Bazylika św. Piotra by Wydawnictwo Franciszkanów Bratni Zew

Kard. Angelo Comastri

BAZYLIKA św. PIOTRA Przewodnik

Pielgrzymka do grobów św. Piotra Apostoła i Jana Pawła II

Bazylika Å&#x203A;w. Piotra

kard. Angelo Comastri

BAZYLIKA św. PIOTRA Przewodnik

Pielgrzymka do grobów św. Piotra i Jana Pawła II

Tłumaczenie z języka włoskiego Lucyna Rodziewicz-Doktór

Bratni Zew Wydawnictwo Franciszkanów

Copyright wydania polskiego © 2009 by Wydawnictwo OO. Franciszkanów „Bratni Zew” spółka z o.o. ISBN 978-83-7485-111-4 Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. W sprawie zezwoleń należy się zwracać do wydawnictwa: „Bratni Zew” sp. z o.o., ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków.

Zamówienia na książki można składać: Wydawnictwo OO. Franciszkanów „Bratni Zew” ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków tel. 012 428 32 40, fax 012 428 32 41 www.bratnizew.pl

Korekta: Jolanta Kunowska

Pomocą w doborze fotografii wzbogacających przewodnik oraz w redagowaniu ich opisów służył doktor Pietro Zander, któremu pragnę gorąco podziękować. Publikacja ilustracji była możliwa dzięki uprzejmości Fabryki świętego Piotra w Watykanie. s. 2-3: fot. Lullabi/Shutterstock

WYDAWNICTWO OO. FRANCISZKANÓW „Bratni Zew” spółka z o.o. ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków tel. 012 428 32 40, fax 012 428 32 41 www.bratnizew.pl

WSTĘP

Męczeństwo i miejsce pochówku świętego Piotra Bazylika Watykańska, urzekająca harmonią gigantycznych kształtów i wagą dzieł sztuki, jakimi dysponuje, jest owocem wielowiekowej i złożonej historii prac budowlanych, która swoje korzenie odnajduje w grobie pierwszego papieża, świętego Piotra, oraz w głębokiej wierze i religijności, jaka we wszystkich epokach kierowała dziełami jego następców.

Przekrój podłużny przez Bazylikę świętego Piotra, Grot Watykańskich i Nekropolii. U dołu rzut poziomy wykopalisk, na którym zaznaczono usytuowanie Grobu świętego Piotra.

Antonio Averlino zwany Filaretem: kaseton dolny zewnętrznej strony drzwi Bazyliki Watykańskiej przedstawiający męczeństwo świętego Piotra.

By zrozumieć początki dzisiejszej Bazyliki, musimy cofnąć się myślą do Rzymu sprzed dziewiętnastu stuleci, kiedy to na stokach Wzgórza Watykańskiego rozciągały się lasy i ogrody wielkiej cesarskiej willi należącej do Agrypiny Starszej, matki cesarza Kaliguli i babki okrutnego Nerona. Spróbujmy oczami wyobraźni ujrzeć w miejscu Bazyliki świętego Piotra cyrk watykański, arenę okrutnych prześladowań, jakie Neron rozpętał przeciwko rodzącej się chrześcijańskiej

wspólnocie Rzymu, i podczas których męczeńską śmierć poniósł także Piotr Apostoł, ukrzyżowany do góry nogami, jak przekazuje tradycja wywodząca się od świętego Hieronima (De viris illustribus, 1). Choć minęło tyle wieków, nietrudno zanurzyć się w cierpienie naszych braci w wierze, poprzez słowa historyka Tacyta, który tak opisuje cierpienia, jakie zadano pierwszym męczennikom rzymskim po pożarze Rzymu w 64 roku po Chr.: „…śmierci ich przydano to urągowisko, że okryci skórami dzikich zwierząt, ginęli rozszarpywani przez psy albo przybici do krzyżów [albo przeznaczeni na pastwę płomieni i] gdy zabrakło dnia, palili się, służąc za nocne pochodnie. Na to widowisko ofiarował Neron swój park i wydał igrzysko w cyrku, gdzie w przebraniu woźnicy z tłumem się mieszał lub na wozie stawał. Stąd, (...) budziła się ku nim [chrześcijanom] litość, jako że nie dla pożytku państwa, lecz dla zadośćuczynienia okrucieństwu jednego człowieka byli traceni” (Roczniki, XV, 44).

