Aniołowie i demony. Powrót tego co niewidzialne by Wydawnictwo Franciszkanów Bratni Zew

Giacomo Panteghini

Anio³owie i demony

POWRÓT TEGO CO NIEWIDZIALNE

ANIOŁOWIE I DEMONY

Mojemu kuzynowi Gabrielowi, który mając cztery lata życia jest jeszcze w stanie widzieć aniołów; aby wzrastając nauczył się mieć na oku również diabłów, które starać się będą jemu, jak wszystkim innym, uczynić trudną i bardziej zasługującą, drogę życia.

Giacomo Panteghini

ANIOŁOWIE I DEMONY POWRÓT TEGO CO NIEWIDZIALNE

Z języka włoskiego tłumaczył Bruno Adam Gancarz OFMConv

Bratni Zew Wydawnictwo Franciszkanów

Tytuł oryginału: ANGELI E DEMONI. Il ritorno dell’invisibile ISBN 88-250-0592-X Copyright © 1997 by P.P.F.M.C. MESSAGGERO DI S. ANTONIO – EDITRICE Basilica del Santo – Via Orto Botanico, 11-35123 Padova

ISBN 978-83-7485-214-2 Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. W sprawie zezwoleń należy się zwracać do wydawnictwa: „Bratni Zew” sp. z o.o., ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków.

Zamówienia na książki można składać: Wydawnictwo OO. Franciszkanów „Bratni Zew” ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków tel. 12 428 32 40, fax 12 428 32 41 www.bratnizew.pl

Adiustacja polonistyczna: Elżbieta Setkowicz

Imprimi potest: Kuria Prowincjalna OO. Franciszkanów L.dz. 84/2001, Kraków dnia 14.02.2001 r.

Imprimatur: Kuria Metropolitalna 31–004 Kraków, ul. Franciszkańska 3 L. 571/2001, Kraków dnia 23.02.2001 r.

WYDAWNICTWO OO. FRANCISZKANÓW „Bratni Zew” spółka z o.o. ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków tel. 12 428 32 40, fax 12 428 32 41 www.bratnizew.pl

Spis treści Wstęp do wydania polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wstęp Zafascynowanie tym, co niewidzialne . . . . . . . .

Rozdział I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . POWRÓT EKSMITOWANYCH . . . . . . . . . . . . . . . 1. Znaczenie antropologiczne powrotu . . . . . . . . . 2. Eksmisja iluministyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Eksmisja protestancka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Zamieszanie w teologii katolickiej . . . . . . . . . . 5. Od nowoczesnego „blackout” do postmodernistycznego „rozprzężenia” . . . . . 6. Stała gościnność w Magisterium Kościoła . . . .

23 23 25 27 30 32 35 40

Rozdział II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . RÓŻNORODNA OBECNOŚĆ . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Cztery połączone ze sobą perspektywy . . . . . . . 2. Wartość antropologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Wartość teologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Wartość kosmologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Wartość chrystologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . .

43 43 43 46 49 51 53

Rozdział III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ANIOŁOWIE I DEMONY W HISTORII RELIGII . 1. Aniołowie: ich znaczenie kulturalne . . . . . . . . . 2. Demony a problem zła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Aniołowie i demony w religiach politeistycznych i animistycznych . . . . . . . . . . . 4. Aniołowie i demony w religiach mezopotamskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

57 57 58 60 63 67

5. Wahania zoroastryzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 6. Aniołowie i demony w demonologii greckiej i rzymskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 7. Aniołowie i demony w islamie . . . . . . . . . . . . . . 72 Rozdział IV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ANIOŁOWIE I DEMONY W IZRAELU . . . . . . . . . 1. Anioł i diabeł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Aniołowie jako manifestacja Boga . . . . . . . . . . 3. Demon nieprzyjacielem Boga i człowieka . . . . . 4. Aniołowie i demony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

