Izrael opowiada swoje dzieje by Wydawnictwo Franciszkanów Bratni Zew

JULIUSZ ST. SYNOWIEC OFMConv

IZRAEL OPOWIADA SWOJE DZIEJE WPROWADZENIE DO KSIĄG: POWTÓRZONEGO PRAWA, JOZUEGO, SĘDZIÓW, SAMUELA I KRÓLEWSKICH

IZRAEL OPOWIADA IZRAEL OPOWIADA SWOJE DZIEJE SWOJE DZIEJE

PATRI GUARDIANO PATRI GUARDIANO

JULIUSZ ST. SYNOWIEC OFMConv

IZRAEL OPOWIADA SWOJE DZIEJE WPROWADZENIE DO KSIĄG HISTORYCZNYCH STAREGO TESTAMENTU: POWTÓRZONEGO PRAWA, JOZUEGO, SĘDZIÓW, SAMUELA I KRÓLEWSKICH

Bratni Zew Wydawnictwo Franciszkanów

ISBN 978-83-7485-228-9 Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. W sprawie zezwoleń należy się zwracać do wydawnictwa: „Bratni Zew” sp. z o.o., ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków.

Zamówienia na książki można składać: Wydawnictwo OO. Franciszkanów „Bratni Zew” ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków tel. 12 428 32 40, fax 12 428 32 41 www.bratnizew.pl

Korekta: mgr Iwona Korohoda Klerycy WSD OO. Franciszkanów w Krakowie

Okładkę projektował: Andrzej Oczkoś Na ok³adce: Wapniowy ornament z ruin synagogi w Kafarnaum (IV w. po Chr.), przedstawiaj¹cy gwiazdê Dawida i kiœæ winogron, któr¹ wed³ug Lb 13, 23 dwaj zwiadowcy Moj¿esza, na dowód urodzajnoœci Ziemi Obiecanej, przynieœli na dr¹gu z Kanaanu do obozu Izraelitów. Foto J.S. Synowiec OFMConv.

Pozwala się drukować: Kuria Prowincjalna OO. Franciszkanów L.dz. 437/97, Kraków dnia 29.07.1997 r. Kuria Metropolitalna 31–004 Kraków, ul. Franciszkańska 3 L.dz. 232/98, Kraków dnia 28.01.1998 r.

WYDAWNICTWO OO. FRANCISZKANÓW „Bratni Zew” spółka z o.o. ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków tel. 12 428 32 40, fax 12 428 32 41 www.bratnizew.pl

WPROWADZENIE

SPIS TRE CI

Wprowadzenie ...................................................................................................................... 7 1. GATUNKI LITERACKIE W DZIELE DEUTERONOMISTYCZNYM ............... 17 1.1. Uwagi ogólne ........................................................................................................... 17 1.2. Przepisy prawne ..................................................................................................... 18 1.3. Opowiadania ........................................................................................................... 18 1.4. Mowy ........................................................................................................................ 29 1.5. Inne utwory proz¹ .................................................................................................. 32 1.6. Utwory poetyckie .................................................................................................... 37 2. KSIÊGA POWTÓRZONEGO PRAWA ..................................................................... 41 2.1. Tre æ .......................................................................................................................... 41 2.2. Pochodzenie ............................................................................................................. 42 2.3. Charakterystyka literacka ...................................................................................... 49 2.4. Warto æ historyczna ................................................................................................ 53 2.5. My l teologiczna ..................................................................................................... 61 2.6. Ma³e credo historyczne .......................................................................................... 69 3. KSIÊGA JOZUEGO ...................................................................................................... 73 3.1. Tre æ .......................................................................................................................... 73 3.2. Pochodzenie ............................................................................................................. 76 3.3. Charakterystyka literacka ...................................................................................... 77 3.4. Warto æ historyczna ................................................................................................ 79 3.5. My l teologiczna ..................................................................................................... 83 3.6. Cztery opowiadania ............................................................................................... 85

4. KSIÊGA SÊDZIÓW ...................................................................................................... 95 4.1. Tre æ ........................................................................................................................... 95 4.2. Pochodzenie .......................................................................................................... 102 4.3. Charakterystyka literacka .................................................................................... 106 4.4. Warto æ historyczna ............................................................................................. 109 4.5. My l teologiczna .................................................................................................... 119 4.6. Bajka Jotama .......................................................................................................... 121 5. KSIÊGI SAMUELA ..................................................................................................... 125 5.1. Tre æ ........................................................................................................................ 5.2. Pochodzenie .......................................................................................................... 5.3. Charakterystyka literacka .................................................................................... 5.4. Warto æ historyczna ............................................................................................. 5.5. My l teologiczna ................................................................................................... 5.6. Proroctwo Natana ................................................................................................

125 139 140 143 150 153

6. KSIÊGI KRÓLEWSKIE ............................................................................................... 163 6.1. Tre æ ........................................................................................................................ 6.2. Pochodzenie .......................................................................................................... 6.3. Charakterystyka literacka .................................................................................... 6.4. Warto æ historyczna ............................................................................................. 6.5. My l teologiczna ................................................................................................... 6.6. Pielgrzymka Salomona do Gibeonu ...................................................................

163 195 197 200 243 248

Wykaz skrótów ................................................................................................................. 253 Indeks analityczny ........................................................................................................... 257

WPROWADZENIE

1. Dawniejsi badacze czêsto s¹dzili, ¿e w biblijnych ksiêgach Jozuego, Sêdziów, Samuela i Królewskich wystêpuj¹ te same ród³a, których istnienie stwierdzono w Piêcioksiêgu 1. Doszukiwali siê w nich zatem tekstów z Dzie³a jahwistycznego , które powsta³o w X wieku przed Chr.2, Dzie³a elohistycznego , które powsta³o w VIII wieku przed Chr., Dzie³a deuteronomicznego , którego najstarsze tre ci pochodz¹ z wieku VIII, a najm³odsze z wieku VI przed Chr., i Dzie³a kap³añskiego , które zosta³o opracowane prawdopodobnie w V wieku przed Chr.3 Ze stanowiskiem tym zerwa³ wybitny biblista niemiecki M. Noth. W roku 1943 og³osi³ on bowiem rozprawê4, w my l której wymienione ksiêgi wraz z Ksiêg¹ Powtórzonego Prawa stanowi¹ zwart¹ i samodzieln¹ jednostkê literack¹5, której nada³ nazwê Deuteronomistyczne dzie³o historyczne (=Das deuteronomistische Geschichtswerk), poniewa¿ zauwa¿y³, ¿e jej jêzyk i my l wykazuj¹ wyra ne pokrewieñstwo z Ksiêg¹ Powtórzonego Prawa , która po ³acinie nazywa siê z grecka Deuteronomium , dok³adniej mówi¹c: z jêzykiem i my l¹ zachowanego w niej zbioru praw (12 26), który nazywamy Kodeksem deuteronomicznym , oraz mów, miêdzy którymi zbiór ten jest umieszczony (4, 44 11, 32 i 27, 1 30, 20)6. O. Eissfeldt7, inny wybitny znawca Starego Testamentu , nazwa³ go za to ojcem Deuteronomistycznego dzie³a historycznego .

Tak J. WELLHAUSEN: Die Composition des Hexateuchs. Berlin 1899; O. EISSFELDT: Hexateuch Synopse. Leipzig 1922; G. VON RAD: Die Priesterschrift im Hexateuch. Stuttgart 1934.

W sprawie pochodzenia Dzie³a jahwistycznego trzymamy siê stanowiska zajmowanego przez wiêkszo æ badaczy. Wysuwane obecnie do æ czêsto zastrze¿enia przeciw jego pochodzeniu z X wieku przed Chr. i próby przesuniêcia powstania wiêkszo ci tekstów jahwistycznych na czasy pó niejsze (zob. np. uwagi E. Z ENGERA: Die vor priesterlichen Schichten. W: EATZ s. 110n) wydaj¹ siê przedsiêwziêciem bezpodstawnym.

Dok³adniejsze wiadomo ci o tych ród³ach Piêcioksiêgu zob. np. J.S. S YNOWIEC: Na pocz¹tku. Wybrane zagadnienia Piêcioksiêgu. Warszawa 1987 s. 28 51.

Überlieferungsgeschichtliche Studien. Erster Teil. Die sammelnden und bearbeitenden Geschichtswerke im Alten Testament. Halle 1943; przedruk Tübingen 1957, Darmstadt 1963.

Tam¿e, s. 3nn.

Tam¿e, s. 4nn.

Einleitung in das Alte Testament. Wyd. 2. Tübingen 1956 s. 291.

WPROWADZENIE

Zdaniem M. Notha dzie³o to zosta³o wed³ug dobrze przemy lanego planu napisane oko³o roku 550 przed Chr., poniewa¿ nie wspomina Cyrusa, króla Persów, który w roku 5398 przed Chr. pokona³ Babiloñczyków, a koñczy siê w 2Krl 25, 27 30 wzmiank¹ o wydarzeniu z roku 561 przed Chr., kiedy to Ewil Merodak, król Babilonii, wypu ci³ na wolno æ króla judzkiego Jojakina i zapewni³ mu sta³e utrzymanie do koñca ¿ycia 9. Autora Deuteronomistycznego dzie³a historycznego , ze wzglêdu na wspomniane ju¿ jego pokrewieñstwa z Ksiêg¹ Powtórzonego Prawa , M. Noth nazwa³ Deuteronomist¹, w skrócie Dtr. W jego przekonaniu by³ to historyk 10, który pisa³ z w³asnej inicjatywy, nie zajmowa³ ¿adnych stanowisk pañstwowych ani religijnych i nie nale¿a³ do grupy ¯ydów uprowadzonych do Babilonu w latach 597 i 587 przed Chr. W swoim dziele zgromadzi³ on i uporz¹dkowa³ wed³ug przemy lanego planu ró¿norodne wcze niejsze materia³y ³¹cz¹c je zrêcznie w³asnymi tekstami i oceniaj¹c dzieje narodu izraelskiego11. Dokona³ te¿ ostatecznej redakcji Ksiêgi Powtórzonego Prawa : przed materia³ami, które wykorzysta³ w Pwt 4, 44 30, 30, umie ci³ znajduj¹c¹ siê w Pwt 1, 1 4, 43 mowê Moj¿esza, która stanowi wprowadzenie do ca³ego dzie³a Deuteronomisty, a nie tylko do Ksiêgi Powtórzonego Prawa , jak jest zwykle rozumiana przez wspó³czesnych czytelników Biblii ; napisa³ ponadto Pwt 31, 1 13. 24 26a i niektóre urywki Pwt 34. Dowodem przemy lanej zwarto ci Deuteronomistycznego dzie³a historycznego jest wed³ug M. Notha, prócz jednolito ci stylu i pogl¹dów teologicznych, planowy uk³ad materia³u, który daje siê rozpoznaæ w tym, ¿e autor mówi¹c o wydarzeniach zwrotnych zamieszcza refleksje nad przesz³o ci¹ lub przysz³o ci¹ narodu. Przybieraj¹ one postaæ mów przywódców lub opowiadañ samego Deuteronomisty. Mowy w³o¿one s¹ w usta Jozuego na pocz¹tku i na koñcu walk o Palestynê (Joz 1 i 23), Samuela na prze³omie epoki sêdziów i królów (1Sm 12), Salomona po ukoñczeniu budowy wi¹tyni (1Krl 8, 14nn). Opowiadania przedstawiaj¹ wyniki walk o Palestynê (Joz 12), ogólne spojrzenie na epokê sêdziów, która ma byæ opisywana (Sdz 2, 11nn), oraz komentarz dotycz¹cy upadku pañstwa pó³nocnego (2Krl 17, 7nn)12. M. Noth zwraca ponadto uwagê, ¿e dowodem jedno ci tego dzie³a jest zgodno æ wzmianki 1Krl 6, 1 o 480 latach, jakie up³ynê³y miêdzy wyj ciem Izraelitów z Egiptu a rozpoczêciem budowy wi¹tyni w czwartym roku Salomona, z innymi danymi liczbowymi, które w nim znajdujemy. Okazuje siê mianowicie, ¿e z podliczenia danych z Ksiêgi Sêdziów otrzymujemy okres 410 lat. Do tego dochodzi 40 lat wêdrówki przez pustyniê, lata przywództwa Jozuego, Helego, Samuela, Saula, Dawida i 4 lata panowania Salomona, co razem daje liczbê ponad 480 lat, zbli¿on¹ do liczby podanej w 1Krl 6, 1. Zdaniem M. Notha Deuteronomista, pisz¹c swe dzie³o, wykorzysta³: Kodeks deuteronomiczny (Pwt 12 26) wraz z mowami, miêdzy którymi siê on znajduje (Pwt 4, 44 30, 22)13; 8

Daty z dziejów Izraela podajê za tablic¹ chronologiczn¹ w BJ s. 1805 1827. Nale¿y jednak zaznaczyæ, ¿e chronologia dziejów narodu izraelskiego jest przedmiotem bardzo z³o¿onej dyskusji i istniej¹ inne tablice chronologiczne, w których obok cyfr nie podlegaj¹cych w¹tpliwo ci podawane s¹ czasami cyfry ró¿ni¹ce siê nawet o 10 lat od tych, jakie przyjmujê. W sprawie ró¿nych systemów ustalania dat zob. H. T ADMOR: The Chronology of the First Temple Period. A Presentation and Evaluation of the Sources. W: J.A. SOGGIN: A History of Israel. From the Beginnings to the Bar Kochba Revolt AD 135. London 1984 s. 368 383 = w³oski przek³ad w: J.A. SOGGIN: Storia d Israele. Dalle origini a Bar Kochbà. Brescia 1984 s. 513 539.

Überlieferungsgeschichtliche Studien, s. 12, 91.

Tam¿e, s. 109n.

Tam¿e, s. 11.

Tam¿e, s. 5n.

Tam¿e, s. 4, 16.

WPROWADZENIE

zbiór opowiadañ o zajêciu Kanaanu przez Izraelitów (Joz 2 11*), opracowanych przez jakiego zbieracza14; zbiór opowiadañ o bohaterach okresu sêdziów (Sdz 2, 6 12, 15)15; opowiadanie o m³odo ci Samuela (1Sm 1, 1 4, 1a); pierwsz¹ czê æ opowiadañ o arce przymierza (1Sm 4, 16 7, 1); podania o Saulu i Dawidzie (1Sm 9, 1 10, 16 i 10, 27n 11, 15; 13, 1 2Sm 20 i 1Krl 1 2); Ksiêgê dziejów Salomona (1Krl 3 11); podania o prorokach Achiaszu z Szilo, Eliaszu, Izajaszu i proroku z Betelu oraz Roczniki królów Izraela i Judy (1Krl 12 2Krl 24); opis prze¿yæ proroka Jeremiasza, opracowany przez jego przyjaciela Barucha (2Krl 25; por. Jr 39, 1 10)16. ród³a te twierdzi³ M. Noth Deuteronomista zgromadzi³, przebra³, systematycznie uporz¹dkowa³, po³¹czy³ w jedn¹ ca³o æ literack¹ i zinterpretowa³ zgodnie ze swoim teologicznym rozumieniem historii17, dziel¹c omawian¹ epokê dziejów Izraela na cztery czê ci: a. czasy Moj¿esza (Pwt 1 34), b. czasy zajêcia Kanaanu (Joz 1 Sdz 2, 5), c. czasy sêdziów (Sdz 2, 6 12, 15 i Sdz 13, 1 1Sm 12), d. czasy królów (1Sm 13 2Krl 25). W przekonaniu M. Notha opowiadaj¹c dzieje swego narodu od zajêcia Kanaanu po upadek pañstwa judzkiego i Jerozolimy w roku 587 przed Chr. Deuteronomista chcia³ swoich czytelników pouczyæ, ¿e to nieszczê cie by³o kar¹ bo¿¹ za niewierno æ Izraela, i prze wiadczony, ¿e nie ma ¿adnej nadziei na powrót Izraelitów z niewoli i odbudowê ¿ycia narodowego 18 wykazaæ, ¿e na ci¹gle wzrastaj¹c¹ niewierno æ narodu Jahwe odpowiedzia³ ostrze¿eniami i karami, a w koñcu, gdy te okaza³y siê bezskuteczne, ca³kowitym wyniszczeniem 19. Wypowiadaj¹c te pogl¹dy biblista niemiecki opiera³ siê na takich tekstach jak Pwt 4, 25 28; Joz 23, 15b 16; 1Sm 12, 25; 1Krl 8, 44 53; 2Krl 17, 7nn; 21, 12nn. Doszukiwanie siê przez wielu biblistów witu dla dziejów Izraela we wzmiance o wypuszczeniu na wolno æ króla Jozjasza w 2Krl 25, 27 30, czyli w zakoñczeniu Deuteronomistycznego dzia³a historycznego , uzna³ za bezpodstawne20. Za miejsce powstania Deuteronomistycznego dzie³a historycznego uwa¿a³ M. Noth 21 Palestynê, gdy¿ tam musia³y byæ dostêpne liczne ród³a, jakie zosta³y w nim wykorzystane. Deuteronomista mieszka³ jego zdaniem w okolicy Betelu i Mispy22. 2. Wp³yw Ksiêgi Powtórzonego Prawa na pozosta³e ksiêgi, które M. Noth zaliczy³ do Deuteronomistycznego dzie³a historycznego , jest oczywisty. Ksiêgi te bowiem oceniaj¹ postawê Izraela wed³ug przyjêtej przez ni¹ zasady, w my l której Jahwe jest jedynym Bogiem, któremu nale¿y oddawaæ cze æ. Jej jêzyk ³atwo rozpoznaæ w wielu miejscach tych ksi¹g, zw³asz-

Tam¿e, s. 41.

