Welzijn aan de Dollard Wohlbefinden am Dollart afstudeerwerk Katarina Nรถteberg Master of Urbanism - Academie van Bouwkunst Amsterdam
Colofoon Afstudeerwerk Master of Urbanism Academie van Bouwkunst Amsterdam Juni 2017
Auteur Katarina Nรถteberg katarinanoteberg@gmail.com Mentor
Miranda Reitsma
Commissie Jandirk Hoekstra Mark Eker
Inhoudsopgave Samenvatting 4 Fascinatie 6
Ruimtelijke ingrediënten 40 Voorzieningen 42 Bereikbaarheid 44 Identiteit 46
Probleemstelling grensbarriere 8 Programma zorg 50 Analyse Wie is verantwoordelijk voor de Eems? Einde plangrens: de kenmerken van de grens Demografische uitdagingen
12 14 16
Geschiedenis Ruimtelijk economische tijdlijn 20 Conclusies tijdlijn 22 Veranderende ‘borderscapes’ 24 Opgave 26 Grensoverschrijdende kans: zorg 28 Trends en ontwikkelingen 30 Concept kuuroord 34 Recreatieve netwerken 36
Het ontwerp in drie delen
52
Ontwerp Kuuroord grenspark 54 Zorgstad ‘De Blauwe Stad’ 88 Oogkliniek Weener 108 Dankwoord 134
Samenvatting Opgave Ik begon aan dit project met het idee dat het grensgebied van Groningen (NL) en Ostfriesland (DE) het beste van beide landen zou verenigen. Al snel moest ik constateren dat de plek waar landen in elkaar overlopen vaak niet de plekken zijn ‘waar het gebeurt’. Grensgebieden hebben vaak te maken met economische en demografische uitdagingen. Zo ook deze grensregio. Gedurende het afstuderen kwam ik er steeds meer achter dat de twee landen in mijn projectgebied in veel opzichten met de rug naar elkaar toe staan. Ze maken op meerdere onderdelen niet slim gebruik van elkaar. Mijn opgave draait om de vraag welke ruimtelijke concepten de twee landen sterker samen zou kunnen brengen. Ik ben op zoek gegaan welke kwaliteiten en troeven ze zouden kunnen delen. Hoe kunnen ze elkaar versterken? Ik zou willen dat de fysieke omgeving bijdraagt aan een gezonde, vitale en sociale Eems Dollard regio waarin de lokale bevolking centraal staat. Welke fysieke aanpassingen en/of ingrepen stimuleren op de korte en de lange termijn gemeenschappelijke economische kansen en versterken het imago van de regio? Hoe kan ik een alternatieve economie stimuleren in een gebied dat afhankelijk is van een maakindustrie die sterk onder druk staat?
6
Zorg, recreatie en wellness Zorg, recreatie en wellness vormen de basis voor mijn concept ‘Welzijn aan de Dollard’. Door de bereikbaarheid te verbeteren en voorzieningen op de juiste plekken te ontwikkelen ontstaat de basis voor een regio die grensoverschrijdend samenwerkt. De regio presenteert en ontwikkeld zich op allerlei manieren als een gezonde regio. Niet alleen wordt het gebied ruimtelijk samenhangender maar ook programmatisch. De plaatsen kunnen sterker van elkaar profiteren en elkaar aanvullen. Bijvoorbeeld kunnen patiënten uit het nieuwe ziekenhuis in de Blauwe Stad doorverwezen worden naar de nieuwe spa op de grens om te revalideren. Programma zorg De zorg is een grote sector die sterk in verandering is. Om goed te begrijpen welke ontwikkelingen uit de zorg belangrijk zijn heb ik onderzoek gedaan naar veranderingen en kansen die daarmee ontstaan. Door de krimp en een vergrijzende bevolking ligt veel druk op deze sector. Minder werkende mensen, meer oude mensen en de trend dat meer oude mensen thuis verzorgd moeten worden veranderd de manier hoe zorg georganiseerd is. Tegelijkertijd is de zorg- en welzijnssector een grote werkgever in de regio. Ik zie zorg voorzieningen als meerwaarde voor de stad en de buurt. Zorgtoerisme biedt in deze regio een economische kans. Ik laat in het ontwerp zien hoe de voorzieningen niet
alleen sociaal maar ook een ruimtelijke impact op het gebied kunnen hebben. Drie plekken In drie plaatsen landt het concept ‘Welzijn aan de Dollard’: de Blauwe Stad, Bad Nieuweschans en Weener. Voor de plaatsen heb ik drie ontwerpen gemaakt. De Blauwe Stad wordt een plek die voor zijn omgeving gaat zorgen: er komt het nieuw regionaal ziekenhuis en een zorghotel. Daarnaast wordt de Blauwe Stad beter met Winschoten verbonden waardoor de Blauwe Stad interessanter wordt voor recreatief medegebruik. De bestaande spa van Bad Nieuweschans wordt uitgebreid in de Dollard. De verbinding tussen de bestaande en nieuwe spa wordt veel spannender waardoor het dorp sterker van het omliggende landschap gaat profiteren. De grens gaat als een uitnodigend park functioneren in plaats van een barrière. Weener gaat profiteren van het zorgtoerisme: er komt een oogkliniek aan de rand van de oude haven. Door deze en twee andere verbeteringen in de openbare ruimte krijgt Weener een sterkere band met de rivier. Het stadje wordt interessanter en leefbaarder voor recreanten en bewoners.
Het projectgebied vanuit de lucht
Fascinatie
Net zoals stadsranden een overgang vormen die vaak niet het ene of het andere zijn, is het ook bij een grensregio moeilijk te bepalen waar hij bij hoort. Maar stadsranden zijn ook gebieden waar de potentie is om functies te ontwikkelen die nergens anders heen kunnen. Het wilde westen op de rand. Op een nog kleinere schaal is de landsgrens misschien vergelijkbaar met de middenstrook van de snelweg; een puur functionele lijn die helder maakt hoe de snelweg te gebruiken is. Je hoeft er niet te komen, sterker nog, de middenberm is niet bedoeld om bezocht te worden.
8
blå
rood redd redderbluered der redd rottoerulb rottor redd rood door
blue eulb
blå ålb
rougeeguor rood
blå
Zo heeft ook de grens(regio) een monotone functie gekregen om aan te geven e waar het ene land u e de randen u llAan eindigt en het andere land begint. bb van het land geven we niet zo veel aandacht. En omdat het de outskirts van het land zijn zetten we er dingen neer zonder te kijken wat erachter gebeurt. Maar dat hoeft niet zo te zijn. De stelling van Amsterdam is ook een grenslijn. In deze lijn liggen punten, de forten, die de lijn zichtbaar maken en waarde geven. De stelling van Amsterdam heeft een verbindend karakter, omdat de lijn duidelijk herkenbaar is. Er zit ook programma gekoppeld aan de stelling. Het is een grenslijn met meerdere functies. Maar kan niet ook de landsgrens meer bieden aan de regio? Het contrast van twee verschillende landen, twee verschillende culturen zou toch juist kunnen resulteren in een spannend gebied? Kun je een grensregio laten ontstaan waarin dorpen en steden elkaar aanvullen als je de landsgrens niet meer als rand beschouwt maar als centrum?
rouge rouge schwarz schwarz red z rared whd cser dzreawrhcs rood door rooddoor e rood door blue u b å l lå b l b l dschwarz beured ebleu ulb ze rar whcs redd bleu redder rot tor
ålb
Eigenlijk kom ik nergens vandaan. Ik ben in Duitsland geboren, maar heb de Zweedse nationaliteit. Ik ben in Luxembourg opgegroeid, maar voor mij is dat niet thuis. De plek waar landen in elkaar overlopen zijn vaak niet de plekken ‘waar het gebeurt’. Toch heeft de grens een aantrekkingskracht op mij. Wat gebeurt op die lijn? Bestaat er zoiets als een grensmentaliteit bij de mensen die er wonen? Liggen er twee regio’s aan beide kanten van de grens of bestaat er een grensregio met een eigen identiteit?
red der
bleu uelblred der redder å e u b bl lbb ål tor
ue
blåålb
blåålb
redd
red
Probleemstelling: grensbarrière Grensgebieden staan vaak met de rug naar elkaar toe. Door taal- en cultuurverschillen tussen de twee landen wordt vaak minder van elkaar geprofiteerd vergeleken met regio’s in het binnenland. Steden in het binnenland profiteren van elkaar op het gebied van werkgelegenheid, woningaanbod en werknemers. Steden langs de grens profiteren vaak in veel mindere mate van elkaar. Zo heb ik over Groningen en Ostfriesland gehoord dat er maar weinig Groningers in de industrie van de Meyer Werft en de autoindustrie in Emden werken, niet door gebrek aan banen maar omdat de bemiddeling slecht verloopt en de cultuurverschillen groot zijn. Andere wetgeving en regels aan de overkant van de grens schrikt ondernemers af om grensoverschrijdende zaken te beginnen. De overheden denken (logischerwijs) tot aan de grens en niet verder. Dit belemmerd de economie en kansen in grensregio’s blijven onbenut.
Agglomeraties binnenland 10
Agglomeraties grens
Radiaal systeem
12
Analyse Wa t v o o r r u i m t e l i j k e e n e c o n o m i s c h e c o n s e q u e n c i e s h e e f t d e g re n s v o o r d i t g e b i e d ?
