Historie wielkich duchowych przyjaźni by Wydawnictwo Franciszkanów Bratni Zew

Teresa od Jezusa i Jan od Krzyża • Klara i Franciszek • Heloiza i Abelard •

Historie wielkich

duchowych przyjaźni

Adrienne von Speyr i Hans Urs von Balthasar • Raissa i Jakub Maritain •

Historie wielkich duchowych przyjaĹşni

Maria Chiaia i Franco Incampo (red.)

HISTORIE WIELKICH DUCHOWYCH PRZYJAŹNI

Tłumaczenie z języka włoskiego Alicja Paleta

Bratni Zew Wydawnictwo Franciszkanów

ISBN 978-83-7485-287-6

Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. W sprawie zezwoleń należy się zwracać do wydawnictwa: „Bratni Zew” sp. z o.o., ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków.

Zamówienia na książki można składać: Wydawnictwo OO. Franciszkanów „Bratni Zew” ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków tel. 12 428 32 40, fax 12 428 32 41 www.bratnizew.pl

Korekta: Jolanta Kunowska

Fot. na okładce: fragment fresku Simone Martini, Maestà (Madonna pośród aniołów i świętych), rok 1315, Palazzo Pubblico w Sienie, fragment: Święci

Imprimi potest: L.dz. 22/2008, Kraków, dnia 9.01.2008 O. Zenon Szuty Wikariusz Prowincji

WYDAWNICTWO OO. FRANCISZKANÓW „Bratni Zew” spółka z o.o. ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków tel. 12 428 32 40, fax 12 428 32 41 www.bratnizew.pl

Spis treści Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wstęp

..................................................

Przyjaźnie w antyku chrześcijańskim: Hieronim i Paula, Jan Chryzostom i Olimpia . . . . . . . . . . . . . .

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Noty biograficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hieronim i Paula . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jan Chryzostom i Olimpia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

23 23 24

„Kobieta” i „przyjaźń”: do jakich rzeczywistości odnosiły się w starożytności i według Ojców Kościoła? . . . . . . . . . . . . . . . . Zarys sytuacji kobiety w starożytności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . „Kobieta” w ujęciu Jana Chryzostoma i Hieronima . . . . . . . . . Postrzeganie „przyjaźni” w starożytności . . . . . . . . . . . . . . . . . . Doświadczenie przyjaźni w obu związkach . . . . . . . . . . . . . . . .

25 25 26 28 29

Elementy wspólne dla historii obu par . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Więź powstaje pod wpływem wspólnej żarliwości i zaangażowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Olimpia i Paula – założycielki i przełożone zgromadzeń żeńskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozłąka ujawniająca czystość intencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Heloiza i Abelard. Listy duchowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Nauczyciel i jego uczennica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Paraklet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ostatnie lata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

47 54 64

31 34 35

Klara i Franciszek: razem śladami Chrystusa

.............

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Spotkanie będące wspólnym poszukiwaniem Boga . . . . . . . . . . . . Niestrudzone poszukiwania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wzajemna, braterska i uniwersalna przyjaźń . . . . . . . . . . . . . . . . Związek wolny i wyzwalający . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Związek serdeczny i głęboki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

67 69 70 72 75 75 77

Jordan z Saksonii i Diana Andalò: przyjaźń duchowa i odnowa religijna w XIII wieku . . . . . . . . .

Postacie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Trudny początek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Listy miłości i przyjaźni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nowy monastycyzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

85 86 92 95 98

Teresa od Jezusa i Jan od Krzyża. Wzorowe braterstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

103

Joanna de Chantal i Franciszek Salezy. Miłość dzień po dniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

119

Raissa i Jacques Maritain

...............................

141

Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Spotkanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Raissa, między Rosją a Paryżem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Smak poszukiwań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przyjaciele na całe życie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Świadectwo Léona Bloy’a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nawrócenie i chrzest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Porozumiewanie się dusz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wzajemny „dług” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Świeckość jako powołanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podróż świadomości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ta sama myśl. Dwa sposoby wyrażania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wzajemna pochwała . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

141 143 144 146 149 150 152 153 154 156 159 161 164

Adrienne von Speyr i Hans Urs von Balthasar . . . . . . . . . . . . .

171

Wstęp antropologiczno-teologiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kim był on? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

171 173

Kim była ona? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Spotkanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cierpienia jedności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wzajemność asymetryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Twórczość dusz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

179 188 194 199 208

Przyjaźń Bułgakowa i Florenskiego: „Żelazo żelazem się ostrzy, a człowiek urabia charakter bliźniego” (Prz 27,17) . . . . . . . . . .

221

Wzmianka o wydarzeniach biograficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Paweł A. Florenski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Siergiej N. Bułgakow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

221 221 222

Przyjaźń jako kluczowe doświadczenie egzystencji i życia duchowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Florenski: mistyczny i ontologiczny charakter przyjaźni . . . . . . Bułgakow: przyjaźń jako owocna rozmowa i wierność . . . . . . .

224 224 229

Ojciec Paweł Florenski (przemówienie S.N. Bułgakowa dla uczczenia pamięci P.A. Florenskiego) . . . . . . . . . . . . . . . . .

241

Pierwiastek męski i żeński: harmonia różnic. Aspekty teologiczne i antropologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

253

Rola chrześcijaństwa: Jezus i kobiety . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

255

Interpretacje przesłania ewangelicznego w odniesieniu do rodzaju żeńskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chrześcijaństwo a kobieta w wiekach średnich . . . . . . . . . . . . . Chrześcijaństwo a kobiecość w czasach nowożytnych . . . . . . . . Chrześcijaństwo a kobiecość w czasach współczesnych . . . . . . .