Tam¿e, s. 3, 47.

Tam¿e s. 54, 61nn, 66, 72nn.

Tam¿e s. 89n, 96, 98nn, 110.

Tam¿e, s. 91, 108 110.

Tam¿e, s. 100.

Tam¿e, s. 108n.

Jw. s. 110, przp. 1.

Tam¿e, s. 97.

WPROWADZENIE

cza w Sdz 1; Sdz 2, 6nn; 1Krl 8. Podobnie ma siê sprawa z jej teologi¹. Tak np. wielkie uznanie autora 2Krl 23 dla reformy króla Jozjasza (640 609), która polega³a na centralizacji kultu w wi¹tyni jerozolimskiej i wytêpieniu pogañstwa, dowodzi, ¿e autor tego tekstu przyjmowa³ bez najmniejszych zastrze¿eñ wymagania zapisane w Pwt 12, 1 26, 19, czyli w zbiorze praw, który nazywamy Kodeksem Deuteronomicznym (zob. Pwt 12, 2n.13n) i który jest uto¿samiany z Ksiêg¹ Prawa , na jakiej Jozjasz opiera³ siê w swej dzia³alno ci. Nic te¿ dziwnego, ¿e stanowisko M. Notha chocia¿ nie wolne od powa¿nych przeciwników23 spotka³o siê z szerokim uznaniem w ród biblistów24, tym bardziej ¿e do podobnych pogl¹dów doszed³ niezale¿nie od niego tak¿e A. Jepsen 25. Nie znaczy to, ¿e pogl¹dy badaczy, którzy w zasadzie przyznali M. Nothowi s³uszno æ, pokrywaj¹ siê ca³kowicie z jego twierdzeniami. Zauwa¿my przede wszystkim, ¿e nie mówi siê ju¿ dzisiaj o jednym Deuteronomi cie, ale raczej o szkole deuteronomistycznej, która pod wp³ywem Ksiêgi Powtórzonego Prawa , przywi¹zana do jej teologii, opracowa³a wcze niejsze przekazy z dziejów narodu izraelskiego. Stwierdzono ponadto, ¿e w zakoñczeniu Deuteronomistycznego dzie³a historycznego nie znajdujemy teologicznego wyja nienia wydarzeñ, pojawiaj¹cego siê czêsto na jego wcze niejszych stronach, gdy jest mowa o wa¿nych sprawach. W zwi¹zku z tym wysuniêto pogl¹d, ¿e dzie³o to pierwotnie koñczy³o siê na opisie reformy króla Jozjasza w 2Krl 22n, tym bardziej ¿e opis ten zosta³ zredagowany przez samego Deuteronomistê i jest koñcowym streszczeniem dziejów kultu w pañstwie izraelskim i w pañstwie judzkim. Z pogl¹dem tym ³¹czy siê hipoteza, w my l której Deuteronomistyczne dzie³o historyczne powsta³o w wyniku dwu redakcji26. Pierwsza z nich mia³a miejsce w czasach Jozjasza (640 609) i mówi³a z jednej strony o grzechu Jeroboama, potêpiaj¹c królestwo pó³nocne (1Krl 11, 29 39; 12, 26 33; 13, 2 5; 14, 7 11; 15, 29 i 16, 1 4), a z drugiej o obietnicy dla Dawida i opiece bo¿ej nad królestwem po³udniowym (2Sm 7; 1Krl 11 passim; 15, 3nn; 2Krl 8, 18n; 22, 2; 23, 35). Druga za zosta³a dokonana w okresie niewoli i zajê³a siê spraw¹ synkretyzmu religijnego, do którego dosz³o z winy królów judzkich (Pwt 4, 19n; Joz 24, 1 28; Sdz 2, 1 5; 6, 7 10; 1Krl 8, 44 51; 9, 6 9; 2Krl 17, 7 20.[24 34a].34b 40; 22, 16 17.20b; 23, 4b 5.19 20.24[?].26 30; 23, 21 25, 30), zw³aszcza Manassesa, przedostatniego poprzednika Jozjasza (2Krl 21, 2 15). W jej wyniku pismo triumfalistyczne zamieni³o siê w doksologiê s¹du 27. Inni bibli ci wyró¿niaj¹ trzy redakcje, wszystkie z okresu niewoli babiloñskiej: historyczn¹, oznaczan¹ literami DtrG lub DtrH, prorock¹, oznaczan¹ literami DtrP, i prawnicz¹, oznaczan¹ 23

Przeciwstawili mu siê A. WEISER: Einleitung in das Alte Testament. Wyd. 5. Göttingen 1963 s. 117 166; O. EISSFELDT: Einleitung in das Alte Testament. Wyd. 3. Berlin 1964 s. 321 330; G. FOHRER: Einleitung in das Alte Testament. Wyd. 12. Heidelberg 1979 s. 209 211n; C. WESTERMANN: Die Geschichtsbücher des Alten Testaments. Gab es ein deuteronomistisches Geschichtswerk? Gütersloh 1994; E.A. KNAUF: L historiographie deutéronomiste (DtrG) existe t elle? W: ICSH s. 409 418. Innych autorów, którzy mniej lub bardziej kwestionowali twierdzenia M. Notha przytacza A.N. RADJAWANE: Das deuteronomistische Geschichtswerk. Ein Forschungsbericht. ThR 38/3: 1973 s. 212.

M.in. przyj¹³ je, odstêpuj¹c od niego w szczegó³ach, N. LOHFINK: Botschaft vom Bund. Das Deuteronomium. W: WB s. 165; Ten¿e: Bilanz nach der Katastrophe. Das deuteronomistische Geschichtswerk. Tam¿e, s. 196 208.

Die Quellen des Königsbuches. Halle 1953.

Tak F.M. CROSS: The Themes of the Book of Kings and the Structure of the Deuteronomistic History. W: Canaanite Myth and Hebrew Epic. Cambridge Mass. 1973 s. 274 289nn; R.D. N ELSON: The Double Redaction of the Deuteronomistic History. Journal for the Study of the Old Testament. Sheffield 1981 s. 18.

Por. R.D. NELSON, jw. s. 121 123.

WPROWADZENIE

literami DtrN28. Redakcja DtrG wzglêdnie DtrH powsta³a wed³ug nich po upadku Jerozolimy oko³o roku 580, redakcja DtrP w roku 560, a redakcja DtrN w latach 580 56029. Istnieje tak¿e teza, w my l której pierwsze opracowanie Deuteronomistycznego dzie³a historycznego powsta³o w czasach Jozjasza, po czym mia³y miejsce trzy jego redakcje: pierwsza w pocz¹tkach niewoli uzupe³ni³a opis wydarzeñ od czasów Jozjasza do upadku Jerozolimy w roku 587; druga po wypuszczeniu Jojakina na wolno æ w roku 561, zwalaj¹ca winê za niewolê g³ównie na bezbo¿nego króla Manassesa; trzecia po niewoli, obci¹¿aj¹ca win¹ za upadek Izraela w roku 722 i Judy w roku 587 nie tylko królów, ale ca³y naród. W my l tej tezy w wyniku tej ostatniej redakcji Deuteronomistyczne dzie³o historyczne zamieni³o siê z historii przywódców narodu w historiê narodu i jego niewierno ci prawu30. Nie mo¿na tu równie¿ pomin¹æ milczeniem stanowiska jednego z badaczy, którego zdaniem Zapis o prorokach w 1Sm 1, 1 2Krl 10, 28 powsta³ ju¿ w IX w. przed Chr., a potem zosta³ uzupe³niony dodatkiem, który by³ dalszym ci¹giem dziejów królów pañstwa pó³nocnego pocz¹wszy od Jehu (2Krl 10, 29) do niewoli z roku 722 przed Chr. (2Krl 17, 23). Wed³ug tego samego biblisty ten Zapis o prorokach i jego rozszerzenie znalaz³y odpowiednik w pó niejszym Dokumencie z po³udnia , który zosta³ opracowany prawdopodobnie w rodowiskach przeciwników sprzyjaj¹cej pogañstwu polityki religijnej królów Manassesa (687 642) i Amona (642 640), i opowiada³ historiê królestwa judzkiego poczynaj¹c od schizmy, w wyniku której po mierci Salomona oko³o roku 931 przed Chr. plemiona pó³nocne wymówi³y pos³uszeñstwo jego synowi Roboamowi (1Krl 12), a koñcz¹c na wybawieniu Jerozolimy z zagro¿enia ze strony Asyrii w czasach króla Ezechiasza (2Krl 19)31. Warto wreszcie wspomnieæ pogl¹d, w my l którego w pierwotnym tek cie Deuteronomistycznego dzie³a historycznego nie by³o urywka 2Krl 25, 27 30, w którym mowa o wypuszczeniu króla Jojakina na wolno æ, ale koñczy³o siê ono zachowan¹ w 2Krl 25, 26 relacj¹ o zamordowaniu Godoliasza, który po upadku Jerozolimy w roku 587 przed Chr. jako mianowany przez Babiloñczyków rz¹dca Judei próbowa³ w Mispie organizowaæ ¿ycie swoich rodaków, którzy nie zostali uprowadzeni do Babilonii, i musia³o powstaæ nied³ugo po tym wydarzeniu, poniewa¿ nie ma w nim wzmianki o naje dzie babiloñskim na Palestynê, który mia³ miejsce w roku 582 przed Chr. (por. Jr 52, 30)32. 28

Tak m.in. R. SMEND: Das Gesetz und die Völker. Ein Beitrag zur deuteronomistischen Redaktionsgeschichte. W: PBT s. 494 509; Ten¿e: Die Entstehung des Alten Testaments. Stuttgart 1978 s. 15; W. DIETRICH: Prophetie und Geschichte. Eine religionsgeschichtliche Untersuchung zum deuteronomistischen Geschichtswerk. Göttingen 1972; Ten¿e: David, Saul und die Propheten. Das Verhältnis von Religion und Politik nach den prophetischen Überlieferungen vom frühesten Königtum in Israel. Wyd. 2. Stuttgart 1992; T. VEIJOLA: Die ewige Dynastie. Helsinki 1975; Ten¿e: Das Königtum in der Beurteilung der deuteronomistischen Historiographie. Helsinki 1977.

W. DIETRICH, jw.

M. O BRIEN: The Deuteronomistic History Hypothesis. A Reassessment. Freibug (CH) 1989.

Tak A.F. CAMPBELL: Of Prophets and Kings. A Late Ninth Centure Document (1Samuel 1 2 Kings 10). Washington 1986.

Tak S.L. MCKENZIE: Cette royauté qui fait problème. W: ICSH s. 294n. Biblista ten nawi¹zuje do stanowiska R.E. FRIEDMANA (The Exile and Biblical Narrative. The Formation of the Deuteronomic and Priestly Codes. Atlanta 1981), który w Deuteronomistycznym dziele historycznym wyró¿ni³ redakcjê z czasów Jozjasza (Dtr1), koñcz¹c¹ siê na 2Krl 23, 25, i redakcjê z okresu niewoli (Dtr2), koñcz¹c¹ siê na 2Krl 25, 26, a urywek 2Krl 25, 27 30 uwa¿a³ za dodatek. M. ROSE (Idéologie deutéronomiste et théologie. W: ICSH s. 453 457) wysun¹³ pogl¹d, w my l którego pierwotny tekst Deuteronomistycznego dzie³a historycznego koñczy³ siê uwag¹ teologiczn¹ o upadku pañstwa judzkiego w roku 587, z³o¿on¹ ze s³ów 2Krl 24, 20a i 25, 21b: Sta³o siê to przeciw Jerozolimie i Judzie z powodu gniewu Jahwe, a¿ ich wyrzuci³ sprzed swego oblicza. I Juda zosta³ uprowadzony ze swej ziemi. W takim wypadku tre ci zawarte miêdzy 24, 20a i 25, 21b oraz wszystko, co nastêpuje po 21b, nale¿a³oby uznaæ za dodatek pochodz¹cy z drugiej redakcji dzie³a. Wydaje siê, ¿e stanowisko to nie ma podstaw. 11

WPROWADZENIE

W wietle powy¿szych uwag33 widaæ wyra nie, ¿e na ca³kowicie zadowalaj¹ce wyja nienie procesu powstania Deuteronomistycznego dzie³a historycznego trzeba jeszcze poczekaæ, je¿eli takie oka¿e siê w ogóle mo¿liwe. Nie powinno jednak byæ w¹tpliwo ci co do tego, ¿e dzie³o to mia³o przynajmniej trzy redakcje, jedn¹ pod koniec istnienia pañstwa judzkiego, drug¹ w okresie niewoli, a trzeci¹ po niewoli. Stanowisko biblistów, którzy jego powstanie umieszczaj¹ ca³kowicie w okresie niewoli, wydaje siê na pewno b³êdne. W wielu jego miejscach zachowa³y siê bowiem szczegó³y, które wyra nie wskazuj¹, ¿e pisz¹cy dany urywek musia³ ¿yæ, gdy jeszcze istnia³o pañstwo judzkie. Chodzi tu przede wszystkim o wyra¿enie a¿ do dnia dzisiejszego 1Krl 9, 21; 2Krl 8, 22; 16, 16 oraz o wypowiedzi 2Sm 7, 16.29; 1Krl 11, 36; 2Krl 8, 19 o trwa³o ci dynastii Dawida, które nie mog³y powstaæ po roku 587, gdy pañstwo judzkie ju¿ nie istnia³o, a ród Dawida nie mia³ ¿adnej w³adzy i prawie ¿adnego politycznego znaczenia. Zachowana w 2Krl 22, 20 obietnica, wedle której Jozjasz mia³ zej æ do grobu w pokoju, zosta³a napisana przez kogo , kto jeszcze nie wiedzia³ o tym, ¿e w roku 609 Jozjasz zgin¹³ tragicznie w bitwie pod Megiddem (por. 2Krl 23, 29). Przyk³adem tekstów, które napisano w niewoli, jest oczywi cie przede wszystkim wzmianka o wypuszczeniu na wolno æ króla Jojakina w 2Krl 25, 27 30. Spo ród tekstów, których pochodzenie z okresu po niewoli jest oczywiste, wymieniæ nale¿y urywek 1Krl 8, 41 51 zapisany w modlitwie, jak¹ Salomon mia³ wypowiedzieæ podczas po wiêcenia wi¹tyni jerozolimskiej. Na jego pó ne pochodzenie z tego w³a nie czasu wskazuje zawarty w nim uniwersalizm (w. 41 43), wiadomo æ istnienia powsta³ego na wygnaniu zwyczaju modlenia siê z twarz¹ zwrócon¹ w kierunku Jerozolimy (w. 44), a wreszcie troska o tych cz³onków narodu, którzy nie wrócili z niewoli, ale pozostali na obczy nie (w. 47n). S³owa Deuteronomista u¿ywa siê teraz z my l¹ o tych wszystkich nie znanych nam bli¿ej ludziach, którzy Deuteronomistyczne dzie³o historyczne opracowali. Wydaje siê zreszt¹, ¿e musia³ w ród nich byæ jeden cz³owiek wybitny, który przej¹³ siê nauk¹, a nawet jêzykiem Ksiêgi Powtórzonego Prawa i potrafi³ zgromadziæ wokó³ siebie jak¹ grupê ludzi, którzy razem z nim rozwa¿ali dzieje swego narodu i pisali o nich w duchu tej¿e ksiêgi i jej jêzykiem. W ród badaczy nie ma jednak zgody, gdy chodzi o odpowied na pytanie, kim byli ci ludzie, nazywani czêsto deuteronomistami, szko³¹ deuteronomistyczn¹ lub ruchem deuteronomistycznym. Nieuzasadnione s¹, jak siê zdaje, próby uto¿samienia ich albo z lewitami, albo z uczniami proroków, albo z kaznodziejami, którzy nauczali w powstaj¹cych na wygnaniu synagogach, albo te¿ z pisarzami34. Wysuniêty niedawno pogl¹d, w my l którego nale¿y ich szukaæ w rodowisku Izraelitów uprowadzonych do niewoli w roku 597 przed Chr. razem z m³odym królem Jojakinem (por. Jr 52, 28 30)35, ma warto æ przypuszczenia, za którym nie przemawia nic prócz tego, ¿e w ród uprowadzonych w roku 597 znajdowa³a siê ca³a elita Jerozoli33

Bogatsze wiadomo ci o najnowszych dyskusjach w sprawie pochodzenie Deuteronomistycznego dzie³a historycznego zob. E. JENNI: Zwei Jahrzehnte Forschung an den Büchern Josua bis Könige. ThR 27: 1961 s. 1 32, 97 146; A.N. RADJAWANE, jw. s. 177 216; E. CORTESE: L opera deuteronomistica. Rivista Biblica Italiana 26: 1978 s. 341 352; H. WEIPPERT: Das deuteronomistische Geschitswerk. Sein Ziel und Ende in der neueren Forschung. ThR 50: 1985 s. 213 249; H.D. PREUß: Zum deuteronomistischen Geschichtswerk. ThR 58: 1993 s. 229 264, 341 395; G. BRAULIK: Die Theorien über das Deuteronomistische Geschichtswerk (>DtrG<). W: EATZ s. 127 131; T. RÖMER A. DE PURY: Historiographie deutéronomique (HD). Histoire de la recherche et enjeux du débat. W: ICSH s. 42 58.