W ie is verantwoordelijk voor de Eems? De Eems Dollard regio is getekend door productie landschappen: havens, energie installaties, zware infrastructuur en intensieve landbouw. Grote dragers van de Groningse en Ostfriese economie bestaan uit de maakindustrie. Deze zit hecht verbonden aan het water van de Eems die deels de grens vormt tussen Duitsland en Nederland. Om de getijrivier bevaarbaar en de havens bereikbaar te houden wordt de rivier regelmatig uitgebaggerd. De rivier is door de jaren heen steeds meer verdiept. Dit heeft fatale consequenties gehad voor de ecologische waarde van de Eems. De NDR (Norddeutscher Rundfunk) bericht dat de rivier zelfs op de laatste plaats staat van alle grote rivieren in Duitsland als het gaat om ecologische waarde. Plannen om de rivier weer tot leven te brengen zijn er genoeg. De WWF heeft in samen-
14
werking met verschillende partijen een toekomstperspectief voor de verbetering van het ecologische evenwicht van de Eems gemaakt. Een aantal jaren geleden hebben landschapsarchitecten van de universiteit Wageningen een indrukwekkend afstudeerwerk ingeleverd. Hierin kwam heel duidelijk naar voren hoe de ecologie van de rivier hersteld zou kunnen worden. Waarom lukt het niet om plannen uit te voeren? Zou het kunnen zijn dat de landsgrens ervoor zorgt dat men op politiek niveau niet tot een integraal uitvoeringsplan komt? Duitsland baggert, Nederland baggert. Een plan zou alleen zin hebben als beide landen actie ondernemen. En dan is er ook nog eens een jarenlang conflict waar in de Eemsmonding de grens nou precies ligt. Kortom: de grens belemmerd voortgang in deze regio.
Rechts: kaart met kenmerken van de industrie in het gebied Links (van links naar rechts): Meyer Werft in Papenburg; deel van de haven van Emden; slib in de Dollard
5
10 km
Einde plangrens: de kenmerken van de grens De grens is geen landschappelijke lijn maar een bestuurlijke, politieke lijn. Eigenlijk zou de grens een onzichtbare lijn kunnen zijn, maar dat is die niet. Voor de politiek en beleidsmakers eindigt de zeggenschap over het landschap aan de grens. Dat is in meerdere opzichten duidelijk te zien. De grens wordt als rand gehanteerd. Er worden bijvoorbeeld windmolens en energiecentrales tegenaan gezet. Functies die elders misschien niet zo gewenst zijn. Het lijkt wel alsof je minder goed over de ruimtelijke kwaliteit hoeft na te denken als het over plannen langs de grens gaat.
16
Zo is in 2013 een grote kolencentrale in gebruik genomen. De centrale ligt op 16 kilometer afstand van het geliefde vakantie eiland en kuuroord Borkum. Ondanks flinke protesten aan de Duitse kant wordt de centrale in de toekomst waarschijnlijk nog verder uitgebreid. Was die situatie anders geweest als de grens er niet had gelegen? Ik denk het wel. Ik denk dat dan een heldere economische inzet op de industrie of het toerisme gepleegd had kunnen worden. Het zou beter zijn voor de regio om een keuze te maken waar de regio voor staat. Waar wil men in de regio trots op zijn?
Demografische uitdagingen Krimp Het gebied is dun bevolkt. De grootste stad in de regio buiten Groningen is Emden en telt rond 50.000 inwoners. De Nederlandse kant is zoals andere grensgebieden in Nederland aan het krimpen. Dat betekent dat niet genoeg kinderen geboren worden om het inwoneraantal in de komende jaren stabiel te houden of zelfs te laten groeien. Krimpregio’s komen dan ook vaak in een negatieve spiraal terecht. Minder jongen mensen, weinig banen, vertrek van jonge mensen, minder vitale regio, nog
minder banen. Er is uitgebreid onderzoek gedaan naar de gevolgen van krimp. De meest belangrijke conclusie voor mij is dat krimp niet omkeerbaar is. Als uitgangspunt voor het ontwerp ben ik er dan ook van uitgegaan dat krimp een gegeven is waar ik mee ga ‘dealen’. Mijn paper over krimp zit als bijlage in dit document.
minder kinderen geboren. Dat betekent dat verhoudingsgewijs het aantal oudere mensen in de samenleving toeneemt. Dit heeft gevolgen op onze maatschappij en de manier hoe we bijvoorbeeld onze zorg georganiseerd hebben. In de grafieken is te zien dat zowel Groningen en Niedersachsen aan het vergrijzen zijn. De bevolkingssamenstelling verschilt dan wel iets, maar in beide gebieden rondom de grens zal het aantal ouderen in de bevolking in te toekomst verder toenemen.
Vergrijzing Grote delen van Europa zijn aan het vergrijzen. Onze leeftijdsverwachting stijgt en er worden
100
100
95
95
90
90
85
85
80
80
75
75
70
70
65
65
60
60
55
55
50
50
45
45
40
40
35
35
30
30
25
25
20
20
15
15
10
10
5
mannen
Schaalvergelijking met de agglomeratie van Amsterdam (in het grijs)
18
Leeftijd
5
vrouwen
Bevolkingsopbouw (2015) van de provincie Groningen met verwachte ontwikkeling (20 jaar)
mannen
Leeftijd
vrouwen
Bevolkingsopbouw (2015) van het land Niedersachsen met verwachte ontwikkeling (20 jaar)
Bevolkingsontwikkeling van 2008 - 2018 meer dan 5% krimp 1,5% tot 5% krimp tot 1,5% krimp tot 1,5% groei 1,5% tot 5% groei 5% tot 10% groei
De kaart uit 1827 geeft een indruk hoe het R(h)eiderland eruit gezien heeft voordat de Dollard ontstond in 1277. De later verdronken dorpen zijn goed zichtbaar. Het reiderland (Rheiderland in duits) is een streek die vandaag deels in Duitsland en deels in Nederland ligt. 20
Geschiedenis van de grens Wa t v o o r r u i m t e l i j k e e n e c o n o m i s c h e c o n s e q u e n c i e s h e e f t d e g re n s o p d i t g e b i e d ?
Ruimtelijk economische geschiedenis Ruimtelijk economische veranderingen De tijdlijn is ingedeeld in landschappen die aan beide kanten van de grens liggen en zich natuurlijk niets van de grens aantrekken. Het onderzoek over ruimtelijk economische ontwikkelingen is uiteenlopend. Het gaat over de strijd tegen het water, het maken van land, en de industriĂŤle en technologische voortgang in de landbouw en de havens. Interessant is dat veranderingen en voortgang bijna nooit precies paralel in de tijd liepen. Zo waren er tijden dat er in Groningen amper nog hoogveen was terwijl in men in het Emsland amper begonnen was met het afgraven. Andere veranderingen kwamen dan wel weer tegelijkertijd zoals bijvoorbeeld het spoor.
De eerste industrialisatiefase (1855 - 1900)
Scheepswerf Houtzagerij / molen
Politieke geschiedenis Ook heb ik in beeld gebracht bij welke landen Ostfriesland en Groningen door de tijd heen hoorden. Een bewustwording voor mij was dat Nederland al sinds 1839 met de huidige contouren bestaat. Duitsland daarentegen is een jong land. Ostfriesland hoorde door de tijd heen bij heel veel verschillende rijken en landen, waardoor ook economische vooruitgang soms lang op zich liet wachten.