257 257 261 264

Zarys antropologii dualistycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Głosy kobiet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kwestia kobiety z perspektywy teologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . Nauka Jana Pawła II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

267 267 277 280

Grzech i zbawienie: problem harmonii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

284

Autorzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

291

Przedmowa

Rzadko mamy do czynienia z autentycznym doświadczeniem przyjaźni między mężczyzną a kobietą, dlatego biografie mężczyzn i kobiet, którzy doświadczyli głębokiego wewnętrznego zrozumienia ze strony drugiej osoby budzą zainteresowanie i pokazują, że zamiast przeszkadzać, pomagają, a w przypadku świętych oznaczają wspólną drogę ku świętości. Różny przebieg tych historii prowadzi jednak do wspólnego źródła, to znaczy do istoty Boga, który nie jest wyobcowanym bytem, ale jest Miłością, komunią osób, która przejawiła się w stworzeniu na swój obraz i podobieństwo mężczyzny i kobiety (Rdz 1,27), powołanych do życia we wzajemnej relacji, jedno obok drugiego, w miłości będącej odbiciem Trójcy. Chodzi tu o rzeczywistość ontologiczną, w której człowiek zawiera się bez względu na sferę biologiczną i więzi seksualne, ponieważ różne tożsamości zostały stworzone, by umożliwić prokreację, ale przede wszystkim, by umożliwić wzajemną miłość, a miłość sama przez się jest rzeczywistością duchową, która wzrasta w głębokiej intymności w każdym człowieku, znajdując spontaniczne ujście w słowach, w humanitarnych gestach oraz czynach. Podobieństwu myśli i czynów mężczyzn i kobiet złączonych przyjaźnią poprzez głębokie doświadczenie wiary towarzyszy zawsze proces oczyszczenia i dojrzewania, który nie zamyka człowieka w poszukiwaniu satysfakcjonującej relacji z drugim człowiekiem, ale otwiera go na miłość bliźniego i pomaga rozwijać wszystkie możliwości drzemiące w danej osobie do tego stopnia, że „eros staje się 9

w sposób pełny sobą, staje się miłością w całym tego słowa znaczeniu” (Benedykt XVI, Deus Caritas est, 17; dalej oznaczono skrótem DC). W procesie pozostającym w ciągłym rozwoju, mówi Benedykt XVI w swojej encyklice, „miłość wstępująca, pożądliwa i posesywna” spotyka się z „miłością zstępującą, czyli agape”, ponieważ nigdy nie da się zupełnie oddzielić tych obu aspektów, a człowiek doświadcza tego, że „nie może zawsze tylko dawać, musi także otrzymywać, i żeby stać się źródłem, z którego wypływają rzeki żywej wody (por. J 7,37-38), sam musi pić wciąż na nowo z tego pierwszego, oryginalnego źródła, którym jest Jezus Chrystus, z którego przebitego Serca wypływa miłość samego Boga (por. J 19,34)” (DC 7). To właśnie w oparciu o miłość zstępującą, która nigdy nie zaspokaja się biernością, powstały wielkie przyjaźnie, które nawet w oddalonym od nas kontekście kulturowym pokazały wzajemne więzi pełne delikatności, przeżywane w całkowitym poszanowaniu oryginalnej tożsamości i godności mężczyzny i kobiety złączonych we wspólnym poszukiwaniu spotkania z Bogiem. Oczywiście, duchowym przyjaźniom nie udało się uniknąć nieporozumień, znaków zapytania i podejrzeń, do tego stopnia, że często dla ich obrony i podkreślenia dużego znaczenia zwykło się je określać jako „święte”, zwracając uwagę na ich uprzywilejowany charakter, który stawia je na poziomie wzoru niemal nieosiągalnego dla zwykłych ludzi. Niniejsza praca ma za zadanie pokazać niektóre z tych przyjaźni, znane i mniej znane, z perspektywy historycznej, ukazując siłę i przejrzystość komunikacji, charaktery postaci, złożoność relacji, które zadają kłam przysłowiowemu już podporządkowaniu kobiety mężczyźnie i jej niższości; historie te należy jednak odczytywać w kluczu współczesnej im kultury, biorąc pod uwagę różnicę charyzmatów i warunków życia. Łączącym je i fascynującym zarazem elementem jest intensywność relacji między mężczyzną a kobietą, przeżywanej w pełnej świadomości rzeczywistości i dalekiej od poziomu czystej abstrakcji, ukazując wewnętrzne bogactwo drugiego człowieka, który jest kochany za to, jaką jest osobą, oraz zgodność w poszukiwaniu wspólnych celów. 10

Pośród wszystkich par najbardziej emblematyczna zdaje się być więź między Klarą a Franciszkiem; te dwa imiona wyróżniają się w epoce wielkiego przebudzenia społecznego i poważnych wyzwań rzuconych Kościołowi. Odwołanie do ich współodczuwania zdaje się zawierać w sobie i przywoływać różne doświadczenia duchowych spotkań pokazanych w tej książce. Z dualizmu mężczyzna-kobieta wynika niezwykłe duchowe doświadczenie przyjaźni dwóch mężczyzn, Pawła Florenskiego i Siergieja Bułhakowa: ich przyjaźń wyraża „zagłębienie się w życiu duchowym, rozumianym jako całkowite otwarcie się na drugiego człowieka”. Jest to doświadczenie niemal teologiczne, które zyskuje szczególne znaczenie w życiu Kościoła prawosławnego. Książka zaczyna się wstępem napisanym przez Cettinę Militello na temat różnych postaci, jakie przyjmuje przyjaźń omawianych tutaj par, a kończy się wyczerpującym opracowaniem pióra Angeli Ales Bello dotyczącym antropologii obu płci, którego celem jest rzucenie światła na tajemnicę krzyżujących się bytów mężczyzn i kobiet połączonych tą samą miłością. Chcielibyśmy, aby zaproponowane przez nas biografie, które spotkały się z dużym zainteresowaniem publiczności podczas cyklu wykładów zorganizowanych w kościele Santa Lucia del Gonfalone (Rzym), znalazły na stronach niniejszej książki postać godną lektury. Wydawca

Wstęp

Temat przyjaźni, temat spotkania „dusz” to piękny temat! Jest tym bardziej fascynujący, jeśli owo spotkanie przebiega między duszami należącymi do dwóch przeciwnych płci. Oczywiście, z kulturowego punktu widzenia przyjaźń jest „rodzaju męskiego”. Co więcej, w języku hebrajskim, podobnie zresztą jak w grece, nie istnieje osobne słowo na oznaczenie „przyjaciółki”. W Piśmie Świętym, w Starym Testamencie, by zasugerować przyjaźń rozumianą jako intensywną bliskość wewnętrznego współodczuwania, użyty został termin „towarzyszka”, a dosłownie „ta, która jest obok” (por. Pnp 1,9; 2,2; 4,1; 5,2; 6,4); w Septuagincie zostało to przetłumaczone jako hé plésion, a Wulgata używa już słowa przyjaciółka. W Nowym Testamencie jedynie w Ewangelii św. Łukasza pojawi się ten rzeczownik w liczbie mnogiej w odniesieniu do tych, które cieszą się z kobietą po odnalezieniu drachmy (por. Łk 15,9). Jakiś czas temu, nieżyjący już prof. Umberto Mattioli zachęcił mnie do pisania o „przyjaźniach ascetycznych”1. Wydawało mi się, że będzie to moje ostatnie spotkanie z Ojcami Kościoła, którzy nigdy nie byli dla mnie przedmiotem badań będących następstwem obrania systematycznej teologii za dziedzinę zawodową. W tamtym tekście prześledziłam przyjaźń między mężczyzną a kobietą z punktu widzenia zasadniczej anomalii, jaka zarysowała się w ramach chrześcijańskiej wspólnoty. Mimo że chrześcijaństwo otworzyło drzwi i uprawomocniło przyjaźń, co zdecydowanie miało rangę kulturowej nowości, ponieważ zakładało zestawienie 13