Szczegó³owsze wiadomo ci o tych pogl¹dach i ich krytykê zob. R. ALBERTZ: Le milieu des deutéronomistes. W: ICSH s. 380 384.

Tak M. ROSE, jw. s. 460n.

WPROWADZENIE

my, a w niej na pewno ludzie wykszta³ceni. Za najbardziej uzasadnione nale¿y prawdopodobnie uznaæ zdanie, ¿e deuteronomi ci byli to36 kap³ani, zawodowi prorocy i osoby wieckie, potomkowie kap³ana Chilkiasza, rodu Szafana i ich sprzymierzeñców, którzy w roku 622 przed Chr. wsparli reformê religijn¹ króla Jozjasza, opieraj¹c siê na wspomnianej wy¿ej Ksiêdze Prawa , czyli pierwotnej Ksiêdze Powtórzonego Prawa (por. 2Krl 22, 1 23, 27) 37. Takim bowiem ludziom musia³o zale¿eæ na ocenie dziejów narodu w wietle tej¿e ksiêgi, która znalaz³a wyraz w Deuteronomistycznym dziele historycznym . M. Noth38 jak wspomnieli my s¹dzi³, ¿e Deuteronomistyczne dzie³o historyczne powsta³o w Palestynie. Powo³ywa³ siê przy tym na to, ¿e zachowa³o ono podania miejscowe z Mispy (1Sm 7, 5 8.22; 10, 17 27) i z Betelu (1Krl 12, 32 13, 32; 2Krl 17, 24 28). Twierdzi³ ponadto, ¿e na wygnaniu brakowa³o róde³, na których podstawie mo¿na by takie dzie³o opracowaæ. Obecnie stanowisko to nie wygl¹da na w pe³ni uzasadnione. Z chwil¹ przyjêcia hipotezy, w my l której deuteronomi ci dzia³ali ju¿ przed niewol¹, nie mo¿na wprawdzie mieæ prawie ¿adnej w¹tpliwo ci co do tego, ¿e byli oni mieszkañcami Jerozolimy39, wydaje siê jednak, ¿e powstania omawianego dzie³a nie nale¿y umiejscawiaæ ca³kowicie na terenie Palestyny. Znajdujemy w nim bowiem wypowiedzi, które s¹ w pe³ni zrozumia³e, gdy siê przyjmie, ¿e je opracowano w niewoli babiloñskiej i z my l¹ o Izraelitach, którzy j¹ prze¿ywali (np. Joz 23, 13.16; 1Krl 8, 33n.46nn; 2Krl 17, 6.23; 25, 21). Wysuwane przeciw temu stanowisku zastrze¿enie, ¿e na wygnaniu nie by³o dostêpu do róde³ wykorzystanych w tym dziele, trudno uznaæ za s³uszne. £atwo sobie bowiem wyobraziæ, ¿e ludzie, których Babiloñczycy zabrali do niewoli, wziêli ze sob¹ pisma, które dotyczy³y dziejów ich narodu i st¹d musia³y byæ przez nich uwa¿ane za co cennego. Niektórzy bibli ci40 twierdz¹ w zwi¹zku z tym, ¿e redakcja Deuteronomistycznego dzie³a historycznego nast¹pi³a w Babilonii. Z pogl¹dem tym mo¿na siê zgodziæ tylko przy za³o¿eniu, ¿e chodzi o pracê redakcyjn¹ nad tekstem, który powsta³ w czasach Jozjasza. Rozbie¿ne s¹ tak¿e odpowiedzi na pytanie, jaki cel przy wieca³ autorom Deuteronomistycznego dzie³a historycznego 41. Obecnie za najbardziej uzasadnione stanowisko w tym wzglêdzie nale¿y, jak siê zdaje, uznaæ pogl¹d G. von Rada42, który pisze: Trzeba sobie jasno u wiadomiæ dylemat, przed którym rzeczywisty bieg historii postawi³ Deuteronomistê, gdy ta w roku 587 zakoñczy³a siê katastrof¹. Wychodz¹c ze swoich teologicznych za³o¿eñ nie mia³ on oczywi cie ¿adnego powodu, by roz wietlaæ ciemno æ tego s¹du. Z drugiej strony nie mia³ przecie¿ wcale obowi¹zku po prostu przyznaæ, ¿e s³owo o lampie, która ma dla Dawida zawsze trwaæ43, teraz przecie¿ »zawiod³o«. O celu, do jakiego to zbawcze s³owo dosz³o, nie móg³ nic powiedzieæ; jedyn¹ rzecz¹, jak¹ móg³ 36

Wbrew zastrze¿eniom, które zg³aszaj¹ T. RÖMER A. DE PURY, jw. 87.

Tak np. R. ALBERTZ (jw. s. 401 404), który swoje stanowisko przedstawi³ w d³u¿szym i jak siê zdaje w niektórych szczegó³ach trochê kontrowersyjnym wywodzie.

Jw. s. 97, 110 przp. 1.

Tak T. RÖMER A. DE PURY, jw. s. 87.

Np. N. LOHFINK: Gab es eine deuteronomistische Bewegung. W: Jeremia und die deuteronomistische Bewegung . Red. W. Groß. Weinheim 1995 s. 359; R. ALBERTZ, jw. s. 404n.

Du¿o wiadomo ci o dotychczasowej dyskusji podaje A.F. CAMPBELL: The Study to Old Testament Literature. An Approach to the Writings of Pre Exilic and Exilic Israel. Collegeville 1989 s. 232 251.

Theologie des Alten Testaments. T. 1. Wyd. 4. München 1966 s. 355.

Mamy tu aluzjê do zapisów 2Sm 14, 7; 1Krl 11, 36; 15, 4 i 2Krl 8, 9 (por. Ps 18, 29; 132, 17), w wietle których lampa by³a z woli Jahwe znakiem trwa³o ci dynastii Dawida. 13

WPROWADZENIE

zrobiæ, by³o: nie zatrzaskiwaæ drzwi historii, ale pozostawiæ je otwarte. Zrobi³ to w zastanawiaj¹cym zakoñczeniu swojego dzie³a (2Krl 25, 27nn). Jego wzmianka o Jojakinie mog³aby mieæ zwi¹zek z tym, ¿e w jego czasach Jojakina, a nie Sedecjasza uwa¿ano za ostatniego króla Judy . Gdzie indziej polemizuj¹c dyskretnie z M. Nothem G. von Rad zauwa¿a: Czy jest prawdopodobne, by dzie³o tak szeroko teologicznie rozbudowane chcia³o s³u¿yæ tylko utwierdzeniu pewnego spostrze¿enia teologicznego (katastrofa roku 587 by³a sprawiedliwym s¹dem bo¿ym) i by to wyja niaj¹ce s³owo skierowa³o tylko do pokolenia, które Jahwe faktycznie ju¿ spisa³ na straty? Rzecz¹ daleko prawdopodobniejsz¹ jest, ¿e to dzie³o historyczne ze wszystkimi swoimi teologicznymi wyja nieniami chcia³o do swoich czasów skierowaæ w gruncie rzeczy proste s³owo religijne. Tak¿e okres sêdziów w ujêciu naszego dzie³a zakoñczy³ siê katastrof¹. Jednak¿e fakt, ¿e Samuel wypowiedzia³ s³owo s¹du Jahwe (1Sm 12) i ¿e Izrael mia³ wej æ w zupe³nie now¹ formê swego istnienia, nie znaczy³, ¿e Jahwe ostatecznie opu ci³ swój lud, aby ten przepad³. Podobnie musia³ Deuteronomista os¹dziæ wielkie za³amanie z roku 587. Spraw¹ decyduj¹c¹, której Jahwe oczekiwa³ teraz od Izraela, by³o nawrócenie (1Sm 7, 3; 1Krl 8, 33.35; 2Krl 17, 13; 23, 25). Dwa teksty bliskie temu pi miennictwu historycznemu lub nawet do niego nale¿¹ce szczególnie jasno wyra¿aj¹, co bêdzie zadaniem Izraela na wygnaniu, mianowicie nawrócenie siê do Jahwe (Á b, Pwt 30, 1 10; 4, 25 31; por. 1Krl 8, 46nn). A zatem wed³ug naszego dzie³a historycznego nie s¹d z roku 587 oznacza³ koniec ludu bo¿ego; nieodwo³alnym koñcem by³aby dopiero tylko odmowa nawrócenia 44. Zbli¿one stanowisko w tej sprawie zaj¹³ H.W. Wolff45. Chocia¿ nie s¹dzi on, by we wzmiance 2Krl 25, 27 30 o wypuszczeniu króla Jojakina na wolno æ nale¿a³o szukaæ nadziei na odrodzenie dynastii Dawida, to jednak twierdzi, ¿e orêdziem g³oszonym przez autora Deuteronomistycznego dzie³a historycznego jest wezwanie do nawrócenia skierowane na wygnaniu, pochodz¹ce jednak z drugiej rêki rodowiska deuteronomistycznego (Pwt 4, 29 31; 30, 1 10). 3. W niniejszej ksi¹¿ce pragnê przedstawiæ Deuteronomistyczne dzie³o historyczne , które odt¹d ze wzglêdów praktycznych nazywa³ bêdê Dzie³em deuteronomistycznym . Pragnê to uczyniæ w taki sposób, ¿eby jej czytelnicy mogli zapoznaæ siê zarówno z tre ci¹ i pochodzeniem ksi¹g, które wchodz¹ w jego sk³ad, jak te¿ z wystêpuj¹cymi w nich gatunkami literackimi, których znajomo æ jest niezbêdna dla ka¿dego, kto chce czytaj¹c je umieæ, na ile to jest dzisiaj mo¿liwe, odró¿niaæ w nich przekazy historyczne od opisów bêd¹cych wytworem wyobra ni ludowej lub pisarskiej, a tak¿e odkrywaæ w jednych i drugich my l teologiczn¹ ich autorów. Gatunki literackie, którymi pos³u¿yli siê autorzy tych ksi¹g, s¹ bowiem czêsto niew¹tpliwie dalekie od cis³o ci zapisów kronikarskich. W swych rozwa¿aniach opieram siê na dostêpnych mi pracach biblistów zagranicznych i polskich, a przede wszystkim na tre ci tych ksi¹g, które na pewno nale¿¹ do najciekawszych w Starym Testamencie . Nie mia³em mo¿liwo ci zapoznania siê z ca³ym niezmiernie bogatym pi miennictwem, jakie stworzyli badacze Dzie³a deuteronomistycznego . Wydaje mi siê jednak, ¿e prace, na które siê powo³ujê, pozwoli³y mi przedstawiæ to dzie³o zgodnie ze stanem dzisiejszej wiedzy. Ksi¹¿kê tê chcia³em opracowaæ w taki sposób, by by³a zrozumia³a nie tylko dla studentów teologii, ale tak¿e dla osób wieckich o rednim wykszta³ceniu, które poszukuj¹ rzetelnych 44

Tam¿e, s. 358.

Das Kerygma des deuteronomistischen Geschichtswerkes. ZAW 73: 1961 s. 171 186.

WPROWADZENIE

wiadomo ci o pismach biblijnych. Tote¿ pomin¹³em w swych rozwa¿aniach wiele zagadnieñ szczegó³owych, mniej lub bardziej rozbie¿nych hipotez, które mog¹ byæ ciekawe raczej dla biblistów ni¿ dla przysz³ych duszpasterzy i osób wieckich, a nieraz stwarzaj¹ tylko zaporê, przez któr¹ trudno siê przedrzeæ do orêdzia g³oszonego przez autorów Biblii . W przypisach wymieniam jednak czêsto prace, w których mo¿na znale æ dok³adniejsze informacje o stanie nieustannej dyskusji nad omawianymi ksiêgami, która mozolnie przyczynia siê do lepszego ich rozumienia. Rozwa¿aj¹c historyczno æ podañ zachowanych w Dziele deuteronomistycznym stara³em siê zachowaæ rozs¹dny umiar. Tote¿ odrzuca³em historyczno æ w wypadkach, gdy istniej¹ wyra ne podstawy, by j¹ odrzuciæ. Przyjmowa³em j¹ natomiast nie tylko w wypadkach, kiedy mo¿emy j¹ obroniæ, ale tak¿e w wypadkach, kiedy nie widaæ podstaw, by j¹ podawaæ w w¹tpliwo æ. Zdajê sobie oczywi cie sprawê, ¿e niektórym badaczom, ho³duj¹cym nadmiernemu krytycyzmowi, to podej cie do podañ biblijnych mo¿e siê wydaæ w¹tpliwym z naukowego punktu widzenia. Muszê jednak wyznaæ, ¿e trudno dopatrzyæ siê pewno ci naukowej w wypadkach, gdy jedni bibli ci uwa¿aj¹ dany szczegó³ za historyczny, a inni nie podaj¹c ¿adnych dowodów twierdz¹, ¿e jest on niehistoryczny. W pracach, z których korzysta³em, takich go³os³ownych twierdzeñ spotyka³em niema³o. Niektórym badaczom ³atwo przychodzi stawianie hipotez bez przedstawienia jasnych i przekonywaj¹cych przes³anek, na których je opieraj¹. Wiem, i¿ w jêzyku polskim istniej¹ ju¿ opracowania po wiêcone Dzie³u deuteronomistycznemu 46. Je¿eli mimo to o mielam siê niniejsz¹ ksi¹¿kê og³osiæ drukiem, to dlatego, ¿e mam nadziejê, ¿e i ona podobnie jak opracowania wcze niejsze przyczyni siê do lepszego zrozumienia omawianych w niej ksi¹g, a tak¿e do lepszego poznania dziejów narodu izraelskiego w okresie miêdzy mierci¹ Moj¿esza a wypuszczeniem na wolno æ króla Jojakina w roku 561 przed Chr., o których ksiêgi te opowiadaj¹. Zawar³em w niej zreszt¹ wiele tre ci, których we wspomnianych opracowaniach nie zamieszczono. Wbrew przyjêtemu zwyczajowi odmieniam w tej pracy przez przypadki nazwy miast, które zwykle nie s¹ odmieniane. Piszê np. w Megiddzie nie: w Megiddo , w Lakiszu nie: w Lakisz ... Wydaje siê bowiem, ¿e skoro mamy w jêzyku polskim deklinacjê, nale¿y siê ni¹ pos³ugiwaæ zawsze, gdy to jest mo¿liwe. Wszystkim, którzy w jakikolwiek sposób przyczynili siê do powstania tej ksi¹¿ki, serdecznie dziêkujê47. Ojcu Prowincja³owi Stanis³awowi Strojeckiemu wyra¿am wdziêczno æ za pomoc Zakonu w nabyciu drogich dzie³ obcojêzycznych, bez których jej napisanie nie by³oby mo¿liwe. Szczególne podziêkowanie kierujê do Wydawnictwa Bratni Zew z jego dyrektorem, o. Stefanem Tuszyñskim OFMConv. Kraków, dn. 3 maja 1997 r.

