOTAAL AANTAL BUNKERS IN ATLANTIKWALL

27 In nieuw perspectief

83 13 5 114 215

BA 101/293/1480/25

Eingeschwemmte oder eingegrabene Betonbalken als zusätzliches Panzer / Vorstrandhindernis. Aufgrund des Bauholzmangels wurden durch die OT Betonbalken angefertigt. Aufgrund des Mangels an qualitativ geeigneten Bauholzes mußten einzelne FestungsBA 101/293/1471/28 Pionierdienststellen bereits 1943 ihr Bauholz in den Vogesen schlagen und an die Küsten transportieren lassen.

Belgische Rollblöcke

Atlantic Wall

BA 101/299/1836/27

“Belgische�Rollblöcke”.�Diese� 28 “Rommel-Spargel”�auf�einem�Feld�in� Eisenkonstruktionen�konnten,� Frankreich.�Zur�Erschwerung�von� gemäß�den�Erfahrungen� Luftlandungen�wurden�nach�den� Rommels,�die�Anlandung�von� Vorstellungen�Generalfeldmarschall� 120-Tonnen-Landungsbooten� Rommels�für�Luftlandungen�geeignete� verhindern.�Bei�sehr�sandigem� Felder�und�Wiesen�mit�Balken�und� oder�weichem�Untergrund�sollten� Baumstämmen�überzogen.�Anlandende� sie�auf�Roste�oder�Pfähle�gesetzt� Lastensegler�sollten�daran�zerschellen� werden.� oder�eine�Landung�ausgeschlossen� werden.

RH�11�III/113�Fol�134 Die�sogenannten�“�Belgischen� Rollblöcke”�stamen�aus�der� französischen�Kriegsbeute�und� waren�ursrűnglich�als�fahrbare� Kampfwagensperre�entwickelt� worden.�Da�sie�nur�Sicherheit� gegen�Panzer�bis�zu�20�to�boten,� wurden� die�Rollsperren�zur� weiteren�Verstärkung�des� Kűstenvorfeldes�gegen� Landungsboote�herangezogen.� Das Gestell�bestand�aus� Profilstahl�und�ruhte�auf�drei� Rollen.�Das�Gewicht�eines�

423

VERSPERRINGEN tankmuur

Houten palen naar zee gericht met mijn

tankgracht met water

Versperrings palen naar zee gericht met stalen messen Versperrings palen naar zee gericht met mijn

tankgracht

‘Tjechische egel’ op beton sokkel ‘Tjechische egel’ op palen

tankval

Belgische ‘rollböcke’ op palen (op zachte grond) met of zonder mijn

drankentanden versperring

Betonnen tetraeder met stalen punten Betonnen tetraeder met mijn

aspergeversperring

Betonnen versperrings palen naar zee gericht met stalen messen Betonnen Versperrings palen naar zee gericht met mijn

29 In nieuw perspectief

ORGANISATIE

WEHRMACHT

Atlantic Wall

OPPERBEVELHEBBER ADOLF HITLER (04/02/1938) KARL DÖNITZ (30/04/1945 - 08/05/1945)

30

HEER (LANDMACHT)

LUFTWAFFE (LUCHTMACHT)

BEVELHEBBER BEVELHEBBER WALTHER VON BRAUCHITSCH (01/091939) HERMANN GÖRING (01/03/1935) ADOLF HITLER (19/12/1941) ROBERT RITTER VON GREIM (23/04/1945 FERDINAND SCHÖRNER (30/04/1945 08/05/1945) 08/05/1945)

KRIEGSMARINE (ZEEMACHT) BEVELHEBBER ERICH RAEDER (24/09/1928) KARL DÖNITZ (30/01/1943) HANS-GEORG VON FRIEDEBURG (01/05/1945 - 08/05/1945)

31

In nieuw perspectief

NEDERLAND KRIEGSMARINE

De marine had verschillende steunpunten gericht op zee om de gehele kust op een afstand van 20 kilometer te kunnen verdedigen. De vestingen zijn extra zwaar verdedigd.

20km

Ameland

LUFTWAFFE

StpGr. Terschelling

StpGr. Vlieland

20km

Om overvliegende vliegtuigen te signaleren werden radars geplaatst. Deze stonden in verbinding met geschut op land.

Deze hadden de juiste hoek om vliegtuigen in de lucht te raken.

StpGr. Texel VLIEGVELD TEXEL

HEER (LANDMACHT)

Atlantic Wall

Tussen het zee- en luchtgeschut waren plekken op land die verdedigd moesten worden. Delen van de kust voor het gevel het zeegeschut zou worden uitgeschakeld, en delen van het achterland voor het geval dat ze door het luchtruim zouden komen.