mężczyzny z kobietą, to jednak doprowadziło do powstania zdecydowanego dystansu do cielesności, co ze swej strony uprzywilejowało kontekst ascetyczny przyjaźni, czyli kontekst dobrowolnej rezygnacji może nie z samego ciała – czego, dzięki Bogu, nie możemy dokonać – ale przede wszystkim z jego wykorzystania w ramach przyjaźni między obiema płciami. W dawnych epokach, gdy ciało było postrzegane jako narzędzie reprodukcji, na co spoglądano podejrzliwie i co było uważane za niekorzystny aspekt naszego ciała, najczęściej jedynie tolerowany, chrześcijanom i chrześcijankom pozostała tylko przyjaźń, jako wyjątkowy sposób na zadanie sobie nawzajem pytania o sens życia. Przyjaźń staje się w ten sposób najszlachetniejszą i najbardziej nadzwyczajną z przygód, jaką mogą przeżyć mężczyźni, a także mężczyźni i kobiety. Spotkania w kościele Santa Lucia del Gonfalone, zatytułowane „Dialogi w Krypcie”, przez cały rok poświęcone były tematowi przyjaźni, zwłaszcza przyjaźni męsko-damskiej, zachowując jednakże trochę miejsca dla przyjaźni między dwoma mężczyznami i w ten sposób proponując refleksję nad pierwiastkiem męskim i pierwiastkiem żeńskim. Opublikowane z bogatym aparatem krytycznym, pozwalającym na zaspokojenie ciekawości związanej z postaciami i tematami, te różnorodne wystąpienia pojawiają się dzisiaj jako poszczególne rozdziały niniejszej książki. Nazwiska autorów są mniej lub bardziej znane, ale wszystkie one są synonimem zainteresowań naukowych, których owoce będą teraz towarzyszyły czytelnikowi w odkrywaniu dalekich światów, które powoli stają się coraz bliższe. Niniejszy tom otwiera artykuł (por. M.L. Natali, Przyjaźnie w antyku chrześcijańskim: Hieronim i Paula, Jan Chryzostom i Olimpia, s. 21) poświęcony „słynnym parom”, jak już gdzie indziej miałam okazję je nazwać2. Parom, ponieważ składają się one z mężczyzny i kobiety połączonych pokrewieństwem dusz, a nawet więcej: „miłością”. Jest to uczucie wykraczające poza obiektywne trudności, dramat przymusowego życia w oddaleniu. Zarówno, jeśli 14

chodzi o Jana Chryzostoma i Olimpię, diakonisę z Konstantynopola, jak i o Paulę i Hieronima, możemy sobie pozwolić na słowo „miłość”, tak wielka jest czułość łącząca obie te pary tak ważne dla historii chrześcijańskiej. Pokrewieństwo dusz w pierwszym przypadku opiera się na oddaniu Kościołowi3, a w drugim – Słowu Bożemu poddanemu głębokiej analizie i interpretacji4. Przyjaźń nie zawsze ma taką samą postać i nie jest powiedziane, że nie może się ona narodzić w ramach związku małżeńskiego albo nawet go poprzedzać. W takim przypadku niesie ona z reguły destrukcyjny rezultat dla kobiety, zwłaszcza gdy jej wybory znacznie wyprzedzają możliwości akceptacji kulturowej w danej epoce. Wszyscy znamy historię Abelarda i Heloizy. Ma ona gorzki smak porażki. Jest to jednak porażka, z której kobieta wychodzi zwycięsko i z podniesioną głową broni własnych decyzji. W tak niekorzystnych i smutnych okolicznościach miłości, która nigdy nie wygasła, niezwykły zbiór listów jest dla nas świadectwem szczególnego duchowego pokrewieństwa, które ośmieliło się przybrać cielesną postać. Dzięki listom możemy doświadczyć zwłaszcza duchowej więzi, jaka łączyła Heloizę, już wtedy zakonnicę i przeoryszę, oraz Abelarda, też będącego już w zakonie. Jego stosunek do Heloizy, fakt, że podarował jej Paraklet i chciał, by została w nim przełożoną, to misterna sieć pytań i odpowiedzi dotyczących istoty życia zakonnego, tego, co stoi u jego podstaw i co jest dla niego charakterystyczne z duchowego punktu widzenia (por. Marcella Carpinello, Heloiza i Abelard. Listy duchowe, s. 45). Czy można mówić o parze w przypadku Franciszka i Klary? Czy można mówić o przyjaźni między tymi dwoma gigantami ewangelicznego radykalizmu? Historiografia nie daje jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie, a kolejna lektura pism związanych ze świętą Klarą nadal przynosi niespodzianki, czasem nawet bardzo spektakularne5. Oczywiście, wiele już zostało powiedziane na temat Klary w kontekście franciszkańskim, o czym wspomina obszerna, wielokrotnie wznawiana praca, której redaktorami byli Dino Dozzi i Davide Covi6. Szkic zawarty w niniejszej książce kładzie szczególny nacisk na liczne podobieństwa łączące te postaci 15