77 77 78 80 85 91 96

Rozdział V . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ANIOŁOWIE I DEMONY W NOWYM TESTAMENCIE . . . . . . . . . . . . . . . 1. Aniołowie na usługach Chrystusa . . . . . . . . . . 2. Demon i demony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Kontrast aniołowie – demony . . . . . . . . . . . . . 4. Szatan jako nieprzyjaciel Chrystusa . . . . . . . 5. Demon a życie ucznia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

99 99 101 105 107 110 112 114

Rozdział VI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ANIOŁOWIE I DEMONY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Chrysto-angelologia judeo-chrześcijańska . . . 2. Perspektywa etyczna „dwóch dróg” . . . . . . . . . 3. Perspektywa ontologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Sugestie gnostyckie oraz reakcja Ireneusza i Tertuliana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Manicheizm i reakcja św. Augustyna . . . . . . . 6. Stanowisko Orygenesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Aniołowie i demony w monastycyzmie . . . . . .

117 117 118 120 121

Rozdział VII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SUGESTIE NEOPLATOŃSKIE . . . . . . . . . . . . . . . 1. Angelologia Porfiriusza i Proklusa . . . . . . . . . 2. Systematyzacja Pseudo-Dionizego Areopagity . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Wpływ Dionizego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Głos pierwszych Soborów . . . . . . . . . . . . . . . .

137 137 137

124 128 133 134

140 142 144

Rozdział VIII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ŚREDNIOWIECZNE EWOLUCJE . . . . . . . . . . . . . 1. Świat niewidzialny w stanie wrzenia . . . . . . . 2. Anioł jako przewodnik i wzór człowieka . . . . . 3. Demon jako kusiciel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Postawa Tomasza z Akwinu . . . . . . . . . . . . . . 5. Postawa szkoły franciszkańskiej . . . . . . . . . . . 6. Diabeł a folklor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Polowanie na czarownice . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. Stałe punkty Magisterium . . . . . . . . . . . . . . .

153 153 155 157 159 161 163 165 170 172

Rozdział IX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . EPOKA NOWOŻYTNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. „Rozregulowanie” tego co niewidzialne . . . . . . 2. Nowożytna humanizacja anioła . . . . . . . . . . . 3. Anioł w kabale i we współczesnej teozofii . . . . 4. Diabeł i polowanie na czarownice . . . . . . . . . . 5. Demonizm romantyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Satanizm współczesny i rock satanistyczny . . Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

177 177 178 182 186 190 195 197 202

Rozdział X . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Napaść szatana i opętanie w historii religii . . 2. Uwalnianie opętanych na przestrzeni historii Kościoła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Historia rytuału egzorcyzmów . . . . . . . . . . . . 4. Czy istnieją pewne kryteria diagnostyczne opętania? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Znaczenie teologiczne i pastoralne egzorcyzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

203 204

Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . POWRÓT DO NIEWIDZIALNEGO . . . . . . . . . . . .

225 225

Dodatek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ANIOŁOWIE I DEMONY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Aniołowie i demony w „Katechizmie Kościoła Katolickiego” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Aniołowie i demony w Katechizmie dla dorosłych Włoskiej Konferencji Biskupów (CEI) „prawda was wyzwoli” . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

235 235

206 211 213 221

235 240

BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Aniołowie i demony w aspekcie historycznym i kulturowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. W aspekcie teologicznym . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. O opętaniach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. O egzorcyzmach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. O faktach paranormalnych i psychiatrycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Satanizm, okultyzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

275 275 277 282 283 284 285

WSTÊP DO WYDANIA POLSKIEGO Temat aniołów nie zaskakuje już dzisiaj nikogo. Jeżeli jeszcze dziesięć, dwadzieścia lat temu potraktowano by go z ironią, a zajmujących się nim nie uważano by za poważnych teologów, to w chwili obecnej jest inaczej, nawet zupełnie inaczej: aniołowie stali się popularni i to nie tylko w teologii. Poeci, artyści, filmowcy chętnie i często sięgają do nich w swojej twórczości, wiedząc, że znajdą zainteresowanego tym tematem odbiorcę. Mnożą się także świadectwa mniej lub bardziej wiarygodne, pełne jednak fascynacji i osobistego zaangażowania w spotkaniu z tymi bytami. U schyłku XX wieku i na początku wieku XXI coraz więcej osób, nie tylko wyznających wiarę w Jezusa Chrystusa, zaczyna interesować się dobrymi i złymi duchami. Z płaskiego, zawężonego wyłącznie do rzeczywistości materialnej, świat staje się więc coraz obszerniejszy, wzbogacony o świat duchów. Zdaje się już, że świat nie może dłużej funkcjonować bez nich. Prawda o istnieniu duchów anielskich – dobrych i złych – chociaż jest „drugorzędną” prawdą naszej wiary, jednak jest stale obecną na kartach Pisma Świętego. Owszem, było wielu przeciwników tej prawdy, np. Dzieje Apostolskie podają, że istnieniu aniołów przeczyli saduceusze, a później – różni materialiści —9—