Groty Watykańskie: szczegół z sarkofagu (IV w.) przedstawiający pojmanie Piotra, odnaleziony przed grobem N w Nekropolii Watykańskiej.

Jeśli zamkniemy oczy i wyciszymy się, zdołamy wyobrazić sobie tę scenę: ujrzymy niewinnych ludzi, którzy z modlitwą na ustach zmierzają na miejsce kaźni; usłyszymy trzask gwoździ wchodzących w ciało Piotra i przytwierdzających go do krzyża przeznaczonego dla niewolników; usłyszymy krzyki oprawców i słowa przebaczenia wypowiadane przez pierwszych rzymskich chrześcijan; usłyszymy też kroki tych, którzy pośród łez, ale pełni ufności, ponieśli ciało Piotra na Wzgórze Watykańskie i złożyli w zwyczajnym grobie wykopanym w ziemi. 9

Fabryka świętego Piotra: fragment fresku (XIII w.) pochodzący z dawnej Bazyliki, przedstawiający świętego Piotra.

Bazylika świętego Piotra została zbudowana, by stanąć na straży tej historii i opowiedzieć o krwi przelanej przez świętego Piotra i przez całe pokolenie uczniów Pana. Małego i dopiero rodzącego się Kościoła rzymskiego nie pokonały ani okrutne prześladowania Nerona ani późniejsze represje skierowane przeciwko trzódce Pana, bowiem sam Jezus zagwarantował: „Ty jesteś Piotr czyli Skała, i na tej skale zbuduję Kościół mój, a bramy piekielne go nie przemogą” (Mt 16,18). Wspólnota chrześcijańska, pokładając ufność w słowa Chrystusa i w przykładzie pierwszych męczenników, podążała naprzód przez dzieje cesarstwa rzymskiego, wzrastając i odnajdując nowe siły po każdych kolejnych prześladowaniach: „Jest nas coraz więcej, ilekroć nas tępicie: krew chrześcijan jest skutecznym nasieniem” (Tertulian, Apologetyk, III, 10). I tak około roku 160, czyli trzy pokolenia po śmierci świętego Piotra, w miejscu pochówku Apostoła wzniesiono aedicula, czyli monument nagrobny złożony z dwóch białych marmurowych kolumn przyległych do muru pokrytego czerwonym tynkiem. Na tę skromnych rozmiarów budowlę natrafiono podczas prac archeologicznych prowadzonych w ubiegłym wieku pod głównym ołtarzem Bazyliki. Ale już kapłan Gajusz, żyjący w czasach papieża Zefiryna (199-217), pragnąc udowodnić heretykowi Proklusowi obecność apostolskich grobów w Rzymie obok tzw. „memorii Piotrowej”, wspomniał również o aedicula, posługując się greckim terminem tropaion (czyli symbol zwycięstwa): „Co do mnie, to mogę ci pokazać

trofea Apostołów. Czy chcesz iść na Watykan czy na Drogę Ostyjską, znajdziesz trofea tych, którzy zakładali ten Kościół” (Euzebiusz z Cezarei, Historia Kościelna, II, 25, 6-7). Kaplica ta, powszechnie zwana „Trofeum Gajusza”, wskazywała pierwszym chrześcijanom miejsce, w którym znajdował się grób świętego Piotra na Wzgórzu Watykańskim, o czym świadczą liczne inskrypcje odnalezione w tym otaczanym przez stulecia czcią miejscu. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na mały frag-

Groty Watykańskie, model rekonstruujący aedicula, monument nagrobny („Trofeum Gajusza”) wzniesiony na Grobie świętego Piotra ok. połowy II w. po Chr.