(por. Giacomo Bini, Klara i Franciszek: razem śladami Chrystusa, s. 67). Osobiście muszę się przyznać, że nigdy nie udało mi się rozwiać wątpliwości na temat stosunku Franciszka do Klary, będąc przekonaną, że młoda Asyżanka chciała być i działać „jak” Franciszek. Wydaje mi się, że zależało jej na przyjęciu modelu życia wędrownego kaznodziei. Wystarczyłyby jednak „pobożne słowa z melodią dla pocieszenia ubogich sióstr z San Damiano”, które chory i zmęczony Franciszek, bliski już śmierci, śle siostrom7, by umieścić ich relację w ramach stereotypu miłości dworskiej. I oto znowu pojawia się miłość, mimo że tutaj pośrednikiem, jak mówił Augustyn w Liście do Proby8, dla nas – chrześcijan, jest ów „trzeci”9 będący w stanie uchronić ludzi przed narcystycznym i hermetycznym dualizmem. Tym trzecim jest sam Chrystus lub – co oznacza to samo – Caritas, miłość zesłana przez Ducha Świętego. Jeśli przesuniemy się o jedno pokolenie do przodu, napotkamy kolejną parę złączoną przez przyjaźń: Jordana z Saksonii i Dianę Andalò (por. Alessandra Bartolomei Romagnoli, Jordan z Saksonii i Diana Andalò: przyjaźń duchowa i odnowa religijna w XIII wieku, s. 81). Mimo że są oni mniej znani od pozostałych postaci omawianych w niniejszym tomie, zasługują jednak na uwagę jako model wzajemnej struktury życia duchowego, dzięki której nierzadko udaje się przełamać podporządkowanie kobiety, która staje się stroną aktywną. Paradoksalnie, to właśnie przyjaźń przełamuje schematy i kładzie się u podstaw nowej kultury, a w jej ramach daje możliwość powstania nowej komunikacji między obiema płciami. W niniejszym tomie zostały przeanalizowane inne analogiczne pary, ożywiane konkretnym duchem reform (por. Saverio Cannistrà, Teresa od Jezusa i Jan od Krzyża. Wzorowe braterstwo, s. 103), czy też wiedzione planem założycielskim (por. Santiago González Silva, Joanna de Chantal i Franciszek Salezy. Miłość dzień po dniu, s. 119). W pierwszym przypadku, modelowe braterstwo towarzyszy dążeniom do przywrócenia w Karmelu pierwotnych ideałów. Wraz z wysiłkami mającymi na celu reformę, możemy obserwować wypracowanie nowej duchowej metodyki. 16

Osobiście, w przypadku Teresy z Àvila i Jana od Krzyża, mówiłabym raczej o jej uczuciach macierzyńskich w stosunku do tego młodzieńca, który podzielał jej ideały, a nie o braterstwie. Wiemy jednak doskonale, jak różne postaci może przybierać chrześcijańska przyjaźń – czy to braterska czy siostrzana, matczyna czy ojcowska. Przyjaźń jest możliwa nawet wtedy, gdy okoliczności są niesprzyjające, gdy trudno o wzajemną bliskość, czy też, z pozoru, charaktery są bardzo od siebie różne. Ale przecież udaje się nam jednak dostrzec ów idealny sens wzajemnej relacji. Natomiast w przypadku Joanny de Chantal i Franciszka Salezego mamy do czynienia ze spotkaniami, nieprzerwaną korespondencją i codziennym dialogiem. Pojawia się też „w domyśle” słowo „miłość”, która jest miłością Boga, ale jednocześnie radością, wewnętrzną pogodą, świadomością bliskiego związku z drugim człowiekiem oraz przynależności wzajemnej w Bogu. Bardziej niż kiedykolwiek w paradoksie chrześcijańskiej przyjaźni można dostrzec miłosne odwrócenie metafor: Franciszek Salezy: ten, który najpierw jest dla niej ojcem, który nazywa ją „pani”, z czasem będzie się zwracał do Joanny de Chantal „córko”, „siostro” aż w końcu „matko”. Przyjaźń między mężczyznami a kobietami w Kościele nie należy jedynie do przeszłości. Można spotkać jej przykłady również w XX wieku. Wystarczy spojrzeć jak małżeńska miłość Maritainów stopniowo przeradza się w uczucie przyjaźni. Albo, jaka dziwna i skomplikowana relacja konstytuuje się między mistyczką Adrienne von Speyr a Hansem Ursem von Balthasarem, jezuitą i teologiem, który dla niej porzuca Zakon. Czy w związku tych dwóch par, których drogę podjęła się opowiedzieć Giulia Paola Di Nicola (por. Raissa i Jakub Maritain, s. 141 oraz Adrienne von Speyr i Hans Urs von Balthazar, s. 171), kryje się pierwotna nieufność w odniesieniu do cielesności i do miłości fizycznej? Kwestia ta dotyka zwłaszcza pierwszej z wymienionych par, małżonków, którzy sami stymulują się do zachowania czystości, co dzieje się zaraz po otrzymaniu przez nich chrztu, który przyjęli już jako ludzie dorośli. Pytanie zawsze jest takie samo: czy czystość, całkowita wstrzemięźliwość jest warunkiem doświadczenia mistycznego? 17

Mimo że para von Balthasar-Speyr różni się od Maritainów, również i ich przykład nie odpowiada nam jednoznacznie na to pytanie. Oczywiście, przykład zdecydowanego wyboru von Balthasara nie budzi naszych wątpliwości, ale co powiedzieć o Adrienne von Speyr, która dwa razy wychodziła za mąż? A zwłaszcza warto się zastanowić, czy jest sens twierdzić, że może być ona dla kogoś przykładem, że ktoś podąża drogą teologiczną idąc jej przykładem? Jaki sens nadać wkładowi von Balthasara w ich „wspólne dzieło”? Pozwolę sobie zauważyć, że w historii wielkich przyjaźni nie tyle pojawia się symbioza, co dialektyka, wzajemna wymiana, spełnienie obu osób, bogactwo wspólnoty przy jednoczesnym wspieraniu indywidualnego daru. Czy nie mamy tu do czynienia z koniecznością obecności męskiego autorytetu ze względu gorszą pozycję kobiety? Kolejny esej (por. Maria Campatelli, Przyjaźń Bułgakowa i Florenskiego: „Żelazo żelazem się ostrzy, a człowiek urabia charakter bliźniego” [Prz 27,17], s. 221) proponuje „współistotność”, a nie podobieństwo, jako klucz do interpretacji przyjaźni. Ale tutaj dotykamy już ontologii przyjaźni jako takiej w jej fenomenologicznych przejawach. A przede wszystkim, tekst ten umieszcza przyjaźń w kontekście eklezjalnym, który przenosi na inny poziom rozróżnienie pomiędzy philia a agape. Zarówno Paweł Florenski jak i Siergiej Bułgakow byli kapłanami i teologami, a ich historia miała miejsce w latach dwudziestych XX wieku w sowieckiej Rosji. Ich przyjaźń, a także przyjaźń innych osób należących do ich kręgu, można nazwać wyrafinowanym porozumieniem dusz rodzącym się na skutek wspólnej wizji życia oświeconego przez wiarę, do którego przystępują już jako ludzie dorośli po momencie zwrotnym, w którym nastąpiło nawrócenie. M. Campatelli udało się odtworzyć przebieg tej drogi. Wystarczy spojrzeć jak w każdym z nich rodzi się nowe podejście do Kościoła, do rzeczywistości komunii mającej swoje źródło w Trójcy Świętej. Ten wyjątkowy przypadek niezwykle żywej teologicznie i ludzko przyjaźni nie pozostaje w sprzeczności do ostatniego rozdziału tej książki (por. Angela Ales Bello, Pierwiastek męski i żeński: harmonia różnic. Aspekty teologiczne i antropologiczne, s. 253). W ten 18

