Inhoud
Redactioneel: (voor)beeldige dieren
2
Overzichtskaart
6
Het beeldige dier in Brabant:
Zwarte zwaan Kip Adelaar Zeehond Emoe Geit Muis Rund, paard, schaap, varken Das Paard Haan Korhoen Nachtzwaluw Hond, paard, lam, duif Paard Draak Beer, hond Paard Raaf Roerdomp Haas Pelikaan Mol Kalf, varken Ekster Rund Paard Leeuw Snoek Kalf, schaap Kikker Kraanvogel
Eigen natuurfilms te koop! Bijlagen: Poster: kraai, hert, walvis, haan, kat, hond, ezel, schildpad, ijsvogel, haan, kip, zwaan, rund, valk, zwaan, zeepaardje Jeugdblad
8 9 10 11 12 13 14 15 16 21 22 24 27 29 33 34 36 38 41 42 44 45 46 51 52 53 54 55 56 59 60 63 64
natuur dichtbij huis
Brabants Landschap
12
‘De Bremer stadsmuzikanten’, een sprookje van de gebroeders Grimm uit 1812, met een haan, kat, hond en ezel. Locatie: De Efteling.
Brabants Landschap
winter 2013
(Voor)beeldige dieren Zielen van steen Dieren draaien er niet omheen. Ze zijn heel duidelijk zichzelf, uitgesproken. Het zijn net kinderen, in wie volwassenen nog de puurheid herkennen die zijzelf zo jammerlijk hebben verloren. Sterker nog, de mensheid als geheel heeft na het verlaten van de primitieve staat - waarin dieren en mensen nog gelijken, ‘broeders’, waren - haar kindsheid verloren. We hebben dieren óf uitgeroeid óf geknecht of anders wel kopschuw gemaakt. Maar die ‘overwinning’ heeft ons toch niet echt happy gemaakt. Er wringt iets. Omdat ons eigen leven er eentoniger op is geworden en aan minder toeval onderhevig, is dat van (wilde) dieren ons des te meer gaan boeien. Dieren zijn ons lief geworden als de vrijen, de bohémiens, wezens die we graag gadeslaan om te ontsnappen aan onszelf, gevangen als we zijn tussen onze eigen machines en regels. Dit is een romantische visie, maar daarom nog geen dwaze of valse, wat enige uitleg behoeft. In ons huidig (westers) denken zijn twee cultuurstromingen met elkaar in gevecht, de Verlichting die opkwam in de 17de eeuw en de Romantiek die dat deed in de 19de. De eerste wil louter op de rede (de ‘feiten’) terugvallen, de tweede - een reactie erop - legt meer de nadruk op intuïtie, emotie en spontaniteit. Aan de eerste hebben we goede zaken te danken als burgerrechten, individualisme en secularisering, aan de tweede ondermeer de hippiecultuur en natuurbeweging. Geen wel-
3
denkend mens zou aan een (goed) gebruik van de rede willen tornen, ware het niet dat de grondlegger van de Verlichting, René Descartes (1596-1650), deze eigenschap enkel zag weggelegd voor de mens. Hij sloot met andere woorden dieren uit: Zo hebben dieren verstand noch ziel, in de zin welke men hier gewoonlijk aan geeft. Zij eten zonder vreugde, zij schreeuwen zonder pijn, zij groeien zonder het te weten; zij verlangen niets, noch vrezen iets, zij kennen niets. Deze ‘redenering’ maakte de weg vrij voor een ongekende uitbuiting van het dier. Gelukkig hebben kinderen, kunstenaars en het ‘volk’ deze visie - het dier als machine - altijd aangevochten. En wel door het dier te verbeelden naar hun fantasie, in de vorm van (orale of neergeschreven) verhalen en de beeldende kunst. Want door dieren uit te beelden zeggen we: ‘ze hebben een ziel, net als wij’. We geven ermee aan dat ze ons aanspreken, wat duidt op (ziels)verwantschap. In verbeeldingen van dieren
- let er maar eens op - drukken we namelijk altijd karaktertrekken uit die we ook bij onszelf (graag zouden) zien: de waardige leeuw, de waakse haan, de trouwe zwaan etcetera. Logisch beredeneerd: als we een trek van onszelf via een dier uitbeelden, moét hij die wel met ons delen. Als dieren een medium zijn om onszelf uit te drukken, geven we onbewust toe (deels) dierlijk te zijn. Het verbeelden van dieren slecht dus barrières. En nog iets. Als een kunstenaar zich laat inspireren door een dier, vermoedt hij hierin ‘spirit’, geest. Wie het dier bagatelliseert, haalt indirect tevens de mens onderuit. Het zien van het dier als onredelijk wezen getuigt van hoogmoed en zelfdestructie beide. De in dit nummer uitgebeelde dieren zijn gestolde emoties en tillen de levende dieren, waarvoor ze staan, op naar een hoger niveau; een verdienste van de kunst. Wij wensen u veel lees- en kijkgenot toe.