Juliusz St. Synowiec OFMConv

Najnowsze: J. £ACH: Dzie³o deuteronomistyczne. Ksiêgi proroków starszych. W: WST s. 254 316; J. PYTEL: Ksiêgi w opracowaniu deuteronomicznym. W: Wstêp do Pisma wiêtego Starego Testamentu. Red. L. Stachowiak. Poznañ 1990 s. 170 205; S. G¥DECKI: Wstêp do ksi¹g historycznych Starego Testamentu. Gniezno 1992 s. 16n, 19 68; A. TSCHIRSCHNITZ: Dzieje ludów biblijnych. Warszawa 1994 s. 224 261; T. BRZEGOWY: Ksiêgi historyczne Starego Testamentu. Tarnów 1996 s. 11 98.

Wypada tu wspomnieæ z wdziêczno ci¹ mozoln¹ pracê przy sprawdzaniu poprawno ci znajduj¹cych siê w ksi¹¿ce odno ników do ksi¹g biblijnych, któr¹ wykonali bracia: Stanis³aw Czerwonka, Marek Daukszewicz, Pawe³ Gogola, Ryszard Hejnowicz, Robert Kie³tyka, Bogdan Kowol, Tomasz Wêzik i Zbigniew Wójcik, studenci Wy¿szego Seminarium Duchownego OO. Franciszkanów w Krakowie. 15

1. GATUNKI LITERACKIE W DZIELE DEUTERONOMISTYCZNYM

1.1. UWAGI OGÓLNE W konstytucji Dei Verbum z 18 listopada 1965 roku Sobór Watykañski II, id¹c za wskazaniami zawartymi w encyklice Piusa XII Divino afflante Spiritu z 30 wrze nia 1943 roku1 podaje takie pouczenie w sprawie interpretacji Pisma wiêtego : Dla w³a ciwego zrozumienia tego, co wiêty pisarz chcia³ stwierdziæ, nale¿y miêdzy innymi wzi¹æ pod uwagê tak¿e gatunki literackie2. Ca³kiem inaczej bowiem przedstawia siê i wyra¿a prawdê w tekstach historycznych ró¿nych odmian, prorockich, poetyckich czy w innych rodzajach wypowiedzi. Konieczn¹ jest zatem rzecz¹, by egzegeta poszukiwa³ sensu, jaki wiêty pisarz w okre lonych okoliczno ciach, stosownie do warunków czasu i swej kultury, zamierzy³ wyraziæ i wyrazi³ za pomoc¹ gatunków literackich, których u¿ywano w owym czasie. Dla w³a ciwego zrozumienia tego, co wiêty autor chcia³ w pi mie stwierdziæ, nale¿y bowiem pilnie uwzglêdniæ zarówno owe zwyczajne i pierwotne sposoby my lenia, mówienia i opowiadania, które istnia³y w czasach wiêtego pisarza, jak te¿ sposoby, które w owej epoce by³y szeroko u¿ywane we wzajemnym obcowaniu ludzi miêdzy sob¹ (nr 12). Zgodnie z tymi wskazaniami Soboru, których s³uszno æ jest oczywista, zanim przejdziemy do omówienia poszczególnych ksi¹g Dzie³a deuteronomistycznego , spróbujemy przynajmniej ogólnie przedstawiæ gatunki literackie, które w nich wystêpuj¹ i z którymi bêdziemy siê spotykaæ na dalszych kartach naszych rozwa¿añ. Gatunki literackie, które znajdujemy w ksiêgach Jozuego, Sêdziów, Samuela i Królewskich, mo¿na podzieliæ na: przepisy prawne, opowiadania, inne teksty proz¹ i utwory poetyckie.

Por. EB 557 562.

Wyra¿eniem gatunki literackie t³umaczymy ³aciñskie wyra¿enie genera litteraria , które dos³ownie nale¿a³oby t³umaczyæ rodzaje literackie , ale w tym wypadku zosta³o u¿yte w znaczeniu, jakie w jêzyku polskim przys³uguje wyra¿eniu gatunki literackie . 17

1. GATUNKI LITERACKIE W DZIELE DEUTERONOMISTYCZNYM

1.2. PRZEPISY PRAWNE Liczne przepisy prawne znajdujemy w Ksiêdze Powtórzonego Prawa . Dziel¹ siê one na przepisy apodyktyczne i przepisy kazuistyczne3. 1. Przepisy apodyktyczne wyra¿aj¹ w sposób kategoryczny nakazy lub zakazy czynienia czego , np. przykazania: Czcij twego ojca i twoj¹ matkê (5, 16), Nie bêdziesz zabija³. Nie bêdziesz cudzo³o¿y³. Nie bêdziesz krad³ (5, 17 19). 2. Przepisy kazuistyczne przedstawiaj¹ najpierw warunkowo jaki konkretny przypadek, a nastêpnie rozstrzygaj¹, co nale¿y przedsiêwzi¹æ, gdy siê co takiego zdarzy, np.: Gdy twój brat, Hebrajczyk lub Hebrajka, ci siê sprzeda, winien on s³u¿yæ ci przez sze æ lat, a w siódmym roku masz go jako wolnego odes³aæ od siebie. A gdy go bêdziesz odsy³a³ od siebie jako wolnego, nie odsy³aj go z pró¿nymi rêkami. Ob³o¿ysz go darami z twojego byd³a, z twojego klepiska i z twojej t³oczni, dasz mu z tego, czym ci Jahwe, twój Bóg, pob³ogos³awi³ (15, 12 14; por. 21, 15 17; 22, 13 29). Zbiorem przepisów apodyktycznych jest Dekalog w 5, 6 22, wielki zbiór przepisów kazuistycznych znajduje siê natomiast w 12, 1 26, 15. Obydwa te zbiory przedstawimy dok³adniej przy omawianiu Ksiêgi Powtórzonego Prawa Przepisy kazuistyczne wystêpuj¹ bardzo czêsto tak¿e w dokumentach Sumerów, Babiloñczyków, Asyryjczyków i Chetytów. Przepisy apodyktyczne pocz¹tkowo uwa¿ano za wy³¹czn¹ w³asno æ Izraela4. Pó niejsze badania dowiod³y, ¿e istnia³y one tak¿e w prawodawstwie egipskim5.

1.3. OPOWIADANIA Bardzo czêsto spotykamy w Dziele deuteronomistycznym utwory, które nale¿¹ do prozy narracyjnej, a wiêc ró¿nego rodzaju opowiadania. Najwa¿niejsz¹ cech¹ opowiadañ jest to, ¿e w swej budowie od wstêpu do zakoñczenia stanowi¹ one rozpoznawaln¹ ca³o æ dziêki krzywej napiêcia, która zaczyna siê wznosiæ od pewnego stanu, a po osi¹gniêciu szczytu opada i koñczy siê na zmienionym ju¿ stanie 6. Ta

Rozró¿nienie to zawdziêczamy A. ALTOWI: Die Ursprünge des israelitischen Rechts. Leipzig 1934.

Tak s¹dzi³ A. ALT, jw.

Por. R. KILIAN: Apodiktisches und kasuistisches Recht im Lichte ägyptischer Analogien. BZ NF 7: 1963 s. 185nn; R. HENTSCHKE: Erwägungen zur israelitischen Rechtsgeschichte. Theologia viatorum 10. Berlin 1966 s. 108nn.

C. WESTERMANN: Die Geschichtsbücher des Alten Testaments. Gab es ein deuteronomistisches Geschichtswerk? Gütersloh 1994 s. 84.

1.3. OPOWIADANIA

budowa wywodzi siê st¹d, ¿e utwory te pocz¹tkowo by³y wyg³aszane ustnie. Gdy potem spisywano je lub te¿ tworzono nowe pisemnie, zosta³a ona zachowana. Opowiadania wystêpuj¹ce w Dziele Deuteronomistycznym dzielimy na: opowiadania rodzinne, opowiadania ludowe, sagi, legendy, opowiadania historyczne, sprawozdania historyczne, opowiadania etiologiczne, przypowie æ i bajki. 1. Opowiadania rodzinne7 s¹ to utwory, których tre æ jak sama nazwa wskazuje dotyczy rodziny. Wystêpuj¹ one g³ównie w podaniach o patriarchach Izraela (Rdz 12 36; 50). W Ksiêdze Wyj cia zaliczamy do nich opowiadanie o urodzeniu Moj¿esza (2, 1 10), o skierowanej przez niego pro bie o pozwolenie na powrót do braci w Egipcie (4, 18), o obrzezaniu syna przez Seforê (4, 24 26), o przybyciu do Moj¿esza w odwiedziny jego te cia Jetry (18, 1 12). W Dziele deuteronomistycznym przyk³adem tego rodzaju opowiadañ jest opowie æ o narodzeniu Samsona, zachowana w Sdz 13: By³ pewien m¹¿ z Sorei, z rodu Dana, który mia³ imiê Manoach. Jego ¿ona za by³a bezp³odna i nie rodzi³a. 3 Tej kobiecie ukaza³ siê anio³ Jahwe i powiedzia³ do niej: Oto Ty jeste bezp³odna, nie rodzi³a , ale poczniesz i urodzisz syna. 4 Teraz za wystrzegaj siê i nie pij wina, i nie jedz nic nieczystego. 5 Bo oto poczniesz i urodzisz syna, a brzytwa nie wejdzie na jego g³owê, gdy¿ ch³opiec ten bêdzie bo¿ym nazirejczykiem od samego ³ona i on zacznie wybawiaæ Izraela z r¹k Filistynów . 6 Wesz³a wiêc ta kobieta i powiedzia³a do swego mê¿a: M¹¿ bo¿y przyszed³ do mnie, a jego wygl¹d by³ jak wygl¹d anio³a bo¿ego bardzo gro ny. Nie pyta³am go, sk¹d jest, a swego imienia mi nie oznajmi³. 7 Powiedzia³ on do mnie: »Oto poczniesz i urodzisz syna, ale teraz nie pij wina i sycery, ani nie jedz nic nieczystego, gdy¿ bo¿ym nazirejczykiem bêdzie ten ch³opiec od samego ³ona a¿ do swej mierci« . 8 Wtedy Manoach b³aga³ Jahwe i powiedzia³: Proszê Ciê, Panie, niech m¹¿ bo¿y, którego pos³a³e , przyjdzie jeszcze do nas i pouczy nas, co mamy zrobiæ dla ch³opca, który siê urodzi! 9 Bóg wys³ucha³ g³osu Manoacha i anio³ bo¿y przyszed³ jeszcze raz do tej kobiety, gdy siedzia³a na polu, a Manoacha, jej mê¿a, przy niej nie by³o. 10 Zaraz potem ta kobieta pobieg³a do swego mê¿a i powiadomi³a swego mê¿a mówi¹c do niego: Oto ukaza³ mi siê m¹¿, który owego dnia przyszed³ do mnie! 11 Manoach wsta³ i poszed³ za swoj¹ ¿on¹, wyszed³ do owego mê¿a i powiedzia³ do niego: Czy to ty jeste tym mê¿em, który przemówi³ do mojej ¿ony? On za opowiedzia³: Ja! 12 Manoach powiedzia³: Teraz wiêc spe³ni siê twoje s³owo. Jakie prawo bêdzie co do tego ch³opca i jakie jego zadanie? 13 Anio³ Jahwe odpowiedzia³ Manoachowi: Niech twoja ¿ona wystrzega siê wszystkiego, co powiedzia³em. 14 Niech on nie je nic z tego, co pochodzi z winnej latoro li, nie pije wina i sycery, nie je nic nieczystego. Niech przestrzega wszystkiego, co jej poleci³em! 15 Potem Manoach powiedzia³ do anio³a Jahwe: Chcieliby my ciê zatrzymaæ i przygotowaæ ci ko l¹tko . 16 Anio³ Jahwe odpowiedzia³ Manoachowi: Je li mnie zatrzymasz, nie bêdê jad³ twojego chleba. Je li za chcesz z³o¿yæ ca³opalenie dla Jahwe, z³ó¿ je! Manoach nie wiedzia³ bowiem, ¿e to by³ anio³ Jahwe. 17 Potem Manoach powiedzia³ do anio³a Jahwe: Jakie twoje imiê? Bo spe³ni siê twoje s³owo i chcieliby my ciê uczciæ . 2

Por. C. WESTERMANN, jw. 85.

1. GATUNKI LITERACKIE W DZIELE DEUTERONOMISTYCZNYM

Anio³ Jahwe mu odpowiedzia³: Dlaczego¿ pytasz o moje imiê. Ono jest cudowne! Potem przyniós³ ko l¹tko i ofiarê pokarmow¹ i z³o¿y³ je na skale dla Jahwe. On za zadzia³a³ cudownie, podczas gdy Manoach i jego ¿ona patrzyli. 20 Gdy p³omieñ z o³tarza wznosi³ siê ku niebu, anio³ Jahwe uniós³ siê w p³omieniu o³tarza. Manoach i jego ¿ona patrzyli na to, a nastêpnie upadli twarz¹ na ziemiê. 21 Anio³ Jahwe nie pokaza³ siê ju¿ wiêcej Manoachowi i jego ¿onie. Wtedy Manoach pozna³, ¿e by³ to anio³ Jahwe. 22 I powiedzia³ Manoach do swojej ¿ony: Umrzemy, bo my widzieli Boga! 23 Jego ¿ona odpowiedzia³a mu: Gdyby Jahwe chcia³ nas zabiæ, nie przyj¹³by z naszej rêki ca³opalenia i ofiary z pokarmów, nie ukaza³by nam tego wszystkiego i nie sprawi³by, ¿e my co takiego us³yszeli . 24 Potem ta kobieta urodzi³a syna i nada³a mu imiê Samson. Ch³opiec ten wyrós³, a Jahwe mu pob³ogos³awi³. Zacz¹³ te¿ oddzia³ywaæ na niego duch Jahwe w Obozie Dana miêdzy Sore¹ a Esztaolem. 18 19

2. Opowiadania ludowe8 s¹ to utwory, które powsta³y w rodowisku ludowym i mówi¹ o osiad³ym ¿yciu ludu, ale nie maj¹ ¿adnych zwi¹zków z wydarzeniami politycznymi. Pocz¹tkowo by³y one przekazywane ustnie. Ludowymi opowiadaniami s¹ niektóre opowiadania o bohaterach, np. zbiór opowiadañ o Samsonie w Sdz 13 16, z którego przeczytajmy nastêpuj¹cy urywek: 16, 1 Samson poszed³ do Gazy. Zobaczy³ tam kobietê cudzo³o¿n¹ i wszed³ do niej. 2 Mieszkañcom Gazy powiedziano: Samson tu przyszed³! . Oni otoczyli go i czyhali na niego przez ca³¹ noc w bramie miasta i przez ca³¹ noc milczeli, powiedziawszy: Zabijemy go, zanim pojawi siê wiat³o poranka. 3 Samson za spa³ do pó³nocy, a w po³owie nocy wsta³, uj¹³ drzwi miejskiej bramy i obydwie o cie¿nice, wyrwa³ je z zasuw¹, na³o¿y³ je na swoje ramiona i wyniós³ na wierzcho³ek góry, która le¿y naprzeciw Hebronu. Innym przyk³adem mo¿e byæ opowiadanie o dwu kobietach cudzo³o¿nych, którego celem jest ukazanie, jak wielk¹ m¹dro ci¹ odznacza³ siê Salomon: 1Krl 3, 16 Wtedy wesz³y do króla dwie kobiety cudzo³o¿ne i stanê³y przed jego obliczem. Jedna kobieta: Proszê ciê, panie, ja i ta kobieta mieszka³y my w tym samym domu. I porodzi³am razem z ni¹ w tym domu. 18 Trzeciego dnia po moim porodzie, porodzi³a tak¿e ta kobieta. A by³y my razem, nikogo obcego nie by³o z nami w tym domu. Tylko my dwie w tym domu by³y my. 19 Syn tej kobiety umar³ w nocy, gdy¿ na nim leg³a. 20 Ona za wsta³a po ród nocy i wziê³a mojego syna od mego boku, gdy twoja s³uga spa³a, i po³o¿y³a go na swoim ³onie, a swego zmar³ego syna po³o¿y³a na moim ³onie. 21 Wsta³am rano, by nakarmiæ mego syna, a oto by³ umar³y. Przygl¹dnê³am mu siê rano, a oto nie by³ to mój syn, którego porodzi³am . 22 Wtedy ta druga kobieta powiedzia³a: Nie! To mój syn ¿yje, a twój syn umar³! Tamta za mówi³a: Nie! To twój syn umar³, a mój syn ¿yje . 24 Król powiedzia³: Dajcie mi miecz! I przynie li miecz przed oblicze króla. 25 Król za powiedzia³: Rozetnijcie na dwie czê ci dziecko ¿yj¹ce i dajcie po³owê jednej, a po³owê drugiej . 17

Por. C. WESTERMANN, jw. s. 87.