czy w inny sposób, tematem „Dialogów w Krypcie” była właśnie tożsamość mężczyzny i kobiety, ich wzajemnej relacji wynikającej z faktu stworzenia, która znajduje swoją kulminację w związku mężczyzny i kobiety, ale która charakteryzuje każdą relację interpersonalną, czy to między dwoma mężczyznami czy dwoma kobietami, czy między kobietą i mężczyzną. I jako że nadal aktualny jest kulturowo temat odrębnych tożsamości kobiety i mężczyzny i pełnej świadomości przynależności obu płci do ludzkości, duże znaczenie zyskuje ten tekst, ukazujący rozwój tematu w historii wraz z jego kluczowymi momentami i tym, co udało się już osiągnąć. Pozwolę sobie zauważyć, że, paradoksalnie, kultura chrześcijańska nie wypracowała jeszcze w pełni i nie przyznała właściwego statusu harmonijnemu bogactwu kryjącemu się w różnicach między płciami, ale mimo to kobiecie udało się wyemancypować i uzyskać pozycję towarzyszki i rozmówczyni mężczyzny (albo kobiety) w ramach tworzenia własnej tożsamości duchowej. Postaci ukazane w niniejszej książce, a na pewno nie wyczerpują one tematu przyjaźni, dają świadectwo wzajemnej mozolnej pracy, radości, życiowych planów, ludzkiego i kościelnego ideału, dzięki którym spotkanie dwóch osób jest jednocześnie otwarciem na Innego, bez którego nie byłoby miejsca na uznanie wzajemnych wartości. Ostatnim słowem zawsze będzie agape. Ponieważ przyjaźń ma sens tylko wtedy, gdy ożywiana jest i wspierana właśnie przez agape. To jest imię Boże, chrześcijańskie przesłanie, istota tajemnicy Kościoła w koncentrycznym kręgu komunii, do którego powołane są wszystkie istoty ludzkie: mężczyźni i kobiety, w miłosnej symfonii10 wzajemnych różnic. Cettina Militello

Przypisy 1

C. Militello, Amicizia tra asceti e ascete, w: U. Mattioli (red.), La donna nel pensiero cristiano antico, Genua 1992, s. 279-304.

C. Mazzucco, C. Militello, A. Valerio, Coppie straordinarie nei primi tredici secoli di cristianesimo, Paoline, Mediolan 1990.

Por. C. Militello, Donna e Chiesa. La testimonianza di Giovanni Crisostomo, EdiOftes, Palermo 1985.

Por. C. Militello, La seduzione della Parola: Paola e Girolamo, w: E il Dio li creò, cyt., s. 89-112.

Por. m.in. C. Frugoni, Una solitudine abitata. Chiara d’Assisi, GLF Editori – Laterza, Rzym-Bari 2006.

D. Covi, D. Gozzi, Chiara, francescanesimo al femminile, ED, Rzym 1992.

Zachęta dla ubogich Pań w klasztorze św. Damiana, w: Źródła franciszkańskie, Kraków 2005, s. 183-185.

Augustyn, Ep. 130, II, 4; oraz Wyznania, IV i Ep. 258, 1.

Elred z Rievaulx, Przyjaźń duchowa, Kęty 2003.

„En symphōnē agapē”: Ignacy, List do Efezjan 4,2.

Przyjaźnie w antyku chrześcijańskim: Hieronim i Paula, Jan Chryzostom i Olimpia1

Wstęp „Potem Pan Bóg rzekł: «Nie jest dobrze, żeby mężczyzna był sam; uczynię mu zatem odpowiednią dla niego pomoc»” – ezer kenegdô (Rdz 2,18). Użyty tutaj hebrajski termin „ezer” – pomoc – powraca również w innych fragmentach Pisma Świętego, prawie zawsze w kontekście związanym z Bogiem, jako podporą swojego ludu. Bóg jest tym istnieniem, w którym lud może się schronić i odnaleźć pewność siebie. „Neged” – słowo przetłumaczone za pomocą peryfrazy „odpowiednią dla niego” – określa tego, który stanowi stronę przeciwną, a wiec dosłownie tego, który jest naprzeciw. W konsekwencji, powyższy cytat stawia naprzeciw siebie dwa byty, mężczyznę i kobietę, tak iż mogą patrzeć sobie w oczy. Takie przedstawienie nie ogranicza się więc do wymiaru pomocy materialnej, ale sięga o wiele dalej. Mężczyzna i kobieta stają jedno naprzeciw drugiego, w sposób nadający niezwykłe znaczenie samej tożsamości istnienia2. W ciągu wieków zachodnia kultura zakorzeniona w tradycji grecko-łacińskiej rozwinęła się jednak zgodnie z innymi wzorami i według całkowicie odmiennego wyobrażenia kobiety. Ukształtował 21

się inny sposób przeżywania relacji między mężczyzną a kobietą, czyniąc ją poddaną mężczyźnie. Tym niemniej starożytność przekazała nam szczególne i niezwykłe doświadczenie kilku par, takich jak Olimpia i Jan Chryzostom, Paula i Hieronim oraz Melania i Rufin. Wymienione pary, pomimo tego iż pozostawały poza związkiem małżeńskim, przeżywały silną relację, którą można rozpatrywać w kategoriach odmiennych od zasad panujących w ich czasach. Właśnie z tego powodu powyższe związki fascynowały i fascynują, a także wywołują pytania tych, którzy chcą je bliżej poznać. Czego spodziewa się ten, który je bada? Czego oczekujecie wy, którzy słuchacie? Jakie doświadczenie rodzi się w sercu i w umyśle słuchacza? Być może wywołują one tęsknotę? Tęsknotę za czymś pięknym, ulotnym i jednocześnie nie do końca poznanym? Nie jest więc pustą retoryką pytanie o powody zainteresowania takimi „duchowymi związkami”. Chcąc lepiej zrozumieć intrygujący charakter, jaki te relacje przyjmowały w starożytności, a przede wszystkim umiejscowić je w kontekście społeczno-kulturowym, w którym się zrodziły, należy oderwać się od naszych wyobrażeń o mężczyźnie i kobiecie z XXI wieku oraz od tego, co obecnie nazywamy „normalnością” w stosunkach pomiędzy mężczyznami a kobietami. Dzięki temu ujawnią się istotne cechy mężczyzny i kobiety, prawie nienaruszone przez upływ czasu. Niemal nietknięte pozostaje również istnienie ezer kenegdô, które czerpie radość i odnajduje głębię wzajemnej relacji w różnorodności; w szczególnym charakterze oddania się Bogu, w którym ciała stykają się, ale nie dotykają, gdzie wzajemna przynależność, która w pewnym sensie zachodzi, tkwi w nieprzynależeniu; gdzie dłoń nie zamyka się na imieniu, które, czy tego chcemy czy nie, jest przecież na niej wyryte. Postawiona przed zadaniem szczegółowego przedstawienia relacji łączącej Paulę i Hieronima, uznałam za słuszne omówienie tej formy duchowej przyjaźni w oparciu o historię Olimpii i Jana Chryzostoma3. Takie porównanie umożliwia bowiem uchwycenie i lepsze zrozumienie określonej dynamiki obu relacji. 22