i racjonaliści. Jednak, jak słusznie zauważył A. Winklhofer, że „aby pozbyć się aniołów, trzeba poświęcić całe Pismo Święte, a z nim całe dzieje zbawienia”. Istotnie, Księgi Starego i Nowego Testamentu wspominają o aniołach kilkaset razy. Zastanawiali się nad nimi Ojcowie Kościoła, pisali teologowie, wypowiadał się Kościół, ich protekcji doświadczali mistycy i ludzie prości, ich działanie odczuwali artyści. Stąd tak często zabierano głos w tej sprawie, pytając o ich naturę, liczbę, hierarchię, działanie, o ich wolność i wieczność, o przyczyny upadku niektórych z nich. Zastanawiano się także nad szczęściem aniołów, a nawet nad ewentualnym zbawieniem aniołów potępionych – demonów. W oparciu o teksty biblijne i teologiczną refleksję Kościół wierzy, że aniołowie adorują Boga, ujawniają Bożą Opatrzność, pośredniczą między Bogiem a ludźmi. Kościół stwierdza ponadto, że centrum świata anielskiego stanowi Chrystus, który jest ich Panem. Duchy światłości są stróżami człowieka na jego drodze do królestwa Bożego, uczestniczą w życiu Kościoła. Również Diabeł oraz inne złe duchy zostały stworzone przez Boga jako istoty dobre z natury. Same uczyniły się złymi odrzucając radykalnie Boga i Jego królestwo. Szatan – mówi św. Jan Apostoł – jest „ojcem kłamstwa” i „trwa w grzechu od początku”. Robi wszystko, aby odwrócić człowieka od słuchania Boga i pójścia drogą Jego przykazań. Wykorzystuje do tego swoją doskonałą inteligencję, ponieważ jako anioł, został stworzony przez Boga jako istnienie doskonałe. Wpływa więc na człowieka: na jego wyobraźnię i wyższe władze jego duszy i nakłania do złego, do grzechu, do życia według własnego „ja”, bez odnoszenia się do przykazań. — 10 —

O tym wszystkim mówi ta książka – Aniołowie i demony. Powrót tego co niewidzialne. Jej autorem jest znany, przedwcześnie zmarły, włoski teolog Giacomo Panteghini OFMConv. Duchowy syn Serafickiego Ojca Franciszka (jak zwykło określać się św. Franciszka z Asyżu), ojciec Panteghini prowadzi cierpliwie czytelnika fascynującymi ścieżkami angelologii i demonologii, dwóch działów teologii, zajmujących się odpowiednio aniołami i demonami. Ukazuje ewolucję nauki o aniołach (dobrych i złych) w Piśmie Świętym i w tradycji chrześcijańskiej. Szeroko rozpatruje problem opętania przez złego ducha i uwalniania od niego. Argumentuje za ważnym miejscem aniołów w pobożności i duchowości chrześcijańskiej, przytacza wszystkie wypowiedzi Magisterium Kościoła katolickiego na ich temat oraz zamieszcza bogatą włoską bibliografię nt. aniołów i demonów, wzbogaconą przez tłumacza o polskojęzyczne opracowania tego tematu. Niniejsza książka z pewnością wzbogaci polską literaturę teologiczną dotyczącą aniołów i demonów. Służyć więc może pomocą zarówno egzorcystom lub jako podręcznik dla szerokiego grona studentów teologii w Polsce, jak też jako lektura osobista dla każdego wierzącego, który szuka mądrego wyjaśnienia niektórych trudnych kwestii z tego zakresu. Tłumaczowi – o. Brunonowi Gancarzowi OFMConv oraz Wydawnictwu „Bratni Zew” należą się więc słowa uznania za udostępnienie tego interesującego tekstu polskiemu czytelnikowi. Zdzisław J. Kijas OFMConv