De verdergaande industrialisatiefase (1900 - 1950) 22
Stoomgemaal Strokartonfabriek
Andere fabriek (aardappelzetmeel, steenfabriek) TracĂŠ stoomtram
Ems - Dollart estuarium
1500
1550
1600
1650
1700
1750
1800
1900
1850
1925
1950
Ausbaggern Unterems (1898)
Nesserlander Höft (1583)
Zweite Cosmasund Damianflut (1509)
Weihnachtsflut (1717)
Februar-flut (1825)
2000
1975
Unteremsvertiefung auf 6m Tiefe (1985-1985)
2050
Aussenemsvertiefung auf 14m Tiefe (2015)
Wehr bei Gandersum (2002)
Februarflut (1962)
Wehr Hebrum (1890)
2025
Dijkversterking (1970 - 1980)
Opening Eemshaven (NL) (1973)
Klei(polders) (Marsch)
Dollardpolders (1600 - 1923)
Groei Emden (DE) (1895)
VW autohaven Emden (DE) (1964)
Ijzer en Staalhaven Emden (DE) (1913 - 1926)
Offshore windpark Emden (DE) (2000)
Emder Fahrwasser (DE) (1846)
Ems Jadekanal (DE) (1887) Aardgasveld Slochteren (sinds 1960)
Randveen
ruimtelijk economische ontwikkeling
Scheepsbouw Groningen (1819 - 1860)
Spoorverbinding met Westfalen (DE) (1855)
Eemskanaal (NL) (1866- 1867)
Spoorverbinding Groningen - Winschoten (NL) (1868)
Winschoterdiep (NL) (1618- 1628)
Strokartonfabrieken (1880 - 1960)
Hollandgängerei (1700 - 1875)
Bloei scheepsbouw Papenburg (1868)
Papenburg (1631) Grossefehn (1633)
Oude Pekala (1599)
Hoogveen
De Blauwe Stad (1990)
DortmundEms-Kanal (DE) (1899)
Specialisatie op cruiseschepen (sinds 1980)
Küstenkanal (DE) (1935)
Oude Veenkolonieen (NL) (1600 - 1800)
Moorkolonisation Emsland (DE) (rond 1788)
Bloei Oostfriese veengebieden (DE) (1800 - 1850)
Innere Kolonisation Emsland (1925-1933)
Emsland nationaal crisisgebied (1947) normalisering Eems ophogen dijken elektrificatie (1950)
Zand (Geest)
Aardappelzetmeelfabrieken (1840 - 1980)
Beschikbaarheid kunstmest (1870)
Dienstsector concentreerd banen op enkele plaatsen (1960)
Verdubbeling bevolking Groningen (1875 - 1914)
Zugehörigkeit Ostfrieslands
1550
1600
1650
1700
1750
1800
Preussen (1744 - 1806) Ostfriesische Grafschaft (1464 - 1744)
1900
1850
Preussen (1813 - 1815)
Preussen (1867 - 1871)
Königreich Königreich Hannover Holland (1815 - 1866) (1807 - 1813)
1925
1950
Weimarer Republik (1918 - 1933)
Deutsches Reich (1871 - 1918)
1975
2000
2025
2050
Bundesrepubliek Deutschland (seit 1957) Deutsches Reich (1933 - 1945)
Eems Dollard estuarium Zugehörigkeit Groningen
politieke ontwikkeling
1500
Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (1581 - 1795)
Koningrijk Holland (1807 - 1813)
Spaanse Nederlanden (1556 - 1715)
Dollardpolders (Marsch)
Nederland (sinds 1839 )
Randveen
Bataafse Koningrijk der republiek Nederlanden (1795 - 1806) (1807 - 1839)
Zand (Geest) Hoogveen (Moor) 1500
1550
1600
1650
1700
1750
1800
1850
1900
1925
1950
1975
2000
2025
2050
Conclusies tijdlijn Industrialisatie gaat gepaard met landbouw
Spoorverbinding Groningen - Winschoten (NL) (1868)
Bloei landbouwindustrie Groningen
(Landbouw)crisis zorgt voor enorme werkloosheid
?
Spoorverbinding met Westfalen (DE) (1855)
Pre-industrialisatie fase: gebieden liggen geïsoleerd in hun land en drijven handel met elkaar. (Hollandgängerei, polders, transport over water)
Industrialisatie ontwikkelt zich min of meer los van de landbouw
24
Bouw kanalen om handel met zuiden en oosten te versterken
Emden hard getroffen door Tweede wereldoorlog
Groningen: probleemregio, overheid investeert in regio
Uitbreiding haven Delfzijl, Eemshaven, Blauwe Stad
? Op welke onderdelen kunnen de regio’s samenwerken?
Ostfriesland & Emsland: probleemregio’s, overheid investeert in regio
Uitbreiding haven Emden, bevaarbaarheid Eems
Ve r a n d e r e n d e ‘ b o r d e r s c a p e s ’
Nieuw Statenzijl (Oud) Statenzijl Nieuweschans Boonenschans
Oudeschans
(Neu)Rhede
1674
1850
1910
Van schansen, water en kronkelende wegen naar snelwegen, rechte kanalen en windmolens. Het beeld van de grens is behoorlijk veranderd. Boven is een afbeelding van de inmiddels verdwenen Booneschans te zien. Op de achtergrond de Dollard.
Het is belangrijk om te realiseren dat een groot deel van de grens in deze regio lange tijd niet toegankelijk was. Aan de noordkant liggen de Dollardpolders (1600 - 1875) en aan de zuidkant van het projectgebied ligt het in 1850 nog grotendeels onontgonnen hoogveen.
Te zien is dat er een nieuwe sluis (Nieuw Statenzijl) is toegevoegd. De spoorlijn is gereed en daarmee meteen een nieuwe overgang. De structuren van de schansen zijn al minder goed herkenbaar.
De oudste wegen over de grens zijn de grensovergang bij Oudeschans (Bellingwolde) en de overgang bij de niet meer bestaande Boonenschans. De oversteek bij Nieuweschans is ontstaan toen de omliggende polders in gebruik werden genomen. De verbinding bij Statenzijl is meer van technische aard. Duitsland maakt ook gebruik van de sluis.
Er is een nieuwe oversteek bijgekomen in het hoogveen! Deze zal later belangrijker worden dan de oude oversteken. Aan beide kanten van de grens staan grenskantoren. Het ontginnen van het veen vormt ook een grens tussen toegankelijk en ontoegankelijk.
26
1940
Nieuw Statenzijl
Nieuw Statenzijl
Nieuw Statenzijl
(Oud) Statenzijl
(Oud) Statenzijl
(Oud) Statenzijl
Nieuweschans
Nieuweschans
Nieuweschans
Boonenschans
Boonenschans
Boonenschans
Oudeschans
Oudeschans
Oudeschans
(Neu)Rhede
Door de Eerste en de Tweede Wereldoorlog en de landbouwcrisis is er tamelijk weinig veranderd in het gebied. Tussen 1910 en 1940 is het hoogveen aan de Nederlandse kant verder ontgonnen en zijn er verbeteringen aan het watersysteem uitgevoerd. Het hoogveen is daarentegen onaangetast en het gebied blijft ontzettend arm.
1980
(Neu)Rhede
Na de oorlog wordt in Nederland begonnen met de aanleg van de snelweg. Deze eindigt in eerste instantie aan de grens. Duitsland doet zijn deel pas jaren later. Het watersysteem in Nederland wordt verder verbeterd. Bellingwolde is aanzienlijk gegroeid. Na de oorlog wordt het Emsland als crisisgebied uitgeroepen. Er wordt veel geld vrijgemaakt om huizen te moderniseren (riool + elektra) en wegen aan te leggen om het gebied beter te ontsluiten.
2015
(Neu)Rhede
De A31 is aangelegd en zorgt in een keer voor een noord-zuidverbinding die er nooit zo duidelijk was. (muv vaarwegen over de Eems). De snelweg wordt voor een groot deel door Nederland betaald. Een andere enorme ontwikkeling is het rechttrekken van de Westerwoldse Aa en daarmee ook het rechttrekken van de grens. Een nieuwe sluis wordt aangelegd (Nieuw Statenzijl). In Duitsland heeft de Energiewende zijn sporen aan de grens achtergelaten.
? Welke ruimtelijke concepten kunnen ze met elkaar delen of van elkaar lenen?
28
Welke fysieke aanpassingen en/of ingrepen stimuleren op de korte en de lange termijn gemeenschappelijke economische kansen en versterken het imago van de regio?
Opgave
Grensoverschrijdende kans: zorg Veranderende sector De zorgsector biedt in meerdere opzichten een grote kans voor de regio. De vergrijzing en de krimp zorgen ervoor dat een verandering in de zorg noodzakelijk is. Niet voor niets worden twee ziekenhuizen in de regio (Delfzijl en Winschoten) samengevoegd tot een nieuw ziekenhuis in Scheemda langs de snelweg. Het ziekenhuis moet goed bereikbaar zijn. In een interview werd een keer gezegd: ‘je moet er snel kunnen komen en snel weer naar huis gaan.’ Meer oude mensen met een krimpende bevolking is ook in sociaal opzicht een grote uitdaging. Ik wil de zorg gebruiken om plekken te verbeteren en sociale verbindingen te versterken.
Zorg als werkgever De zorg is een grote werkgever in de regio. In de grafieken van het CBS is te zien dat zorg juist in krimpgebieden niet alleen belangrijk is, maar ook een van de weinige sectoren is waar weinig banen verloren zijn gegaan de afgelopen jaren. Dat betekent ook dat er veel mensen in de zorg zijn opgeleid.
bijna 16 duizend banen verdwenen. De sector die in dezelfde periode verreweg de sterkste Verschillende systemen groei doormaakte was de gezondheidsen welzijnszorg. In de zorgsector kwamen er bijna 100 duizend banen bij, een groei van ruim 8procent. Duitsland en Nederland hebben zeer verschillen-
de zorgsystemen. Juist dichtbij de grens bieden deze verschillende mogelijkheden. Behandewaar in Nederland lange wachtrijen 6. lingen Lichte krimp zorgsector en voor zijn kunnen in Duitsland onmiddellijk uitgevoerd sterkere krimp onderwijs in worden. En andersom zijn er in Nederland kennis krimpregio’s en behandelmethoden die je in Duitsland niet hebt. Deze verschillen kunnen doelmatig ingezet Deze verschuivingen in werkgelegenheid zijn met het oog op de krimpregio’s van belang, omalshet zorg indedeze regiovan tealle omdat worden zowel de industrie de zorg sterktoerisme verankerd zijn in arbeidsmarkten zes regio’s. Daarnaast is de bouwsector in Zuidoost-Drenthe en de Achterhoek vrij sterk laten opbloeien. vertegenwoordigd.
Opvallend is dat het aantal banen in de ‘groeisector zorg’ in de krimpgebieden licht is gedaald. In de sectoren waar de werkgelegenheid landelijk gezien terugliep, nam het aantal banen in de krimpgebieden naar verhouding sterker af dan gemiddeld. Zo ging in de krimpgebieden 11 procent van de banen in het onderwijs verloren, tegenover 3procent over heel Nederland.