Noty biograficzne Hieronim i Paula Hieronim, Dalmata (ze Strydonu), żył w latach 345/347-419. Paula, rzymska arystokratka, żyła pomiędzy 348 a 404 rokiem. Ukończywszy z sukcesem studia literackie w Rzymie, Hieronim udaje się na dwór cesarski w Trewirze. Właśnie w tym mieście, dzięki śladom pozostawionym przez przebywającego tam na wygnaniu Atanazego, styka się z ideałem życia monastycznego. Około 370 roku rezygnuje z kariery urzędnika i bezskutecznie podejmuje próby życia zakonnego w Europie i w Ziemi Świętej. Kontynuuje studia, tym razem jednak poświęca się literaturze chrześcijańskiej, doskonali znajomość greki oraz podejmuje naukę języka hebrajskiego. Po wielu niepowodzeniach wraca do Rzymu, gdzie otrzymuje wsparcie papieża Damazego i zostaje jego sekretarzem. Dokładnie w tym czasie spotyka arystokratki prowadzące na Awentynie życie pełne ascezy i bardzo silnie zaangażowane w zgłębianie Pisma Świętego. Jako pierwszą poznaje Marcelę. Patrycjuszka sama zabiega o znajomość z Hieronimem, uważanym za wielkiego znawcę Pisma Świętego. Wkrótce, również w tym samym środowisku, nawiąże szczególną znajomość z inną arystokratką, Paulą. Trudny charakter i zajmowane stanowisko przysparzają Hieronimowi wielu wrogów. W konsekwencji, po śmierci papieża Damazego, ze względu na przyjaźń z grupą kobiet Hieronim staje się łatwym celem i w 385 roku zostaje zmuszony do opuszczenia Rzymu. Wyjazd stanowi początek długiej podróży do Palestyny. Wkrótce jego śladami podąży owdowiała Paula, matka 5 dzieci, z których ostatnie jest jeszcze bardzo małe. Dostojna Paula opuszcza w ten sposób swoją rodzinę, a małego Tossozia powierza opiece swojej zamężnej córki. Wraz z inną córką, Eustochium, dołącza do Hieronima i razem podejmują pielgrzymkę do Ziemi Świętej. Osiągnąwszy cel, postanawiają udać się do Egiptu i zwiedzić pustynne ośrodki monastyczne w Nitrii i Arsene, aby poznać tamtejsze życie klasztorne. Do Palestyny powracają w 386 roku i osiadają w Betlejem. Dzięki Pauli powstaje 23

tam schronisko dla pielgrzymów oraz klasztory: męski i żeński. Kontynuując rzymską tradycję oba klasztory poświęcają się przede wszystkim studium Pisma Świętego. Taka zbieżność zainteresowań stanowi fundamentalny element relacji pomiędzy Paulą a Hieronimem. Czas, który spędzą w Mieście Narodzenia Pańskiego, oprócz spokoju, przyniesie również okresy, w których Hieronim na nowo wplącze się w spory ideowe a także prywatne.

Jan Chryzostom i Olimpia Jeśli przyjrzymy się głębiej doświadczeniu Jana Chryzostoma i Olimpii, dostrzeżemy w nim pewne podobieństwa do relacji Hieronima i Pauli. Ich drogi, początkowo niezależne, krzyżują się dopiero w Konstantynopolu, kiedy Jan, prezbiter Antiochii, zostaje w 398 roku mianowany biskupem. Podobnie jak Hieronim, Jan początkowo przebywa w cesarskiej kancelarii, z której w pewnym momencie odchodzi. Powraca do Antiochii i udaje się na pustynię, aby przez pewien czas prowadzić życie pustelnicze. Zły stan zdrowia zmusza go jednak do opuszczenia swojej samotni i powrotu do Antiochii. Otrzymuje tam święcenia kapłańskie. Jeszcze przed przybyciem Jana, na diakonisę wyświęcona zostaje bezdzietna wdowa Olimpia. Bogata, i podobnie jak Paula owdowiała arystokratka zakłada przykatedralny klasztor. Prowadzone w nim życie, poza ubóstwem, charakteryzuje się szczególną wiernością Słowu Bożemu oraz służbą wspólnocie Kościoła, czego wyrazem jest gościnność.4 Spotkanie Olimpii i Jana stanowi zaczątek owocnej więzi skierowanej szczególnie ku służbie Kościołowi. Łączy ich bowiem wspólna pasja. Jan dąży do wprowadzenia reform i wyeliminowania nadużyć. W tym celu wydaje Olimpii jasne wskazówki dotyczące zastosowania i rozdzielenia majątku. Zaleca ofiarowanie go biednym, nie zaś każdemu z proszących, aby uniknąć pasożytnictwa na wspólnocie Kościoła.5 Postępowanie nowego biskupa budzi wiele 24

niezadowolenia. Jego związek z Olimpią, podobnie jak miało to miejsce w Rzymie w przypadku Hieronima i żeńskiej grupy na Awentynie, zostanie wykorzystany w celu odsunięcia Jana od władzy biskupiej. Skazany na wygnanie, umrze z wycieńczenia w 407 roku podczas podróży do kolejnego, przymusowego miejsca pobytu. Wierna jego przesłaniu Olimpia, również wygnana z miasta, zakończy swoją ziemską wędrówkę w rok po śmierci Jana. W tym przypadku to Jan poprzedza Olimpię, podczas gdy w drugiej relacji to Paula odejdzie wcześniej niż Hieronim.

„Kobieta” i „przyjaźń”: do jakich rzeczywistości odnosiły się w starożytności i według Ojców Kościoła? Nie chciałabym, abyście w oparciu o komentarz biograficzny uznali, że stwierdzenie: „rozwinęły się przyjazne stosunki” jest świadectwem normalnej rzeczywistości… Aby uchwycić niecodzienny i wyjątkowy jak na ówczesne czasy charakter przyjaźni Pauli i Hieronima, a w jej pryzmacie związku Olimpii i Chryzostoma, należy uwzględnić dwa aspekty: – ówczesną sytuację kobiety; – właściwe starożytności pojęcie przyjaźni. Nie stanowią one jednak wyczerpującego ujęcia tematu.