Festung Den Helder

km

20

StpGr. Callantsoog StpGr. Petten StpGr. Schoorl VLIEGVELD BERGEN

StpGr. Castricum

32 20km

Festung IJmuiden

StpGr. Zandvoort

20km

StpGr. Katwijk VLIEGVELD VALKENBURG

StpGr. Schevingen Festung Hoek van Holland

20km

StpGr. Oostvoorne StpGr. Goeree

StpGr. Schouwen

Festung Vlissingen StpGr. Breskens

StpGr. Schiermonnikoog

iging 0

ed verd

0 36

33

In nieuw perspectief

WEHR OPPERBEVEL ADOLF HITLER KARL DÖNITZ

KRIEGSMARINE (MARINE)

BEVEL HERMANN GÖRING ROBERT RITTER VON GREIM

Atlantic Wall

BEVELHEBBER ERICH RAEDER (24/09/1928) KARL DÖNITZ (30/01/1943) HANS-GEORG VON FRIEDEBURG (01/05/1945 - 08/05/1945)

LUFT (LUCHT

34

VLIEGVE

VLIEGVELD BERGEN

VLIEGVELD VALKENBURG

HEBBER (04/02/1938) (30/04/1945 - 08/05/1945)

WAFFE MACHT) HEBBER (01/03/1935) (23/04/1945 - 08/05/1945)

HEER (LANDMACHT) BEVELHEBBER WALTHER VON BRAUCHITSCH (01/091939) ADOLF HITLER (19/12/1941) FERDINAND SCHÖRNER (30/04/1945 - 08/05/1945)

35 In nieuw perspectief

ELD TEXEL

MACHT

NEDERLAND Typisch voor de Nederlandse verdediging in de Atlantikwall waren de uitgebreide landverdedigingswerken. Aangezien Nederland een hele vlakke kust heeft, vergeleken mijn bijv. de fjorden van Noorwegen, moest zowel de kust, als het achterland zwaarder verdedigd worden.

Waar mogelijk groef men een tankgracht, maar in het relatief vlakke duingebied met het stuifzand, moest men te diep graven voor water. Hier trokken ze landverdediging omhoog in de vorm van muren, drakentanden, aspergeverdediging en met bunkers eraan.

Atlantic Wall

Opvallend was dat de muren er overal anders uitzagen.

Vermoed wordt dat de lokale bevelhebber elk hun ideeën hadden over hoe de ideale muur eruit zag. Vaak werd in vorm gebruik gemaakt van een camouflage mogelijkheid.

36

camouflage bebouwing boulevard Noordwijk

ronding was minder goed zichtbaar dan scherpe lijn op luchtfoto’s

d

ollan

an H oek v

gH

n Festu

n

ge hevin c S . r StpG

.

StpGr

ijk Katw

voort

. Zand StpGr

37

muurtype IJmuiden

elder

en

.

StpGr ng Festu

iden

IJmu

ricum

. Cast StpGr

rl

Schoo

. Pett StpGr

.C StpGr

tsoog allan

Fest

en H ung D

In nieuw perspectief

camouflage duingebied Katwijk

38

1941

1942

Atlantic Wall

DE SNELHEID

39

In nieuw perspectief

1944

1943

G evechten v E rwoestingen en armoede V erdeeldheid c O ncentratiekampen s L achtoffers

Atlantic Wall

1900

G renzen verschuiven, landen verdwÄłnen

40

redev O ering ec O nomische crisis ve R deeldheid Z A ngst & haat f A scisme K

1939 1945

MEMORY GOES UNPROMPTED I - DANIELLE DROZDZEWSKI -

2000 I M P A C T

2050 V A N

D E

T W E E D E

W E R E L D O O R L O G

41

2017

LANDSCAPES DEVOID OF REMINDERS

In nieuw perspectief

IN

2017

NOODZAAK

ERFGOED HAVING A HERITAGE - THAT IS, A BODY OF SELECTED HISTORY AND ITS MATERIAL TRACES - IS, IN OTHER WORDS, AN INTEGRAL PART OF HAVING AN IDENTITY, AND IT AFFIRMS THE RIGHT TO EXIST IN THE PRESENT AND CONTINUES INTO THE FUTURE

Atlantic Wall

- SHARON MACDONALD

42

Als we vanuit het heden terugkijken gebruiken we hier verschillende termen voor. Wanneer we het hebben over het verleden, hebben we het over elk mogelijke gebeurtenis die ooit heeft plaatsgevonden. Deze gebeurtenissen (immaterieel en materieel) zijn de realiteit, ze hebben echt plaatsgevonden en hebben de wereld zoals we die nu kennen in de loop der tijd gevormd. Je kunt het verleden zien als een bundel gebeurtenissen waarvan een deel geschiedenis wordt en een enkele gebeurtenis uitmond tot erfgoed.

Als we het over geschiedenis hebben, praten we over een door de mens gemaakte selectie van gebeurtenissen uit het verleden. De selectie wordt belangrijk genoeg gevonden om vastgelegd te worden voor het nageslacht.