Fabryka świętego Piotra: fragment tynku z czerwonego muru z wyrytą grecką inskrypcją PETR[...] ENI[...], interpretowaną zazwyczaj jako zdanie „Piotr jest tutaj”.

ment tynku (3,2 cm x 5,8 cm) pochodzący z „czerwonego muru”, do którego przylegał monument, na jakim wyryto w dwóch wersach takie oto greckie litery: PETR [...] ENI [...]. Napis został zinterpretowany jako zdanie: Pétr[os]éni (czyli „Piotr jest tutaj”); albo – ciągle mając na uwadze przekonanie o obecności świętego Piotra – jako inwokację do niego skierowaną: Pétr[os] én i [réne] (czyli „Pokój Piotrowi”). Trofeum Gajusza wyznacza zatem początek dziejów dawnej i obecnej Bazyliki świętego Piotra i dzisiaj znajduje się w tzw. „niszy paliuszy”, wewnątrz Konfesji watykańskiej. Ten mały monument z II wieku został bowiem z polecenia cesarza Konstantyna Wielkiego obudowany marmurowym relikwiarzem, o którym Euzebiusz z Cezarei napisał, iż jest to „wspaniały grobowiec stojący przed miastem, grobowiec, do którego przybywają liczne tłumy z każdego zakątka cesarstwa rzymskiego jak do wielkiego sanktuarium i świątyni Boga” (Teofania, 47). Na monumencie-grobowcu Konstantyna w późniejszym czasie wzniesiono kolejno trzy ołtarze, baldachim Berniniego i wreszcie wspaniałą kopułę Michała Anioła. Ten fakt, iż owa mała

aedicula z II wieku była sukcesywnie obudowywana i nadbudowywana kolejnymi monumentami stanowi wymowne i namacalne świadectwo kultu dwóch tysięcy lat pobożności i historii otaczającej skromne miejsce pochówku Księcia Apostołów.

Starożytna Bazylika Konstantyńska W IV w. cesarz Konstantyn Wielki, pokonawszy przy Moście Mulwijskim rywala do tronu Maksencjusza, ogłosił zwycięstwo chrześcijaństwa nad światem pogańskim. Następnie w roku 313 wydał Edykt Mediolański, który ustanawiał pokój z papiestwem, gwarantując cesarstwu wewnętrzną stabilizację, zaś chrześcijanom wolność wyznania. W dalszej kolejności tych wydarzeń, które zmieniły bieg dziejów nie tylko Rzymu, ale i całego świata, cesarz Konstantym Wielki i papież Sylwester I (314-335) postanowili wznieść na grobie świętego Piotra największą Bazylikę świata zachodniego: Bazylikę dzieloną na pięć naw przez osiemdziesiąt osiem kolumn, ogromną świątynię, której posadzka znajdowała się na tym samym poziomie co Trofeum Gajusza. Przez tysiąc dwieście lat istnienia Bazylika Konstantyńska, wzbogacana w kolejnych epokach rzeźbami, malowidłami, mozaikami i innymi dziełami sztuki o niespotykanym pięknie, stanowiła cel pielgrzymek dla całego chrześcijańskiego świata, aż wreszcie papież Juliusz II (1503-1513) podjął decyzję o stopniowym wyburzaniu dotychczasowej świątyni, by wznieść nową i bardziej okazałą Bazylikę.

Rekonstrukcja graficzna marmurowego monumentu, który w IV w. obudował „Trofeum Gajusza” i znajdujący się pod nim Grób świętego Piotra. W dawnej Bazylice Konstantyńskiej monument znajdował się pod wykonanym z artyzmem cyborium.

Plan poziomy obecnej i dawnej Bazyliki oraz Nekropolii.