Zarys sytuacji kobiety w starożytności Pomimo znaczących różnic kulturowych, w tradycji judaistycznej, hellenistycznej oraz rzymskiej możemy wyróżnić dwie, powszechnie występujące, chociaż przeciwstawne sobie zasady, świadczące o niższości kobiety. Pierwsza z nich polega na wykluczeniu kobiet z aktywnego udziału w niektórych kręgach społecznych, takich jak życie publiczne lub polityczne, czego nie należy automatycznie łączyć z pozbawieniem ich godności i prestiżu. Wyrazem drugiej, 25

być może bardziej rozpowszechnionej, jest wpisana w los uległość. Kobieta przekazywana jest bowiem mężowi przez ojca niczym „przedmiot”, również w środowiskach arystokratycznych. Biorąc pod uwagę powyższy status społeczny i kulturowy, wraz z narodzinami chrześcijaństwa można dostrzec poprawę sytuacji kobiety; tym niemniej, w miarę oddalania się od korzeni oraz rozpowszechniania się chrześcijaństwa na terenie całego imperium rzymskiego, przewagę i przemożny wpływ zdobywają elementy kulturowe wywodzące się z tradycji grecko-rzymskiej. Status kobiet oraz sposób, w jaki były traktowane w okresie współczesnym bohaterom naszych rozważań ilustruje fragment tekstu Didascalia Apostolorum (pierwsza połowa II wieku): Nie jest rzeczą słuszną ani należytą, aby kobiety nauczały, zwłaszcza tego, co odnosi się do imienia Jezus oraz odkupienia przez mękę. Wy natomiast nie zostałyście ustanowione, wy, kobiety, a przede wszystkim wy, wdowy, aby nauczać, ale aby zanosić prośby i błagania do Boga (3,6,1).

Fragment obrazuje stanowisko Kościoła, który przyczynił się do narzucenia i utrzymania podrzędnej roli kobiety, pomimo wyrażanych niekiedy poglądów na temat jej moralnej i duchowej równości wobec mężczyzny.

„Kobieta” w ujęciu Jana Chryzostoma i Hieronima Badając pisma Hieronima i Jana Chryzostoma dostrzegamy pewien paradoks pomiędzy przyjętym w kulturze czy nawet w założeniach teologicznych mizoginizmem a jakością relacji, jaką obaj przeżywają; istotnie, ich doświadczenie dotyczące sfery psychologiczno-egzystencjalnej rozwija się według innych wzorców. Mentalność ówczesnego środowiska chrześcijańskiego najlepiej oddają rozważania Chryzostoma, odznaczające się większą precyzją niż myśl Hieronima, który w zasadzie nie jest teologiem spekulatywnym. Małżeństwo postrzegane jest jako konsekwencja upadku 26

pierwszych ludzi, a ich grzech uważa się za przyczynę powstania różnic w statusie obu płci. Owocuje to oddaleniem i wyłączeniem kobiety z pewnych dziedzin życia, ponieważ jej obecność zostaje ograniczona w miarę kształtowania się teorii podporządkowania i służenia mężczyźnie, uznanemu za pana i władcę. W pismach Chryzostoma koncepcje równorzędności6 oraz niższości przeplatają się jako nieodłączny zamysł obecny w planie Boga Stwórcy7. W niektórych fragmentach święty przedstawia kobietę jako istotę charakteryzującą się naturalnym i wrodzonym ograniczeniem; mówi nawet o imbecillitas sexus8… Każde obalenie tego stwierdzenia, o ile nieodnoszące się do ogółu cnót, stanowi raczej mało chwalebny wyjątek i nawet wtedy bywa odczytywane jako obelga dla mężczyzny, który zostaje „dogoniony”, a nawet prześcignięty przez kobietę9. Podobny zamysł można odnaleźć także u Hieronima10. Poglądy Jana odzwierciedlają oraz interpretują w sposób teologiczny mentalność właściwą jego czasom, wprowadzającą w życie wspomniane wcześniej założenia. Zgodnie z nimi sfera polityczna i publiczna należy do mężczyzny, kobiecie natomiast pozostaje życie prywatne i sprawy domu; ponadto kobiety nie powinny zabierać głosu w ecclesia11, ale jak w takim przypadku nie poddać się intrygującemu urokowi sytuacji, w których rzeczywistość odbiega od jego własnych teorii i Jan zachęca kobiety, między innymi Olimpię, do działania? Czy też, gdy w swoich pismach darzy uznaniem silne kobiety12? Rzeczywistość staje się niezwykła również dla niego samego13. U Hieronima, odbiegającego od myśli spekulatywnej, zauważamy mniejszą siłę słowa, ale w niektórych jego poglądach zaznacza się przyjęte w kulturze przekonanie o „niższości kobiet”. Zwracając się do Pammachiusza kieruje jego uwagę na to, jak pozostaje „w tyle za Eustochium i Paulą” w męstwie „jeśli nie przez uczynki, to z powodu płci”14. Przebija ono również z wyrażeń typu: „… chociaż kobiety”. Posiadamy jednak pisma, w których Hieronim wypowiada się inaczej. Jego przyjaźnie, głównie z kobietami, a więc nieograniczające się do jednej relacji, sprawiają, że dostrzega w kobiecie nową, pozytywną jakość. Warto zadać sobie pytanie: czy w związku z trudnym 27

charakterem Hieronima, wyłącznie kobieca intuicja umożliwiała zrozumienie jego ukrytej i lepszej natury, odkrycie prawdziwego serca? A może on sam nosił w sobie pewną wrażliwość? Większość komentarzy biblijnych Hieronima nosi jej znamiona. W komentarzu do Listu do Galatów 3,2815 mówi: Mężczyznę i kobietę dzieli siła i słabość ciał; Jeżeli jednak chodzi o wiarę, o jej wartości stanowi wewnętrzne poświęcenie (mentis devotione); I często zdarza się, że kobieta uświęca mężczyznę, a mężczyzna przoduje w religii.