1.3. OPOWIADANIA

Kobieta, której syn by³ ¿ywy - poniewa¿ jej wnêtrzno ci poruszy³y siê nad jej synem powiedzia³a do króla: Proszê ciê, mój panie, niech dadz¹ jej dziecko ¿ywe i ¿adn¹ miar¹ go nie zabijajcie! Tamta za mówi³a: Niech nie mam ani ja, ani ona. Rozetnijcie! 27 Król odpar³ mówi¹c: Jej dajcie dziecko ¿yj¹ce i ¿adn¹ miar¹ go nie zabijajcie! Ona jest jego matk¹! 28 Ca³y Izrael us³ysza³ wyrok, który wyda³ król, i zatrwo¿yli siê przed obliczem króla, bo przekonali siê, ¿e m¹dro æ Boga w nim by³a dla wydawania wyroków. 26

3. Przez sagi rozumiemy historyczne wspomnienia, wcze niejsze od wiadectw pisanych 9. Utrwalano w nich zdarzenia historyczne, dopóki ¿ycie plemienne by³o silniejsze od organizacji pañstwowej. Gdy ta zyskiwa³a przewagê, twórczo æ tego rodzaju zanika³a, ustêpuj¹c miejsca pi miennictwu kronikarskiemu, którego ¿yczyli sobie w³adcy10. Od opowiadañ historycznych sagi ró¿ni¹ siê tym, ¿e odwierciedlaj¹ nie tyle same zdarzenia, ile raczej wra¿enie, jakie wywar³y one na ludziach, którzy je prze¿yli, i na ich potomnych. Prócz tre ci historycznej, któr¹ trzeba naukowo ustaliæ, s¹ wiêc w sagach tre ci wywodz¹ce siê z wyobra ni twórczej, pobudzonej prze¿ytym zdarzeniem11. Mo¿na sagê nazwaæ uobecnieniem przesz³o ci, którego dany naród dokonuje pod dzia³aniem wiod¹cych zasad i rozstrzygaj¹cych si³ swojej tera niejszo ci 12. Sagi biblijne powstawa³y w okresie koczownictwa i w pierwszych stuleciach pobytu Izraela w Kanaanie. Po wprowadzeniu monarchii twórczo æ ta z biegiem czasu wygas³a13. Tre æ sag biblijnych dotyczy pochodzenia miejsc, zjawisk przyrody, zdarzeñ zwi¹zanych z rodowodem klanów i narodów, a tak¿e czynów bohaterów narodowych14. Przyk³adem tego rodzaju utworów s¹ opowiadania o têczy jako znaku przymierza miêdzy Bogiem a ludzko ci¹ popotopow¹ (Rdz 9, 8 17), o zniszczeniu Sodomy i Gomory (Rdz 19), o urodzeniu Moaba i Ammona z kazirodztwa córek Lota (Rdz 19, 30 38) oraz o zwyciêstwie Moj¿esza nad Amalekitami (Wj 17, 8 16)15. W Dziele deuteronomistycznym sagi wystêpuj¹ czêsto jako opowiadania o bohaterach narodowych z okresu zmagañ Izraelitów z Kananejczykami, Filistynami i innymi nieprzyjació³mi, takich jak Jozue (Joz 1 11), sêdziowie (Sdz 3, 7 16, 31), Saul (1Sm 11, 13 14, 17), Achab (1Krl 22, 34 38). Dobrym przyk³adem tego rodzaju opowiadañ jest urywek Sdz 3, gdzie czytamy o tym, jak sêdzia Ehud uratowa³ Izraelitów, zabijaj¹c podstêpnie ciemiê¿¹cego ich króla Moabu: Synowie Izraela znowu zrobili to, co z³e w oczach Jahwe. Wtedy Jahwe da³ moc nad Izraelem Eglonowi, królowi Moabu, poniewa¿ zrobili to, co jest z³e w oczach Jahwe. 13 Zgro12

Por. G.B. CAIRD: The Language and Imagery of the Bible. London 1980 s. 204.

Por. M. BUBER: Mose .T³um. z niem. Torino 1983 s. 9.

Por. uwagi M. BUBERA, jw. s. 7 13.

Por. J. SCHREINER: Wissenschaftliches Bemühen um das Alte Testament. W: WB s. 43.

Por. K. KOCH: Was ist Formgeschichte? Wyd. 2. Neukirchen 1967 s. 186n.

Dlatego O. EISSFELDT (Einleitung in das Alte Testament. Wyd. 3. Tübingen 1964 s. 50 56) dzieli sagi na: Orts und Natursagen, Stammes und Volkssagen, Helden oder Führersagen .

Inne przyk³ady zob. O. EISSFELDT, jw. 21

1. GATUNKI LITERACKIE W DZIELE DEUTERONOMISTYCZNYM

madzi³ on przy sobie synów Ammona i Amalekitów, a potem poszed³ i pobi³ Izrael, i zajêli Miasto Palm. 14 Synowie Izraela s³u¿yli Eglonowi, królowi Moabu, osiemna cie lat. 15 Potem synowie Izraela zaczêli wo³aæ do Jahwe, a Jahwe wzbudzi³ im zbawcê: Ehuda, syna Gery, Beniaminity, mê¿a leworêcznego. Za jego po rednictwem synowie Izraela pos³ali daninê Eglonowi, królowi Moabu. 16 Ehud za zrobi³ sobie miecz, który mia³ dwa ostrza, a d³ugo æ jego wynosi³a jeden ³okieæ. Schowa³ go pod swoimi szatami na prawym biodrze. 17 Potem Ehud z³o¿y³ daninê Eglonowi, królowi Moabu. Eglon za by³ mê¿em bardzo oty³ym. 18 Gdy skoñczy³ sk³adaæ daninê, odes³a³ ludzi, którzy tê daninê przynie li, 19 a sam zawróci³ od bo¿ków, które by³y w Gilgalu, i powiedzia³: Mam do ciebie, królu, sprawê tajemn¹! Tamten powiedzia³: Sza! , a wszyscy jego s³udzy wyszli od niego. Ehud podszed³ do niego, gdy siedzia³ w ch³odnym górnym mieszkaniu, które s³u¿y³o tylko jemu. 20 I powiedzia³ Ehud: Mam do ciebie bardzo wa¿n¹ sprawê! Tamten wsta³ z tronu. 21 Wtedy Ehud wyci¹gn¹³ sw¹ lew¹ rêkê, wzi¹³ miecz ze swego prawego biodra i wsadzi³ go w jego brzuch. 22 Za ostrzem wesz³a tak¿e rêkoje æ, a t³uszcz zamkn¹³ siê wokó³ ostrza, bo on nie wyj¹³ miecza z jego brzucha. Potem wyszed³ do przedsionka16. 23 Nastêpnie wyszed³ Ehud do ustêpu17, zamkn¹³ za sob¹ drzwi górnego mieszkania i obwi¹za³ je. 24 Gdy on wyszed³, przyszli s³udzy tamtego, spojrzeli, a oto drzwi górnego mieszkania by³y obwi¹zane, po czym powiedzieli: Zapewne za³atwia sw¹ potrzebê w ch³odnym pokoju! 25 I czekali, a¿ ich ogarnê³o zaniepokojenie, a oto nikt nie otwiera³ drzwi. Potem wziêli klucz, otworzyli, a oto ich pan le¿a³ martwy na ziemi. 26 Podczas gdy oni marudzili, Ehud uciek³, omin¹³ bo¿ki i umkn¹³ do Hasseiry. 27 Gdy tam przyszed³, zad¹³ w róg na Górze Efraima. Izraelici zeszli z nim z tej góry, a on by³ na ich czele. 28 I powiedzia³ do nich: Biegnijcie za mn¹, bo Jahwe wyda³ w wasze rêce waszych nieprzyjació³ . Zeszli wiêc za nim i zajêli Moabitom brody Jordanu i nie pozwolili nikomu przechodziæ. 30 I pobili w owym czasie oko³o 10 tysiêcy Moabitów, którzy wszyscy byli mê¿ami opas³ymi i silnymi, a ¿aden z nich nie umkn¹³. 30 W owym dniu Moab zosta³ upokorzony pod rêk¹ Izraela, a ziemia cieszy³a siê pokojem przez 80 lat. Cech¹ charakterystyczn¹ sagi izraelskiej jest to, ¿e puentê zaznacza ona jak¹ mow¹ lub dialogiem. Wprowadzenie i zakoñczenie opowiadania s¹ zwykle bardzo krótkie i najczê ciej sk³adaj¹ siê z jednego tylko zdania18. Saga jest ponadto utworem jednow¹tkowym, czyli zajmuje siê jednym tematem pocz¹wszy od intrygi a¿ do jej rozwi¹zania. W przytoczonym wy¿ej opowiadaniu Sdz 3, 12 30 wygl¹da to nastêpuj¹co: Eglon, król Moabitów, ciemiê¿y³ Izraela, Jahwe zes³a³ narodowi obroñcê w osobie Ehuda, Ehud zabi³ podstêpnie Eglona, po rozmowie, jak¹ z nim odby³ sk³adaj¹c mu daninê. Postacie, o których mówi saga biblijna, dziel¹ siê w zasadzie na trzy grupy, z tym ¿e w dialogach wystêpuj¹ tylko dwie grupy, uwaga opowiadania ogniskuje siê za na postaci g³ównej19. W opowiadaniu Sdz 3, 12 30 postaciami bior¹cymi udzia³ w opisywanym wydarzeniu 16

Przek³ad przedsionka niepewny.

Przek³ad ustêpu niepewny.

Por. E. SCHÛSSLER: Beispiele zur exegetischen Methode. W: WB s. 371.

Por. K. KOCH, jw. s. 183.

1.3. OPOWIADANIA

s¹: Eglon, król Moabitów, Ehud, wybawca Izraela i s³udzy Eglona, ale w dialogu bior¹ udzia³ tylko Ehud i Eglon, a uwaga skupiona jest g³ównie na Ehudzie. W opowiadaniu o spotkaniu Saula i Dawida na pustyni, które zachowane jest raz w 1Sm 23, 14 24, 23, drugi raz w 1Sm 26, postaciami bior¹cymi udzia³ w zdarzeniu s¹ Saul, Dawid i jego ludzie, a uwaga skupiona jest oczywi cie na Dawidzie. W sagach Izraela znalaz³o odbicie do wiadczenie ekonomiczne, duchowe i religijne licznych pokoleñ tego narodu. Na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ ich tre ci teologiczne, zw³aszcza dotycz¹ce sensu istnienia cz³owieka i sensu dziejów ludzko ci, rozpatrywanych w wietle wiary w Boga, którego rz¹dom i opatrzno ci podporz¹dkowany jest bieg wydarzeñ20. 4. Legendy s¹ to utwory rozumiane niekoniecznie jako opowiadania zmy lone, ale jako wspomnienia o faktach, które siê mog³y rzeczywi cie zdarzyæ, o prze¿yciach, które rzeczywi cie mog³y mieæ miejsce, lub o osobach, które rzeczywi cie mog³y istnieæ, ale w epoce prehistorycznej, z której dochowa³y siê tylko ludowe podania 21. Od sag ró¿ni¹ siê one tym, ¿e opowiadaj¹ o ludziach, miejscach i czasach odgrywaj¹cych powa¿n¹ rolê w dziedzinie religijnej22. Przyk³adem legendy mówi¹cej o wiêtym miejscu jest opowiadanie zachowane w Joz 5: Gdy Jozue przebywa³ w Jerychu, podniós³ on oczy, spojrza³, a oto jaki m¹¿ sta³ naprzeciw niego i mia³ w rêce dobyty miecz. Jozue podszed³ do niego i powiedzia³ mu: Czy jeste z nami, czy te¿ z naszymi nieprzyjació³mi? 14 On odpowiedzia³: Nie, bo jestem ksiêciem wojska Jahwe, a teraz przyszed³em . Wówczas Jozue upad³ twarz¹ do ziemi, odda³ mu pok³on i powiedzia³ mu: Co mój Pan rzecze swemu s³udze? . Ksi¹¿ê wojska Jahwe odpowiedzia³ Jozuemu: 15 Zdejm obuwie z twoich nóg, bo miejsce, na którym ty stoisz, jest wiête . Jozue tak uczyni³. 13

Szczególn¹ grupê stanowi¹ legendy o prorokach. Dla przyk³adu warto tu przytoczyæ opowiadanie 1Krl 11 o spotkaniu Jeroboama, dozorcy robotników Salomona, z prorokiem Achiaszem: W owym czasie Jeroboam wyszed³ z Jerozolimy. Na drodze spotka³ go prorok Achiasz z Szilo. By³ on odziany w nowy p³aszcz. Obaj znajdowali siê sami na polu. 30 Wtedy Achiasz zdj¹³ ten nowy p³aszcz, który by³ na nim, podar³ go na dwana cie kawa³ków 31 i powiedzia³ Jeroboamowi: We sobie dziesiêæ kawa³ków, bo tak mówi Jahwe, Bóg Izraela: »Oto ja wydrê królestwo z rêki Salomona i tobie dam dziesiêæ plemion. 32 On bêdzie mia³ jedno plemiê ze wzglêdu na mego s³ugê Dawida i na Jerozolimê, to miasto, które wybra³em spo ród wszystkich plemion Izraela, 33 poniewa¿ opu ci³ mnie i oddawa³23 cze æ Asztarcie, bogini Sydonu, Kemoszowi, bogu Moabu, i Milkomowi, bogu synów Ammona, a nie chodzi³24 moimi drogami, by jak Dawid, jego ojciec, czyniæ to, co s³uszne w moich oczach, moje ustawy i postanowie29

Tam¿e, s. 192.

Por. J.A. SOGGIN: Introduzione all Antico Testamento. Dalle origini alla chiusura del Canone alessandrino. Wyd. 4. Brescia 1987 s. 86.

Por. E. SCHÛSSLER, jw. s. 372.

T³umaczenie opu ci³ mnie i oddawa³ za staro¿ytnymi przek³adami. TM ma tu liczbê mnog¹.

T³umaczenie chodzi³ za staro¿ytnymi przek³adami. TM ma tu liczbê mnog¹.

1. GATUNKI LITERACKIE W DZIELE DEUTERONOMISTYCZNYM

1.3. OPOWIADANIA

1. GATUNKI LITERACKIE W DZIELE DEUTERONOMISTYCZNYM

nia. 34 Nie wezmê jednak z jego rêki ca³ego królestwa. Zostawiê go bowiem w³adc¹ przez wszystkie dni jego ¿ycia ze wzglêdu na Dawida, mojego s³ugê, którego wybra³em, gdy¿ zachowywa³ moje postanowienia i ustawy. 35 Zabiorê królowanie z rêki jego syna i dam je tobie: dziesiêæ plemion. 36 Jego synowi dam jedno plemiê, aby by³o lamp¹ dla Dawida, mojego s³ugi przez wszystkie dni przed moim obliczem w Jerozolimie, mie cie, które sobie wybra³em, aby tam umie ciæ moje imiê. 37 Ciebie za wezmê i bêdziesz królowa³ nad wszystkim, czego zapragnie twoja dusza, i bêdziesz królem nad Izraelem. 38 Gdy bêdziesz s³ucha³ wszystkiego, co ci naka¿ê, chodzi³ moimi drogami i czyni³ to, co s³uszne w moich oczach, przestrzegaj¹c moich ustaw i nakazów, jak czyni³ Dawid, mój s³uga, bêdê z tob¹ i zbudujê ci dom trwa³y, jak zbudowa³em Dawidowi, dam ci Izrael. 39 Ze wzglêdu na to poni¿ê potomstwo Dawida, jednak nie na wszystkie dni« . 5. Opowiadania historyczne25, w przeciwieñstwie do opowiadañ ludowych, przedstawiaj¹ wydarzenia z politycznych dziejów narodu, czyni¹ to jednak nie tak, jak zapisy kronikarskie, które ograniczaj¹ siê do suchego przedstawienia tego, co siê sta³o, ale utrzymuj¹ czytelnika w napiêciu, które jak wspomnieli my zaczyna siê na jakim poziomie, wzrasta do punktu szczytowego, a nastêpnie opada. Doskona³ym przyk³adem jest tu opowiadanie o Jonatanie jako po redniku miêdzy Saulem a Dawidem w 1Sm 19: Saul powiedzia³ do Jonatana, swego syna, i do wszystkich swoich s³ug, by zabili Dawida. Ale Jonatan, syn Saula, by³ Dawidowi bardzo ¿yczliwy. 2 I powiadomi³ Jonatan Dawida mówi¹c: Saul, mój ojciec, zabiega o to, by ciê zabiæ. Teraz wiêc strze¿ siê od rana, przebywaj w ukryciu i nie pokazuj siê. 3 Ja za pójdê i stanê przy boku mego ojca na polu, gdzie ty bêdziesz siê znajdowa³. Przemówiê do mego ojca, zobaczê, jak sprawa wygl¹da, i powiadomiê ciê o tym . 4 I przemówi³ Jonatan dobrze za Dawidem do Saula, swego ojca, powiedzia³ do niego: Niech król nie zgrzeszy wzglêdem niego, wzglêdem Dawida, gdy¿ on nie zgrzeszy³ przeciw tobie i poniewa¿ jego czyny s¹ dla ciebie bardzo dobre. 5 Narazi³ swoje ¿ycie i ubi³ Filistyna, a Jahwe da³ wielkie zwyciêstwo ca³emu Izraelowi. Widzia³e to i ucieszy³e siê. Dlaczego mia³by zgrzeszyæ przeciw krwi niewinnej, zabijaj¹c Dawida bez powodu? 6 Saul us³ucha³ g³osu Jonatana i przysi¹g³ Saul: Na ¿ycie Jahwe, nie zostanie zabity! 1

6. Od opowiadañ historycznych nale¿y odró¿niæ sprawozdania historyczne26, czyli utwory, które ograniczaj¹ siê do przedstawienia wydarzeñ z dziejów narodu, bez ich interpretacji. Od opowiadañ z wczesnej epoki ró¿ni¹ siê tym, ¿e nie mówi¹ ju¿ o bezpo rednich interwencjach Boga, ale maj¹ raczej wiecki charakter. Krzywa napiêcia, która jak mówili my jest znamienna dla opowiadañ, w zasadzie w nich nie wystêpuje, chyba ¿e w samym nastêpstwie opisywanych wydarzeñ jak np. w 2Krl 18 19 zachodzi jaki dramatyzm. Sprawozdania historyczne pojawi³y siê wraz z powstaniem pañstwa, czyli ustanowieniem królestwa, zanik³y za wraz z upadkiem pañstwowo ci. Stanowi¹ one najobszerniejsz¹ czê æ Ksi¹g Królewskich , gdzie ich naliczono 40, do czego nale¿y dodaæ oko³o 10 w 2Sm. Przyczyn¹ ich powstania by³o pojawienie siê w Izraelu miêdzynarodowej instytucji dworu królew25

Zob. C. WESTERMANN, jw. s. 88n.