— 11 —

Wstęp

ZAFASCYNOWANIE TYM, CO NIEWIDZIALNE W 1987 r. ukazał się film Wima Wendersa pod tytułem Niebo nad Berlinem, który przedstawiał dwóch aniołów krążących po mieście zdruzgotanym przez wojnę i zdezorientowanym z powodu upadku hitlerowskich mitów. Nieco później upadł mur berliński (1989). Wplatając alegorię filmową do historycznego wydarzenia, Berlin może być uznany za symbol przeżywanej zmiany między kruszeniem się współczesnych ideologii dotyczących tego, co „widzialne” (zmierzają one do budowy świata pod całkowitą kontrolą naukowej racjonalności), a niepewnym rysowaniem się nowego horyzontu, który zaludnia się obecnością tego co niewidzialnego, np. aniołów i demonów. Ów „powrót tego co niewidzialne” nie dziwi skądinąd, tak jak dziwią „dawni” teoretycy „eklipsy sacrum”. Pobożność ludowa nie zarzuciła nigdy tych postaci zakorzenionych w religijnej myśli ludzkości. Przez tysiąclecia aniołowie i demony towarzyszyły refleksji człowieka nad własną egzystencją, nad światem i Bogiem, zwracając w ten sposób uwagę na siły dobra i zła ścierające się w ludzkim sercu i w historii. Dziś, wraz — 13 —

z zanikaniem iluzji antropocentrycznych współczesnej epoki, aniołowie i demony krążą po ulicach ludzkości, która odczuwa coraz bardziej wielką tęsknotę za tym, co niewidzialne. ● Nostalgia za aniołem, która wybuchła w Stanach Zjednoczonych w latach sześćdziesiątych, i która z opóźnieniem kilku lat wylądowała na europejskich brzegach, może być interpretowana jako oznaka potrzeby bezpieczeństwa i opieki w społeczeństwie, które wraz z upadkiem wartości i zmierzchem transcendencji, dostrzegło narastanie samotności i niepewności. Jest to jednak oczywisty znak zapotrzebowania na sacrum i transcendencję, które stopniowo umacnia się w miarę jak się zbliżamy do trzeciego tysiąclecia. Bardziej zaskakująca jest nostalgia za demonem. Jest to nostalgia pełna ryzyka i dwuznaczności – wystarczy przypomnieć degeneracje obecnego satanizmu. Ma jednak ona swoje usprawiedliwienie przynajmniej jako odwołanie do czegoś, co ułatwia ujęcie sensu zła w naszym życiu i w świecie. Staranie iluminizmu, by wykreślić pamięć o Złym, nie wyszło na dobre człowiekowi, który musiał wziąć na siebie całą odpowiedzialność za zło. Oczywiście, że w historii niejednokrotnie korzystano z wiary w demony w sposób podlegający dyskusji lub godny potępienia. Uznanie przeciwników za „synów diabła” często usprawiedliwiało nienawiści, podziały, walki, wyrzucanie poza nawias, wyroki, prześladowanie nieprzyjaciela lub tych, którzy są inni. Nie podzielając tezy tych, którzy sądzą, iż można zrekonstruować „historię społeczną Szatana” projektując wymyśloną i ukształtowaną w tym celu postać diabła — 14 —