Met geschiedenis wordt dus een verhaal verteld (story-telling). Ondanks dat er zoveel mogelijk wordt vastgehouden aan feiten, heeft het maken van een selectie een subjectieve kant. Er wordt namelijk door geschiedschrijvers gekozen wat er op papier komt. Er kan dan ook gelijk na een gebeurtenis geschiedenis geschreven worden, maar ook pas na jaren, waneer er opeens aandacht vanuit politieke of sociale hoek op wordt gericht.

Onder erfgoed verstaan we voorwerpen, plekken en landschappen, maar ook verhalen en gebruiken die vanuit de geschiedenis hoog gewaardeerd worden. Wij als maatschappij kiezen ervoor om dit erfgoed te ‘erven’ en door te geven aan ons nageslacht. Erfgoed komt voort uit de angst om de herinnering aan een gebeurtenis uit het verleden te verliezen. Een gebeurtenis kan immers niet op exact dezelfde manier worden herleefd.

Erfgoed is net als geschiedenis niet statisch. Met het beleefbaar maken van erfgoed, kan de waardering voor erfgoed worden verlengd. Het vastleggen van de

gebeurtenis in een hedendaagse erfgoed-beleving is een manier om de herinnering vast te houden.

Geschiedenis en erfgoed vertellen ons het verhaal van het ontstaan en de ontwikkeling van bijvoorbeeld het land waarin we wonen. Onze identiteit is gelinkt aan deze geschiedenis. Doordat we weten waarom dingen eruit zien zoals ze eruit zien en waarom we dingen doen zoals we ze doen, weten we wie we zijn.

De angst om een gebeurtenis uit het verleden te verliezen en deze gebeurtenis om te willen zetten in erfgoed omvat niet alleen mooie of fijne gebeurtenissen, maar des te vaker aangrijpende gebeurtenissen waar verdriet en leed bijkomstig zijn. Een aangrijpende gebeurtenis vastleggen in erfgoed roept veelal een tegenstrijdige waardering op uit de maatschappij. Een deel van de mensen vergeet en vernietigt het liefst de gebeurtenis en alles wat hier aan vast hangt. Het andere deel wil deze gebeurtenis juist vastleggen, als herinnering dat zo’n aangrijpende gebeurtenis niet nog een keer moet plaatsvinden.

De overblijfselen van de Atlantic Wall kunnen ons niet daadwerkelijk alle oorzaken van het verleden brengen (Michael S. Roth), maar de tankmuur kan ons wel inzicht geven in onze houding en gevoelens over wat zich heeft afgespeeld en nog steeds voortduurt in de huidige tijd. Met dit ontwerponderzoek en ingreep wil ik de mogelijkheid bieden om dit te beleefbaar te maken, door mensen in interactie en confrontatie te brengen met het erfgoed zelf. Hierbij gaat het om een balans tussen behoud en innovatie. Door de authenticiteit te bewaken, maar gebruik toe te laten. Door een context te scheppen maar de vrijheid te geven deze zelf te interpreteren en te ontdekken.

VERLEDEN

GESCHIEDENIS

ERFGOED

OMGANG MET ERFGOED UIT DE TWEEDE WERELD OORLOG IN NEDERLAND 1945 Wederopbouw periode, fysieke nare herinnering: slopen. Focus herinneren op nationalisme, heldenrol en vooruitgang via grote nationale monumenten.

1960 Neutralere houding, plekken werden erkend maar niet benadrukt.

1970 Focus herinneren meer persoonlÄłk en lokaal om te kunnen verwerken en doorgaan. Verhalen van slachtoffers werden voor het eerst gehoord en lokaal gemonumentaliseerd.

43 In nieuw perspectief

1980 Plekken als Westerbork en Vught worden nu benadrukt door middel van symboliek. Focus herinneren weer op heel Nederland maar nu wat de oorlog betekende.

1990 Monumentalisering verandert in museumalisering, plekken worden heringericht. Focus herinneren op educatief aspect: wat kunnen we leren?

2000 Er wordt ingezet op beleving en reflectie.

De eerste brug tussen erfgoed en toerisme wordt geslagen (dark tourism).

Focus herinneren ligt op herleven.

2017 Er is een opkomende interesse voor het verhaal van de Tweede Wereldoorlog en hiermee in contact te zÄłn. Als getuigen het niet meer kunnen vertellen, wie vertelt dan het verhaal?