Mist u, na het lezen van dit blad, een opvallend dierenbeeld? Een waarvan u zegt: ‘die zou in dit rijtje niet misstaan?’ Deel dan uw ervaring met ons en ga naar www.brabantslandschap.nl. Daar is speciaal ruimte geschapen om uw digitale foto’s te plaatsen.
5
Het beeldige dier in Brabant Door Thijs Caspers
21 10 12 11
45 6
9 7 8
1
2
13 26
14 15 16 17 18 19 20
3
44 28 29 30
1 Landgoed Mattemburgh: zwarte zwanen 2 Wouwsche Plantage: kip 3 Oude Buissche Heide: kraai 4 Burgst: hert 5 Burgst: walvis 6 Wilhelminapark in Breda: adelaars 7 De Mark in Breda: zeehond 8 Wolfslaar in Breda: emoe 9 Dorst: geit 10 Geertruidenberg: muizen 11 Kerk Sint-Jansonthoofding in Loon op Zand: rund, paard, schaap en varken 12 De Efteling: haan, kat, hond en ezel 13 Villa Le Blaireau in Loon op Zand: das 14 NS-plein in Tilburg: paard
15 Kloostertuin in Tilburg: haan 16 Muzentuin in Tilburg: schildpadden 17 Regte Heide: korhoen 18 Regte Heide: nachtzwaluw 19 Landgoed Nieuwkerk: ijsvogel 20 Voor het Kasteeltje op Gorp en Roovert: haan met kippen 21 Kerk van Bokhoven: duif, lam, paard, hond 22 Voor het station van Den Bosch: draak 23 Zwanenbroedershuis in Den Bosch: zwaan 24 Luchtboogbeelden op de Sint-Jan: beer en hond 25 Vughterheide: ruiterstandbeeld 26 Oprijlaan naar Nemelaer bij Haaren: raaf 27 Binnenplaats van het kantoor van Brabants Landschap bij Haaren: roerdomp
6
Brabants Landschap
winter 2013
39 40 22 23 24 25
38
27
37 35
36
41 42
34
33 32 31
43
28 Rustoord op De Utrecht: rund 29 Brandtoren op De Utrecht: valk 30 Rotonde vlak voor Reusel: haas 31 Natuurtheater in Best: pelikaan 32 Spoordek in Best: mol 33 Kuusepaal bij de Schutskuil tussen Oirschot en Boxtel: kalf en varken 34 Sint-Martinuskerk in Sint-Oedenrode: ekster 35 Haven van Veghel: rund 36 Tussen Veghel en Erp: paard
37 Landgoed Zwanenburg bij Veghel: zwanen 38 Kasteel Heeswijk: leeuw 39 Op de dijk van Lith: snoek 40 KI station bij Beers: kalf, schaap 41 Villa Bronlaak op landgoed de Groote Slink bij Oploo: zeepaardje 42 Akker op de Groote Slink: kikker 43 Park van kasteel Helmond: kraanvogel 44 Landgoed De Utrecht: paard
7
1
Hans Hermes (1944-heden) | 1993 | b rons
Park van landgoed Mattemburgh bij Woensdrecht: zwarte zwanen
Zwanen zijn gevoelige dieren ‘Togetherness was our life’ beeldt een wegvliegende en een protesterende zwaan uit. De laatste stelt Cees van Tol voor, die jarenlang villa Mattemburgh bewoonde en opdracht gaf tot het beeld, de eerste zijn plotseling overleden vrouw. Toch bestaat er al veel langer een band tussen dit in 1853 gestichte landgoed en zwarte zwanen. In de negentiende eeuw kenden veel landgoedeigenaren een hang naar exotische planten en dieren, om daarmee aan te geven dat ze wereldburgers waren. Ze voerden die dan ook in. Zo raakte ook de zwarte zwaan uit Australië hier verzeild. Het eigenaardige is dat dit dier, ook al hier in Europa geboren, begint te broeden in de herfst, wanneer het in Australië lente is. ‘Down Under’ zit dus nog altijd in zijn kop! Omdat die legsels uiteraard mislukken, proberen ze het in het voorjaar opnieuw. Daarom zijn ze hier nog niet uitgestorven. Zelfs verwil-
derde paren komen tot broeden, in Nederland zo’n 100 paar. Dat een belangrijk deel daarvan zich in het Deltagebied ophoudt en dan weer vooral in het Markiezaatsmeer, mag geen verbazing wekken. Het zijn natuurlijk afstammelingen van uit het park van Mattemburgh ontsnapte dieren. De voormalige tuinman Dirk Vos kan zich nog goed herinneren hoe hij van ‘het gravinneke’, Marie-Louise Cuypers (1905-1967) ’s winters wakken in het ijs moest hakken en er de brokken ijs uithalen. Zodat de zwanen er zich niet aan konden verwonden: Daar was je uren mee bezig, geen pretje in de vrieskou. Ook op zon- en feestdagen moest dat gebeuren, soms wel vier keer per dag. Zo ongevoelig als het gravinneke voor mensen was, zo diep was haar genegenheid voor dieren. Na haar dood was het gedaan met de zwanen, totdat Van Tols vrouw ze herinvoerde.
