Jesli mnie kochasz nie zgadzaj się na wszystko. Poradnik dla rodziców by Wydawnictwo Franciszkanów Bratni Zew

JEŚLI MNIE

Amedeo Cencini

KOCHASZ NIE ZGADZAJ SIĘ NA WSZYSTKO

Poradnik dla rodziców

JeĹ&#x203A;li mnie kochasz, nie zgadzaj siÄ&#x2122; na wszystko

Amedeo Cencini

Jeśli mnie kochasz, nie zgadzaj się na wszystko

Poradnik dla rodziców

Tłumaczenie Artur Laciuga

Bratni Zew Wydawnictwo Franciszkanów

Tytuł oryginału: SE MI AMI NON DIRMI SEMPRE SI Diritti (ignorati) dei bambini Doveri (disattesi) degli adulti ISBN 978-88-215-9725-7 Copyright © 2013 by EDIZIONI SAN PAOLO Piazza Soncino, 5 – 20092 Cinisello Balsamo (Milano)

ISBN 978-83-7485-278-4 Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. W sprawie zezwoleń należy się zwracać do wydawnictwa: „Bratni Zew” sp. z o.o., ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków.

Zamówienia na książki można składać: Wydawnictwo OO. Franciszkanów „Bratni Zew” ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków tel. 12 428 32 40, fax 12 428 32 41 www.bratnizew.pl

Konsultacje: O. dr Bolesław Raczek Adiustacja polonistyczna: Jolanta Kunowska

Fot. na okładce: Shutterstock Imprimi potest: L.dz. 29/2015, Kraków, dnia 16.01.2015 Jarosław Zachariasz OFMConv minister prowincjalny

WYDAWNICTWO OO. FRANCISZKANÓW „Bratni Zew” spółka z o.o. ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków tel. 12 428 32 40, fax 12 428 32 41 www.bratnizew.pl

Spis treści

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pajdocentryczny zachwyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prawa i obowiązki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Doświadczenie wychowania jako punkt wyjścia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11 11 14 15

Punkt zerowy Dziecko nie jest… prawem (ale nie jest też opcją dodatkową) . . . . . . . . . . . .

„Uzabawkowienie” dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Antropologiczne kłamstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prawo do życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19 21 23

I. JA: poczucie tożsamości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Prawo do niezaplanowanej przyszłości . . . . . . . . … według uznania programisty . . . . . . . . . . . . . . Niepokój rodzica, a niepokój dziecka . . . . . . . . . .

29 29 30

2. Prawo do niedoskonałości, przede wszystkim swojej własnej . . . . . . . . . . . . . „Genetyczne wyrzutki” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wtórna profilaktyka i kultura chorobliwego lęku przed dziećmi . . . . . . . . . . . 3. Prawo do niedoskonałości otoczenia, w którym żyje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nie istnieje prawo do doskonałego życia . . . . . . . Dziecko doskonałe, ale… pozbawione przeciwciał . . . . . . . . . . . . . . . . . .

33 33 36 38 38 39

4. Prawo do bycia traktowanym jak dziecko (które nie musi naśladować dorosłych) . . . . . . . . Dzieci, których się używa i… „nadużywa” . . . . . . … przez nieodpowiedzialnych rodziców . . . . . . . .

41 41 44

5. Prawo do tego, by nie być ocenianym według kryteriów dorosłych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Obsesja na punkcie płci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Poważne niebezpieczeństwo . . . . . . . . . . . . . . . . . Właściwa edukacja afektywno-seksualna . . . . . .

46 46 48 49

6. Prawo do tego, by nie być traktowanym jak dziecko-cud ani fajtłapa, ale docenianym takim, jakim się jest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Skazanie na bycie najlepszym… . . . . . . . . . . . . . . … lub najgorszym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kiedy to dziecko uczy rodziców . . . . . . . . . . . . . . .

52 52 54 56

7. Prawo do bycia traktowanym nie tylko jako podmiot praw, ale i obowiązków . . . . . . . . . Obowiązek rodzi się z miłości (lub ze świadomości bycia kochanym) . . . . . . Okrucieństwo tego, który stale spełnia zachcianki dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

58 59 62

8. Prawo do tego, by nie być przedmiotem nie tylko przemocy fizycznej, ale i słownej . . . . . Przemoc prawdy bez miłości . . . . . . . . . . . . . . . . . Niepotrzebna i szkodliwa kara . . . . . . . . . . . . . . .

64 64 66

9. Prawo do zadawania pytań i otrzymywania odpowiedzi (a przynajmniej do poważnego traktowania) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Instynkt prawdy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sens tajemnicy i… Boga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wiola i niewidomy astronom . . . . . . . . . . . . . . . . „Tak powiedział mój tatuś!” . . . . . . . . . . . . . . . . . Zamknięte oczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

71 71 73 75 76 78

10. Prawo do życia w społeczeństwie zamiast bycia izolowanym i nadmiernie chronionym . . . . Skłonność do (nad)opiekuńczości . . . . . . . . . . . . . Nieufność wobec innych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nieufność wobec siebie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

85 85 87 89

II. JA i TY: relacja

............................

1. Prawo do wiedzy o tym, co jest słuszne, a co nie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odwaga wypowiadania się i konsekwencja w życiu . . . . . . . . . . . . . . . . . . Od doświadczenia psychologicznego do kategorii etycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dwa powiązane ze sobą przekonania . . . . . . . . . .

91 92 94 94 95

2. Prawo do jasnych zasad i reprymendy gdy się ich nie przestrzega . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Od formy do normy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Zasady rodziców (i dla rodziców) . . . . . . . . . . . . . 100 „Reguły zabawy” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 3. Prawo do mówienia „nie” (spontanicznego) i usłyszenia „nie” (dobrze uzasadnionego) . . . . . . Inteligentne „nie” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cała miłość zawarta w „nie” . . . . . . . . . . . . . . . . . Owoce „nie” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Prawo do doświadczenia braku (czegoś) i nieobecności (kogoś) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Brak czegoś . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nieobecność kogoś . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Próba rozłąki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozłąka matki (z dzieckiem) czy dziecka (z matką)? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Syn, który… karmi matkę . . . . . . . . . . . . . . . . . .

105 106 111 114 117 119 121 124 125 129

5. Prawo do cierpienia, czyli nauczenia się cierpieć teraz, by uniknąć nadmiernego cierpienia jutro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Dziecko a cierpienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 Rodzice a cierpienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 6. Prawo do nie doznawania niepotrzebnych cierpień, których można (i trzeba) uniknąć . . . . . Niepotrzebne cierpienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . „Wcale cię nie chciałem…” . . . . . . . . . . . . . . . . . . „Nastawił go przeciwko mnie…” (lub „po czyjej stronie jesteś?”) . . . . . . . . . . . . .

141 142 145 146

7. Prawo do nie bycia obsypywanym prezentami… Prezent życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rachunek Małgosi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Upragniony i oczekiwany prezent . . . . . . . . . . . . . Szkoła zasług . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

148 149 150 152 153

8. Prawo do tego, by nie zostać zasypanym zabawkami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zabawa w życie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Szacunek dla zasad i dla przeciwnika . . . . . . . . . Zabawa w relacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Największa atrakcja: zabawa (i latanie) z tatą . .