Erfgoed als getuige kan ook een verhaal vertellen

Atlantic Wall

GEHEIMEN VAN DE KUST

44

Man op bunker NormandiĂŤ, 30 oktober 2015

45

In nieuw perspectief

Atlantic Wall

46

Verlaten bunkers NormandiĂŤ, 30 oktober 2015

47

In nieuw perspectief

Atlantic Wall

48

Drakentanden IJmuiden, 24 oktober 2015

49

In nieuw perspectief

Atlantic Wall

50

Tankmuur IJmuiden, 24 oktober 2015

51

In nieuw perspectief

Atlantic Wall

52

Tankmuur KatwÄłk, 25 mei 2016

53

In nieuw perspectief

KATWIJK Atlantic Wall

54

Op ontdekking Hier gebeurde iets met mij. voor de muur staand, betekende deze plek meer dan geschiedenis, meer dan mijn onderzoek.

Ik werd losgetrokken en besefte me dat dit geen geschiedenis was, maar dat er vandaag de dag nog talloze muren gebouwd worden..

Grenzen opgetrokken worden...

55

In nieuw perspectief

56 Atlantic Wall

57

In nieuw perspectief

58 Atlantic Wall

59

In nieuw perspectief

60 Atlantic Wall

61

In nieuw perspectief

62 Atlantic Wall

“Their re-existence is primarily aesthetic: objets trouvé in coastal landscape at the same time revitalise the object and the context, creating a new relationship between them.”

Gennaro Postiglione

63 In nieuw perspectief

Atlantic Wall

64

NOOR

DWIJ

K BO ULEVA RD KATW

KATWIJK LEIDEN 65 In nieuw perspectief

IJN R E OUD

IJK B OULEV ARD

TANKMUUR

STEUNPUNTGROEP KATWIJK 502

655

671 667

STP. XXXIIIML 180 man

FL243 M158 FL246 FL243 M158 S414 Vuurleidingspost FL243 M158 zwembad FL243 M158 671 FL246

667

STP. XXXIV H 49 man

612 667 502 667 Huis ter Duin

667

STP. XXXV H 54 man

667

612

628

Atlantic Wall

WN. 59 H 25 man

688 688 628 688 M262 observatiepost

612 observatiepost

STP. XXXVI H 77 man

66

vf 502 667 680

667

WN.60 H 35 man

502

667 kerk 501 681 502

WN. 61 H 32 man

667 502 612

inlichtingen

STP. XXXVIb H 135 man

observatiepost

667

607 621

607 621 636 621

STP. XXXVIc L 136 man WN. 63 HL 23 man

612 612

607 612

621 607 612

L401

L404 L401 L407 L403 L409

VLIEGVELD VALKENBERG 451 man

Vliegveld Valkenburg

Tank muur

Aangesloten bij de Kriegsmarine, marine ||||

||||

|

|||

Achterkant

607 3 km

621 636 688

Tankmuur

15 km

Tankgracht

1 km

Drakentanden versperring

1 km

Asperge versperring

FL243 ||||

M158 ||||

L403 |

L404 |

|||| | |

Aangesloten bij de Luftwaffe, luchtmacht

Strand, kustlijn

L401

Paal met mijn

L409

Palen met mijnen/messen

Radar Frida

‘Tjechische egel’

Aangesloten bij de Heer, landmacht |

|||| |

501 502

|||| |||

612

||

628

|

655

|||| |||| |

667

||

| |

|

671 680 681 M262 FL246

||

L407 |

‘Tetraeder’ Palen met mijnen/messen

In nieuw perspectief

‘Rollböcke’

67

TANKMUUR KATWIJK Ter bescherming tegen aanvallen op de steunpuntgroep Katwijk, door parachutisten of elders op de kust gelande troepen werd er rondom Katwijk een verdediging gebouwd. Niet zo sterk als tegen een aanval vanuit zee, maar genoeg om de vijand een poos tegen te houden.

Om tanks tegen te houden binnen het systeem, werden de volgende onderdelen gebruikt: Tankmuren, Drakentanden, Asperges en Steile hellingen.

Deze werden versterkt door mitrailleurbunkers en tobruks (ondergrondse openingen voor KwK (Kampf wagen Kanone) kanonnen).

de golven zijn er later los opgezet en diende als camouflage in het duingebied (vanaf land en vanuit de lucht) Widerstandsnest 63HL voor dekking

0,4m

Noordzee 3m

Atlantic Wall

1m

1,5m Tankmuur Woonbunker Mitrailleurbunker

Drakentanden 5 rijen dik Tot op de duin

Mitrailleurbunker hogergelegen

Smalspoorbaan

68

Mitrailleurbunker Woonbunker Mitrailleurbunker Tobruk hogergelegen Mitrailleurbunker 1,5m

4m Voormalig kanaal 0,9m 0,6m

5,5m

1,05m

1,2m

Mitrailleurbunker

Namaak schietgat

Mitrailleurbunker Doorgang Mitrailleurbunker

0,75m

2m

5,5m

Schietgat getrapt voor afkaatsen geschut

0,5m

Voormalig kanaal

1,5m Woonbunker

0,5m

Mitrailleurbunker Tobruk hogergelegen Mitrailleurbunker

3m

Mitrailleurbunker Mitrailleurbunker

Namaak schietgat

1,75m Tobruk Schietgat getrapt voor afkaatsen geschut

Drakentanden

Tobruk hogergelegen

Vanaf de Wassenaarseweg ging de tankmuur over in een tankgracht.