43
Brabants Landschap
winter 2013
Theresia van der Pant | (1924-2013) | jaren ’60 | brons
Park van het kasteel van Helmond: kraanvogel
Nog niet van de kaart Kraanvogels broeden in Noord Europa en overwinteren in het Zuiden. De trekroute in voor- en najaar loopt door Oost Brabant, waar ze in V-formatie luid roepend met duizenden overheen vliegen. En op gezette tijden neerstrijken, om op krachten te komen. Vogelaars gaan dan helemaal uit hun dak. Van hun (algemeen) voorkomen in het verleden getuigt een hele reeks aan plaatsnamen of ‘toponiemen’. Een voormalige ven, nu weiland, bij Weebosch heet Kraanmeer. Net als een drooggelegd goor in het dal van de Leijgraaf bij Mariaheide. In het dal van de Buulder Aa bij Leende vind je het Kraansent, bij Mierlo het Kranenbroek, helaas ontgonnen. In het Kranenpoelbosch bij Stiphout zullen ze wel niet meer landen, net als in de Kranerijt, nu bos en bouwland tussen Gemert en Handel. Hetzelfde geldt voor De Kraanbraken bij Hilvarenbeek en De Kraan bij Berkel-Enschot, saaie maïslanden. Het Kraanven is een buurtschap bij Loon op Zand, dus dat schiet ook niet op. Maar gelukkig zijn daar nog het Kranenmeer op de Strabrechtse Heide en het Groot en Klein Kraanven op de Groote Heide (Leende) om ons hoop te doen houden. Sinds een paar jaar broeden er weer zo’n 10 paar in Drenthe. Waarom zouden ze dan niet kiezen voor Peel en Kempen? Daarop vooruitlopend is een grote fusiegemeente, met onder meer Budel en Maarheeze, naar hen genoemd: Cranendonck.
63
Natuurfilms van Brabants Landschap Exclusief voor beschermers Brabants Landschap brengt ieder jaar een natuurfilm uit. Ze zijn op dvd verkrijgbaar voor €7,- per stuk (inclusief verzendkosten), exclusief voor beschermers van Brabants Landschap. Momenteel verkrijgbaar zijn:
Markiezaat Vogelparadijs aan de rand van Brabant
>> ‘Markiezaat, Vogelparadijs aan de rand van Brabant’ >> ‘Tongelaar, Land van das en burcht’ >> ‘Pompveld, een oase van rust en stilte’ natuur dichtbij huis
De films zijn gemaakt door een van onze eigen medewerkers, Mark Kapteijns. Zijn brede natuurkennis, opgedaan in het veld, heeft hij via deze weg een artistieke dimensie kunnen geven.In de afgelopen 10, 15 jaar won hij al veel (inter)nationale prijzen.
Brabants Landschap
na LANDGOED
Wijze van bestellen:
land van das
TONGELAAR
en burcht
Brabants La
natuur dichtbij huis
Stuur een e-mail naar website@brabantslandschap.nl onder vermelding van ‘Bestelling dvd …’ met uw gegevens (naam, adres, lidmaatschapsnummer, telefoonnummer, emailadres en het aantal dvd’s). Bellen kan ook: 0411-622775
Brabants Landschap
Let op: U ontvangt een bevestiging per email met daarin de betalingsgegevens. Zodra het bedrag is overgemaakt krijgt u de dvd thuisgestuurd.
64