156 156 159 163 164

9. Prawo do radości z bycia dzieckiem i pogodnego dzieciństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wszystko w swoim czasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Znów ta niebezpieczna instrumentalizacja . . . . . Każdy członek rodziny na swoim miejscu . . . . . . Po prostu dziecko, a nie „mądry człowieczek” czy „sumienna kobietka” . . . . . . . . . . . . . . . . . 10. Prawo do prawdy, a nie tylko obowiązku jej mówienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Najpierw prawo, później obowiązek . . . . . . . . . . . Kłamstwa dorosłych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Z punktu widzenia dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zaniechania dorosłych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tomek, dziecko-teolog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

169 170 172 174 176 178 179 181 184 186 189

III. MY: rodzice i rodzina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 1. Prawo do posiadania rodziny, która nie ma być doskonała, ale normalna, złożona z ojca (mężczyzny) i matki (kobiety) . . . Komplementarność i płodność . . . . . . . . . . . . . . . Dwie „mamusie” (lub dwóch „tatusiów”) i... wielkie zamieszanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . Trwałość i jedność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wiwat dziadkowie, niezawodni staruszkowie! . .

193 194 196 200 202

2. Prawo do posiadania brata lub siostry, jeśli to możliwe (żeby nie musieć zadowolić się psem lub kotem)… . . . . . . . . . . . . . 204 Puer aeternus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 Brat (z którym można się pokłócić), czyli najlepszy nauczyciel budowania relacji . . . . . 207 3. Prawo do tego, by rodzice… nie składali rezygnacji, ale byli rodzicami, a nie tylko przyjaciółmi swoich dzieci . . . . . . . . . 209 „Rodzice, nie składajcie rezygnacji” . . . . . . . . . . . 209 Super posłuszni… rodzice . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 4. Prawo do tego, by rodzice nie byli pomocnikami w niedojrzałości i lenistwie . . . . . . 215 Mądry współudział i głupi współudział . . . . . . . 215 „Uchronię cię przed wszystkim (także przed dorośnięciem)” . . . . . . . . . . . . . . . 219 5. Prawo do tego, by nie żyć z rodzicami w symbiozie, ale być przyjętym i respektowanym poprzez swoją indywidualność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 Tożsamość oparta na zależności . . . . . . . . . . . . . . 223 Tożsamość oparta na przeciwstawieniu się innym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 6. Prawo do posiadania rodziców, którzy potrafili być dziećmi, a teraz cieszą się z bycia ojcem i matką . . . . . . . . . . . . . . Życie jest otrzymanym i niezasłużonym dobrem… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . …które ze swej natury dąży do stawania się dobrem ofiarowanym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . „Pomogłem mu płakać” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

228 229 234 236

7. Prawo do tego, by nie być przedmiotem szantażu emocjonalnego, ale by doświadczać swojego wrodzonego dobra również poprzez błędy . . . . . . 238 „Jeśli będziesz tak robić, mama nie będzie cię kochać…” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238 „Źle zrobiłeś, ale nadal cię kochamy” . . . . . . . . . . 240

8. Prawo do tego, by nie czuć się jak ciężar, przeszkoda lub rywal, który odbiera rodzicom wolność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Od pajdocentryzmu do „mamocentryzmu” . . . . . . Niebezpieczne zaniedbanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . Czysta miłość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Węzły miłości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

241 242 245 247 249

9. Prawo do tego, by nie być powierzanym telewizji i nie zostawać z nią sam na sam . . . . . . 252 Telewizja nachalna i bierna . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 Telewizyjny dekalog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 10. Prawo do tego, by nie być traktowanym wyłącznie jako podmiot konsumpcji . . . . . . . . . . 266 Stygmatyzacja i medykalizacja psychiatryczna (lub prawo do tego, by na siłę nie wyszukiwać chorób) . . . . . . . . . . 266 Dziecko wykorzystywane przez marketing . . . . . . 270 Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 „Jeśli się nie staniecie jak dzieci…” . . . . . . . . . . . 275

Zbieżności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dlaczego ta książka? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . O czym mówi ta książka? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jak jest napisana? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

279 281 283 285

Wprowadzenie

Pedagogika: termin ten oznacza naukową dyscyplinę, która zajmuje się kształceniem i wychowaniem dziecka. To bardzo stara dziedzina, sięgająca czasów starożytnej Grecji, Grecji słynącej z demokratycznej koncepcji państwa, która w bezpośredni lub pośredni sposób stała się inspiracją dla wszystkich współczesnych systemów prawnych. W samym centrum tej koncepcji, a nawet u jej źródła, niemal w jej obronie, znalazła się właśnie sztuka pedagogiki1.

Pajdocentryczny zachwyt Greckie nauczanie przetrwało aż do naszych czasów i wydaje się, że znalazło potężnego sprzymierzeńca w postaci pewnego współczesnego podejścia, które możemy nazwać pajdocentrycznym. Być może wynika ono z faktu, że – szczególnie na Zachodzie, kiedyś zamożnym i zasobnym również w dzieci – są one obecnie coraz rzadszym towarem, coraz bardziej „jedynym”. W każdym razie, dało to początek osobliwej tendencji: dążeniu niemal do uwielbienia 1

Por. C. Nanni, „Pedagogia”, w: AA.VV., Dizionario di scienze dell’educazione, Rzym 2008, s. 851-854. 11

dziecka, podporządkowania się jemu samemu i jego zachciankom, psychologicznej uległości lub skrajnej pobłażliwości ze strony rodziców2. Tego rodzaju postawa rozpowszechniła się zwłaszcza w drugiej połowie ubiegłego wieku. Zdaniem wielu pedagogów i obserwatorów, spowodowała ona mnóstwo dramatów z uwagi na niejednoznaczny przekaz, który docierał do dziecka (będącego obiektem uwagi, opieki i troski…), niejasne zachowania rodziców – jego wielbicieli, a także skutki – w wielu przypadkach niepokojące – w postaci wyrośniętych wiecznych dzieci, pueri aeterni (zjawisko zwane również syndromem Piotrusia Pana). Pajdocentryzm nie jest dobrą pedagogiką, zwłaszcza jeśli powoduje podporządkowanie się dzieciom. Te negatywne konsekwencje wymusiły w pewnym momencie odwrócenie tego trendu i uwolnienie się lub „próbę” uwolnienia się z pajdokratycznego zachwytu. Dzieje się to mniej więcej od początku obecnego stulecia. Jak przenikliwie zauważają Schockenhoff i Florin: „Do lat dziewięćdziesiątych noszono się w naturalnych barwach na modłę Rousseau 3, nawet niechrześcijanie wierzyli, że do dzieci należy Królestwo Niebieskie, a podczas koncertu dla Ziemi, pieśniarz Herbert Gronemeyer wysławiał „Dzieci u władzy”. Od kilku lat sukcesy odnoszą na rynku tytuły, które podkreślają znaczenie autorytetu. Serię rozpoczęła Asha Phillips książką Jak mówić dziecku 2

Zdaniem Winterhoffa spadek urodzeń sprawił, że, na wzór mechanizmów rynkowych, dziecko stało się rzadkim, a więc upragnionym dobrem, które wymaga uprzywilejowanego traktowania (por. M. Winterhoff, Figli o tiranni?, Mediolan 2010).