Steilhang (afgestoken duin, antitank)

Tobruk

3,5m

5m

3,5m 13m

de golven zijn er later los opgezet en diende als camouflage in het duingebied (vanaf land en vanuit de lucht) 0,4m

3m

1m

1,5m Tankmuur

69 In nieuw perspectief

3m Mitrailleurbunker Namaak schietgat

1,75m

Schietgat getrapt voor afkaatsen geschut

1,5m

4m Mitrailleurbunker

Namaak schietgat Atlantic Wall

2m

Schietgat getrapt voor afkaatsen geschut

70

0,9m 0,6m

5,5m

0,5m 1,5m 0,5m

1,05m

0,75m

5,5m

1,2m

Tobruk

3,5m

5m

71 3,5m In nieuw perspectief

13m

ONTWERP Van de tankmuur is nog een heel groot stuk intact gebleven, anderhalve kilometer, om precies te zijn.

Niet alleen voor Katwijk is dit bijzonder, maar nergens anders in Nederland of Europa is nog zo’n lang stuk tankmuur aaneengeschakeld te vinden.

Atlantic Wall

Nu is echter maar 300 meter toegankelijk. Zonde voor zo’n uniek stuk erfgoed wat nu langzaam vergaat zonder dat dat iemand er weet van heeft. Ik zie het als opgave om de tankmuur in Katwijk openbaar toegankelijk en beleefbaar te maken.

72

Niet als stuk geschiedenis achter glas, of als openluchtmuseum, maar zo authentiek mogelijk. Om er mee geconfronteerd te worden, het aan te raken en mee in interactie te gaan en om het erfgoed zelf zijn verhaal te laten vertellen.

Om dat te kunnen doen, zijn er een aantal ingrepen nodig om de juiste context te scheppen. Zo is nu bijvoorbeeld niet leesbaar dat dit deel te maken heeft met de kustverdediging van de Atlantic Wall. Deze verbinding wil ik herstellen door er een doorgaande route naar de kust van te maken.

De plek heeft alles in zich om mensen inzicht te kunnen geven over hun houding en gevoelens over wat er zich heeft afgespeeld en misschien nog steeds wel voortduurt in het heden. Voor mij betekent dit de belichaming voor oorzaken die vandaag de dag nog steeds een rol spelen in onze samenleving. Angst en verdeeldheid die ook nu weer muren laten optrekken.

Maar het prikkeldraad en de houten Staatsbosbeheer hekjes ontdoen de muur momenteel van die functie, zodat het niet voelbaar is dat deze muur daadwerkelijk een grens of barrière was.

Door de verdeeldheid weer bloot te leggen en gedurende te route steeds meer het gevoel van vrijheid te creëren hoop ik mensen de kans te geven op interactie.

Hoe dan ook geloof ik dat zonder gezond gebruik van het erfgoed, het erfgoed alsnog verloren zal gaan. Dit wil ik voor Katwijk in elk geval voorkomen. Door de relicten van de Atlantic Wall hier voor Nederland in nieuw perspectief te zetten, hoop ik te inspireren voor meer lokale initiatieven die gezamenlijk de Atlantic Wall weer naar een Europees niveau kunnen tillen.

1,5

KIL

OM

ET

ER

'“Memories go unprompted in landscapes devoid of reminders' “ Danielle Drozdzewski

73

In nieuw perspectief

JK

ELI

ANK OEG ONT

Atlantic Wall

LIGGING OMGEVING

AA R

VER

BIND

ING

74

N S N E R G N A V

EURO PA NT MO

ET

ELIJ K GE BIED

BOU

LEV ARD

BOU LEV ARD

PRINCIPES VISIE

NK

EGA O T ON

MISSEN

DE ROUTE DOO

R

KO IJ W KAT

75

EGV

GEN N I MR M ET O

DE

VLI K IJ ING KA TIJK & WOONW

GEB

ELD VAL K

IE D E N

ENBU RG

In nieuw perspectief

VER BIND

VISU ELE

VERBINDING

Atlantic Wall

PLANKAART

76

77

In nieuw perspectief

Atlantic Wall

PLANKAART

78

79

In nieuw perspectief

ONTWERP PRINCIPES HUIDIGE SITUATIE

VERDWENEN

RESTEREND

VERDWENEN

Waterwingebied

LAAG

HOOG

INGREPEN Opheffen barrière

Atlantic Wall

NIEUW

AUTHENTIEK 1 MATERIAAL

INGREPEN

80 GROOT & OPVALLEND

KLEIN & SUBTIEL

NIEUW PERSPECTIEF

ZEE

LUCHT

LAND

BELEVING

VERBINDING VRIJHEID

GRENS VERDEELHEID

ONTWERP INGREPEN ENTREE | CONFRONTATIE TRAP | INTERACTIE TRAP | TOEGANKELIJKHEID BRUG | VERBINDING INGREEP | BELEVING UITZICHT | BELEVING

81 In nieuw perspectief

ENTREE

Atlantic Wall

Van een afstand lijkt er een oneindig lange betonnen grens door het landschap te snijden.