Za C. WESTERMANNEM, jw. s. 90 94.

1.3. OPOWIADANIA

skiego, do którego nale¿a³a tak¿e kancelaria i zatrudnieni w niej ludzie, którzy umieli pisaæ i czytaæ. Sprawozdania historyczne powsta³y jako funkcja tej instytucji 27. U ich podstaw le¿¹ kroniki, które by³y pisane na dworach w³adców. Cech¹ wspóln¹ sprawozdañ historycznych i opowiadañ jest jednak to, ¿e s¹ to pojedyncze teksty, to znaczy nie dochodzi do zwartego pisania historycznego 28. Dobrym przyk³adem sprawozdañ historycznych jest opowie æ z 1Sm 31 o bitwie na górze Gilboe i mierci Saula: Filistyni prowadzili walkê przeciw Izraelowi. Mê¿owie Izraela uciekli przed Filistynami lub padli przebici na górze Gilboe. 2 Filistyni natarli na Saula i jego synów. Filistyni zabili Jonatana, Abinadaba i Malkiszuê, synów Saula. 3 Walka przeciw Saulowi sta³a siê ciê¿ka. Znale li go strzelcy, ludzie z ³ukiem, i zosta³ przez tych strzelców bardzo zraniony. 4 Wtedy powiedzia³ Saul do swego giermka: Wyjmij swój miecz i przebij mnie, aby nie przyszli owi nieobrzezañcy, nie przebili mnie i nie kpili ze mnie . Ale giermek nie chcia³ tego zrobiæ, bo bardzo siê ba³. Wzi¹³ wiêc Saul miecz i pad³ na niego. 5 Giermek zobaczy³, ¿e Saul umar³, i tak¿e on pad³ na swój miecz, i umar³ z nim. 6 Umar³ wiêc Saul i trzej jego synowie oraz giermek, a tak¿e wszyscy jego ludzie. 7 Gdy mê¿owie izraelscy, którzy byli po drugiej stronie równiny i którzy byli w Zajordanii, zobaczyli, ¿e mê¿owie izraelscy uciekli i ¿e umar³ Saul i jego synowie, opu cili miasta i uciekli. Filistyni za przyszli i w nich zamieszkali. 8 Nazajutrz przyszli Filistyni, aby z³upiæ zabitych, i znale li Saula oraz jego poleg³ych synów na górze Gilboe. 9 Odciêli jego g³owê, z³upili jego uzbrojenie i wys³ali do ziemi Filistynów woko³o, aby rado nie rozpowiadano wiadomo æ o zdarzeniu w domu ich bogów i ludowi. 10 Jego uzbrojenie za z³o¿yli w wi¹tyni Asztarty, a jego zw³oki wywiesili na murze Betszeanu. 11 Mieszkañcy Jabeszu w Gileadzie us³yszeli o tym, co Filistyni zrobili Saulowi. 12 Wszyscy dzielni mê¿owie powstali, szli przez ca³¹ noc, zabrali zw³oki Saula i zw³oki jego synów z murów Betszeanu, poszli do Jabeszu i tam je spalili. 13 Potem wziêli ich ko ci i pogrzebali pod tamaryszkiem, który jest w Jabeszu, a nastêpnie po cili przez siedem dni. 1

7. Opowiadania etiologiczne, zachowane zw³aszcza w Ksiêdze Jozuego i w Ksiêdze Sêdziów , s¹ to utwory, które obja niaj¹ pochodzenie lub istnienie miejsc, rzeczy i pewnych instytucji. Tak np. opowiadanie Joz 4, 1 9 obja nia, ¿e kamienie, które w czasie, gdy ono powsta³o, widziano w Jordanie, Jozue kaza³ tam postawiæ na pami¹tkê przeprawienia siê Izraelitów przez rzekê (w. 9). Wed³ug Joz 4, 3.20 kamienie, które sta³y w Gilgalu, by³y to kamienie, które Jozue kaza³ wzi¹æ z Jordanu i przeniesione nastêpnie przez jego ludzi ustawi³ w tym miejscu. Joz 5, 9 obja nia, ¿e miasto Gilgal otrzyma³o sw¹ nazwê na pami¹tkê przeprowadzonego tam obrzezania, przytaczaj¹c zdanie, jakie Jahwe mia³ po zakoñczeniu tego obrzêdu wypowiedzieæ do Jozuego: Dzisiaj oddali³em od was hañbê egipsk¹, a nastêpnie dodaj¹c: I nazwa³ imiê tego miasta Gilgal a¿ do dnia dzisiejszego. Wyja nienie to jest bardziej zrozumia³e w jêzyku oryginalnym, gdzie zachodzi gra s³ów miêdzy czasownikiem gall t» oddali³em a s³owem Gilgal. 27

Por. C. WESTERMANN, jw. s. 91.

Tam¿e, s. 92.

1. GATUNKI LITERACKIE W DZIELE DEUTERONOMISTYCZNYM

Wed³ug opowiadania zachowanego w Joz 9, 1 27 mieszkañcy Gibeonu a¿ do tego dnia (w. 23) r¹bi¹ drzewo i nosz¹ wodê dla wspólnoty religijnej sk³adaj¹cej ofiary w wi¹tyni, poniewa¿ te zadania wyznaczy³ im Jozue, karz¹c ich za to, ¿e podstêpnie zawarli przymierze z Izraelitami zdobywaj¹cymi Kanaan. Stosunek opowiadañ etiologicznych do historii nie jest jednoznacznie rozumiany. Jedni uwa¿aj¹ ich tre æ za zmy lon¹. Inni s¹dz¹, ¿e pewne podania historyczne, które pierwotnie kszta³towa³y siê pod wp³ywem innych czynników, pó niej zosta³y ujête w opowiadania etiologiczne, z których mo¿na wydobyæ wiadomo ci o rzeczywistych zdarzeniach29. Stanowisko to wydaje siê bardziej uzasadnione. Przyk³adem etiologii przekazuj¹cej tre æ historyczn¹ jest najwyra niej tekst Joz 15, 63, wed³ug którego Jebusyci mieszkali za czasów autora w Jerozolimie, poniewa¿ w czasach Jozuego Izraelici nie zdo³ali ich usun¹æ z tego miasta. Wiadomo bowiem, ¿e Jerozolimê, twierdzê Jebusytów, zdoby³ dopiero Dawid (por. 2Sm 5, 6 10). 8. W 2Sm 12, 1 12 znajdujemy przypowie æ, czyli krótkie opowiadanie, które przedstawia rzeczywiste lub zmy lone wydarzenie dla wyja nienia jakiej prawdy. Prorok Natan mówi w niej o bogaczu i owcy, piêtnuj¹c w ten sposób cudzo³óstwo Dawida z Batszeb¹30. Tekst tego utworu warto tu przytoczyæ w ca³o ci. 12, 1 W pewnym mie cie by³o dwu mê¿ów: jeden bogaty, drugi ubogi. 2 Bogaty mia³ owce i bardzo du¿o byd³a. 3 Biedak za nie mia³ nic prócz ma³ego jagniêcia, które naby³. Utrzymywa³ je przy ¿yciu, wyros³o przy nim i razem z jego dzieæmi. Z jego d³oni jad³o, pi³o z jego kubka, spa³o na jego ³onie i by³o dla niego jakby córka. 4 Gdy do tego bogatego mê¿a przyszed³ jaki go æ, temu ¿al by³o wzi¹æ sztukê ze swoich owiec lub ze swego byd³a, aby przygotowaæ posi³ek dla wêdrowca, który do niego przyszed³. Wzi¹³ wiêc jagniê owego biednego mê¿a i przygotowa³ mê¿owi, który do niego przyszed³. 5 Dawid rozgniewa³ siê bardzo na owego mê¿a i powiedzia³ do Natana: Na ¿ycie Jahwe, m¹¿, który to zrobi³, nie uniknie mierci, 6 a to jagniê wynagrodzi czterokrotnie, poniewa¿ zrobi³ tê rzecz i dlatego, ¿e nie okaza³ lito ci . 7 Natan za powiedzia³ Dawidowi: Ty jeste owym mê¿em! Tak mówi Jahwe, Bóg Izraela: »Ja nama ci³em ciê na króla nad Izraelem i ja ciê wybawi³em z rêki Saula. 8 Da³em ci dom twego pana i ¿ony twego pana na twe ³ono. Da³em ci te¿ dom Izraela i Judy, a je li to ma³o, do³o¿ê ci jeszcze wiêcej. 9 Dlaczego wzgardzi³e s³owem Jahwe, by zrobiæ to, co z³e w Jego oczach: Uriasza Chetytê uderzy³e mieczem, a jego ¿onê wzi¹³e sobie za ¿onê. Zabi³e go mieczem synów Ammona. 10 Teraz za nigdy nie odejdzie miecz od twojego domu, poniewa¿ wzgardzi³e mn¹ i wzi¹³e ¿onê Uriasza Chetyty, aby by³a twoj¹ ¿on¹«. 11 Tak mówi Jahwe: »Oto ja wzbudzam przeciw tobie z³o z twego domu, a twoje ¿ony zabiorê twym oczom i dam je twemu bli niemu, on za spa³ bêdzie z twoimi ¿onami na oczach tego s³oñca. 12 Ty zrobi³e to skrycie, a ja zrobiê to przed ca³ym Izraelem i przed s³oñcem« . 29

Por. J.F. FRIEST: Etiology. W: IDB. Suppl. Vol. Nashville 1976 s. 293.

Gatunkiem literackim przypowie ci bardzo czêsto pos³ugiwa³ siê w swym nauczaniu Jezus Chrystus. W Starym Testamencie przypowie æ wystêpuje bardzo rzadko. Na uwagê zas³uguje tu przede wszystkim Izajaszowa Pie ñ o winnicy (Iz 5, 1 7), w której losy niewiernego Izraela przyrównane zosta³y do losów nieurodzajnej winnicy, skazanej przez w³a ciciela na zniszczenie (por. J.S. SYNOWIEC: Pie ñ o winnicy Iz 5, 1 7. W: NF. T. 3. Kraków 1993 s. 9 12. Zob. tak¿e Iz 28, 24 28; Am 5, 18n.

1.4. MOWY

Przypowie æ mo¿e nawi¹zywaæ do jakiego historycznego zdarzenia. Jednak¿e nie historia jest przedmiotem jej uwagi, ale pouczenie, jakie autor chce przekazaæ. Dlatego tre æ przypowie ci mo¿e byæ zmy lona od pocz¹tku do koñca. 9. Bajki to utwory, które mówi¹c o zwierzêtach lub ro linach w sposób ukryty wyra¿aj¹ jak¹ prawdê zwi¹zan¹ bezpo rednio z ¿yciem albo krytykuj¹ osoby, stany lub instytucje. W Dziele deuteronomistycznym zachowa³y siê tylko dwie bajki. Jedn¹ z nich, napisan¹ proz¹, przytacza 2Krl 14, 9. Jest to Bajka króla Joasza o o cie i cedrze libañskim. Wed³ug tego tekstu Joasz, król Izraela, przekaza³ j¹ królowi judzkiemu Amazjaszowi, który po odniesieniu zwyciêstwa nad Edomitami chcia³ z nim rozpocz¹æ wojnê. Jej tekst brzmi: Oset, który ro nie na Libanie, wys³a³ poselstwo do cedru, który ro nie na Libanie, mówi¹c: Daj twoj¹ córkê mojemu synowi za ¿onê! Ale przeszed³ dziki zwierz, który jest na Libanie, i podepta³ oset. Utwór ten ostrzega przed nierozs¹dn¹ wynios³o ci¹, jakiej cz³owiek mo¿e ³atwo ulec po jakim udanym przedsiêwziêciu. Druga bajka to s³ynna Bajka Jotama w Sdz 9, 8 15, do której powrócimy przy omawianiu Ksiêgi Sêdziów . Jest to utwór poetycki. Mówi¹c o drzewach, które chcia³y sobie wybraæ króla (Sdz 9, 8 15), wy miewa w³adzê królewsk¹ jako rzecz zupe³nie zbyteczn¹ (9, 16 20). Innych bajek w omawianym dziele nie znajdujemy. Warto jednak wspomnieæ, ¿e zachowane w 1Krl 5, 13 podanie, i¿ Salomon rozprawia³ o drzewach, zwierzêtach, ptakach, p³azach i rybach, chce prawdopodobnie przekazaæ wiadomo æ, ¿e zajmowa³ siê on uk³adaniem bajek31.