J.J. Rousseau jest twórcą tzw. pedagogiki naturalistycznej [przyp.tłum.].

„nie” 4, potem Jan-Uwe Rogge wydał Dzieci potrzebują granic5, Bernhard Bueb Elogio della disciplina6 (Pochwała dyscypliny), następnie ukazała się rozprawa Michaela Winterhoffa, Mali tyrani7, nie wspominając o bestsellerze Giuliany Ukmar, Se mi vuoi bene, dimmi di no8, który we Włoszech doczekał się czternastego wydania. Autorzy wszystkich wymienionych książek domagają się porzucenia edukacyjnego modelu, który sugeruje maluchowi: „Jesteś mądry, jesteś dobry, zawsze masz rację, a w razie potrzeby zwrócimy się do adwokata, żebyś miał szóstkę z matematyki, bo ci się należy. A jeśli zniszczysz sąsiadowi kanapę, zapłaci za nią nasza firma ubezpieczeniowa”9. Niniejsza książka wpisuje się w ten nurt realistycznej i obiektywnej pedagogiki, troszczącej się o to, by nie wpaść w pułapkę systemu pedagogicznego, który wydaje się pełen szacunku dla wolności dzieci, ale w rzeczywistości tworzy pustkę nie tylko wokół nich, ale również w ich wnętrzu, pozbawiając autorytetu rodziców i nauczycieli i sprawiając, że wszelkie autentycznie działania wychowawcze okazują się 4

A. Phillips, Saying no: pierwsze wydanie angielskie pochodzi z 1999 roku, najnowsze polskie wydanie ukazało się w 2010 r. (Jak mówić dziecku „nie”, Warszawa, Prószyński i S-ka).

J.-U. Rogge, Dzieci potrzebują granic, Warszawa, Klub dla Ciebie, 2003.

B. Bueb, Elogio della disciplina, Mediolan 2008.

M. Winterhoff, Mali tyrani. Kształtowanie dojrzałości psychicznej i emocjonalnej u dzieci i młodzieży, Sensus 2010.

G. Ukmar, Se mi vuoi bene, dimmi di no, Mediolan 2003. Moja książka nawiązuje tytułem właśnie do tej pozycji Ukmar (Jeśli mnie kochasz, mów mi „nie” – przyp.tłum.).

E. Schockenhoff – C. Florin, La coscienza. Istruzioni per l’uso, Brescia 2010, s. 92. 13

niemożliwe. Kiedy dorośli stają się ulegli i zależni od dzieci, same dzieci – choć pozornie zdają się być panami sytuacji, a czasem wręcz tyranami – w rzeczywistości okazują się coraz bardziej zależne od siebie i swoich impulsów, pełne żądań wobec innych ludzi i swojego życia, a gdy wychodzi na jaw ich kompletny irrealizm, ogarnia je frustracja i rozżalenie. Wydaje mi się, że w takim układzie nie przestrzega się fundamentalnych praw dziecka, a całe to działanie, któremu przyświeca szlachetny zamiar umieszczenia w centrum małego człowieka, prowadzi do ograniczenia jego praw i wykluczenia go, zrażenia go do siebie i otaczającej rzeczywistości, odsunięcia go od tego, co powinno stanowić centrum życia lub zrobienia z niego ekscentryka (= ex-centrum – poza lub bez centrum): pajdocentryzm może być fałszywy i złudny.

Prawa i obowiązki Jeśli nie przestrzega się praw, oznacza to, że niedopełnione są też pewne obowiązki. Stąd wziął się podtytuł: (lekceważone) prawa dzieci, (zaniedbywane) obowiązki rodziców. „Prawa” nie tylko w znaczeniu kodeksowym, ale przede wszystkim jako kwestia antropologiczna, a szczególnie psychologiczna czy psychopedagogiczna, biorąc pod uwagę również konsekwencje natury moralnej, dotyczące przyszłego życia człowieka. Takie ujęcie będzie przyświecać naszym rozważaniom, jest ono też typowe dla analizy prawnej, jeśli ma doprowadzić do jasnych i pewnych wniosków: inaczej prawo, jak wiele innych rzeczy dzi14

siaj, staje się „płynne”, pozbawione obiektywnej podstawy lub tak słabe i niejasne, że wydaje się nieistniejące i może zostać zniesione przeważającą opinią czy badaniem ankietowym, wskazującym określony trend, lub też przy pomocy innego, równie ulotnego bytu, którym jest większość parlamentarna. Nie. Obiektywna stałość praw, również tych, o których będziemy tu mówić, wynika z obserwacji lub odkrycia innej stałości, opierającej się głównie na naturze istoty ludzkiej – samej w sobie i w relacji z innymi, a dopiero w dalszej kolejności na rozmaitych opracowaniach kulturowych. Właśnie dlatego kwestia praw wiąże się bezpośrednio z pojęciem obowiązków. Naturalnie, wspomnę tylko o niektórych prawach, a szczególnie tych odrobinę zapomnianych i może nie tak oczywistych lub niewystarczająco branych pod uwagę, a mogących mieć pewien oddźwięk w procesie rozwoju. Z tego powodu nie będę mówił, na przykład, o prawie dziecka do bycia kochanym, bo jest ono czymś oczywistym i – przynajmniej w teorii – powszechnie uznawanym. Nie będę też odnosił się do prawa małego człowieka do tego, by nie był przedmiotem przemocy seksualnej, bo sprawa jest sama w sobie nader oczywista i prawo to wymaga dziś, niestety, wiele uwagi, którą w dużej mierze zyskuje.

Doświadczenie wychowania jako punkt wyjścia Tego rodzaju rozważania – muszę to wyznać – są dla mnie pewną nowością; w moich dotychczasowych 15

publikacjach poruszałem głównie zagadnienia natury wychowawczej lub psychopedagogicznej, ale w odniesieniu do wieku młodzieńczego. Moje życie od ponad trzydziestu lat jest poświęcone tej misji; będąc osobą wierzącą, wypełniam ją jako powołanie. Jeśli do tego dorzucimy fakt, że nie jestem ani mężem ani ojcem, a więc bezpośrednio nie poznałem wymagającego, acz niezwykłego doświadczenia wychowywania własnych dzieci w łonie rodziny, ktoś mógłby mi zarzucić, że wkraczam w obszar, który do mnie nie należy i nie jest moją codziennością. To prawda, ale w moim odczuciu nie jest to nieuprawnione wtargnięcie, przede wszystkim dlatego, że jest podparte doświadczeniem pracy z młodymi dorosłymi. W ich sposobie bycia i działania często widać pozostałości określonego typu wychowania, wzorce, które pojawiły się bardzo wcześnie, zachowania lub wrażliwe punkty, które mogły obrać inny, bardziej zdrowy kierunek. Właśnie stały kontakt z nimi sprawił, że zacząłem baczniej przyglądać się ścieżce wychowania, która od początku została uwarunkowana i mylnie wytyczona przez tę pajdocentryczną tendencję, o której wspominałem na początku. W efekcie doszło do zaniedbania pewnych praw dziecka (w przeszłości), czego oznaki są nadal widoczne u dorosłego dziś młodego człowieka. Stąd zrodziły się te rozważania, których celem jest szczególne uwypuklenie kilku wybranych praw. Żywię nadzieję, że inni młodzi i dorośli będą mogli się w nich rozpoznać, a wielu rodziców znajdzie w nich inspirację lub bodziec, czy wręcz natchnienie, by zacząć dostrzegać prawa swoich dzieci. 16