Aangekomen voor de muur is de hoogte en structuur nog overweldigender dan verwacht.

De interactie die hier wordt aangegaan met de muur zelf zet de toon voor de rest van de route. Heel voelbaar is hier in elk geval de grens en barrière, en daarmee verdeeldheid, die de muur vormde.

82

83

In nieuw perspectief

Atlantic Wall

ENTREE

84

85

In nieuw perspectief

TRAP INTERACTIE

Atlantic Wall

Na de interactie met de muur staat hier een subtiele kleine trap op korte afstand van de muur. Er bovenop staand geeft net een blik over de muur, maar onthult niet wat zich erachter bevindt. Het gevoel van verdeeldheid wordt hiermee versterkt. Wanneer er op beide trappen iemand staat , ontstaat er een onverwachte confrontatie met degene aan de andere kant van de muur.

86

87

In nieuw perspectief

UITZICHT

Atlantic Wall

Het uitzicht vanaf de drakentanden is een prachtig weids uitzicht over lagergelegen natuurgebied Lentevreugd.

De enige ingreep hier is het hekje weghalen wat ervoor zorgt dat je hier nu niet mag komen. De plek is indrukwekkend genoeg van zichtzelf.

Vanaf de drakentanden is in de verte een trap zichtbaar, net zo één waar net voorbij is gelopen. Dit laat zien dat de muur hier ook nog doorliep, wat het gevoel van grootsheid en oneindigheid vergroot.

88

89

In nieuw perspectief

Atlantic Wall

UITZICHT

90

91

In nieuw perspectief

TRAP INTERACTIE

Atlantic Wall

De trap hint naar het feit dat hier een stuk muur lag, wat het hoger gelegen (land)verdedigingsdeel verbond met de lager gelegen tankgracht.

Het natuurgebied Lentevreugd, waar de trap zich in bevindt, is een getranformeerd bollenveld waar nu veel weidevogels huizen en Schotse Hooglanders grazen.

Voor de struiners in het gebied biedt de trap een nieuwe, verhoogde blik op het omringende landschap.

92

93

In nieuw perspectief

94 Atlantic Wall

95

In nieuw perspectief

TRAP INTERACTIE

Atlantic Wall

Deze trap staat ook op afstand van de muur, maar is hoger, waardoor er wel over de muur heengekeken kan worden, maar je hem niet kan aanraken of betreden.

Aan de andere kant staat geen trap, en is het gebied ook niet toegankelijk. Vanaf hier kun je je alleen aan de ‘binnenkant’ van de muur bevinden, De muur onthult zich steeds meer, naar mate de route vordert,

96

97

In nieuw perspectief

TRAP

Atlantic Wall

En dan is er eindelijk de eerste aanleiding om de muur te kunnen betreden. Het is een kleine, subtiele trap(ladder) die in een steile hoek tegen de muur aanstaat. Eenmaal op de muur heb je nieuw zicht op de omgeving. De muur voelt ineens niet meer zo als barrière wanneer je er op staat. Er komt hier steeds meer een gevoel van vrijheid naar boven, doordat je de grens als het ware ondermijnt door er overheen te lopen.

98

99

In nieuw perspectief

Atlantic Wall

UITZICHT

100

101

In nieuw perspectief

BRUG

Atlantic Wall

De muur is binnen een korte afstand drie keer gebroken, waarvan twee voor beheerspaden van het waterwingebied. Om de route te kunnen doorzetten over de muur, z캐n hier drie bruggen gemaakt die de muur met elkaar verbinden, letterl캐k en figuurl캐k.. De bruggen hebben als onderliggende betekenis ook het doel de verandering van grens & verdeeldheid naar verbinding & vr캐heid voelbaar te maken.

102

103

In nieuw perspectief

BRUG

Atlantic Wall

Ook hier wordt, waar de muur gebroken is, de muur verbonden met een brug. Deze brug heeft een extra bÄłzonder uitzicht; over het water van het waterwingebied. Doordat de (funderings)staven net iets uit elkaar liggen komt de schittering van het water er soms doorheen.

104

105

In nieuw perspectief

Atlantic Wall

BRUG

106

107

In nieuw perspectief

INGREEP

Atlantic Wall

Waar de muur in de huidige situatie abrupt eindigt en niet leesbaar is of deze nog verder liep of niet, is hier de muur middels twee l캐nen voor het oog doorgetrokken.