(aby zidentyfikować i zdemonizować nieprzyjaciół lub innych), a więc redukując demona do zwykłej metafory konfliktów historycznych (religijnych, społecznych, kulturalnych), myślę, że nie można zamknąć oczu na perwersyjny użytek demonologii. W każdym bądź razie nie można pominąć milczeniem szkód wywołanych przez współczesną negację szatana. Gdy skreślimy szatana, pozostaje zło, które całe spada na barki człowieka, on zaś odczuwając je jako zło nie do udźwignięcia i dręczące, stara się je zrzucić na barki innych demonizując ich. W świecie, który zaprzecza istnieniu szatana, winny nie ma już żadnych okoliczności łagodzących, takich jakie miałby biedny grzesznik pokonany przez zasadzki szatana. Nie zasługuje więc na żadne miłosierdzie. W ten sposób uruchomiono gilotyny Jakobinów, zbudowano stalinowskie łagry, hitlerowskie obozy koncentracyjne, aby zniszczyć jakże często demonizowanego nieprzyjaciela: arystokrację, kapitalistyczne mieszczaństwo, Żydów… Usunięcie szatana między starocie zabobonów średniowiecznych nie przyczyniło się do uwolnienia człowieka, ale do pogorszenia jego stanu. Wiara w szatana może oddać współczesnemu człowiekowi jeszcze inną ważną przysługę. Może mu pomóc zdyskredytować naiwne przekonanie, że przez odrobinę racjonalności można rozwiązać każdy problem. W tym sensie powrót do wiary w szatana z pewnością należy przyjąć jako fakt wyzwalający. Dlatego można słusznie powiedzieć, że gdyby szatan nie istniał, należałoby go wymyślić. ● Dziś nostalgia za tym co niewidzialne staje się coraz bardziej przenikliwa właśnie tam, gdzie doświadczono — 15 —

przesytu tym, co „widzialne”, sprowadzenia rzeczywistości do tego, nad czym można panować przez naukowe rozumowanie. Redukcja ta prowadzi nie tylko do uśmiercenia wymiarów serca i wyobraźni, ale samych horyzontów inteligencji, które mogą otwierać się na o wiele szersze scenariusze wiedzy i tajemnicy. Oślepiony sztucznym światłem rozumowania naukowego, które niewątpliwie pozwoliło mu wydłużyć dni pracy, współczesny człowiek utracił smak rozgwieżdżonych nocy i nieskończoności, która w nich oddycha. W ten sposób ulega zanikowi zdolność dostrzegania tego, co niewidzialne, marzenia o tym, co niemożliwe. Dziś aniołowie i demony zaczynają znowu krążyć. Poruszają się pośród nas jako istoty, które poszerzają naszą egzystencję poza wąskie granice tego, co widzialne. A my witamy ich serdecznie. Jak zawsze, tak i teraz, pomagają nam zastanowić się bardziej nad naszą sytuacją jako ludzi. ● Dla chrześcijanina rodzi się oczywiście problem: czy ci powracający w obieg aniołowie i demony są prawdziwi? Czy też może są jedynie naszymi dublerami, naszymi projekcjami, wytworami naszej nadziei lub naszych lęków? Są świadkami i ikonami tego, co niewidzialne, czy może wytworami naszej podświadomości? A może jednym i drugim? Przeszliśmy zbyt szybko z iluministycznego zamknięcia przestrzeni niewidzialnych do ich postmodernistycznego rozregulowania (deregulation). Obecnie w tych przestrzeniach krąży po trochu wszystkiego. Uzasadnioną rzeczą jest postawienie sobie pytania, czy aniołowie z New Age mają coś wspólnego z aniołami w chrześcijaństwie, a także czy diabeł z przestępczego satanizmu (u Mansona — 16 —