Książka jest skierowana bezpośrednio do rodziców dzieci we wczesnej fazie rozwoju, sięgającej początkowego etapu nauczania (czyli mniej więcej od pierwszego do dziesiątego roku życia), ale ma coś do powiedzenia również wychowawcom o różnych specjalnościach: od nauczycieli szkoły podstawowej po animatorów grup i innych dorosłych, którzy w jakiś sposób wchodzą w kontakt z dziećmi w tym wieku lub pełnią w ich życiu znaczącą rolę. Jednak bardziej istotne niż sprecyzowany target jako punkt odniesienia jest w tym tekście podkreślenie kilku aspektów, które są kluczowe w wychowaniu dziecka i wywierają ogromny wpływ na życie dorosłego człowieka. Z tego powodu styl jest zdecydowanie przystępny dla laików, mimo że poruszany temat wymaga dokładnego przemyślenia i odwołania do konkretnej i pogłębionej wiedzy teoretycznej, która w tekście pojawia się tylko pośrednio, między wierszami. W związku z tym, sugestiom dotyczącym teoretycznej refleksji często towarzyszą przykłady zaczerpnięte z serwisów informacyjnych lub życia codziennego. Książka podzielona jest na trzy części czy też rozdziały. Każdy z nich porusza problematykę praw dziecka w trzech różnych ujęciach: perspektywa „ja”, czyli osoba dziecka i jego poczucie tożsamości; „ja” w kontakcie z „ty”, czyli perspektywa relacji i modelu wychowawczego, według którego zostaje ukształtowane; na koniec perspektywa „my”, czyli rodziców i rodziny. Wiadomo, że tych trzech perspektyw nie można wyraźnie od siebie odróżnić i rozdzielić, bo wzajemnie się przenikają. Dlatego pewne 17

tematy będą powracać w poszczególnych rozdziałach, ale nie jako powtórzenie, lecz spojrzenie z trzech różnych stron. W tekście wykorzystana została dość szczególna metodologia: pojawia się teza, a obok niej lekceważone prawo dzieci, z którym w wyraźny lub domyślny sposób łączy się obowiązek, któremu nie sprostali dorośli.

PUNKT ZEROWY

Dziecko nie jest… prawem (ale nie jest też opcją dodatkową)

Zaczniemy od… braku prawa, traktując to jako właściwy wstęp, który ma fundamentalne znaczenie dla późniejszego zgłębiania tematu i wyjaśnienie, w jakim znaczeniu pojawiać się będą „prawa”. Ten brak prawa znajduje się w pewnym sensie poza listą praw dzieci, o których będziemy mówić; potraktujemy go jako „punkt zerowy”. Leży on w całości po stronie rodziców. Biorąc pod uwagę również perspektywę dziecka, możemy sformułować następujące stwierdzenie: Dziecko ma prawo do tego, by nie być postrzegane ani jako prawo, ani jako opcja dodatkowa.

„Uzabawkowienie” dziecka Mówiąc, że dziecko nie jest prawem, chcę zasygnalizować pewną prawdę, której znaczenie powinno się dziś szczególnie podkreślać i właściwie objaśniać, bo często jest podważana. W żadnym wypadku dziecko nie może być traktowane przez rodziców jako prawo. 19

Dziecko jest naturalnym pragnieniem większości rodziców, czasem jest trudnym oczekiwaniem, jest zamiarem, który rodzi się z miłości kobiety i mężczyzny, ze wspólnego doskonalenia się i kochania, jest najwznioślejszym doświadczeniem godności istoty ludzkiej, przekazicielem życia jako ojciec i matka, jest darem Boga dla wierzących, jest czymś niezwykłym, a przez to świętym dla wszystkich, tajemnicą: „urodzenie dziecka jest przyjęciem stworzenia” – mówi jeszcze nieznany J.-P. Sartre… Pragnienie dziecka jest wyrazem dojrzałości wspólnego życia pary: przyjęcie go takim, jakie jest, bez względu na płeć, z jego własnymi cechami somatycznymi i psychicznymi, a nie żadnymi innymi, jest szacunkiem dla wartości i świętości życia i niepowtarzalnej wyjątkowości dziecka, tego dziecka w szczególności. Domaganie się go jako prawa, które należy się w każdej sytuacji i za wszelką cenę, mogłoby oznaczać coś dokładnie przeciwnego. Kiedy dziecko traktowane jest jako prawo rodziców, znika szacunek dla jego wolności, bo musi być zgodne – o czym przekonamy się trochę dalej – z wyobrażeniem, które stworzyli sobie sami rodzice, lub z ich pragnieniami i preferencjami. Te wymagania, które same w sobie nie są absurdalne, w subtelny sposób maskują proces uprzedmiotowienia dziecka, które staje się zwyczajną rzeczą w rękach tego, który ma nad nim władzę. Jak mówi Bellieni, sama koncepcja prawa do dziecka lub żądanie, by się pojawiło, ale dokładnie takie, jakie sobie zaplanował i jakiego zapragnął rodzic, jest formą „uzabawkowienia” dziecka10. 10

Por. C. Bellieni, Padre-padrone, w: „L’Occidentale”, 17/X/2010.

Tam gdzie istnieje prawo, tworzy się bowiem dziwny związek między tym, kto posiada to określone prawo a podmiotem, do którego ma lub mógłby mieć prawo; z tego powodu taki podmiot może zwyczajnie stać się własnością posiadacza prawa, czymś, co należy mu się na wyłączność i na stałe, i czym może dowolnie dysponować. Jakby już nie chodziło o człowieka, ale o rzecz; to podejście bardzo odbiega od tego, czym jest dziecko, jak jest traktowane we wszystkich kulturach – od najbardziej pierwotnych po dzisiejsze: jako dar, owoc miłości, czysta darmowość, symbol świętości życia, absolutna oryginalność, która czyni je wyjątkowym-jedynym-niepowtarzalnym, piękno, w którym zakochał się sam Bóg i zechciał, żeby ożyło. Jakby było zabawką, gotowym produktem, a nie tajemnicą.