6.0.1 Mutatie van het aantal banen naar sector, krimpregio's en Nederland totaal, 2008–2014, in procenten 4.0.1 Aandeel van de totale werkgelegenheid in speci ieke bedrijfstakken, 2008
% 10 5
Bouwnijverheid
0 –5
Onderwijs
–10 –15
Industrie
–20 –25
onderzoek, financiële instellingen en
–30
Gezondheids- en welzijnszorg 0
Nederland totaal
5
10
15
Krimpregio's
Banen in krimpgebieden in 2008 Er zijn ook sectoren die juist ondervertegenwoordigd zijn in alle krimpregio’s. Dit geldt
Industrie
Bouw
Spec. Dienstverlening
Onderwijs
Zorg
20
Krimpregio's
Overige regio's
Ontwikkeling banen 2008 - 2014
bron: CBS
In de industrie lag het krimpcijfer iets onder het landelijke gemiddelde, in de bouw was er
30
2008–2014: minder banen
CBS | Sociaaleconomische trends, december 2015 | 15
12
5
10 km
Tr e n d s e n o n t w i k k e l i n g e n : z o r g t o e r i s m e
0
500
1.000
1.500
2.000
2.500
3.000
0
500
1.000
1.500
2.000
2.500
Stationaire opnames Behandeling dagdeel 0
Behandeltraject via huisarts (NL) of direct naar specialist (DE)
26.241 bron:32 Modell Niederlande – ein Vorbild für die stationäre Versorgung in Nordrhein-Westfalen? door Nico Reinke/Mirko Miliniewitsch
4.302
500
1.000
1.500
2.000
2.500
3.000
Stationaire opnames ziekenhuizen (2011)
3.000
26.241
78% 59%
4.302
Aantal planbare behandelingen binnen eerste maand behandeld
26.241 Orthopedie (heup, knie); oogheelkunde (staar); urologie; vaatchirugie
4.302
78%
Beschikbare ziekenhuisbedden per 1000 inwoners (2013)
rehabilitatie; physiotherapie; kardiologie; psychologie
59%
Meest voorkomende behandelingen zorgtoerisme
0
500
1.000
1.500
2.000
2.500
3.000
Tr e n d s e n o n t w i k k e l i n g e n : e e n z a a m h e i d
80-plussers
80-plussers in verzorgingshuizen
Gev
2000 500.000
102.000 2016
7 2010 648.000
34
90.000
Gevoelde eenzaamheid Gevoelde eenzaamheid
Door de sluiting van verzorgingshuizen Door de sluiting van verzorgingshuizen zien zij in de praktijk dat ouderen zien zij in de praktijk dat ouderen slechter eten en drinken, geestelijk slechter eten en drinken, geestelijk achteruit gaan en dat hun achteruit gaan en dat hun mantelzorgers overbelast raken. mantelzorgers overbelast raken.
50%
2016
60%
50%
60%
2016 75-85 jaarigen
85+
75-85
jaarigen
jaarigen
85+
jaarigen
Concept kuuroord
Borkum begin vorige eeuw
Het strand van Borkum (DE)
Naast de zorg zijn er ook nog andere economische sectoren die bruikbaar zijn voor mijn concept. Zo heb je bijvoorbeeld in Duitsland een rijke traditie van kuuroorden. Een oud geliefd kuuroord is het waddeneiland Borkum (zie foto’s). Het interessante aan het concept van kuuroorden is dat ervan uit gegaan wordt dat je niet alleen door een bepaalde behandeling gezond wordt maar dat een helende omgeving meehelpt om beter te worden. In Duitsland worden certificaten uitgedeeld voor officiÍle kuuroorden die aan strenge eisen moeten voldoen.
Deels is dit concept al geleend door het buurland. In de jaren 80 is in Nieuweschans mineraal bronwater in de bodem aangetroffen. Er is toen met de bouw met de bouw begonnen van Fontana, een bad- en wellnesscentrum. De plaatsnaam werd veranderd in Bad Nieuweschans. Fontana trekt per jaar veel bezoekers naar het kleine plaatsje en vormt een belangrijke economische motor. Er wordt zelfs gekeken of de spa niet uitgebreid kan worden.
36
Bad- en wellnesscentrum Fontana in Bad Nieuweschans - uitbreiding in de planning
Het meest zuidelijke punt van de Dollard (7 km vanaf Bad Nieuweschans)
Borkum
Nieuw Statenzijl Bad Nieuweschans
Recreatieve netwerken Fietsvakanties Ostfriesland is een streek waar mensen graag op vakantie gaan. De kust en de Waddeneilanden zijn aantrekkelijk en het rurale landschap wordt veel gebruikt voor fietsvakanties. Veel mensen fietsen langs de rivieren. Zo zijn er ook een aantal routes langs de Eems. De historische dorpen langs de Eems zijn een bezienswaardigheid. Maar ook als je vanuit de Randstad naar het oosten fietst doorkruis je waarschijnlijk Groningen en Ostfriesland. Er zijn leuke pontjes over de Eems en meerdere boten vanuit het gebied naar Borkum. De Blauwe Stad is in de laatste jaren steeds meer uitgegroeid tot een watersportgebied.
38
Doodlopende routes Ook als het over recreatieve netwerken gaat vormt de grens een barrière. Veel routes stoppen bij de grens en de beperkte oversteken maken rondjes in de grensstreek minder interessant. Er zijn zo weinig oversteek punten over de grens dat je heel vaak weer terug moet naar Bad Nieuweschans om de grens over te steken (zie tekening hiernaast). Dit is jammer want je mist interessante rondjes en slaat waarschijnlijk de mooiste stukken over. Ik denk dat het gebied zich voor recreanten het beste als een geheel kan presenteren, maar daar moet dan ook de fysieke ruimte op afgestemd worden. Er valt nog veel winst te boeken.
Bewoners en bezoekers bij elkaar opgeteld meer kritische massa voor dunbevolkt gebied
5
10 km
Een veelzijdig concept Mijn concept voor de regio heet ‘Welzijn aan de Dollard’. Het gaat niet alleen om zorg voor de bewoners maar heeft ook betekenis voor bezoekers die in het gebied komen recreëren. Beide landen kunnen hier op hun eigen manier en vanuit hun eigen kwaliteiten en tradities aanhaken en ervan profiteren. Het concept is bewust vrij breed gekozen. In de regio worden economische sectoren vaak gescheiden benaderd. Ik denk dat juist in gebieden die toch al vrij dunbevolkt zijn de kunst erin bestaat om sectoren slim met elkaar te combineren. Alleen ingrepen die op verschillende schaalniveaus voordelen bieden hebben echt bestaansrecht. Ik laat bij alle drie ingrepen zien dat mijn ontwerp niet alleen voor de plek zelf verbetert maar ook voor de hele regio voordelen heeft. Door bezoekers en bewoners op dezelfde plekken te faciliteren ontstaat meer draagkracht. Een ander voordeel van een breed concept is dat er steeds weer nieuwe ingrepen, ideeën en initiatieven aan toegevoegd kunnen worden. Het ontwerp is dan ook zeker niet in een keer uitvoerbaar en kan in de toekomst verder uitgebreid worden. Voedsel en energie zijn belangrijke thema’s voor de regio en zouden in de toekomst ook in mijn concept geïnteresseerd worden.
Zorg
Ui
Welzijn aan de Dollard
Aus
tausch
Wellness
40
twisseling
Recreatie
Ruimtelijke ingrediënten
Bij bereikbaarheid en toegankelijkheid heb ik onderzocht op welke manieren het bereikbaar is. Ook heb ik bij de detailuitwerkingen erop gelet of het gebied wel toegankelijk is.
De band van steden en dorpen aan de snelweg is een gebied wat uitstekend bereikbaar is en wat al een heleboel voorzieningen heeft. Ook is het gebied landschappelijk interessant omdat het tussen de polders en de hogere gronden ligt. Dit is dan ook het gebied waar ik verder op in ga zoomen (zie kaart rechts) Vo o r z i e n i n g e n / programma
Zorg
Ui
twisseling
Bereikbaarheid / toegankelijkheid
Wellness
42
Recreatie
Welzijn aan de Dollard
Met identiteit en landschap bedoel ik wat ook vaak als genius loci wordt aangeduid. Wat is de ziel van het gebied? Wat schept identiteit en waar zijn mensen echt trots op?
tausch
Voorzieningen en programma zijn bijvoorbeeld onmisbaar als je het hebt over het concept. Met name voorzieningen die echt uniek zijn voor dit gebied en waarmee het gebied zich kan onderscheiden zijn interessant.
Een andere belangrijke vraag is hoe groot is ‘Welzijn aan de Dollard’? Om er een ontwerp van te kunnen maken was het voor mij belangrijk om verder in te zoomen.
Aus
Om zorg, wellness en recreatie concreter en vooral ruimtelijker te maken heb ik thema’s samengesteld waarop ik het gebied kan toetsen. Met behulp van deze ‘ruimtelijke ingrediënten’ heb ik een regionaal overzichtsplan gemaakt. In eerste instantie heb ik met behulp van de drie ingrediënten de regio geanalyseerd. Ik heb aandachtspunten geformuleerd die aangeven wat nodig is om het concept tot leven te brengen.