czy u Crowley’ego) lub rockettaro jest spokrewniony z owym, o wiele ważniejszym, z monoteistycznych tradycji religijnych? Co mają wspólnego aniołowie „pocieszyciele”, zapewniający obecne ożywienie – revival (wydają się oni być raczej aniołami dobrobytu ziemskiego niż Dobra) z aniołem biblijnym, „zwiastunem” budzącym porządek i zadatkującym nadprzyrodzoność? Oczywiście z radością wracamy do wiary w anioła i szatana wielkiej tradycji religijnej, a nie do będących w modzie różnych form sentymentalno-handlowych angelomanii oraz do odchylającego się od normy satanizmu, którego adeptami powinni zainteresować się raczej psychiatrzy i kryminolodzy niż teologowie. ● Celem uniknięcia nieporozumień należy szybko wyjaśnić, że w znaczeniu ścisłym postacie anioła i szatana, tak jak je rozumie tradycja chrześcijańska, należy umieścić w ramach ścisłego monoteizmu. Nie brak jednak podobieństw z analogicznymi postaciami występującymi w prawie wszystkich religiach, ale posiadającymi różne znaczenia w zależności od kontekstu religijnego, w jakim występują. Istnieją więc aniołowie i aniołowie, podobnie jak istnieją diabły i diabły. Historia religii ukazuje nam bardzo bogatą typologię tych postaci, zależnie od różnych kontekstów kulturowych, z których się wywodzą. W zasadzie anioł i szatan wielkich religii monoteistycznych są jedynymi, którym przysługują te nazwy (anioł oznacza „posłany” i zakłada Wysyłającego, diabeł oznacza „przeciwnika” i zakłada Kogoś, komu się przeciwstawia). W religiach animistycznych, politeistycznych i dualistycznych można mówić o aniołach i diabłach jedynie przez analogię. W każdym bądź razie dziwna swoboda — 17 —

„ekumeniczna”, jaką zawsze wykazywały te postacie w przeszłości i okazują również dzisiaj po swym powrocie (krążą w ramach New Age i w prawie wszystkich szerzących się religiach postmodernistycznych), jest dalszym motywem do refleksji z chrześcijańskiego punktu widzenia. ● Postanowiliśmy rozważyć łącznie problematykę dotyczącą aniołów i demonów. Bogata literatura dotycząca tego zagadnienia omawia najczęściej obydwa tematy oddzielnie. To z pewnością upraszcza problem, ale też prowadzi do jego zubożenia. Chodzi istotnie o postacie antytetyczne, ale właśnie nabierają one znaczenia dlatego, że będąc ze sobą w kontraście, rzucają światło w tym samym kierunku, przyczyniają się do wyjaśnienia tych samych rzeczywistości. Do nich odwoływać się będziemy mówiąc o perspektywach antropologicznych, teologicznych, kosmicznych i chrystologicznych. Również patrząc na historię nauk, dostrzegamy że aniołowie i demony ukazują się zawsze jako towarzysze w dobrym i złym losie. Znane były również razem w religiach starożytnych i w kulturze średniowiecznej, poszły na wygnanie w czasach nowożytnych, powracają w czasach postmodernistycznych. Przez wieki uważane były za naturalne składniki religijnej wizji rzeczywistości i razem stały się pierwszymi ofiarami sekularyzacji. Wygnane razem przez racjonalizm naukowy, interesujący się jedynie tym co „widzialne” jako zbyteczne fantazje dawnej ignorancji, razem zostały przywołane przez postmodernizm rozczarowany krótkowzrocznym scientyzmem i ponownie spragniony tego co nadprzyrodzone, chociaż skłonny do pomie— 18 —

szania w swym kotle religii i magii, cudu i zabobonu, nadprzyrodzoności i okultyzmu, aniołów i Ufo, diabłów i latających dysków. Prawdą jest jednak, że przynajmniej w religiach monoteistycznych paralelizm antytetyczny między obydwoma postaciami nie jest ścisły. Obydwie postacie są „rozpatrywane”, ale anioł omawiany jest w sposób bardziej prosty i szkicowy (chodzi o ustalenie jego relacji ze Stwórcą i jego roli pośrednika), natomiast szatana omawia się bardziej kompleksowo, czego monoteizm musi dokonać w taki sposób, aby uniknąć przypisywania szatanowi wszelkich cech anty-Boga (absolutu negatywnego), zachowując jednak opozycję do Boga. Dlatego postać szatana pod względem teologicznym okazuje się bardziej złożona i problematyczna niż postać anioła. ● Omawiając problematykę aniołów i demonów, można przyjąć różne drogi. Można np. brać pod uwagę historię idei i wyobrażeń, ustawiać te idee i symbole w różnych kontekstach religijnych i odpowiednich systemach teologicznych, odwoływać się do rytuału, kultu, egzorcyzmów, podkreślać wpływ na obyczaje, ewentualne zastosowanie ideologiczne, etyczne czy polityczne. Na dalszych stronicach tej książki, mając na oku te wszystkie relacje, w szczególny sposób pójdziemy śladem historii idei – wydaje się nam bowiem, że rzuca ona więcej światła na omawiane zagadnienia, niż inne metody – koncentrując poza tym uwagę na wizji chrześcijańskiej. Nie pominiemy jednak wpływów, jakie wywarły na tę wizję różne kultury i tradycje religijne, tak jednak, by uniknąć zagubienia się w gęstym — 19 —