Antropologiczne kłamstwo Jeśli dziecko nie jest prawem, tym bardziej nie jest opcją dodatkową, czymś lub kimś, kto zdarzył się przez przypadek, kto nie był wystarczająco wyczekiwany i upragniony, kto sam w sobie nie stanowi absolutnego dobra lub dobra niezbędnego dla pary ani też naturalnego celu i niepohamowanego dążenia w miłosnym związku kobiety i mężczyzny. To kolejne nieporozumienie wydaje się drugą stroną medalu, wyjątkowym rodzajem sytuacji sytuacji, gdy dziecko jest postrzegane jako prawo, naprawdę czymś osobliwym i należącym do kulturowych absurdów tej pełnej sprzeczności epoki, 21

w której przyszło nam żyć: dla jednych dziecko staje się prawem, wraz z tym, co następuje później, dla innych jego pojawienie się jest nieprzewidzianą okolicznością, czystym przypadkiem, efektem błędnego policzenia, nieprzyjemną komplikacją, niepotrzebnym wtargnięciem obcego ciała, niewiele więcej niż wyposażeniem dodatkowym. Życie mogłoby spokojnie i dostatnio płynąć także bez niego. A nawet lepiej. Nie mówiąc o tych, dla których dziecko jest wielkim kłopotem, niemożliwym ciężarem, kompletnym zawracaniem głowy! Bardzo dobrze opowiada o tym nonsensie kulturowym czy antropologicznym kłamstwie komiksowy „pasek” Quino11 argentyńskiego rysownika Mafalda, sympatyczna dziewczynka, która jest główną postacią jego przenikliwych i zabawnych historyjek, wprowadzona w smutny nastrój przez swoich współtowarzyszy zabawy, z zamyśloną i wyjątkowo ponurą twarzą, jakby się długo nad czymś zastanawiała, gorzko stwierdza: „Odkryłam coś smutnego. Jesteśmy nieobowiązkowi…!”. Czy potrzeba lepszej definicji współczesnego zniekształcenia relacji, przez które dziecko stało się tylko „opcją dodatkową” lub „prawem”12? Wyobraźmy sobie, co się stanie z poczuciem tożsamości kogoś, kto został zaplanowany i stał się prawem 11

Naprawdę nazywa się Joaquín Lavado.

Równie sugestywne, tym razem ze względu na autentyczne rozumienie tożsamości dziecka, są dwie inne scenki z komiksu Quino: w pierwszej nauczycielka prosi o odmianę czasowników, a na pytanie o czas przeszły czasownika „kochać”, mała Susantina odpowiada z przekonaniem: „Dzieci!”. W drugiej pojawia się Mafalda, która słysząc od mamy, że urodziła się po kilku latach małżeństwa i długim oczekiwaniu, trochę urażona woła: „A kto u licha powiedział wam, że mogę zaczekać?!”.

lub pojawił się jako coś nadobowiązkowego! Będzie mu trudno uchwycić swój własny pozytywny obraz i swoją własną wolność. Będzie mieć skłonność do uzależniania się od innych, sprawiać wrażenie, jakby nigdy nie przerwał swojej pępowiny i nie znalazł wystarczających powodów, by uważać się za godnego istnienia, choć jest obdarzony swoją niepowtarzalną godnością, która jest niezbędna w wielogłosowym koncercie życia i istot żywych, i daleka od bycia „nadobowiązkową”. To klasyczny przypadek takiej osoby, a zdarzają się takie, które na każdym kroku wydają się przepraszać, że żyją. Bywa wręcz, że odnajduje głęboko zakorzenione w podświadomości, „przeklęte pragnienie nieistnienia”, którego nie są w stanie się pozbyć. Z tego wynika wewnętrzne poczucie, że: „Dla kogoś z kalekim odruchem nieistnienia, pozostaje zawód ducha”13. Czyli, tożsamość nie istnieje!

Prawo do życia Na początku naszych rozważań, z całą mocą podkreślmy godność każdego człowieka bez wyjątku – od poczęcia po naturalną śmierć. Ta godność, będąca prawdziwym fundamentem sprawiedliwości i wolności, demokracji i pokoju, należy się wraz z wynikającymi z niej prawami każdemu człowiekowi od początku jego życia, od chwili poczęcia, gdy mierzy się ze stanem największej ludzkiej słabości. 13

E. De Luca, I pesci non chiudono gli occhi, Mediolan 2011, s. 72. 23

To istnienie, jak mówi opiniotwórczy ruch, złożony z obywateli różnych krajów europejskich, powołany właśnie w celu ochrony życia poczętego, jest „jednym z nas”14, a jego godność nie jest mniejsza od godności każdego dorosłego człowieka, co autorytatywnie potwierdza medycyna, definiując ludzki embrion jako początek rozwoju istoty ludzkiej15. Trzeba go szczególnie chronić, uznać za źródło praw od momentu poczęcia, a nie przedmiot praw innych ludzi, ani bezpośrednią lub pośrednią ofiarę polityki, która finansuje działania zmierzające do niszczenia ludzkich embrionów lub zakłada ich niszczenie. Wstrząsająca jest myśl o tym, że proponuje się dziś rozwiązania prawne, które przeciwstawiają się ludzkiemu życiu, a coraz więcej publicznych pieniędzy przeznacza się na niszczenie życia człowieka. Nieodzowne staje się stworzenie kultury życia i zrozumienie, że taką kulturę zapoczątkowuje szacunek dla słabego życia, na samym początku istnienia, a więc wtedy, gdy można nim łatwo manipulować, 14

Ruch ten przyjął nazwę „One of us”; to wolna inicjatywa przedstawicieli różnych krajów europejskich, powołana w 2011 roku w celu obrony praw każdego człowieka, która stanowczo domaga się od Parlamentu Europejskiego „prawnej ochrony godności, prawa do życia i integralności każdego człowieka od momentu poczęcia, w obszarach objętych zakresem uprawnień UE, w których ta ochrona ma istotne znaczenie” (na wielojęzycznej stronie internetowej ruchu można znaleźć listę osób, które go wspierają i podjęte przez niego inicjatywy: www.oneofus.eu).

Neonatolog Carlo Valerio Bellieni wyraźnie stwierdza w swoich książkach i artykułach, że rozróżnienie między embrionem a człowiekiem nie ma żadnego uzasadnienia naukowego (por. C. Bellieni, L’alba dell’ «io». Dolore, desideri, sogno, memoria del feto, Firenze 2004; Id., N. Marchettini, Gravidanza ecologica. L’ambiente ideale per chi vuole diventare mamma e per il bambino non ancora nato, Florencja 2008).

bo nie potrafi się obronić, choć jest pełne tajemnicy i wartości, nadziei i przyszłości. Tym mierzy się stopień ucywilizowania społeczeństwa. Mówiąc bardziej konkretnie, powinno to oznaczać ograniczenie eksperymentów na ludzkich zarodkach, kontrolowanie, by ich nie niszczono w zawoalowany sposób, bądź przez niedbałość i brak świadomości, ani też w imię domniemanego postępu16. Należy się domagać, by z trudem zdobyte w czasach kryzysu pieniądze obywateli nie były przeznaczane – jak dotychczas – na finansowanie działań zakładających niszczenie ludzkich embrionów pod pretekstem badań naukowych, wspomagających rozwój i zdrowie publiczne. Poza tym, art. 1 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej stwierdza „nienaruszalność godności człowieka”, a art. 2 głosi, że „każdy ma prawo do życia”. Wszystko to na poziomie czysto antropologicznym, bez potrzeby przywoływania argumentów natury religijnej. Z punktu widzenia osoby niewierzącej bardzo dobrze ujmuje to Oriana Fallaci, pisarka o niezwykłej odwadze: 16