Pisze również, że zanurzenie się w Chrystusie podczas chrztu znosi „każdą różnicę płci, stanu i ciał”16. Nie można nie zauważyć, że surowy i szorstki asceta darzy swoje współpracowniczki i przyjaciółki szacunkiem, zarówno w pracy naukowej jak i na poziomie duchowym. W przedmowie do swojego komentarza In Soph zamieszcza następującą pochwałę: „Potrzeba by całych książek, aby wysłowić niezmierną wielkość kobiet”17. U wspomnianych Ojców Kościoła, obok różnic w ujęciu i tonie, napotykamy stały rozdźwięk pomiędzy przedstawianym w teorii twierdzeniem o równości mężczyzny i kobiety wobec Boga (chociaż, jak już zauważyliśmy, nie zawsze obowiązującym), a głoszeniem rzeczywistej, egzystencjalnej oraz instytucjonalnej niższości kobiety w stosunku do mężczyzny18. Czy w świetle powyższych rozważań możemy stwierdzić, że równorzędny dialog właściwy doświadczeniu obu par wynika z wiernego naśladowania Chrystusa? Czy to właśnie podążanie za Jezusem umożliwiło spotkanie dwóch istnień i w konsekwencji wpłynęło także na pojęcie „przyjaźni”?

Postrzeganie „przyjaźni” w starożytności Odpowiedź brzmi „tak”, pod warunkiem, że jesteśmy świadomi sposobu, w jaki pojmowano przyjaźń w starożytności19. Grecy 28

zastanawiali się, czy filìa, a więc rodzaj miłości bezinteresownej, przyjacielskiej, może być udziałem kobiety, i czy ona sama godna jest takiej miłości; tak więc, również zdolność do przyjaźni była uważana za cechę właściwą mężczyźnie20.

Doświadczenie przyjaźni w obu związkach W świetle powyższych rozważań powinniśmy podkreślić, że również w tym przypadku chrześcijaństwo niesie w sobie siłę małego, ale potężnego w skutkach kataklizmu. Niejednokrotnie musi ono jednak narzucić kobietom męski sposób przeżywania wartości, przypisywanych przecież ówcześnie wyłącznie mężczyźnie. Idea podporządkowania kobiety mężczyźnie w sposób oczywisty wpływa także na opinię o jej ewentualnej zdolności do budowania przyjaźni. Kobieta jest bowiem uważana za istotę pozbawioną cech warunkujących odczuwanie wyższych wartości. Dlatego też kobiety przeczące swoim zachowaniem ogólnie przyjętej opinii budzą ogromny podziw i zdziwienie. Wyrażają je sami mężczyźni, uważając niekiedy kobiety za bardziej wartościowe od siebie samych. Dziwny zapał i prawie niewiarygodne męstwo u niewiasty! Zapomniawszy o płci swojej i słabości ciała, pragnęła mieszkać ze swymi dziewczętami wśród tylu tysięcy mnichów.21

Analizując kobiece sylwetki zauważymy także, iż wyrażanie wartości przypisywanych ówcześnie mężczyznom bądź budowanie z nimi równorzędnej relacji22 nie przyczynia się do utraty kobiecości czy też maskulinizacji; wręcz przeciwnie, tam gdzie taki proces następuje, jest on potępiany przez Hieronima23. Męska natura ujawnia natomiast wrażliwość oraz uczuciowość, a więc cechy będące według mężczyzn oznaką słabości i niższości, które poza taką relacją nie miałyby szans zaistnieć. Ich świadectwem są listy Jana do Olimpii oraz część listów Hieronima24 – dowód uczuć, które wzmacniają obopólną relację. 29

Ma miejsce wzajemne przyciąganie się, pewna dwubiegunowość. Jej duchowy wymiar nie zaprzecza jednak uczuciowości nadającej powyższym związkom odcień nieco odmienny od tego, jaki charakteryzuje relacje pomiędzy osobami tej samej płci. Powstanie tak znaczącej więzi pomiędzy Paulą a Hieronimem oraz Olimpią i Chryzostomem nie może pozostać niezauważone. Relacja tak niecodzienna i prowokacyjna przyniesie im również bolesne doświadczenia; stanie się bowiem pretekstem do oddalenia Hieronima z Rzymu a Jana Chryzostoma z Konstantynopola. Oskarżeni o niemoralność mężczyźni nie zrezygnują jednak z wartościowej przyjaźni. Aby w pełni zrozumieć czystość serca, z jaką przeżywali ten „związek”, należy zwrócić uwagę na natarczywość cechującą te pisma Chryzostoma, w których nalega on na zerwanie tych przyjaźni, które mogłyby szkodzić duszy, nawet jeśli są bardzo cenne25. Powinniśmy także zauważyć, że ci dwaj mężczyźni podejmują walkę z wszelkiego rodzaju przekonaniami otaczających ich ludzi, ponieważ „zniżają się” do równorzędnej relacji z kobietami, a czasami nawet szukają ich wsparcia i wskazują je innym jako przewodniczki26. Jest to bez wątpienia odważny wybór, wymagający od tych mężczyzn przezwyciężenia uprzedzeń, od których sami nie byli przecież wolni.

Postawmy sobie jeszcze jedno pytanie: co doświadczenie takiej przyjaźni męsko-żeńskiej, która w historii cywilizacji zachodniej, przynajmniej do XVIII wieku określana była jako przyjaźń duchowo-religijna, zawdzięcza przeżyciom religijnym, wzniosłej relacji z Bogiem? I w jakim stopniu od nich zależy?

Elementy wspólne dla historii obu par Możemy zauważyć trzy wspólne elementy charakteryzujące doświadczenie analizowanych przez nas postaci: – więź tworzy się pod wpływem dotykającej ich ad extra żarliwości; 30

Hieronim i Paula • Jan Chryzostom i Olimpia • Joanna de Chantal i Franciszek

Niniejsza książka została napisana z wielkim historycznym rozmachem. Opowiada wspaniałe historie wielkich przyjaźni, niemal wyłącznie między mężczyzną i kobietą, które w znaczący sposób odbiły się na życiu Kościoła i kultury w różnych momentach historii. Bohaterami są: św. Hieronim i Paula św. Jan Chryzostom i Olimpia Heloiza i Abelard św. Klara i św. Franciszek bł. Jordan z Saksonii i Diana Andalò św. Teresa od Jezusa i św. Jan od Krzyża św. Joanna de Chantal i św. Franciszek Salezy Raissa i Jakub Maritain Adrienne von Speyr i Hans Urs von Balthasar

Patronat medialny

Bratni Zew Wydawnictwo Franciszkanów ISBN 978-83-7485-287-6

Zapraszamy do księgarni internetowej: www.bratnizew.pl Bieżący katalog książek uzupełniony, poszerzony i zaktualizowany jest na stronie www.bratnizew.pl

Heloiza i Abelard • Paweł Bułgakow i Siergiej Florenski • Jordan z Saksonii i Diana