Obecna Bazylika. Bazylika Konstantyńska. Nekropolia Watykańska.

Graficzna rekonstrukcja Bazyliki Konstantyńskiej za: Krautheimer, Corpus Basilicarum..., Rzym 1977. 14

Nowa Bazylika św. Piotra 18 kwietnia 1506 roku, w pierwszą sobotę po Wielkiej Nocy papież Juliusz II (Giuliano Della Rovere) położył kamień węgielny pod nową Bazylikę świętego Piotra w miejscu, gdzie obecnie wznosi się kolumna świętej Weroniki (południowy-zachód), a które w tamtym czasie położone było na zewnątrz starej Bazyliki Konstantyńskiej, z lewej strony absydy. Ceremoniarz Paride de Grassis podaje, iż przy tej okazji energiczny papież, odziany w szaty pontyfikalne, zszedł do głębokiego dołu u samych fundamentów (7,45 m głębokości) po specjalnie w tym celu skonstruowanych schodach. Po krótkiej uroczystości położył pierwszy marmurowy kamień pod nową watykańską świątynię, a w ziemi złożył szkatułę z terakoty zawierającą dwanaście monet wybi-

Fabryka świętego Piotra: wizerunek papieża świętego Sylwestra I (314-335). Olej na płótnie z XIX w. wykonany jako wzór dla mozaiki do Bazyliki świętego Pawła za Murami.

Wizerunek papieża Juliusza II (1503-1513) i odwrotna strona medalionu bitego z okazji rozpoczęcia prac nad nową świątynią watykańską według projektu Donato Bramantego.

tych przez Cristofora Foppę, zwanego Caradosso, na upamiętnienie prac nad wznoszoną właśnie budowlą. W ten oto sposób zainicjowano bezprecedensowe artystyczne i duchowe przedsięwzięcie, które przez ponad stulecie wywierało głęboki wpływ na dzieje Rzymu i całego Kościoła. Po śmierci Juliusza II kolejni następcy świętego Piotra angażowali się w kontynuację prac nad ukończeniem nowej Bazyliki, mającej stać się najwspanialszą świątynią chrześcijaństwa. I pomimo iż raz za razem zmieniano plany i rozwiązania architektoniczne, renesansowi papieże nigdy nie zdradzili wielowiekowej tradycji, która w centrum Bazyliki umieszczała otaczane czcią miejsce pochówku Księcia Apostołów: zwyczajny ziemny grób wykopany na południowym stoku Wzgórza Watykańskiego, tuż przed areną, na któ-

rej za panowania cesarza Nerona rozegrały się okrutne prześladowania wymierzone w chrześcijan. W okresie od 18 kwietnia 1506 roku, czyli od złożenia kamienia węgielnego pod nową watykańską świątynię, do 18 listopada 1626 roku, kiedy to odbyło się uroczyste poświęcenie Bazyliki, aż dwudziestu papieży, wielu wybitnych architektów i słynnych artystów włożyło swój trud we wzniesienie obecnej Bazyliki świętego Piotra, zasługując tym samym na cześć, sławę i uznanie tak współcześnie im żyjących, jak i późniejszych pokoleń. Pośród papieży, którzy w największym stopniu przyczynili się do wzniesienia świątyni, oprócz Juliusza II wymienić należy także Leona X (Giovanni de’ Medici, syn Wawrzyńca Wspaniałego, 1513-1521), Klemensa VII (Giulio de’ Medici, syn Juliana, 1523-1534), Pawła III (Alessandro Farnese, 1534-1549), Sykstusa V (Felice Peretti, 1585-1590), Klemensa VIII (Ippolito Aldobrandini, 1592-1605) oraz Pawła V (Camillo Borghese, 1605-1621). Papieże ci do prac nad tą ogromną budowlą zatrudnili najbardziej znanych architektów włoskiego Renesansu, jak brat Giovanni Giocondo (1433-1515), Rafael (Raffaello Sanzio, 1483-1520), Giuliano da Sangallo (1445-1516), Antonio da Sangallo (1484-1546), Baldassarre Peruzzi (1481-1536), Michał Anioł (Michelangelo Buonarrotti, 1475-1564), Jacopo Barozzi da Vignola (1507-1573), Giacomo della Porta (1533-1602) i Carlo Maderno (1556-1629). Ten ostatni wzbogacił Bazylikę wnosząc w latach 1608-1612 wspaniałą fasadę. Majestatyczny Plac świętego Piotra z XVII w. zawdzięczamy kreatywnemu geniuszowi Gian