Inicjatywa obywatelska „One of us” domaga się od Unii Europejskiej, by nie finansowała następujących obszarów badań naukowych: a) badania zmierzające do klonowania ludzi w celach reprodukcyjnych; b) badania mające na celu zmiany dziedzictwa genetycznego człowieka, które mogłyby spowodować dziedziczenie takich zmian; c) badanie mające na celu tworzenie ludzkich embrionów wyłącznie do celów badawczych lub w celu pozyskiwania komórek macierzystych, w tym za pomocą przeniesienia jądra komórki macierzystej; d) badania, w których są niszczone ludzkie embriony, włączając badanie nakierowane na otrzymanie komórek macierzystych oraz badania, w których używa się embrionalnych komórek macierzystych w kolejnych etapach po ich uzyskaniu (por. „One of us”, Zasady etyczne, artykuł 16). 25

„Dziecko nie jest zepsutym zębem. Nie można go wyrwać jak zęba i wyrzucić do kubła na śmieci, pomiędzy brudne nici i gaziki. Dziecko jest człowiekiem, życie człowieka stanowi «continuum» od chwili jego poczęcia do momentu, gdy umiera”17. Tekst niniejszej książki sam w sobie nie mierzy się z tego rodzaju zagadnieniami na płaszczyźnie prawnej i moralnej, ale wyraźnie podkreśla nienaruszalność życia ludzkiego od samego początku, a u podstaw każdego prawa, o którym będzie w nim mowa, leży uznanie prawa embrionu do życia, jako istnienia ludzkiego w pełnym znaczeniu tego słowa.

O. Fallaci, List do nienarodzonego dziecka, Świat Książki, Warszawa 2013.

JA: poczucie tożsamości

Pierwsza perspektywa naszych rozważań wiąże się z tożsamością dziecka, z odczuwaniem własnego „ja”. Można by mówić o „prawie do posiadania swojej tożsamości”, ale przyznaję, że sformułowanie to brzmi z jednej strony dość osobliwie, z drugiej jest zbyt ogólne i sam nie wiem, czy można mówić o tego rodzaju prawie w ścisłym znaczeniu kodeksowym. Wiemy w każdym razie, jak wielkie znaczenie ma dla człowieka tożsamość, a zwłaszcza tożsamość zdecydowanie pozytywna i stabilna. Zaczyna się ona tworzyć już w pierwszych latach życia, poprzez wychowanie otrzymane w domu rodzinnym, dzięki postawie rodziców i ich pewnego rodzaju wrażliwości. Nie jesteśmy w stanie nawiązać tu do wszystkich starań, które rodzic powinien podjąć w tym względzie; wspomnimy o kilku, które są dziś szczególnie istotne. Mając na uwadze, że nie chodzi o przypadkowe i co najwyżej słuszne starania, ale odpowiedzi na autentyczne prawa dziecka. Oczywiście ma ono prawo nie tylko do tego, żeby rodzice zdrowo je żywili, zapewniając odpowiednio zbilansowaną ilość witamin i białka, codziennie zawozili na salę gimnastyczną i basen, by 27

jego rozwój fizyczny przebiegał harmonijnie, posyłali na lekcje fortepianu i tańca, wypełniając mu dzień górą obowiązków (jak się dalej okaże), ale przede wszystkim, by przekazywali mu poczucie pozytywnej wizji siebie, które współczesna psychologia nazywa podstawowym zaufaniem (basic trust). Z niego rodzi się to najwyższe dobro, którym jest poczucie własnej wartości. Nie da się go niczym zastąpić, bez niego życie staje się udręką, jakby ciągłym żebraniem o coś, co nie może pochodzić ani od innych ani od życia, ale wyłącznie z odkrycia radykalnej miłości, którą rodzice jako pierwsi powinni umieć zapewnić swojemu dziecku. Właśnie to głęboko zakorzenione poczucie miłości, może stanowić bazę, na której rodzice powinni pomóc dziecku zbudować poczucie własnej wartości, dając mu stabilny fundament, bardziej pozytywny niż jakakolwiek nieprzychylne okoliczności, trwały pomimo mogących się zdarzyć klęsk życiowych. Żadna miłość nie jest tak mocna i ostateczna jak ta, którą posiada człowiek wierzący w miłość, bo jest ona nie z tego świata, zakorzeniona w Bogu, tym, który od całej wieczności jest zakochany w pięknie stworzenia, do tego stopnia, że pragnie jego istnienia. Pomijając zatem aspekt teoretyczny, spróbujmy zasygnalizować chociaż niektóre potrzeby dziecka jako zbiór praw, które ma dziecko w stosunku do swoich rodziców lub wychowawców. Ich zaspokojenie jest warunkiem pozytywnego postrzegania siebie w stabilny i trwały sposób. Często zdarza się jednak, że w teorii wszystko jest jasne i wydaje się przekonujące na poziomie intelektualnym lub pozostaje kwestią wiary, ale człowiek nie może się pozbyć uporczywie 28

pojawiającego się „odwrotnego” uczucia – negatywnej wizji siebie. Jak to możliwe?

1. Prawo do niezaplanowanej przyszłości W rzeczywistości prawo to jest dodatkową i częstą konsekwencją tego, co nazwaliśmy punktem zerowym, gdy była mowa o błędnej koncepcji dziecka jako prawa: kiedy dziecko staje się prawem, często wyzwala kolejne prawo, które pojawia się niemal automatycznie, czasem również w konkretnym kształcie, pociągając za sobą określone działanie: prawo do zaprogramowania go.

… według uznania programisty Są różne sposoby „programowania” dziecka: nie tylko techniczny, zakładający bezpośrednią ingerencję w proces ciąży, ale też bardziej subtelne, poprzez wpływanie na jego wzrost, zwłaszcza w pierwszej fazie. Oczywiście dla jego dobra. Szkoda, że to planowanie odbywa się w sposób absolutnie subiektywny, według uznania „programisty”, dokładnie tak jak-mi-się-podoba: dziecko, czyli chłopiec lub dziewczynka, o określonych cechach, naturalnie bez wad i doskonałe pod każdym względem, zgodnie z kanonami kulturowymi lub dominującą ideologią, zgodnie z upodobaniami rodziców (lub tych, którzy się za nich uważają), a nawet dostosowane do wymogów rynku lub różnych subiektywnych wskaźników, czasem 29

mocno dyskusyjnych, decydujących o tym, czy będzie wielkim naukowcem, sportowcem, artystą czy geniuszem, w zależności od tego, czego zapragną lub jak zdecydują inni… Powraca obraz „uzabawkowienia” dziecka. Z tym wiąże się kolejne prawo: prawo do kontrolowania sytuacji, w tym przypadku do władzy nad całym procesem ciąży, umożliwiające ingerowanie na każdym etapie, by wszystko przebiegało zgodnie z oczekiwaniami, lub do władzy pozwalającej pilotować dalszy rozwój płodu. Poza problemami natury moralnej (których nie będziemy to podejmować), oznacza to całkowite odwrócenie normalnej relacji rodzice-dziecko, a co więcej, wypaczenie związku człowieka z tajemnicą istnienia: życie jest czymś, co nieskończenie przewyższa człowieka, nawet w chwili, gdy staje się on jego twórcą i narzędziem przekazywania. Słusznej troski o integralność i dobro dziecka nie można mylić z chęcią otrzymania (lub zademonstrowania) doskonałego produktu, doskonałej zabawki.