i skomplikowanym tysiącletnim podszyciu tradycji, doktryn, mitów, wyobrażeń. To co nas interesuje, to wyciągnięcie z tego bogatego kompleksu pożytecznych wskazówek dla wizji chrześcijańskiej: wizji skoncentrowanej na Chrystusie, ostatecznym Objawicielu Boga i Jego planu co do stworzenia. W tym ujęciu postacie anioła i demona mają w dogmacie chrystologicznym znaczenie jedynie peryferyjne i funkcjonalne. ● Postacie anioła i demona budzą w naszych czasach wiele pytań i wątpliwości. Czy są to zwykłe metafory dobra lub zła, wytwory przednaukowej, przedlogicznej koncepcji świata, czy też są bytami realnymi, istnieniami niewidzialnymi? Czy są to przywidzenia będące skutkiem naszego osamotnienia (mamy potrzebę współudziału zarówno w dobrym jak i w złym), a może są naszymi towarzyszami drogi? Czy są to projekcje naszych instynktownych tendencji, czy może siły transcendentne? Czy są rzeczywistościami wirtualnymi (przedstawieniami, które determinują i orientują wydarzenia), czy ukazaniem rzeczywistości, która nas poprzedza i warunkuje? Twierdzenia antropologów w doniesieniu do tego zagadnienia zmieniają się w zależności od założeń teoretycznych. Tak więc szkoła neomarksistowska nie tylko wykazuje bezsensowność, ale i szkodliwość psychologiczną i społeczną tych postaci, które mogłyby się stać nośnikami przemocy ideologicznej w rękach religijności hegemonicznej. Mogłaby ona posłużyć się nimi jako narzędziem władzy, aby wzmocnić ugrupowania ludzkie jej sprzyjające i zdemonizować jej przeciwne. Dla szkoły freudowskiej anioł stanowiłby personifikację idealnych aspiracji, diabeł natomiast — 20 —

personifikowałby stłumione i nie sublimowane życie popędowe. Negacja instynktowności w społecznościach europejskich miałaby oznaczać potępienie przyjemności cielesnych przez etykę i obowiązujące normy. Stąd postać diabła z uwydatnionymi cechami seksualnymi i lubieżnymi, które to wyobrażenie odegra znaczną rolę w polowaniu na czarownice. Istnieją również specyficzne problemy w teologii chrześcijańskiej, która stwierdza istnienie tych bytów, ale musi sprecyzować ich funkcję w planie zbawienia i ustawić je w ramach całościowej wizji chrześcijańskiej rzeczywistości. Przy tym musi ona zdać sobie sprawę z hierarchii prawd i z kulturalnych uwarunkowań wierzeń odnoszących się do tych postaci. Aniołowie i demony są postaciami obecnymi we wszystkich religiach świata, nie stanowią więc jakiejś „specyfiki chrześcijańskiej”. Jeśli ponadto weźmie się pod uwagę fakt, że biblijne wyobrażenia tych bytów przyjęły, przynajmniej częściowo, cechy z innych kultur i religii oraz ostrożność, z jaką są wprowadzane w objawieniu biblijnym (zwłaszcza w Starym Testamencie), w sposób naturalny rodzi się pytanie, co te drugoplanowe postacie reprezentują w kontekście objawienia biblijnego oraz czy nie zachodzi ryzyko, aby w mentalności wielu wierzących nie stały się postaciami zbyt wścibskimi i centralnymi. Z pewnością w poprawnym ujęciu chrześcijańskim aniołowie i demony zajmują miejsce peryferyjne. Ale peryferyjne nie oznacza mało ważne czy zbyteczne. Powiązanie z wierzeniami innych religii stawia problem relacji wiary z kulturami. Winno to skłonić wierzącego nie tylko do odróżnienia danych objawionych — 21 —