Identiteit / landschap
Vo o r z i e n i n g e n / programma
Bereikbaarheid / toegankelijkheid
Identiteit / landschap
Vo o r z i e n i n g e n Ik heb verschillende voorzieningen in kaart gebracht. In het rood zijn ziekenhuizen, huisartsenposten, apotheken en medische centra te zien. In het geel zijn voorzieningen in kaart gebracht die met recreatie te maken hebben. Dat zijn bijvoorbeeld jachthavens, musea, stranden, natuurgebieden, surfgebieden en plekken waar boten verhuurd worden. Ik heb ook gekeken waar zich voorzieningen bevinden die met het ‘daily urban system’ te maken hebben. Dat zijn bijvoorbeeld supermarkten, winkels en scholen. Het valt op dat er drie plaatsen zijn waar veel verschillende functies bij elkaar komen: de Blauwe Stad, Bad Nieuweschans en Weener. Het clusteren van verschillende types voorzieningen op dezelfde plek heeft een positieve impact. Een interessant voorbeeld is de Blauwe Stad. De Blauwe Stad was ontworpen als natuurgebied met vijf villawijken. Er zijn maar heel weinig kavels verkocht, in een wijk is er maar een kavel verkocht. Maar het maken van de Blauwe Stad heeft wel iets opgeleverd voor omliggende dorpen. Door de Blauwe Stad zijn zich veel meer verschillende functies hier gaan vestigen. Het verbreden van de diversiteit van de voorzieningen zie ik dan ook juist als een belangrijke opgave voor mijn ontwerp.
44
Voorzieningen van verschillende functies liggen vaak gescheiden van elkaar.
Door verschillende functies te clusteren worden gebieden veelzijdiger gebruikt.
Bereikbaarheid De dorpen en steden aan de snelweg en aan het spoor zijn heel goed bereikbaar. Bereikbaarheid per auto is voor een zorgregio heel belangrijk. Maar ik wil ook de belevingswaarde van het gebied verbeteren en ervoor zorgen dat mensen met de fiets door de regio bewegen. Door de grens zijn er echter weinig oversteekmogelijkheden. De oversteekmogelijkheden die er zijn, zijn vaak optimaal ingericht voor de auto.
Zorg
Snelheid 46
Wellness
Recreatie
Belevingswaarde
De auto is heel dominant in de regio. Een regio waar met name ruimte is voor de auto is geen gezonde regio.
Het is wenselijk om een grensoverschijdend fijnmazig recreatie netwerk voor fietsers en voetgangers vorm te geven.
Identiteit: bewegen langs de lijnen van het landschap
48
naar PolderfĂźrsten
Van Herenboeren
De regio heeft een rijke geschiedenis. Langs de linten en kanalen proef je nog de glorie van de tijd dat de boeren steenrijk en machtig waren. Prachtige boerderijen, de overdonderende wijdheid, oude strokartonfabrieken en een ingenieus ontworpen watersysteem. Het is een feest om op de dijken en linten te fietsen en de geschiedenis te aanschouwen.
Veel karakteristieke structuren zijn verdwenen. Nieuwe structuren maken de geschiedenis van het landschap onleesbaar.
Het recreatieve netwerk kan een manier zijn om oude structuren weer tot leven te brengen.
Drie plekken op een lijn
Fysiek verbonden De drie plekken Blauwe Stad, Bad Nieuweschans en Weener zijn fysiek met elkaar verbonden. De drie plaatsen zijn via de snelweg en het spoor heel direct verbonden. Veel interessanter en bruikbaarder voor de recreatieve netwerken zijn de oude linten en dijken die de plekken ook met elkaar verbinden maar soms door de tijd heen zijn verdwenen. Om hier echt een netwerk van te maken is dan ook de opgave voor mijn project.
Elke plek eigen context De ruimtelijke context en opgave is per plek heel verschillend. Zo ligt de Blauwe Stad tegen Winschoten aan maar maakt niet onderdeel uit van het stedelijke weefsel. Ook ligt er voor de Blauwe Stad een opgave hoe het gebied in de toekomst invulling moet krijgen als de kavels niet verkopen. Bad Nieuweschans zou een echt kuuroord kunnen worden. De link met de Waddenzee speelt hierin een essentiĂŤle rol. Weener heeft potentie om de identiteit als plaats aan de rivier de Eems verder te versterken. Voor Weener liggen er kansen op het gebied van zorgtoerisme.
50
Programmatisch verbonden De plekken zijn niet alleen fysiek maar ook programmatisch verbonden. Wat is dat programma?
50%
60%
Programma zorg 2016
75-85 jaarigen
85+
jaarigen
Zorgstad De Blauwe Stad
mheid
Door de sluiting van verzorgingshuizen zien zij in de praktijk dat ouderen slechter eten en drinken, geestelijk achteruit gaan en dat hun mantelzorgers overbelast raken.
%
+
en
Ziekenhuis als snelweglocatie
Een zorghotel dat voor zijn omgeving zorgt
52
50%
2000 500.000
102.000 2016 75-85 jaarigen
2010 648.000
90.000
Oogkliniek Weener
26.241
Oogkliniek
4.302
Ziekenhuis in het groen van de Blauwe Stad
26.241 Orthopedie (heup, knie); oogheelkunde (staar); urologie; vaatchirugie
4.302
78% 59%
85+
jaarigen
Het ontwerp in drie delen De Blauwe Stad De Blauwe Stad wordt een plek die voor omliggende bewoners zorgt. Het zorghotel en het ziekenhuis geven aanleiding om ook de verbindingen met Winschoten te verbeteren. Beide voorzieningen hebben betekenis voor de omliggende bewoners maar zullen ook mensen van de grotere regio aanspreken om naar de Blauwe Stad te komen. De twee voorzieningen geven ook aanleiding om verder te kijken hoe de Blauwe Stad echt een plek wordt waar je graag oud wil worden.
54
Bad Nieuweschans - kuuroord grenspark Bad Nieuweschans wordt het hart van een bijzonder park op de grens. Ten zuiden van Bad Nieuweschans ligt al een fantastisch natuurgebied. Ten noorden ligt de opgave hoe de band met de Waddenzee versterkt kan worden. Er komt in de Dollard een exclusieve uitbreiding van de bestaande spa om deze band te versterken. Het grenspark nodigt uit om het gebied op allerlei manieren te doorkruisen.
Weener Weener krijgt een veel sterkere identiteit als prachtig stadje aan de Eems. Daarnaast zullen mensen uit de regio en daarbuiten naar Weener komen om zich te laten behandelen in de oogkliniek. Ook het bestaande ziekenhuis kan hiervan profiteren. Mensen die voor een behandeling naar Weener komen, kunnen ook genieten van de opgeknapte stad.
nd (o u
nd b lij
behande n i l
in
Oogkliniek inzetten om de uitstraling van de plek en de recreatie mogelijkheden te versterken.
g
Oude structuren worden weer beleefbaar gemaakt en krijgen een nieuwe betekenis als recreatienetwerk. Spa als nieuwe attractie.
n
orden ) w
Ziekenhuis en zorghotel zo ontwikkelen dat ze ruimtelijk en sociaal mensen en wijken met elkaar verbinden.
zo ge
ve
d
zo e g
nd b lij
ve
zo e g
56
n
Oude structuren worden weer beleefbaar gemaakt en krijgen een nieuwe betekenis als recreatienetwerk. Spa als nieuwe attractie.
Kuuroord Grenspark
De geschiedenis beleven Het volgen en beleven van de geschiedenis van de regio wordt door de grens belemmerd. Naast het zeer beperkte aantal oversteken weerhouden ook de verschillende fietssystemen mensen ervan de regio te bezoeken. In Nederland fietsen veel mensen met knooppuntenroutes. In Duitsland zijn aangewezen routes gebruikelijk. Deze systemen sluiten niet op elkaar aan. Hierdoor is het lastiger grensoverschrijdende tochten te plannen. Mijn concept voor een samenhangend recreatiesysteem is dat je de linten en dijken ook over de grens kan volgen. Ik wil dat de Blauwe Stad en de prachtige dorpen aan de Eems via de dijken en linten van de polders met elkaar verbonden zijn. Hierdoor ontstaan veel verschillende rondjes en dagtochten. Hiervoor gaan twee historische oversteken die door de tijd heen verdwenen zijn weer open. De oversteek bij Oud Statenzijl is verdwenen toen de Westerwoldse Aa recht getrokken werd. De oversteek bij de Bonenschans werd verwijderd toen de snelweg in gebruik werd genomen (zie ook analyse geschiedenis p.24). De twee oversteken verbinden twee interessante delen met elkaar. De grens zelf wordt een bijzonder grenspark dat Groningen en Ostfriesland verbindt.
58
21
75
22
20
23 24
Overgang (Oud) Statenzijl
25
26
Overgang Boonenschans
Overgang Boonenschans
Overgang (Oud) Statenzijl
Een fijnmazig netwerk Door het openen van meer oude oversteken kan het landschap op een andere manier beleefd worden. De Duitse en de Nederlandse polders zijn bijvoorbeeld ongeveer in dezelfde tijd gemaakt maar hebben zich door de tijd heen verschillend ontwikkeld. Het is zeker een toegevoegde waarde om dit ook te kunnen beleven.