Niepokój rodzica, a niepokój dziecka Pomijając potencjalne urzeczywistnienie oraz dyskusyjność tej koncepcji, problem okazuje się jeszcze bardziej złożony na płaszczyźnie psychologicznej, gdy to dążenie skrywa frustrację rodzica, który próbuje sobie coś zrekompensować poprzez kogoś, kto w jakimś stopniu jest od niego zależny. Wyraźnie widać wtedy, że silniejszym bodźcem do działania jest rodzicielska ambicja, a nie autentyczna miłość 30

i troska o dziecko. Pojawia się więc mechanizm ogólnego zafałszowania całego procesu: w centrum uwagi znajduje się „ja” osoby planującej, a czasem jej rany, które ten plan czy też „zaprojektowane” dziecko ma uleczyć. Konsekwencje będą bardzo negatywne, zarówno dla rodziców, jak i dzieci, dla projektanta i dla projektowanego. Świetnie mówi o tym Bellieni w swoim przenikliwym komentarzu: Nigdy nie widziałem bardziej zaniepokojonych rodziców niż ci, którzy wypełniają dziś tłumnie gabinety pediatrów. To właśnie lekarzowi rodzinnemu zwierzają się ze swoich trosk i wątpliwości dotyczących dzieci, nie tylko w kwestii ich rozwoju fizycznego. Pediatra może najwyżej doradzić konsultację z psychologiem. Dziecko jest dziś prawie zawsze jedynakiem, owocem ciąży odkładanej do ukończenia 30-35 lat. Nie tylko: prawie wszystkie pary poddają swój płód testom genetycznym, które są darmowe dla kobiet po 35 roku życia. Tak więc dziecko jest zaplanowane i kontrolowane jeszcze zanim się urodzi. „Postanowiłam, że urodzi się, gdy będę mieć optymalną sytuację na jego przyjęcie, kazałam nawet zbadać jego chromosomy. Jest doskonałe: nie może mnie rozczarować”. Te dzieci przez całe życie będą nosić na sobie ogromny ciężar: syndrom „ocalonego” z selekcji. Niepokoje dotyczące tych małych „królów domowych” przychodzą szybko: prawie zawsze jest to pierwszy noworodek, którego matka bierze na ręce, podczas gdy dawniej można było się nauczyć 31

„matkowania” obserwując ciocie lub własną matkę przy rodzeństwie. Pojawiają się więc pierwsze irracjonalne lęki, powszechne wśród świeżo upieczonych matek: „Czy go nie upuszczę? Czy będę mieć wystarczająco dużo pokarmu (a nawet gdyby? Dziecko nie umrze przecież z głodu)?”: Kotki od tysięcy lat wychowują swoje małe działając instynktownie. Dlaczego więc dzisiejsi rodzice piętrzą problemy? Rozumiem wizję koszmaru śmierci łóżeczkowej, której nie można zapobiec, ale obsesja nowej corocznej grypy, potęgowana przez telewizję, to zwyczajnie przesada18. Ten niepokój z pewnością udzieli się dziecku. Poczucie, że zostało się „zaprojektowanym”, zakładając, że jest to możliwe, odbiera człowiekowi przekonanie o własnej, zakorzenionej miłości. W jej miejsce pojawia się pewien rodzaj miłości warunkowej, uzależnionej od tego, czy spełnione zostały cudze oczekiwania. Można by rzecz: jestem kochany, bo odpowiadam czyimś pragnieniom, a nie dlatego, że jestem tym, kim jestem. Nie jestem doceniany przez wszystkich, ale tylko przez kogoś. Nie jestem kochany ogólnie, a tylko w ramach pewnej wizji człowieka lub życia, albo tego, co czyni człowieka godnym uwagi… W każdym razie, przyniesie to głęboką niepewność dotyczącą poczucia własnej wartości, które nigdy nie będzie bezwarunkowe, ale zawsze związane, niebezpiecznie związane… z cudzymi planami lub koniecznością wejścia w gotowy już schemat. Mówiąc 18

C. Bellieni, Come stanno le mamme e i papà in Italia?, w: „Elle”, 24/V/2012.

wprost: z koniecznością podobania się innym. Jest to ogromnym zubożeniem, a nawet zniewoleniem. Kto za wszelką cenę musi się podobać innym, nigdy nie będzie mógł podobać się sobie ani mieć wysokiej samooceny. Reakcja w przebiegu rozwoju może być dwojakiego rodzaju: te „małe książęta” stają się albo kujonami, bo nie chcą rozczarować rodziców, albo zamieniają się w nieznośnych buntowników, którzy reagują tak, nie mogąc znieść marzeń swoich rodziców o doskonałości.

2. Prawo do niedoskonałości, przede wszystkim swojej własnej Mijając się codziennie na ulicy wszyscy możemy się o tym przekonać: nie widać już „niedoskonałych” lub w jakiś sposób naznaczonych chorobami genetycznymi dzieci. A w każdym razie, jest ich o wiele mniej niż mogłoby być.

„Genetyczne wyrzutki” Po części zostały ocenzurowane przez massmedia; po części wstydzą się ich rodziny, które czują się trochę jak «genetyczne wyrzutki», więc trzymają chore dzieci w domu. Żyjemy w społeczeństwie, które tak naprawdę ich nie akceptuje, mimo licznych deklaracji, które często nie wykraczają poza drobną zmianę lub grę słów (na przykład nazywanie takich osób „sprawnymi inaczej” zamiast niepełnosprawnymi). Niepokoi 33

myśl, że żyjemy dziś w kulturze, która nie potrafi zaakceptować inności. Przede wszystkim jednak ich nie widzimy, bo zostali poddani aborcji. Wydaje się, że są „wyszukiwani” ze szczególną starannością jeszcze przed urodzeniem, gdy tylko można stwierdzić ich obecność, a jeśli się ona potwierdzi, zbyt często uniemożliwia się im przyjście na świat. Bo dzisiaj, żeby się urodzić, trzeba zdać egzamin, który daje rodzaj świadectwa o prenatalnej zdolności do przyjścia na świat. Niepokojące jest to, że nie dziwi nas już takie przesiewanie i selekcjonowanie: stało się normą 19. Najlepiej świadczy o tym niedawne wystąpienie paryskiego deputowanego, który w reakcji na stwierdzenie, że we Francji usunięto 96 procent płodów z zespołem Downa powiedział w Parlamencie: „Prawdziwe pytanie, które sobie zadaję brzmi: dlaczego zostaje 4 procent?”. Niewiarygodna arogancja pana 19