De twee l캐nen van metalen (funderings)staven verdw캐nen langzaam in de grond. Waarmee ze laten zien dat de muur doorliep en daar misschien wel onder de grond ligt.

Op het eindpunt staande is in de verte een object te zien in het zelfde materiaal als de twee l캐nen. Deze nodigen uit om je weg te vervolgen en op ontdekking te gaan wat er achter de heuvels nog meer te vinden is.

108

109

In nieuw perspectief

110 Atlantic Wall

111

In nieuw perspectief

Atlantic Wall

INGREEP

112

113

In nieuw perspectief

INGREEP

Atlantic Wall

Van een afstand is nog niet gelijk duidelijk wat de stalen staven voorstellen en trekt het vooral je blik naar de plek.

Van dichtbij wordt snel duidelijk dat ze een opgetrokken bunker vormen gezien dezelfde oppervlakte van de eerder bezochtte bunkers en het materiaalgebruik van (nieuw) beton. Er zijn twee openingen van 1,5 meter waar de muur aansloot op de bunker die hier lag.

Binnenin de opgetrokken ruimte van lijnen wordt je blik als vanzelf langs deze lijnen omhoog gericht. Hier komt naast de dimensie van land, de dimensie lucht erbij.

Vanuit de bunker is zicht op de ingreep op de duin. De schaal en de grootsheid maken nieuwsgierig naar wat daar te zien is.

114

115

In nieuw perspectief

116 Atlantic Wall

117

In nieuw perspectief

Atlantic Wall

INGREEP

118

119

In nieuw perspectief

TRAP INTERACTIE

Atlantic Wall

Wie de route vanaf land naar zee loopt herkent dat deze trap hint naar de tankmuur die ook hier nog doorliep.

Voor passerende fiets- en voetgangers trekt de trap de aandacht om even af te stappen en hier een nieuwe, verhoogde blik op het omringende landschap te werpen.

Vanaf de trap is de omhoog getrokken bunker zichtbaar waardoor men ervoor kan kiezen de route landinwaarts te volgen om vervolgens zo bÄł de tankmuur uit te komen.

120

121

In nieuw perspectief

INGREEP

Atlantic Wall

Dit is het punt waar alles samen komt. De lijn van de muur die hier haaks op de kust stond, komt hier samen en verenigt met de gigantische lijn van de gehele Europese kust. Lokaal ontmoet Internationaal.

De drie dimensies van land, lucht en zee raken elkaar hier wat zorgt voor een drie dimentionale beleving. In het middenpunt, het hoogste punt, ligt een betonnen plaat vanwaar je helemaal rondom kijkt. De stalen staven vormen hier een perfecte cirkel die precies uitlijnt tussen lucht en zee op de horizon. Op deze plek kijk je zowel terug, als verder, wat onbewust een moment van reflectie creëert, een nieuw perspectief. Er verder doorheen bewegend ontstaat er een interessant schaduw- en lijnenspel met veranderende zichten.

122

123

In nieuw perspectief

124 Atlantic Wall

125

In nieuw perspectief

Atlantic Wall

INGREEP

126

127

In nieuw perspectief

Atlantic Wall

INGREEP

128

129

In nieuw perspectief

Atlantic Wall

UITZICHT

130

131

In nieuw perspectief

Atlantic Wall

INGREEP

132

133

In nieuw perspectief

134 Atlantic Wall

DANKWOORD Mijn dank gaat uit naar velen: Mijn commissie: Dingeman Deijs Ronald Rietveld Marieke Timmermans Voor alles wat jullie me hebben bijgebracht in het laatste jaar van de academie. Jullie hebben me geholpen mijn plan naar een hoger niveau te tillen.

Mijn partner in crime, beste vriendin: Willemijn Voor alle mental support, lachen, huilen, nachten doortrekken, biertjes, knuffels, afleiding, maar ook focus en natuurlijk het vertrouwen dat wij samen ‘Kiwi landscape’ tot een werkelijkheid gaan maken.

Mijn familie: Papa, mama & Kiki Voor de mentale en financiële support. Zonder jullie had ik hier nooit aan kunnen beginnen. En voor het volle vertrouwen dat ik altijd mijn hart moet volgen.

Atelier: Jelmar, Thom, Tjeerd, Hein Voor jullie opvang, de koffie, het bier, de gin, de pingpong, de feestjes, de teamspirit, het wij-gevoel, het verhuizen en alvast de reünies.

En al m’n andere lieve vrienden en collega’s!

Dank jullie wel!!

In nieuw perspectief

Mijn lief: Maik Voor de support, voor de ateliervonk, voor het niet scheiden van werk&privé en voor je eindeloze geduld.

Wat fijn dat we onze academie tijd samen afsluiten.

135

Inspired by...