Kanalpolder (DE)
60
Stadspolder (NL)
5
10 km
Hoe ‘Bad’ is Nieuweschans? Het bad ligt aan de rand van het dorp in een parkachtige omgeving en heeft maar weinig relatie met het omliggende open landschap van de polders. Ook besef je in Bad Nieuweschans op geen enkele manier dat je maar op 7 kilometer van de de Waddenzee bent. Nieuweschans had lange tijd geleden een sterke relatie met het water van de Dollard. Met elke polder die erbij kwam is de afstand groter geworden. Maar hoort de zee niet bij een kuuroord? Hoe zou deze relatie weer hersteld kunnen worden?
Tegenwoordig proef je de zee niet meer, maar tijdens de Tachtigjarige oorlog lag Nieuweschans omgeven van water; op de achtergrond is de Dollard te zien.
62
1877 1870
1796 1752
1740
1676
1550
1707
1802
Bad Nieuweschans
Noord
Zuid
7 km vanaf Dollard
Een zilt grenspark Naast herstelde oost - westverbindingen wil ik ook de relatie tussen Bad Nieuweschans en de Dollard versterken. De Westerwoldse Aa mondigt bij Nieuw Statenzijl in de Dollard. Echter oogt de rivier tegenwoordig meer als een kanaal. Dit was niet altijd het geval. Het kanaal is in de jaren 80 van de vorige eeuw recht getrokken. Het karacter van een meanderende rivier die op weg naar de zee is wil ik weer terugbrengen.
Daarnaast komt een uitbreiding de spa ‘Fontana’ in de Dollard, in het open landschap te staan. De uitbreiding van de spa komt op palen te staan. Het gebouw wordt dusdanig hoog dat het vanaf de andere kant van de dijk al zichtbaar is. Het gebouw krijgt een maritieme uitstraling waardoor de link met de Waddenzee verder versterkt wordt.
Rechts: ligging zilt grenspark Links (van links naar rechts): referentiebeelden uitbreiding spa; luchtfoto van de kanalisatie van de Westerwoldse Aa Leuchtturmdenkmal Obereversand - Google Maps
turmdenkmal Obereversand
Opnamedatum afbeelding: nov. 2015
oude landsgrens
Afbeeldingen kunnen auteursrechtelijk zijn beschermd.
64
31467826/place/ChIJmyzk49KhtkcRqVCXnXiWh94/@53.7489794,8.3471905,3a,75y,90t/data=!3m7!1e2!3m5!1s-KKooFBIRAdc%2FVlf9X1Pf4yI%2FAAAAAAAAKS4%2FzX1...
1/2
nieuwe landsgrens
Noord West
Oost Zuid
Een zilt grenspark In het ontwerp worden oude en nieuwe elementen door elkaar gemengd. Kenmerkend voor het Nederlandse deel van de grens is dat er in het verleden veel relicten ‘opgeruimd’ zijn. Dijken zijn afgegraven, overbodige wegen weggehaald. Ik wil in het ontwerp juist weer de geschiedenis zichtbaar maken door de oude ligging van de Westerwoldse Aa terug te brengen en de huidige ligging zichtbaar te houden als een eigen watersysteem. De huidige
66
rechte delen worden als het ware door de nieuwe dijk doorsneden. De rivier krijgt veel meer ruimte dan in de huidige situatie. Op dit moment heeft het gebied vaak last van te hoge waterstanden omdat de rivier helemaal ingesnoerd is. Daarom is het ook vanuit veiligheidsoverwegingen verstandig om de rivier meer overstromingsruimte te bieden.
Binnen het ontwerp heb ik drie delen uitgewerkt: de spa in de Dollard, de aansluiting van de pier op de primaire waterkering en de nieuwe verbinding bij Oud Statenzijl. De verbinding wordt gemaakt met een nieuwe brug.
Spa in de Dollard
Nieuw Statenzijl aansluiting pier aan dijk
Oud Statenzijl en nieuwe brug
0
1 km
Routes nu en straks Huidige situatie In de huidige situatie loopt de Eems Dollard op een autoweg aan de Duitse kant van de grens (zie foto rechts). Het is op maar zeer weinig plekken mogelijk om Ăźberhaupt bij de rivier te komen. Op het meest zuidelijke stuk aan de Nederlandse kant loopt een fietspad aan het water. Deze loopt wel halverwege dood (zie foto midden).
1 68
Toekomstige situatie In de toekomstige situatie zal het mogelijk zijn om aan beide kanten van de rivier tot aan de brug bij Oud Statenzijl langs het water te fietsen. Ten noorden van Oud Statenzijl begint de rivier te meanderen en kan op de nieuwe dijk aan de Duitse kant gefietst worden. Door de komst van de brug wordt ook een wandelrondje mogelijk wat interessant is voor bewoners van Bad Nieuweschans. Zij hebben de prachtige Westerwoldse Aa voor de deur liggen maar kunnen er nu niet komen.
2
Rechts: huidige en toekomstige ontsluiting van het grenspark Links (van links naar rechts): Nieuw Statenzijl, het doodlopende fietspad, en de autoweg waar ook de Eems Dollard Route overheen loopt
3
1
Nieuw Statenzijl
4,8 km 3
7,8 km
6,8 km
Oud Statenzijl
2
rondje 6 km
0
1 km
Spa in de Dollard - ontsluiting De spa komt op 1,2 km afstand vanaf de dijk buitendijks in de Dollard te staan. De spa is te bereiken via een pier die aantakt op de primaire waterkering aan de Duitse kant ten oosten van Nieuw Statenzijl. De huidige parkeerplaats wordt vergroot om ook bezoekers van het spa te kunnen bedienen. Gasten die overnachten in de spa hebben echter de mogelijkheid om nog een stukje door te rijden naar het buitendijkse gedeelte op de pier om vervolgens hun auto op een kleine bezoekersparkeerplaats achter te laten. De laatste 600 m van de pier zijn geheel autovrij. Er bestaat de mogelijkheid om bij Nieuw Statenzijl met de riksja fiets opgehaald te worden. Bij vloed is de spa ook per boot bereikbaar, bij eb valt het droog en kan er niet gevaren worden.
Nieuw Statenzijl aansluiting pier aan dijk
0 70
1 km
0
100 m
Spa in de Dollard - pier De pier kent drie verschillende profielen. Het meest noordelijke deel is alleen toegankelijk per fiets en lopend. De pier is 4 m breed en ligt op de plek van de landsgrens. (Profiel A) Profiel B laat de overgang met de bezoekersparkeerplaats zien. Deze plek dient ook voor de bevoorrading van de spa. Er kan gekeerd worden. Op het eerste deel kan gereden worden. Dit deel is vormgegeven als een laag dijkje. Duikers zorgen ervoor dat het water er wel onderdoor kan stromen, de dijk heeft namelijk geen waterkerende functie. (Profiel C)
Profiel A Profiel B
Profiel C
72
+3.00
4,00m
Profiel A
5,00m
4,00m
+3.00
Profiel B
4,00m
5,00m
+3.00
Profiel C
4,00m
5,00m
6,00m
Spa in de Dollard - pier De pier heeft een terughoudende vormgeving. Subtiel materiaal, lichte leuningen. Een treffende referentie is de pier bij Mont Saint Michel.
74
76
Spa in de Dollard - gebouwen De spa bestaat uit een hoog en indrukwekkend hoofdgebouw en zes kleine lagere lodges. De lodges maken echt contact met het water in de baai, terwijl het hoofdvolume er royaal boven zweeft. Het hoofdgebouw valt op. Stoere, zware materialen als een monoliet in de grote weidsheid.
Rechts: opzet van het hoofdgebouw en de zes lodges. Links: referentiebeelden voor de uitstraling van de gebouwen
78
hotellobby, restaurant, bar, en spa (12.00 m + NAP)
luxe lodges (5.00 m + NAP)
80
Oud Statenzijl brug
Extra bergingscapaciteit bij wateroverlast Ruimte van de Westerwoldse Aa
Oud Statenzijl en nieuwe brug
0 82
1 km
Oude Westerwoldse Aa
Nieuwe Westerwoldse Aa
Nieuwe dijk en fietsroute, voormalige grens
0
100 m
+ 2.6 + 1.6 0.20 WP 0.00 ZP
-0.1
- 1.0
Bestaande situatie
85 m
+ 2.6 + 1.6 0.20 WP 0.00 ZP
-0.1
- 1.0
+ 4.5 + 2.6 0.20 WP 0.00 ZP
- 1.0
Heel lichte bolling in het maaiveld waar ooit de sluis lag.
De hele Westerwoldse Aa kent oevers van bijna 1:1
+ 4.5 + 2.6 0.20 WP 0.00 ZP
- 1.0
Ontwerp met brug
84
95 m
Er ontstaan interessante landschappen als delen kunnen overstromen.
30 m
75 m
De afgesneden stukken rivier functioneren als extra berging maar liggen in principe los van het watersysteem.