od sformułowań uwarunkowanych przez kulturę, ale również zachęcić do przekroczenia granic środowiska, w którym się porusza, przyjmując lojalnie wartości, ale i strzec się, by nie stać się ofiarą chwilowych ideologii. Z tego punktu widzenia wiara w aniołów i demony może oznaczać dzisiaj uprawianie zdrowej i wyzwalającej krytyki wobec współczesnych przesądów. Nie może to jednak oznaczać rezygnacji z poddania własnych wyobrażeń ocenie danych, jakie przynoszą nauki humanistyczne. W każdym wypadku ustawienie teologiczne problemu wymaga poprawnych podstaw biblijnych wierzeń w tej dziedzinie. Konkludując należy zweryfikować, czy mamy do czynienia z danymi istotnymi, które stały się, raz na zawsze, elementem wiary, czy z przekonaniami funkcjonalnymi, które rozpadną się wraz ze schyłkiem mentalności sakralnej, z której wyrosły. To co proponujemy, nie stanowi ani podręcznika angelologii i demonologii (dziś jest wiele dobrych), ani zbioru doświadczeń prawdziwych czy domniemanych spotkań z tymi bytami (rynek ofiaruje ich zbyt wiele, często pozbawionych wszelkiej wartości krytycznej), ani apologetyki owego powrotu tego co niewidzialne (zachodziłoby ryzyko wyolbrzymienia jego znaczenia). Zamierzamy raczej przyczynić się do wyjaśnienia znaczenia, jakie te postacie posiadają w chrześcijańskiej wizji rzeczywistości, ukazać ich funkcję antropologiczną, kosmologiczną, teologiczną i chrystologiczną, biorąc pod uwagę wkład pochodzący z różnych religii i kultur. Jest to metoda pozwalająca nam docenić te postacie, nie wyolbrzymiając ich bezkrytycznie.

— 22 —

* Powrót aniołów i demonów do współczesnej kultury i naszego społeczeństwa jest faktem oczywistym. Dziś, ponieważ „bóstwo rozum”, nauka i postęp, w imię których zostali oni usunięci, ujawniły swoje ograniczenia, niemal że bankructwo, dlatego nostalgia za tym, co niewidzialne, staje się coraz bardziej dojmująca. * Chrześcijanin jednak stawia sobie pewne znaki zapytania: Czy te anioły i demony, które dziś powróciły do obiegu, są prawdziwe? A może są jedynie projekcjami naszych lęków czy nadziei? Czy reprezentują świat niewidzialny, czy może są produktem naszej nieświadomości? Jak ustosunkować się do pewnego sentymentalno-komercjalnego angelizmu czy agresywnego i destrukcyjnego satanizmu? * Wychodząc od danych socjologicznych, antropologii, historii religii, niniejszy tomik rozwija przede wszystkim szlak teologiczny. Przypomina historię idei koncentrując uwagę na wizji chrześcijańskiej. Nie pomija także licznych i złożonych wpływów, jakie na chrześcijańską wizję wywarły różne kultury i tradycje religijne. * Książka obecna nie pretenduje do tego, by być podręcznikiem angelologii i demonologii. Nie jest również zbiorem prawdziwych czy domniemanych spotkań z tymi istotami. Nie jest wreszcie apologetyką owego powrotu tego, co niewidzialne. Zamiarem autora było wyjaśnienie znaczenia, jakie te postacie posiadają w chrześcijańskiej wizji rzeczywistości, ukazanie ich funkcji antropologicznej, kosmologicznej, teologicznej i chrystologicznej.

Bratni Zew Wydawnictwo Franciszkanów

Patronat medialny:

Zapraszamy do księgarni internetowej: www.bratnizew.pl ISBN 978-83-7485-214-2