Bazylika Watykańska, drewniany model Kopuły Michała Anioła.

„Sampietrini” przy wymianie piorunochronu na szczycie kopuły.

Lorenza Berniniego (1598-1680), natomiast z XVIII w. pochodzą wielkiej piękności zdobienia wnętrza Bazyliki. Nie wolno zapominać o pracy i poświęceniu ogromnej liczby ludzi, których imion historia nie przekazała potomnym: rzemieślników wszelakiego rodzaju, mających swój anonimowy wkład w dzieło wznoszenia i konserwacji Bazyliki Watykańskiej. W każdym zaułku Bazyliki świętego Piotra, za każdym dziełem sztuki, w codziennych pracach konserwatorskich kryje się zaangażowanie personelu i robotników Fabryki świętego Piotra, znanych nie tylko w Rzymie, ale i na całym świecie pod mianem „sampietrini”, których wysiłek sprawia, iż Bazylika tętni życiem i umożliwia jej zwiedzanie. Na uwagę zasługuje także działalność artystów ze Studium Mozaiki Fabryki świętego Piotra, którzy na małe tabliczki z masy szklanej przenieśli malarskie wzory wykonane przez najsłynniejszych artystów XVIII wieku, by ozdobić wnętrze watykańskiej świątyni, i którzy dzisiaj, po pięciuset latach, wkładają serce w konserwację ponad 10 tys. m² mozaik.

Bazylika dzisiaj: kult Apostoła Piotra Zarysowana w wielkim skrócie historia Bazyliki Watykańskiej swój początek i znaczenie czerpie z głębokiego kultu, jaki każda epoka żywiła wobec Apostoła Piotra. Świadczy o tym bez żadnej wątpliwości grecka inskrypcja PETR[...] ENI[...], wyryta na tzw. „czerwonym murze” sto lat po 18

śmierci ubogiego rybaka z Galilei. Na przełomie III i IV wieku liczni pielgrzymi przybywający do grobu Apostoła pozostawili na tzw. „murze G”, albo inaczej „murze inskrypcji”, liczne napisy zawierające imiona i inwokacje skierowane do świętego Piotra. Te wymowne i anonimowe „graffiti” wyznaczają początek ciągle wzmagającej na sile czci, jaką po dzień dzisiejszy otaczany jest Święty, a którego ośrodkiem najpierw była Bazylika Konstantyńska i średniowieczna, a następnie Bazylika renesansowa. Święty Ireneusz, biskup Lyonu, starając się wyjaśnić ów silnie zakorzeniony kult Apostoła Piotra, tak oto pisał między 180 a 198 rokiem: „Ku temu Kościołowi bowiem [Kościołowi rzymskiemu], ze względu na jego wielki autorytet, zmierzać musi każdy Kościół, czyli wierni, którzy przybywają ze wszystkich stron – gdyż w nim wierności dochowuje się tradycji wywodzącej się od Apostołów” (Adversus haereses, III, 2). Na grób świętego Piotra do Bazyliki Watykańskiej nieustannie przybywają ludzie z dalekich krajów, mężczyźni i kobiety, ubodzy i bogacze, proste osoby i potentaci, a wszystkich ich łączy głęboka cześć dla Księcia Apostołów. Święci jako pierwsi doświadczyli fascynacji tym miastem, i jako pierwsi pielęgnowali kult Apostoła Piotra, który przelewając swoją krew na Wzgórzu Watykańskim przekazał biskupstwu Rzymskiemu prymat nad całym Kościołem. Pośród licznych świadectw pielgrzymek, w jakie wyruszali święci, jego następcy, by udać się na grób Apostoła i do siedziby rzymskiego papie-

Plac świętego Piotra, dziedziniec, marmurowy posąg świętego Piotra.