+ 2.1
+ 1.20
+ 0.2 - 1.70
+ 2.1
+ 1.20
+ 0.2 - 1.70
+ 2.1
+ 1.20
+ 0.2 - 1.70
+ 2.1
+ 1.20
+ 0.2 - 1.70
Een opvallende brug
0.20 WP 0.00 ZP
Rechts: detail van de nieuwe fietsdijk met brug Links: referentiebeelden voor de uitstraling van de brug 86
+ 4.5
6m
3,5 m
20 m
Nieuwe Westerwoldse Aa
88
Spa
Oude Westerwoldse Aa
nd (o u
d
zo ge
90
orden ) w
Ziekenhuis en zorghotel zo ontwikkelen dat ze ruimtelijk en sociaal mensen en wijken met elkaar verbinden.
Zorgstad De Blauwe Stad
Kwaliteiten van toen - kenmerken van nu Winschoten van toen Winschoten is als lineaire structuur langs het water ontstaan. Het kanaal was lange tijd beeldbepalend voor de stad. Vanaf het water liepen linten in een radiale structuur het landschap in. De linten waren belangrijke verbindingen naar omliggende dorpen. Tussen de radialen werden ook straten gemaakt en deze ingesloten ruimtes werden vervolgens bebouwd. Daarmee had Winschoten lange tijd een sterke relatie met het omliggende landschap. De linten ‘prikten’ het landschap in en het landschap werd door nieuwe straten ingesloten in de stad.
1880 92
1920
Industrialisatie Het Winschoterdiep werd door de geschiedenis heen twee keer gedempt en telkens een stukje verder naar buiten gelegd. Tegenwoordig ligt het diep tegen de snelweg aan en heeft nog maar weinig relatie met de stad. Met de komst van de snelweg eindigen de radialen gevoelsmatig bij het water. Een radiaal is zelfs helemaal afgebroken. De weg is tegenwoordig doodlopend.
te weinig punten verbonden met Winschoten en voelt helemaal niet verwoven met de stad. De snelweg oversteken die er zijn zijn helemaal voor de auto ontworpen. Ook in Winschoten zelf valt op hoe dominant de auto het uiterlijk van de openbare ruimte bepaald. Terwijl de Blauwe Stad tegenwoordig met name een belangrijke recreatieve functie vervult is er geen aantrekkelijke verbinding met Winschoten voor fietsers en voetgangers.
De versnipperde, onleesbare structuur van Winschoten is met de komst van de Blauwe Stad niet helderder geworden. De Blauwe Stad is op
1960
2016
Beerta
rad
iaa
groot raakvlak met landschap
lw
vers
eg en
sys
el ted
tee m
n iale rad ngs a l g ijkin
Blauwe Stad
Systeem radialen onleesbaar
akt
el ra
Rens
ten
cho Wins
P P P
Auto dominant in de stedelijke ontwikkeling
P P P
P
Water en snelweg vormen barriere
P P P
Winschoten
Stedelijk weefsel loopt dood op infra en water
Zorg verbindt - ruimtelijk en sociaal Programma zorg Om de oude structuur weer leesbaar te maken en Winschoten en de Blauwe Stad sterker met elkaar te verbinden zijn niet alleen betere fysieke verbindingen nodig maar ook een betekenisvol programma. Hier kan de zorg een belangrijke en centrale rol in vervullen. Het ziekenhuis krijgt een ‘zichtlocatie’ aan de snelweg maar maakt daarnaast ook de fiets- en voetgangersbrug mogelijk en noodzakelijk. Het oude lint krijgt weer de betekenis als radiaal en belangrijke verbinder. Het zorghotel heeft een sociale functie en verbindt Winschoten en Beerta met elkaar. Rondom de Blauwe Stad in de oude dorpen wonen veel oude mensen die gebruik kunnen maken van het zorghotel. Er bestaat de mogelijkheid om Beerta verder te ontwikkelen als voorbeelddorp voor ouderen. De basis is gelegd. Water in de stad Net zoals de auto ooit het water de stad uitdreef zou het water weer de auto terug kunnen dringen. Er ligt een kans om de Rensel weer de stad in te trekken en van de punten waar de radialen de stad raken weer mooie openbare ruimte aan het water te maken. Een nieuwe jachthaven op de plaats van het oude ziekenhuis maakt Winschoten goed bereikbaar per boot.
verbinding herstellen
P
Bijzondere ‘parkeerplaatsvrije’ pleinen aan het water
P P P
94
P P P
Water weer de stad in!
Ziekenhuis ‘De Blauwe Stad’
Locatie voor het nieuwe Ommelander ziekenhuis
Oude locatie van het Ommelander ziekenhuis Afslag snelweg
Zorghotel ‘De Blauwe Stad’
Nieuwe fietsbrug Museum stoomgemaal
Nieuwe Rensel & yachthaven
Centrum Beerta
Groningen
Nieuweschans
Beerta
De Wei Het Park Groningen
Het Wold
Het Havenkwartier
Het Wold
Nieuwescha
Leer Bedrijven- en industrieterrein Centrum
Station
Ruimtelijke kenmerken van de Blauwe Stad
1 Geen rekening gehouden met wind
4 ‘Het Park’ is in de beginfase blijven hangen 96
2 Geen hierarchie en duidelijke inrichting wegen
5 Schaalfouten: poging tot zitgelegenheid aan het water
3 Schaalfouten: strand op het noorden en te klein
6 Saaie randen: waarom geen pad aan het water?
informatie, haven en cafĂŠ
1
4
5 3 6
2
cultuurhuis
huidige locatie ziekenhuis winkelstraat
afstand haven - cultuurhuis 2,6 km
De Blauwe Stad gaat over water Kenmerken en kwaliteiten Nu zijn de randen van de Blauwe Stad vaak onduidelijk vormgegeven. Vaak lijkt het meer toeval dan een bewuste ruimtelijke keuze. Op veel plekken ben je weliswaar niet heel ver weg van het water, maar zijn de randen zo vormgegeven dat je geen contact maakt. Sommige plekken verrassen wel door een eigen karacter. Dit zijn plekken waar ruimtes duidelijk gedefineerd zijn: open of dicht, verschillen in hoogtes in het maaiveld en variatie in beplanting. Met name de rietranden vormen een intieme sfeer.
1 Plekken waar je dichtbij het water kan komen 98
Ziekenhuis op een eiland Het ziekenhuis komt op een eiland te staan. Aan de noordoost kant ontstaan heldere strakke randen die aansluiten bij de eilanden ten noorden van het ziekenhuis. Door het ziekenhuis op een eiland te plaatsen ontstaat een natuurlijke grens tussen woongebied en ziekenhuisterrein. De zuidwestelijke rand daarentegen is zacht en kent vloeiende lijnen. Ik wil dat de grens tussen water en land vervaagt.
2 Besloten plekken omgeven van rietlandschap
3 Contrast tussen open en dicht - duidelijke verschillen
1 2
Situatie nu
3
Nieuwe contour: het ziekenhuis komt op een eiland
Zorg in het landschap
Referentiebeelden van het Meander Ziekenhuis in Amersfoort
Referentiebeelden van een revalidatiekliniek in Arnhem
0
500 m
ReliĂŤf
Verkeer
bezoekers parkeren 0.00 NAP wandelroute
bezoekers parkeren spoed & leverancier ingang werknemers parkeren kiss en ride - taxi hoofdingang
+ 2.00 NAP
auto- en fietsbrug + 3.00 NAP fietsroute en brug
fietsroute en brug
+ 0.50 NAP
0.00 NAP -0.65 NAP
Het reliĂŤf speelt een belangrijke rol in het ontwerp. De strakke noordoostelijke randen worden gevormd door aflopende dijken. Vanuit het meest noordoostelijke punt naar het zuidwesten toe loopt het terrein af. Hierdoor ontstaan hoger en lager gelegen delen met verschillende beplanting en gebruiksmogelijkheden.
Het terrein wordt met Winschoten verbonden door een nieuwe brug voor fietsers en voetgangers te realiseren. De autotoegang en reacreatieve routes naar het eiland zijn van elkaar gescheiden. Hierdoor krijgt het eiland een dubbele functie: poort en strand van de Blauwe Stad en het ziekenhuis voor de regio. Beide bezoekersstromen moeten optimaal gefaciliteerd worden. Het parkeren van het ziekenhuis ligt lager en daarmee uit het directe zicht ten opzichte van de hoofdontsluiting. Bezoekersingang, leveranciers- en spoedingangen liggen los van elkaar. Er loopt een wandelroute van de haven naar het ziekenhuis.
102
Beplanting
Gebouw
bos stadsstrand
polikliniek en kantoren
gras
beddenhuis tuin hot floor
ruigte
riet
Het eiland heeft verschillende gebieden. Het kleine strand op het noorden wordt vervangen met een ruim, op het zuidwesten gelegen stadsstrand. De zuidelijke rand van het eiland is een rijk, rustgevend en kronkelend landschap van riet. Het rietlandschap vormt ruimtes van verschillende maten waar doorheen gewandeld kan worden op een brede vlonder. Het riet gaat op de hogere gronden over naar ruigte waar het ziekenhuis deels in staat. Het ziekenhuis zelf is gelegen in een parklandschap van gras en gestrooide bomen op het parkeerterrein.