1.4. MOWY Bardzo czêsto wystêpuj¹ w Dziele deuteronomistycznym mowy, które podobnie jak mowy w naszych czasach, by³y w staro¿ytnym Izraelu rodkiem wywierania wp³ywu na jednostki oraz na wiêksze lub mniejsze spo³eczno ci ludzkie. Cieszy³y siê one wówczas wielkim uznaniem. Ludzie umiej¹cy przemawiaæ byli po¿¹dani i szanowani. Wj 4, 10 16 opowiada o Aaronie, który by³ dobrym mówc¹, jako pomocniku 31

Poza Deuteronomistycznym dzie³em historycznym w Starym Testamencie pewne cechy naszych bajek wystêpuj¹ tak¿e w opowiadaniu Rdz 3, 1 15 o wê¿u, który skusi³ Ewê do przekroczenia zakazu Bo¿ego; wykorzystane ono jest przez pisarza biblijnego dla obrazowego przedstawienia nieprzyjaciela Boga i cz³owieka, którego pó niejsze teksty nazwa³y szatanem (Hi 1, 6; Za 3, 1 2; 1Krn 21, 1) lub diab³em (Mdr 2, 24; Ap 12, 9; 20, 2). Stwierdzenie to mo¿na odnie æ równie¿ do zachowanego w Lb 22, 22 25 opowiadania o o licy Balaama. Na temat bajki w Starym Testamencie zob. H. GUNKEL: Das Märchen im Alten Testament. Tübingen 1921; O. EISSFELDT: Die Bedeutung der Märchenforschung für die Religionswissenschaft, besonders für die Wissenschaft vom Alten Testament. Zeitschrift für Missionskunde und. Religionswissenschaft 33: 1918 s. 65 71, 81 85 = Ten¿e: Kleine Schriften. Wyd. R. SELLHEIM F. MAASS. T. 1. Tübingen 1962 s. 23 32; J.W. ROGERSON: Antropologia e Antico Testamento. T³um. z ang. Casale Monferrato 1984 s. 68 72; K.J. KEVIN: The Trees, the Beasts and the Birds: Fables, Parables and Allegories in the Old Testament. W: WAI s. 212 221. 29

1. GATUNKI LITERACKIE W DZIELE DEUTERONOMISTYCZNYM

danym przez Jahwe Moj¿eszowi, który nie by³ mê¿em wymownym, aby mog³o siê dokonaæ wybawienie narodu z niewoli egipskiej. Miêdzy zaletami Dawida, które sprawi³y, ¿e Saul zaprosi³ go na swój dwór, 1Sm 16, 18 wymienia to, ¿e zna³ siê na przemawianiu. Zachowa³y siê wspomnienia o kobietach, które odznacza³y siê wielk¹ zrêczno ci¹ w przemawianiu. Wed³ug 2Sm 14, 1 24 Joab zdo³a³ nak³oniæ Dawida do u³askawienia Absaloma korzystaj¹c w tym celu z us³ugi m¹drej kobiety, która zdo³a³a przekonaæ króla o s³uszno ci takiej decyzji. 2Sm 20, 14 22 opowiada o innej m¹drej kobiecie, która potrafi³a przekonaæ Joaba do przerwania oblê¿enia twierdzy Abel Bet Maaka i zadowolenia siê g³ow¹ buntownika Szeby, zrzucon¹ mu z murów miasta. Mowy w staro¿ytnym Izraelu nie mia³y sta³ej formy. Ich budowa zale¿na by³a od przemawiaj¹cego lub pisarza, który j¹ stworzy³ i w³o¿y³ w usta jakiej postaci historycznej. Mowy wystêpuj¹ce w omawianych ksiêgach dziel¹ siê na mowy po¿egnalne politycznych lub duchowych przywódców Izraela, mowy polityczne, mowy prorockie, czyli wyrocznie, i mowy Jahwe lub anio³a Jahwe. a. Mowy po¿egnalne jak sama nazwa wskazuje to mowy na po¿egnanie. Nale¿y tu wymieniæ przede wszystkim trzy d³ugie mowy, które wed³ug Ksiêgi Powtórzonego Prawa (1, 1 4, 40; 4, 41 28, 68; 28, 69 30, 20) Moj¿esz przed swoj¹ mierci¹ wyg³osi³ do Izraelitów na równinach Moabu, przypominaj¹c im dobrodziejstwa, jakich doznali od Jahwe i zachêcaj¹c ich do wierno ci wzglêdem Niego. Ich tre æ i pochodzenie przedstawimy dok³adniej przy omawianiu tej ksiêgi. W Ksiêdze Jozuego znajdujemy dwie mowy po¿egnalne, które w³o¿one s¹ w usta Jozuego, jej g³ównego bohatera, i równie¿ przypominaj¹ dobrodziejstwa Jahwe, wzywaj¹c naród do zachowywania Jego nakazów. Drugiej z nich, zachowanej w 24, 1 28, po wiêcimy wiêcej uwagi przy omawianiu Ksiêgi Jozuego . Pierwsz¹, zapisan¹ w 23, przeczytajmy tutaj jako przyk³ad tego gatunku literackiego: Ja siê zestarza³em, posun¹³em siê w latach. 3 Wy za widzieli cie wszystko, co Jahwe, wasz Bóg, uczyni³ przed wami wszystkim owym narodom. Bo Jahwe, wasz Bóg, walczy³ dla was z nimi. 4 Patrzcie, przydzieli³em wam losowaniem jako dziedzictwo owe narody, które siê osta³y, wed³ug waszych plemion pocz¹wszy od Jordanu po Morze Wielkie 32 na zachodzie s³oñca. 5 Jahwe, wasz Bóg, On je wypêdzi sprzed was i wydziedziczy je przed wami, wy za odziedziczycie ich ziemiê, jak Jahwe, wasz Bóg, wam przyrzek³. 6 B¹d cie bardzo mocni w przestrzeganiu i czynieniu wszystkiego, co jest napisane w Ksiêdze Prawa Moj¿eszowego , nie odstêpuj¹c od niego ani na prawo, ani na lewo, 7 by nie wchodziæ w te narody, które siê osta³y przy was. Nie wspominajcie imienia ich bogów, nie przysiêgajcie na nie, nie s³u¿cie im i czci im nie oddajcie. 8 Trzymajcie siê natomiast Jahwe, waszego Boga, jak to czynili cie do dnia dzisiejszego. 9 Wydziedziczy³ Jahwe przed wami narody wielkie i mocne, a co siê was tyczy, to do dnia dzisiejszego nikt nie zdo³a³ siê ostaæ przed wami. 10 Jeden m¹¿ spo ród was ciga tysi¹c, bo Jahwe, wasz Bóg, walczy dla was, jak wam przyrzek³. 11 Bardzo dbajcie o wasze ¿ycie, mi³uj¹c Jahwe, waszego Boga. 12 Je li za odwrócicie siê zupe³nie i przylgniecie do reszty owych narodów, które przy was ocala³y, i bêdziecie siê z nimi wi¹zaæ przez ma³¿eñstwa, wchodziæ w nie, a one w was, 13 zrozumcie to dobrze, ¿e Jahwe przestanie wydziedziczaæ przed 2

T³um. wed³ug tekstu poprawionego w BHS s. 395.

1.4. MOWY

wami owe narody, a one stan¹ siê dla was pu³apk¹, sid³em i biczem na wasze boki oraz kolcami w waszych oczach, a¿ wyginiecie z tej piêknej ziemi, któr¹ wam da³ Jahwe, wasz Bóg. 14 Oto ja udajê siê dzisiaj w drogê, któr¹ id¹ wszyscy na ziemi. Zrozumcie ca³ym waszym sercem i ca³¹ wasz¹ dusz¹, ¿e nie zmarnowa³o siê ani jedno s³owo ze wszystkich dobrych s³ów, które Jahwe wyrzek³ co do was. Wszystkie siê dla was spe³ni³y! Nie zmarnowa³o siê z nich ani jedno s³owo. 15 I jak spe³ni³o siê dobre s³owo, które Jahwe, wasz Bóg, wyrzek³ do was, tak Jahwe sprowadzi na was wszelkie s³owo z³e, a¿ wyg³adzi was ono z powierzchni tej piêknej ziemi, któr¹ wam da³ Jahwe, wasz Bóg. 16 Gdy bêdziecie przekraczaæ przymierze Jahwe, waszego Boga, które wam Jahwe nakaza³, i pójdziecie s³u¿yæ innym bogom i padaæ przed nimi, wówczas rozpali siê przeciw wam gniew Jahwe i wyginiecie szybko z powierzchni tej piêknej ziemi, któr¹ wam da³. b. Mowy polityczne mia³y na celu albo wzbudziæ nieufno æ do wroga wewnêtrznego w jego zwolennikach lub te¿ os³abiæ wroga zewnêtrznego. Mow¹ polityczn¹ przeciw wrogowi wewnêtrznemu jest Bajka Jotama w Sdz 9, 7 20, któr¹ ju¿ wy¿ej wspomnieli my i któr¹ zajmiemy siê jeszcze przy omawianiu Ksiêgi Sêdziów . Mow¹ polityczn¹ maj¹c¹ os³abiæ przeciwnika zewnêtrznego jest mowa, któr¹ wed³ug 2Krl 18, (19 25)28 35 =Iz 36, (4 10)18 20 wyg³osi³ pos³aniec króla Asyrii przed bramami Jerozolimy, by wzbudziæ w jej obroñcach w¹tpliwo æ co do s³uszno ci polityki króla Ezechiasza i sk³oniæ ich do poddania miasta. Spotykamy tak¿e mowy polityczne, które w opowiadaniach wi¹zane s¹ z innego rodzaju okoliczno ciami. Dla przyk³adu mo¿na tu wymieniæ: mowy Jozuego do plemion zajordañskich w Joz 1, 12 18; 22, 1 9; krótkie przemówienia, jakie wed³ug 1Krl 12 lud, Roboam i jego doradcy wypowiedzieli w rozmowach, w wyniku których dosz³o do rozpadu pañstwa Salomona; s³owa, które wedle sprawozdania 2Sm 10 Joab, dowódca wojsk izraelskich, skierowa³ do swojego brata Abiszaja, który wówczas mia³ dowodziæ inn¹ grup¹ wojsk izraelskich: Je li Aramejczyk bêdzie siê okazywa³ mocniejszym ode mnie, ty bêdziesz dla mnie wybawieniem, a je li synowie Ammona bêd¹ siê okazywaæ mocniejsi od ciebie, ja pospieszê ci z wybawieniem. 12 B¹d mocny! Poka¿my moc na rzecz naszego narodu i na rzecz miast naszego Boga! A Jahwe niech czyni, co jest s³uszne w Jego oczach! 11

c. Mowy prorockie, jak sama nazwa wskazuje, s¹ to mowy proroków, przybieraj¹ce zwykle postaæ wyroczni, czyli uroczystych wypowiedzi w imiê Boga33. Najbardziej znan¹ spo ród nich jest Proroctwo Natana w 2Sm 7, 1 29, któremu po wiêcimy wiêcej uwagi w 4.5. Przyk³adem tego rodzaju mów jest wypowied , któr¹ prorok Achiasz wed³ug przytoczonej w 1.2. legendy z 1Krl 11, 29 39 skierowa³ do Jeroboama, nadzorcy robotników Salomona, przepowiadaj¹c mu w³adzê królewsk¹ nad Izraelem. Z wielu innych przeczytajmy wyroczniê, któr¹ wed³ug 2Krl 19, 6 prorok Izajasz przes³a³ s³ugom Ezechiasza przestraszonego po pe³nej gró b mowie, jak¹ wed³ug 2Krl 18, 17 37 podczas oblê¿enia Jerozolimy wyg³osi³ rabsak, czyli wielki podczaszy króla asyryjskiego:

Dok³adniejsze wiadomo ci na temat wyroczni prorockich zob. np. J.S. SYNOWIEC: Prorocy Izraela, ich pisma i nauka. Wyd. 2. Kraków 1995 s. 30 34. 31

1. GATUNKI LITERACKIE W DZIELE DEUTERONOMISTYCZNYM

Tak mówi Jahwe: Nie bój siê z powodu s³ów, które us³ysza³e , którymi s³udzy króla mi uw³aczali . Mowy prorockie na pewno czêsto mniej lub bardziej dos³ownie przytaczaj¹ s³owa wypowiedziane przez proroków. Wiele z nich jednak to fikcyjne proroctwa, stworzone przez redaktorów omawianych ksi¹g. Ka¿dy wypadek nale¿y rozpatrywaæ oddzielnie. Czêsto nie da siê w sposób pewny odpowiedzieæ na pytanie, czy dane s³owa naprawdê wypowiedzia³ prorok, czy te¿ nale¿y je uwa¿aæ za fikcjê literack¹. d. Mowy Jahwe wzglêdnie anio³a Jahwe w³o¿one s¹ bezpo rednio w usta Jahwe lub Jego anio³a. Przyk³adem mów Jahwe s¹ s³owa, które wed³ug Joz 11, 6 Bóg skierowa³ do Jozuego, gdy królowie kananejscy ustawili siê nad wodami Meromu do walki z Izraelem: Nie bój siê ich, bo jutro o tym samym czasie ja wydam ich wszystkich przebitych przed Izraelem. Ich konie okulawisz, a ich wozy spalisz ogniem. Mow¹ anio³a Jahwe s¹ s³owa, jakie wed³ug Sdz 13 wypowiedzia³ on do ¿ony Manoacha: Oto Ty jeste bezp³odna, nie rodzi³a , ale poczniesz i urodzisz syna. 4 Teraz za wystrzegaj siê i nie pij wina, i nie jedz nic nieczystego. 5 Bo oto poczniesz i urodzisz syna, a brzytwa nie wejdzie na jego g³owê, gdy¿ ch³opiec ten bêdzie bo¿ym nazirejczykiem od samego ³ona i on zacznie wybawiaæ Izraela z r¹k Filistynów. 3

Mowy anio³a Jahwe mamy równie¿ w Joz 5, 14n; Sdz 2, 1 3; 6, 12; 13, 3 5.13; 2Krl 1, 15n.

1.5. INNE UTWORY PROZ¥ Prócz utworów, które dot¹d przedstawili my, w wiêkszo ci napisanych proz¹, w Dziele deuteronomistycznym wystêpuj¹, czêsto wbudowane w opowiadania, inne odmiany utworów literackich, zwykle niewielkich rozmiarów, które warto mieæ na uwadze przy jego czytaniu i interpretacji. Zaliczamy do nich: genealogie, wykazy, itineraria, streszczenia i modlitwy. 1. Genealogie, czyli rodowody, wywodz¹ siê z klanowej lub szczepowej organizacji spo³eczno ci ludzkiej. W tej organizacji ka¿de plemiê ma swojego przodka, o którym twierdzi, ¿e od niego pochodzi. Te tradycje nie zawsze odpowiadaj¹ prawdzie, ale niezale¿nie od ich warto ci koczownik uwa¿a, ¿e jest tej samej krwi co inni cz³onkowie jego plemienia i ¿e stosunki miêdzy ró¿nymi plemionami równie¿ wyra¿aj¹ siê poprzez zwi¹zki pokrewieñstwa. Wed³ug niego ca³a organizacja spo³eczna na pustyni sprowadza siê do drzewa genealogicznego 34. 34

Por. R. DE VAUX: Les institutions de l Ancien Testament. T. 1. Wyd. 2. Paris 1961 s. 18.

1.5. INNE UTWORY PROZ¥

Celem genealogii jest jednak nie tylko udokumentowanie przynale¿no ci danej jednostki do okre lonej grupy ludzi, wywodz¹cej siê od wspólnego przodka historycznego lub fikcyjnego, czyli eponima, ale tak¿e uzasadnienie praw przys³uguj¹cych jednostce. W spo³eczeñstwach o strukturze klanowej lub szczepowej jednostka cieszy siê bowiem okre lonymi prawami, je li pochodzi od przodka klanu lub szczepu i potrafi to wykazaæ za pomoc¹ genealogii35. Jak wa¿n¹ rolê odgrywa³y tego rodzaju genealogie, wiadczy fakt, ¿e po powrocie z niewoli babiloñskiej mê¿czy ni, którzy podawali siê za cz³onków rodu kap³añskiego, ale nie potrafili przedstawiæ swego rodowodu (Ezd 2, 59 63; Ne 7, 61 65), zostali wykluczeni ze s³u¿by kap³añskiej. Z tych te¿ wzglêdów cz³onkowie klanów i plemion zapamiêtywali i spisywali imiona swoich przodków, by w ka¿dej chwili móc je wyrecytowaæ i w ten sposób wykazaæ sw¹ przynale¿no æ klanow¹ lub plemienn¹, a tak¿e wyp³ywaj¹ce z niej prawa. Jeszcze dzisiaj Arabowie, nawet nie odznaczaj¹cy siê wybitn¹ pamiêci¹, wymieniaj¹ z ³atwo ci¹ dziesiêciu lub piêtnastu cz³onków swego rodu36. Ze wzglêdów praktycznych w genealogiach opuszczano niekiedy ogniwa po rednie. Czasami wynika³o to st¹d, ¿e chciano, by ilo æ przodków odpowiada³a jakiej z góry ustalonej liczbie. Wypadek taki zachodzi w genealogii Chrystusa w Mt 1, 1 17, w której jak wynika z porównania jej tre ci z przekazami ksi¹g Samuela i Królewskich zosta³y opuszczone imiona niektórych królów z rodu Dawida, poniewa¿ autor chcia³ zmie ciæ przodków Chrystusa w trzech grupach, licz¹cych po czterna cie imion. Dlatego te¿ w genealogiach s³owa p³odziæ i syn nie zawsze oznaczaj¹ bezpo rednie pochodzenie od danego przodka, ale mog¹ wskazywaæ na bardzo odleg³e zwi¹zki, niekiedy tylko prawne, miêdzy wymienionymi w nich osobami37. Przyk³adem niech bêdzie genealogia Abimeleka z Sdz 8: 8, 30 Gedeon mia³ 70 synów, którzy wyszli z jego lêd wi, bo posiada³ wiele ¿on. 31 Tak¿e jego ¿ona, która by³a w Sychemie, urodzi³a mu syna. Nada³ mu imiê Abimelek. 32 Potem umar³ Gedeon, syn Joasza, w dobrej staro ci i zosta³ pogrzebany w grobie Joasza, swego ojca w Ofrze Abiezerytów. Wyra niejsza jest genealogia synów Dawida w 2Sm 3: W Hebronie urodzili siê Dawidowi synowie. Jego pierworodnym synem by³ Amnon z Jizreelitki Achinoam. 3 Jego drugim synem by³ Kileab z Abigail, ¿ony Nabala z Karmelu, trzecim Absalom z Maaki, córki Talmaja, króla Geszuru, 4 czwartym Adoniasz, syn Haggity, pi¹tym Szefatiasz, syn Abitali, 5 szóstym Jitream z Egli, ¿ony Dawida. Oto urodzili siê oni Dawidowi w Hebronie. 2

Warto æ historyczna genealogii w omawianych ksiêgach nie zawsze jest jednakowo wysoka. Wydaje siê, ¿e bior¹c pod uwagê powi¹zania tego gatunku literackiego z rodzin¹, która przechowywa³a podania genealogiczne, nale¿y je uwa¿aæ za mniej lub bardziej pe³ny przekaz historyczny, chyba ¿e mo¿na udowodniæ przeciwne zdanie. 35

Por. A. ROLLA: L umanità primitiva. W: MS. T. 3. Wyd. 4. Torino 1977 s. 339. Zob. tak¿e R.A. BOWMANN: Genealogy. W: IDB. T. 2. Nashville 1962 s. 363.