ża, chętnie przytacza się przykład świętego Franciszka z Asyżu, który w XIII wieku przybył do Rzymu, a w Bazylice świętego Piotra doświadczył chwili uniesienia i nawrócenia. Oto słowa jego biografa, Tomasza z Celano: „Pewnego razu przybył jako pielgrzym do Rzymu. Z miłości do ubóstwa zdjął swoje miękkie szaty i okrył się szatami jednego z ubogich. Usiadł między biedakami przed kościołem świętego Piotra w przedsionku, który jest miejscem pełnym żebraków i chciwie z nimi zajadał. [...] Kiedy przystąpił do ołtarza Księcia Apostołów, zdziwił się, że przybysze składali tam bardzo małe ofiary, dlatego rzucił w to miejsce pełną garść pieniędzy, czynem tym wskazując, że ten, którego Bóg wyniósł ponad innych, przez wszystkich powinien być czczony w sposób szczególny” (Życiorys drugi świętego Franciszka, IV, 8, 3-5). Bazylika Watykańska, fragment Katedry świętego Piotra, marmurowy posąg świętego Franciszka z Asyżu.

Z czasów nam bliższych przytoczyć możemy przykład świętej Teresy z Lisieux (1873-1897), która w 1887 roku, w wieku czternastu lat, podczas podróży do Rzymu wyraziła papieżowi Leonowi XIII swoje pragnienie, by wstąpić do Karmelu. I wreszcie warto wspomnieć Matkę Teresę z Kalkuty (1910-1997), która przemierzyła cały świat, udając się do najdalszych części globu, posłuszna natchnieniu płynącemu z niestrudzonej i niepohamowanej miłości do bliźniego. Każdego roku jednak czuła potrzebę, by wrócić do Rzymu: spotkanie z papieżem umacniało ją na obranej drodze, w trudzie, jaki na siebie przyjęła i w dawaniu świadectwa. Zachowały się wymowne zdjęcia

przedstawiające Matkę Teresę u boku Pawła VI i Jana Pawła II: radość jaśniejąca w jej oczach to odbicie czułości i szacunku widniejących w źrenicach dwóch wielkich papieży. Wyjątkowa i uniwersalna wartość Bazyliki świętego Piotra, również z historycznego i artystycznego punktu widzenia, czyni z niej najwybitniejsze dzieło kreatywności ludzkiej: świątynia ta bowiem od samego początku aż po epokę Baroku wywierała znaczący wpływ, który objawiał się między innymi nadzwyczajną ilością kościołów zwieńczonych kopułą na jej wzór, wznoszonych w późniejszym czasie w całym katolickim świecie. Oprócz samej architektury, prestiżu nadają jej również wybitne dzieła sztuki rzeźbiarskiej, malarskiej, dekoracje marmurowe, w brązie i w gipsie, które na przestrzeni ostatnich pięciu stuleci wpłynęły na rozwój artystyczny nie tylko Rzymu i Włoch, ale i całej Europy. Od 1982 Bazylika świętego Piotra wraz z całym Państwem Watykańskim, które od niej wzięło swój początek, wpisana jest na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Po dzień dzisiejszy Bazylika pełni swoją rolę duchowej i artystycznej świątyni dla milionów turystów i wiernych, którzy coraz liczniej przybywają do świętego Piotra nie tylko po to, by podziwiać wspaniałe dzieła sztuki, lecz aby spotkać żywy Kościół, Apostoła Piotra i Chrystusa.