1

Katwijk, Atlantikwall close yp

2017

2

3

Stephan Vanfleteren, Atlantic Wall

2014

4

De onmiddelijke aanleiding tot een oorlog is van ondergeschikt belang.

Men moet zich in zijn ververwijderde oorzaken verdiepen om zijn oorsprong te ontdekken.

Gustave le Bon -

1841 1931

5

Geïnspireerd door... fotograaf Stephan Vanfleteren Dankzij zijn mysterieuze beelden heb ik mij een tijd lang willen verdiepen en vastbijten in de materie van de Atlantic Wall.

Een fascinatie die voor altijd zal blijven.

In dit boekje is een selectie te vinden van beeld en text die mij hebben geïnspireerd.

Het is een blik in mijn gedachtegang.

K. Kool

GRENS ‘Tot hier en niet verder’, een lijn, een stopstreep of een afbakening.

Een ‘dat kan net’ of een ‘dat kan net niet’.

Soms zijn ze er om te overschrijden, soms zijn ze er om stiekem een voetje overheen te zetten.

Soms zijn ze er om tegenaan te trappen en soms zijn ze er om op ruime afstand voor te stoppen.

6

ANTONIEM VAN GRENS ‘Hier, of nog verder’, een open vlakte, een ‘onomheind’ gebied.

Het kan. Alles kan.

Niets staat vast.

Het ligt open, je bent vrij, los, ga je gang.

Ongelimiteerd en onbeperkt, niemand houdt je tegen.

Sterker nog: doe het maar!

Mogelijke woorden voor dit antoniem: mogelijkheid gelegenheid opening of openstelling doorbraak los vrij of vrijblijvend keuze optie kans En in een ander licht: verbinding band contact versmelting

Michelle Brouwer -

2011 2012

7

Stephan Vanfleteren, Atlantic Wall

2014

8

9

Vertel een leugen vaak genoeg, luid genoeg, en lang genoeg en het volk zal je gaan geloven.

Adolf Hitler -

1889 1945

10

Warschau, 1943 11

SyriĂŤ 2016

12

Het zijn wij allen die de oorlog willen en aanvaarden.

Anne Frank -

1929 1945

13

14

Angst verandert niets aan het verdriet van gisteren en lost de problemen van morgen niet op.

Corrie ten Boom -

1892 1983

15

16

17

Peter Zumthor, Model and drawing of Nomads of Atacama Hotel Chile -

2008 2010

18

19

Magdalena Jetelov, Atlantic Wall

1995

Antony Gormley, Another Place

2005

20

21

22

Richard Long, Sahara Line

1988

2 2016 Richard Serra, Nj-

23

24

25

Richard Serra, East-West/West-East

2014

26

What I wanted was a dialectic between one’s perception of the place in totality and one’s relation to the field as walked. The result is a way of measuring oneself against the indeterminancy of the land. As one follows the work farther into the field, one is forced to shift and turn with the work and look back across the elevational drop. From the top of the hill, looking back across he valley, images and thoughts are remembered which were initiated by the consciousness of having experienced them Richard Serra, Shift

1970

27

28

Victoria Siemer, Geometric Reflections

2016

29

2017

Fred Eerdekens, Sentences

30

31 Fred Eerdekens, Sentences

2016

32

We build too many walls and not enough bridges.

Sir Isaac Newton -

1642 1727

33

34

Fabion Burgy

35

In de angst wordt de mens zich bewust van zÄłn vrÄłheid.

Jean-Paul Sartre -

1905 1980

36

37

Miodrag Živković,, Tjentiste War Memorial

1970

Verzet en gehoorzaamheid: de twee deugden van de burger.

Door de gehoorzaamheid verzekert hij de orde; door het verzet verzekert hij de vrijheid.

Alain -

1868 1951

38

39

Andy Goldsworthy

Chuck Douglas, The Maunsell Forts

40

41

42

Javier Lopes & Ramon Pico (ACTA), Algaida Path

2008

43

44

Fear is the main source of superstition, and one of the main sources of cruelty.

To conquer fear is the beginning of wisdom.

Bertrand Russell -

1872 1970

45

46

47

48

Een grens is eigenlÄłk eens wens om verder te gaan Loesje

49

50

Noemie Goudal, Observatories

1844 1900

Friedrich Nietzsche -

Niet slechts het verstand van duizenden jaren, ook hun waanzin breekt aan ons uit.

GevaarlÄłk is het erfgenaam te zÄłn.

51

52

Expose yourself to your deepest fear: after that, fear has no power, and the fear of freedom shrinks and vanishes.

You are free.

Jim Morrison -

1943 1971

53

54

55

Alberto Burri, Grande Cretto

1984

Een idealist gaat dwars door de muur en bezeert zich aan de lucht.

Alfred Polgar -

1873 1955

56

57

58

59

Danny Jauregui, Ruins number one through six

2006

60

Carlo Scarpa, monument Giuseppe Brion

1978

61

62

63

64