Por. R. COUROYER: Histoire d une tribu séminomade de Palestine. RB 58: 1951 s. 75 91.

Por. A. ROLLA, jw. s. 339.

1. GATUNKI LITERACKIE W DZIELE DEUTERONOMISTYCZNYM

2. Wykazy38 s¹ to utwory, w których znajdujemy wyliczenia zdobytych miast, ziem, królów, sêdziów, dowódców, urzêdników itp. Jednym z nich jest zachowany w Joz 10 opis zdobycia przez Jozuego sze ciu miast na po³udniu Kanaanu: W owym dniu Jozue wzi¹³ Makkedê i pobi³ j¹ ostrzem miecza, a jej króla i wszelk¹ istotê, która w niej by³a, podda³ cheremowi; nie zostawi³ ¿adnej reszty. Z królem Makkedy za zrobi³ to samo, co zrobi³ z królem Jerycha. 29 Nastêpnie Jozue, a ca³y Izrael z nim, wyruszy³ z Makkedy do Libny i stoczy³ bitwê z Libn¹. 30 Tak¿e j¹, jak równie¿ jej króla, wyda³ Jahwe w rêce Izraela. Wybi³ ostrzem miecza wszelk¹ istotê, która w niej by³a; nie zostawi³ w niej ¿adnej reszty. Z jej królem za zrobi³ to samo, co zrobi³ z królem Jerycha. 31 Nastêpnie Jozue, a ca³y Izrael z nim, wyruszy³ z Libny do Lakisza, obleg³ go i stoczy³ z nim bitwê. 32 Jahwe wyda³ Lakisz w rêce Izraela, a ten zdoby³ go w dniu nastêpnym i wybi³ ostrzem miecza wszelk¹ istotê, która w nim by³a, tak samo jak zrobi³ Libnie. 33 Wówczas wyszed³ Horam, król Gezeru, aby pomóc Lakiszowi. Jozue i jego lud pobi³ go ostrzem miecza, tak ¿e nie zostawi³ mu ¿adnej reszty. 34 Nastêpnie Jozue, a ca³y Izrael z nim, wyruszy³ z Lakisza do Eglonu, obleg³ go i stoczy³ z nim bitwê. 35 Zdobyli j¹ w owym dniu i wybili ostrzem miecza. Wszelk¹ istotê, która w niej by³a, podda³ cheremowi, tak samo jak zrobi³ Lakiszowi. 36 Nastêpnie Jozue, a ca³y Izrael z nim, wyszed³ z Eglonu do Hebronu i stoczyli z nim walkê. 37 Zdobyli go i pobili go ostrzem miecza, podobnie jak jego króla, jego miasta i wszystkie istoty, które w nim by³y; nie zostawi³ ¿adnej reszty, tak samo jak zrobi³ Eglonowi. I podda³ go cheremowi, jak równie¿ wszelk¹ istotê, która w nim by³a. 38 Nastêpnie Jozue, a ca³y Izrael z nim, powróci³ do Debiru i stoczy³ z nim walkê. 39 I zdobyli go, jego króla i wszystkie jego miasta. Pobili go ostrzem miecza i poddali cheremowi wszelk¹ istotê, która w nim by³a; nie zostawi³ ¿adnej reszty, tak samo jak zrobi³ Hebronowi, zrobi³ Debirowi i jego królowi, i jak zrobi³ Libnie i jej królowi. 28

3. S³owem itineraria oznaczamy z ³aciñska39 szkice ukazuj¹ce drogê, któr¹ sz³a jaka grupa Izraelitów. Mówi¹ one o wyruszeniu w drogê, obozowaniu, szlaku wêdrówki i przybyciu na zamierzone miejsce. Tak¿e te utwory powsta³y na etapie ustnego przekazu i nale¿¹ do wczesnej warstwy tradycji. Przyk³adem itinerarium jest nastêpuj¹cy urywek z Ksiêgi Sêdziów : 18, 11 Wyruszy³o stamt¹d z plemienia Danitów, z Sorei i Esztaolu, 600 mê¿ów opasanych narzêdziami wojny. 12 Poszli i rozbili obóz w Kiriat Jearimie w Judzie. Dlatego te¿ owe miejsce do dnia dzisiejszego nazywa siê Obóz Dana. Le¿y ono na zachód od Kiriat Jearimu. 13 Stamt¹d pod¹¿yli do Wzgórza Efraima i weszli do domu Miki. 14 Piêciu tych mê¿ów, którzy szli, by rozpoznaæ ziemiê Laisza, odezwali siê do swoich braci i powiedzieli: »Czy wiecie, ¿e w tamtych domach jest efod, terafim, pos¹¿ek rze biony i pos¹¿ek ulany? Teraz wiedzcie, co macie zrobiæ«. 15 Wówczas zboczyli tam i weszli do domu m³odego lewity, do domu Miki, i zapytali, czy ma siê dobrze. 38

Bibli ci niemieccy okre laj¹ ten gatunek literacki rzeczownikiem Listen listy.

Za C. WESTERMANNEM (jw. s. 79n), który utwory te nazywa Itinerare.

1.5. INNE UTWORY PROZ¥

4. Trzeba tu tak¿e wspomnieæ utwory, które mo¿e najs³uszniej by³oby okre liæ s³owem zapisy40. S¹ to krótkie wzmianki o wydarzeniach, które dokona³y siê w jakim okresie czasu. Przyk³adem niech bêdzie taki tekst z 1Sm 7: Samuel s¹dzi³ Izrael przez wszystkie dni swojego ¿ycia. 16 Obchodzi³ on ka¿dego roku Betel, Gilgal i Mispê, i s¹dzi³ Izraela we wszystkich owych miejscach. 17 Potem wraca³ do Ramy, bo tam by³ jego dom i tam s¹dzi³ Izraela. Tam tak¿e zbudowa³ o³tarz dla Jahwe. 15

Z zestawienia zapisów powsta³y streszczenia, czyli utwory, w których wyliczone s¹ czyny zbawcze Jahwe w historii. Nale¿y do nich zaliczyæ41 Pwt 6, 20 25; 11, 1 9; 26, 5 11; 29, 1 7, i byæ mo¿e tak¿e Joz 24, 2 13. Streszczenie zachowane w Pwt 6, 20 25 nazywamy Ma³ym credo historycznym . Dok³adniejsze wiadomo ci o nim przedstawimy w 2.2. 4. W Izraelu, podobnie jak w innych krajach Bliskiego Wschodu, wa¿n¹ rolê odgrywa³y ró¿nego rodzaju umowy. Stary Testament zwykle opowiada o zawarciu umów, nie przytaczaj¹c samych umów, czyli dokumentów, jakie sporz¹dzono przy ich zawieraniu. Dlatego i w omawianych ksiêgach znajdujemy tylko wzmianki o zawarciu umów, takich jak umowa Salomona w królem Tyru Hiramem (1Krl 5, 16nn) oraz umowy Dawida (2Sm 5, 3), Joasza (2Krl 11, 17) i Jozjasza (2Krl 23, 1 3) z ich poddanymi. 1Krl 12, opowiadaj¹c o nieudanych rozmowach Roboama z plemionami pó³nocnymi, pozwala nam wyobraziæ sobie, jak wygl¹da³y pertraktacje, które do zawarcia umów prowadzi³y. Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e na przekazy Ksiêgi Powtórzonego Prawa (zw³aszcza Pwt 4; 29n) o przymierzu, czyli umowie miêdzy Jahwe a Izraelem zawartej u stóp Synaju, i na przekaz Ksiêgi Jozuego (24) o przymierzu z Jahwe zawartym przez Izraelitów na zgromadzeniu narodowym w Sychemie, wed³ug wszelkiego prawdopodobieñstwa wywar³y wp³yw umowy królów chetyckich z XIV i XIII wieku przed Chr. Dok³adniejsze wiadomo ci w tym wzglêdzie podamy w 2.4. i 3.4. 5. Warto tak¿e zwróciæ uwagê na zachowane w omawianych ksiêgach pozdrowienia, b³ogos³awieñstwa i przekleñstwa, które wyra¿aj¹ dobre lub z³e ¿yczenia dla innych, po³¹czone z w³a ciwym dla ludów Bliskiego Wschodu przekonaniem, i¿ s³owo wypowiedziane nie jest pustym d wiêkiem, ale zawiera w sobie moc, która dzia³a skutecznie. W pozdrowieniach czêsto wystêpuje s³owo Á l m, które tradycyjnie oddawane jest w przek³adach rzeczownikiem pokój, chocia¿ w rzeczywisto ci znaczy tyle, co pomy lno æ, powodzenie. Przyk³ady: Pokój tobie! (Sdz 6, 23; 19, 20); Id w pokoju! (2Sm 15, 9). Pozdrowieniem by³o tak¿e zdanie: Niech Jahwe bêdzie z tob¹ (Sdz 6, 12; por. Rt 2, 4), które wyra¿a ¿yczenie ³askawo ci i wsparcia ze strony Boga. B³ogos³awieñstwa zaczynaj¹ siê zwykle od imies³owu b³ogos³awiony, np. B³ogos³awiony b¹d dla Jahwe (1Sm 15, 13); B³ogos³awieni b¹d cie dla Jahwe (23, 21); B³ogos³awiony b¹d , Dawidzie, mój synu! (26, 25). Mog¹ tak¿e wyra¿aæ ¿yczenia w inny sposób, jak np. s³owa, które wed³ug 1Sm 20, 42 Jonatan wypowiedzia³ do Dawida, ¿egnaj¹c siê z nim, gdy musia³ uciekaæ przed gniewem Saula: Id w pokoju, skoro my obaj z³o¿yli przysiêgê w imiê Jahwe mówi¹c: 40

C. WESTERMANN (jw. s. 46, 78 81) okre la te utwory s³owem Notizen.

Za C. WESTERMANNEM, jw. s. 82. 35

1. GATUNKI LITERACKIE W DZIELE DEUTERONOMISTYCZNYM

Jahwe niech bêdzie miêdzy mn¹ a tob¹ i miêdzy moim potomstwem a twoim potomstwem na zawsze . Pwt 33 wk³ada w usta umieraj¹cego Moj¿esza d³ugi poemat, w którym ten bohater narodowy wypowiada b³ogos³awieñstwa dla plemion izraelskich (por. Rdz 49). Formu³a: Niech bêdzie b³ogos³awiony Jahwe (1Sm 25, 32; 1Krl 5, 21) wyra¿a wdziêczno æ za dobrodziejstwo otrzymane od Boga i stanowi¹ce powód do rado ci cz³owieka, który j¹ wypowiada³. W zdaniu, które po niej nastêpowa³o, wskazywa³ on na to dobrodziejstwo. Przekleñstwa zaczynaj¹ siê od imies³owu przeklêty. Zbiorem przekleñstw, które wypowiadano w ramach kultu, jest tekst Pwt 27, 13 26, w którym znajdujemy m.in. takie zdania: Niech bêdzie przeklêty ten, kto poniewiera swoim ojcem i swoj¹ matk¹ (w. 16); Niech bêdzie przeklêty, ten kto narusza prawo obcokrajowca, sieroty i wdowy (w. 19); Niech bêdzie przeklêty ten, kto skrycie zabija swego bli niego (w. 24). Po takich przekleñstwach wspólnota wypowiada³a s³owo: Amen. 6. Nale¿y tu jeszcze zaznaczyæ, ¿e w omawianych ksiêgach spotykamy modlitwy napisane proz¹. Przybieraj¹ one postaæ modlitwy b³agalnej , pokutnej lub dziêkczynnej. Przyk³adem modlitwy b³agalnej s¹ modlitwa Salomona o m¹dro æ (1Krl 3, 6 90) i modlitwa tego¿ króla podczas po wiêcenia wi¹tyni o to, by Jahwe wys³uchiwa³ naród, gdy ten bêdzie siê do niego zwraca³ o pomoc w prze¿ywanych nieszczê ciach (1Krl 8, 23 53). Modlitwê pokutn¹ znajdujemy w Sdz 10, 10, gdzie czytamy, ¿e Izraelici, uciskani przez Ammonitów, wo³ali do Jahwe: Zgrzeszyli my przeciw Tobie, bo my porzucili naszego Boga i s³u¿yli baalom (zob. tak¿e Sdz 10, 15; 1Sm 12, 10). W 2Sm 7, 18 24 znajduje siê modlitwa dziêkczynna, jak¹ Dawid mia³ wypowiedzieæ po wys³uchaniu proroctwa Natana: Kim¿e ja jestem, Panie Jahwe, i czym jest mój dom, ¿e mnie tak daleko przyprowadzi³e ? I tego jeszcze by³o za ma³o w Twoich oczach, Panie Jahwe: przemówi³e tak¿e w sprawie domu Twego s³ugi na odleg³¹ przysz³o æ, a to jest jako prawo dla cz³owieka, Panie Jahwe. 20 I có¿ wiêcej móg³by ci jeszcze Dawid powiedzieæ? Ty znasz Twego s³ugê, Panie Jahwe. 21 Ze wzglêdu na Twoje s³owo i wed³ug Twego serca zrobi³e ca³¹ tê wielk¹ sprawê, powiadamiaj¹c o niej Twego s³ugê. 22 Dlatego wielki jeste , Panie Jahwe, bo nikt nie jest jak Ty i nie ma innego Boga prócz Ciebie, w zwi¹zku ze wszystkim, co my s³yszeli naszymi uszami. 23 I któ¿ jest jak Twój lud, jak Izrael, jedyny lud na ziemi, ¿e Bóg przyszed³, by go wybawiæ na lud dla siebie i ustanowiæ mu s³awê, czyni¹c im42 tê wielk¹ sprawê i rzeczy budz¹ce grozê dla Twej ziemi przed obliczem Twojego ludu, który sobie wykupi³e z Egiptu, od ludów i jego bogów. 24 Ustanowi³e sobie Twój lud, Izraela, by by³ ci ludem na wieki, i Ty, Jahwe, sta³e siê jego Bogiem. 18

T³umaczenie im za kilkoma rêkopisami. W L jest wam.

Niniejsza książka poświęcona jest „Dziełu deuteronomistycznemu”, w skład którego wchodzą starotestamentowe księgi: Powtórzonego Prawa, Jozuego, Sędziów, Samuela i Królewskie, przedstawiające dzieje Izraela od ostatnich dni życia Mojżesza, czyli mniej więcej od drugiej połowy XIII wieku przed Chr., po upadek Jerozolimy w roku 587 przed Chr. Mówi o treści, pochodzeniu i myśli teologicznej tych ksiąg. Dużo uwagi poświęca występującym w nich gatunkom literackim, których znajomość jest niezbędna dla każdego, kto chce – na ile to jest dzisiaj możliwe – odróżniać w nich przekazy historyczne od opisów będących wytworem wyobraźni ludowej lub pisarskiej. Książka przeznaczona jest dla studentów teologii i dla osób świeckich o średnim wykształceniu, które poszukują rzetelnych wiadomości o pismach biblijnych. Dlatego też autor pominął w swych rozważaniach wiele zagadnień szczegółowych, które mogą być ciekawe tylko dla biblistów. W przypisach wymienia on jednak często prace, w których można znaleźć dokładniejsze informacje o stanie nieustannej dyskusji nad omawianymi księgami. Rozważając historyczność podań zachowanych w „Dziele deuteronomistycznym” autor zachowuje rozsądny umiar. Odrzuca więc historyczność, gdy istnieją wyraźne podstawy, by ją odrzucić. Przyjmuje ją natomiast nie tylko w wypadkach, kiedy ją można obronić, ale także wtedy, gdy nie widać podstaw, by ją podawać w wątpliwość.

Bratni Zew Wydawnictwo Franciszkanów ISBN 978-83-7485-228-9

www.bratnizew.pl

Bieżący katalog książek uzupełniony, poszerzony i zaktualizowany jest na stronie www.bratnizew.pl