Bazylika Watykańska, portyk, „sampietrini” zawieszają arras przedstawiający Matkę Teresę z Kalkuty przed uroczystością jej beatyfikacji.

kard. Angelo Comastri Wikariusz Papieski dla Państwa Watykanu Archiprezbiter Bazyliki Watykańskiej Dyrektor Fabryki świętego Piotra 21

SPIS TREŚCI

WSTĘP

Męczeństwo i miejsce pochówku świętego Piotra

Bazylika Konstantyńska

Bazylika świętego Piotra

Bazylika dzisiaj: kult Apostoła Piotra

Wymiary Bazyliki świętego Piotra

ZWIEDZANIE BAZYLIKI Plac świętego Piotra

Obelisk

Fasada Bazyliki

Atrium

Środkowy portal

Kropielnice

Posadzka

Kaplica Piety

Kaplica Najświętszego Sakramentu

Ołtarz Matki Bożej Nieustającej Pomocy

Brązowy posąg świętego Piotra

Ołtarz świętego Hieronima

Ołtarz świętego Bazylego

Ołtarz świętego Wacława

Ołtarz świętych Processusa i Martyniana

Ołtarz świętego Erazma

Ołtarz Michała Archanioła

Ołtarz świętej Petroneli

Monument Katedry świętego Piotra

Ołtarz św. Leona Wielkiego

Ołtarz Matki Bożej Mater Ecclesiae albo „na Kolumnie”

Ołtarz świętego Tomasza

Ołtarz świętego Józefa

Ołtarz Ukrzyżowania świętego Piotra

Kaplica chóralna

Baptysterium

Ołtarz papieski

Baldachim

Kopuła

Pilastry z loggiami relikwii większych

ZWIEDZANIE GROT WATYKAŃSKICH Konfesja

„Peribolo”

Kaplica świętych Patronów Europy

Kaplica Pani Jasnogórskiej narodu polskiego

Kaplica świętego Kolumbana narodu irlandzkiego

Kaplica Klementyńska ad caput sancti Petri

Grób Piusa XII

Kaplica Matki Bożej della Bocciata

Kaplica Matki Bożej Patronki Rodzących

Kaplica Maryi Mater miscricordiae narodu litewskiego

Kaplica Naszej Pani z Gwadelupy narodu meksykańskiego

Kaplica Matki Bożej oraz świętych Piotra i Pawła

Centralny ołtarz Grot Watykańskich

Grób Piusa XI

Posąg modlącego się papieża Piusa VI

Kaplica Matki Bożej Królowej Węgier

Grób Pawła VI

Grób Jana Pawła I

Grób Jana Pawła II

ZWIEDZANIE NEKROPOLII Zwiedzanie Nekropolii

102

Grobowiec Z, zwany „Grobowcem Egipcjan”

103

Trasa zwiedzania „iter”

104

Grobowiec A „Caiusa Popiliusa Heracli”

105

Grobowiec F „Ceteniuszy i Tulliuszy”

106

Grobowiec H „Waleriuszy”

108

Grobowiec M „Juliuszy”

109

Grób świętego Piotra

110

Memoria Apostoła, strefa południowa, „Trofeum Gajusza”

111

Memoria Konstantyna, „Kaplica Klementyńska”

112

Memoria Apostoła, strefa północna, „mur inskrypcji”

113

Pielgrzymka do grobów św. Piotra Apostoła i Jana Pawła II Zwiedzanie Bazyliki św. Piotra, Grot Watykańskich, Nekropolii pod przewodnictwem kard. Angelo Comastri Archiprezbitera Bazyliki św. Piotra

Patronat medialny

ISBN 978-83-7485-111-4

doojcapio.pl

Bratni Zew Wydawnictwo Franciszkanów

www.bratnizew.pl

Pielgrzymka do grobów św. Piotra Apostoła i Jana Pawła II