Het gebouw komt centraal op het eiland te staan en vormt daarmee het verbindende element tussen de verschillende werelden op het eiland. (inzoom ziekenhuis op volgende pagina)
Zorg in het landschap Positie van het gebouw Het ziekenhuis staat midden op het eiland. Het gebouw heeft een formeel, strak vormgegeven kant naar het parkeerterrein met een symmetrische opzet. De andere kant is speels en prikt met 3 volumes het landschap in. Het gebouw staat aan deze kant op palen waardoor wandelroutes door kunnen lopen. Vanuit de twee vrij besloten, hoger gelegen tuinen aan de zuidkant van het gebouw kunnen patiĂŤnten via trappen of een hellingbaan ook het rietlandschap betreden. Een pier nodigt uit om naar het water te wandelen. Alle wandelroutes zijn vlak en daarmee rolstoelvriendelijk.
Referentiebeelden van gebouwen op palen
De hoofdingang bevindt zich aan de westkant gelegen op een logische plek waar meerdere routes samenkomen. Er is ook een kiss & ride en taxi strook voor de hoofdingang. De spoedingang is aan dezelfde kant als de leveranciersingang, gesitueerd aan de oostkant van het gebouw. Indeling van het gebouw Polikliniek en kantoren liggen dichtbij de ingang. Het beddenhuis in het midden van het gebouw. De hot floor waar operaties worden uitgevoerd zit gekoppeld aan de spoedingang. De onderdelen zijn verbonden door een centraal volume.
polikliniek en kantoren kiss en ride taxi
tuin
beddenhuis
hoofdingang hot floor
spoed- en leveranciersingang
106
Ziekenhuis in het landschap
28 m
44 m
44 m
68 m
68 m
68 m
4m
108
var. ca. 40 m
0,5m +
22 m
40 m
in
behande n i l
110
g
Oogkliniek inzetten om de uitstraling van de plek en de recreatie mogelijkheden te versterken.
Oogkliniek Weener
Weener en de Eems Weener is het enige stadje in de streek Rheiderland aan de westkant van de Eems. Opvallend is dat Weener onderdeel uitmaakt van een hele reeks dorpen aan de rivier. Meerdere recreatieve fietsroutes, waaronder de Eems Dollard Route, volgen de loop van de rivier. Veel recreanten fietsen van dorp naar dorp langs de rivier.
1 Weener
3 Midlum
112
4 Ditzum
2 Jemgum
5 Pogum
5 Pogum
Jachthaven & camping
Ditzum
4 Nendorp
Hatzum Krankenhaus Rheiderland
Critzum Midlum
3
Oude centrum
Jemgum
2
Bingum
Kirchborgum
Weener
Middelstenborgum
1
Leer
Relatie met de rivier Weener ligt net als andere nederzettingen aan de Eems niet direct aan de rivier. Het stadje ontstond in eerste instantie aan een kruispunt waar meerdere linten bij elkaar kwamen. De oude haven dateert uit de 16e eeuw, maar de oudste kerk in het stadje is beduidend ouder. De St. Georgs kerk dateert uit 1230. Op de kaartjes is mooi te zien dat een breed stuk land tussen de rivier en de stad lange tijd onbebouwd is gebleven. De Eems kreeg door
1900 114
de jaren heen een steeds belangrijkere betekenis als vaarroute voor het handelen en transporteren van goederen. Om de getijrivier bevaarbarder te maken werd de Eems op meerdere plekken gekanaliseerd. Pas later werd de recreatieve waarde van de Eems ontdekt. Er stond wel al aan het einde van de 18e eeuw een bad aan de Eemsoever. Na enkele vernieuwingen van het getijdezwembad aan de rivier werd in 1972 een buitenbad aan de andere kant van de dijk binnendijks gebouwd. Het buitendijkse bad werd afgebroken waarmee ook de
1950
band tussen de stad en de Eems een stuk zwakker werd. Vandaag de dag heeft de rivier primair een functie voor de industrie en in veel mindere mate een recreatieve en toeristische functie. Dit vind ik een gemiste kans.
2016
Zwemmen in de Eems, jaren 30 van de vorige eeuw
Het waterfront van Weener
1 Camping
4 De oude haven van Weener
116
2 Jachthaven
5 Oude graansilo
3 Boten bij het weilandje
6 Camping bij noordelijke kade
Rheiderland Krankenhaus Alter Hafen
4
Parkje Klingele papierfabrik
5 3
Yachthaven 6
Camping 2
Zwembad 1
Het waterfront van Weener Situatie nu De buurten aan het water van de haven en langs de rivier zijn zeer verschillend van aard en vormen een niet een samenhangend gebied. Elk deel kent zijn eigen sfeer en functie waardoor het gebied tussen de oude haven en rivier gefragmenteerd overkomt. Dit is jammer. De rivier zou een grotere betekenis en identiteitsdrager voor het stadje kunnen zijn. Ik wil daarom de link tussen de oude haven en de rivier versterken. Hierdoor komt het stadje gevoelsmatig dichterbij de rivier te liggen. Mensen
die langs de Eems fietsen moeten zich uitgenodigd voelen om Weener te bezoeken en Weener zou een sterkere identiteit krijgen door zich meer als stadje aan de Eems te presenteren.
langs het water naar de sluis kan wandelen. In het parkje komt de oogkliniek in het groen. Met het ontwikkelen van de oogkliniek wordt ook dit gebied opgeknapt. En tot slot komt er een brug over de nieuwe jachthaven waardoor een rondje ontstaat. Mensen kunnen dan vanuit de oude haven naar het nieuwe badschip wandelen. In totaal ontstaat een rondje van 1,4 km. De sluis is alleen lopend te betreden waardoor fietsers ‘gedwongen’ worden om af te stappen en het stadje te bezoeken.
Aanpak In het ontwerp pak ik drie verschillende plekken aan: de openbare ruimte aan de noordzijde van de haven. Hier is een camper camping gesitueerd. Het terrein oogt nu als een niet openbaar gebied. Ik wil een ruimte ontwerpen waarbij je op een fijne manier
Alter Hafen
Ems
Gefragmenteerd waterfront: gebieden met verschillende functies en sferen 118
Gefragmenteerd waterfront: gebieden met verschillende functies en sferen
Kade tussen ‘Alter Hafen’ en ‘Schleuse’
Nieuwe oogkliniek in het parkje
Nieuwe brug bij yachthaven Badschip in de Eems
Rondje haven
120
0
500 m
De rand van de oude haven Aan de rand van de oude haven ligt aan de noordzijde een parkeerterrein met een oude graansilo. In de silo is horeca gevestigd. Het gebied heeft potentie maar staat nu helemaal met campers en auto’s. Het zicht naar de overkant wordt belemmerd door grote schepen die er liggen. Er is maar weinig contact met het water. De rand van de oude haven aan de zuidzijde bestaat uit een openbaar weilandje. Aan de rand van het weilandje bevinden zich een groot aantal ligplaatsen. Ook aan de kade is het contact met het water minimaal. De ruimtes vormen geen geheel.
Ik ga van de twee ruimtes een grote ruimte maken waarin het water een centrale plek krijgt. Aan de voet van de silo komt een laag, zonnig plein aan het water. Het weilandje wordt opgeknapt en aan de rand ervan komt de oogkliniek te staan. Hierdoor loopt het aantrekkelijke gebied van de oude haven nog verder door. Het parkeerterrein van de kliniek wordt achter de kliniek gesitueerd.
Oogkliniek
Parkeerterrein oogkliniek
122
Laag plein
Lage kade
De oogkliniek De kliniek zelf wordt onderdeel van het weilandje. Het gebouw krijgt de voorkant naar de weg en gaat ervoor zorgen dat de randen van het weilandje duidelijk gedefinieerd worden. Het gebouw wordt compact en vriendelijk en maakt onderdeel uit van de villawijk die eromheen staat. De voorkant van het gebouw staat in het open weilandje en de achterkant is omgeven van dichte beplanting.
Het Hermes Huis, Bosch en Duin 124
De Villa, Apeldoorn
Dagcentrum Felsoord, Delft
126
De lage kade Om Weener meer het karakter van een stad aan een rivier te geven is het belangrijk dat de route naar de sluis aantrekkelijk en openbaar oogt. Nu is dat niet het geval. Daarom stel ik voor om het lage plein richting sluis doorloopt als lage kade. Hierdoor voelen mensen zich uitgenodigd om het rondje helemaal af te maken en beleven het stadje echt als plek aan het water.
Bestaand profiel A
Bestaand profiel B
6m
4m 2m
30 m
Nieuw profiel A
Nieuw profiel B
2,5 m 2,5 m 1m
128
30 m
16,5 m
13 m
30 m
2,5 m 1m
30 m
Profiel A
Profiel B
Het badschip Om de relatie met de rivier weer meer tot leven te brengen stel ik programma in de Eems voor. Nu wordt de Eems veel gebruikt voor de scheepvaart. Hierbij wordt de recreatieve waarde van de rivier vergeten. Met een badschip refereer ik aan het het verleden en de geschiednis van het bad aan de Eems. Tegelijkertijd ontstaat er een nieuwe attractie en een herkenbaar punt aan het water. Een ode aan de Eems.
130
132
Dankwoord Bedankt voor het delen van jullie kennis en ervaring! Bedankt voor jullie motiverende woorden! Bedankt voor jullie geduld, interesse en tijd! Bedankt Miranda, Jandirk, Mark, Miriam, Helga, Brigitta, Carlijn, Herman, Esther, Jeroen en familie! Tack!
134