Fakty robią wrażenie. Dane o wadach wrodzonych we włoskim regionie Emilia Romania mówią, że wskaźnik aborcji płodów z zespołem Downa wynosi ponad 60% (a ponad 70, jeśli weźmiemy pod uwagę tylko kobiety narodowości włoskiej); ponad 50% dziewczynek z zespołem Turnera (mały wzrost i niska płodność) zostaje poddanych zabiegowi aborcji. W pierwszym przypadku chodzi o opóźnienie rozwoju intelektualnego, w drugim fizycznego. Czy to wystarczające powody, żeby je zabić? W europejskim rejestrze Eurocat widać, że nawet w przypadku rozszczepów wargi lub podniebienia, czyli łagodnych, operacyjnych anomalii rozwojowych – wskaźnik aborcji wynosi ponad 10 procent… W wielu krajach proponuje się ciężarnym kobietom badanie czynników wskazujących na zespół Downa w krwi matki, za pomocą amniopunkcji lub poprzez pomiar u wszystkich płodów cech anatomicznych charakterystycznych dla tego zespołu (fałd karkowy, kość nosowa) podczas rutynowego badania USG, wykonując w ten sposób prenatalny screening genetyczny (por. C. Bellieni, Se il mondo ha paura delle disabilità genetiche, w: „L’Osservatore Romano”, 9/IX/2011).

deputowanego i przerażająca pogarda dla tych osób20! Wygląda na to, że nawet podejrzenie o niski wzrost u przyszłego potomstwa może stanowić niedoskonałość, która uprawnia do zabicia płodu. Na łamach czasopisma „Archives de Pédiatrie” już w 1996 roku pojawiały się odważne głosy przeciwko usuwaniu płodów w oparciu o przewidywanie niskiego wzrostu. Widać drastyczny spadek tej cechy w przekroju społeczeństwa, oczywiście nie dlatego, że znaleziono na to lekarstwo. Zaskakujące i bulwersujące jest to, że za każdym razem, według tej okrutnej logiki, która prowadzi do eliminowania niedoskonałego płodu, niedoskonałość jest postrzegana jako coś absolutnego i totalnego, co w najmniejszym stopniu nie pozwala dostrzec pozytywnego elementu, który stanowi przecież część niedoskonałego życia tych osób, o czym mówi mama dziewczynki z zespołem Downa: „Wiele osób nie wie, jak wiele miłości mogą dać dzieci dotknięte zespołem Downa. Tego uczucia nie da się porównać z uczuciem wszystkich innych dzieci razem wziętych. Ich miłość jest czymś wyjątkowym, a ludzie nie zdają sobie sprawy, co traci ludzkość likwidując te dzieci zanim się urodzą”21. 20

W tę dialektykę wpisuje się ostatnie orzeczenie włoskiego Sądu Kasacyjnego, który przyznał odszkodowanie parze nie poinformowanej przez lekarzy o tym, że ich córka cierpi na zespół Downa, uniemożliwiając tym samym podjęcie decyzji o wykonaniu aborcji. W gruncie rzeczy, komentuje A. Gambino, profesor prawa cywilnego, „rekompensuje się dziewczynce z zespołem Downa to, że przyszła na świat. Daje się jej pieniądze, mówiąc jednocześnie, że jej życie nie ma takiej wartości jak życie innych ludzi” (L. Galliani, Down, sentenza inaccettabile, w: „Avvenire”, 14/XI/2012, s. 14).

P. Morandini, w: „Zenit”, 21/VIII/2012. 35

Wtórna profilaktyka i kultura chorobliwego lęku przed dziećmi Niektórzy nazywają ją wtórną profilaktyką, posługując się swobodnymi eufemizmami, którym Pier Giorgio Liverani 22 przykleiłby etykietkę nowomowy. Mnożą się instytucje mające za zadanie ją rozszerzyć. Rodzice i lekarze powinni się zastanowić: szukanie bezpośredniej bądź pośredniej odpowiedzi na temat chromosomów płodu, gdy można jeszcze dokonać aborcji i po to, żeby ją wykonać, nie robiąc nic, by dziecko zoperować i leczyć, jest bardzo dziwne i rażąco sprzeczne ze świętością osoby ludzkiej23. Żyjemy w epoce naznaczonej kulturą lęku przed dziećmi. Dziecko, które ma się urodzić, powoduje strach, bo może nie być doskonałe; ta fobia jest oznaką głębokiego lęku historycznego, który niestety zbyt często zdobywa przewagę nad innym historycznym i głębokim instynktem, którym jest życie24. Wszyscy bez wyjątku powinniśmy zrozumieć, że ta rzekoma „profilaktyka” zdrowotna i dążenie do doskonałości są ze strony rodziców co najmniej dwuznaczne, a może wręcz obłudne. Nie tylko dlatego, że wykorzystują je bardziej jako narzędzie dla siebie, 22

Włoski dziennikarz i pisarz, działacz organizacji pro life; autor „Słownika nowomowy” [przyp. tłum.].

Osobną kwestią jest, że liczebność aborcji w wyniku selekcji prenatalnej lub społecznego wykluczenia prowadzi do nieuniknionej konsekwencji: ograniczenia badań nad terapiami. Gdyby nakłady finansowe na leczenie chorób genetycznych były takie same jak fundusze przeznaczane na to, by uniemożliwić chorym przyjście na świat, zanotowalibyśmy znaczące postępy.

Por. C. Bellieni, Padre-padrone, op.cit.

a nie dla dobra dziecka, ale oznaczają troskę o coś, co choć cenne – nie jest najwyższym i ostatecznym źródłem wrodzonej miłości istoty ludzkiej. Jakby ci rodzice mogli kochać lub docenić dziecko tylko pod warunkiem, że będzie ucieleśniać ideał fizycznej lub psychicznej doskonałości, który sami zdefiniowali; a nie kochać je samo w sobie, przede wszystkim za to, że jest, a dopiero potem za to, co będzie w stanie robić, za jego tajemniczą i wrodzoną godność istnienia, jedynego-wyjatkowego-niepowtarzalnego, a nie za to, jak wygląda. Zachowują się tak, jakby człowiek nie miał wnętrza i liczyła się tylko uroda i prezencja lub zdolności intelektualne. Nie do zniesienia jest dla nich myśl, że dziecko może mieć jakąś wadę, zwłaszcza gdy jest ona widoczna i może źle świadczyć o rodzicu. Woleliby wręcz, żeby nie istniało. Dokładnie odwrotnie od tego, co dzieje się w Bogu, którego tak przyciągnęło piękno stworzenia, że zapragnął jego istnienia. Podobny brak świadomości lub równowagi w wychowaniu dzieci przejawiają rodzice, którzy pewnego dnia, gdy dziecko dostanie w szkole jedynkę z matematyki, nie robią mu wymówek, ale obwiniają nauczyciela, który nie rozumie, że dziecko nie rozumie („No jak to, przecież idealnie go zaplanowałam, to nie może być jego wina!”). Najgorsze jest, że tego rodzaju ocena godności ludzkiej przenosi się prawie automatycznie na dziecko, jak nieunikniona infekcja. Jego obraz własnej tożsamości będzie równie skrzywiony, ukierunkowany na zewnętrzną i widoczną doskonałość, co sprawi, że coraz bardziej będzie się koncentrować na poszukiwaniu swojej wartości w swoich zdolnościach 37

Zachęcamy do przeczytania tej książki mamę i tatę zakochanych w swoim dziecku, którzy – bardziej lub mniej świadomie – porzucili rolę jego przewodnika. Zapomnieli, że dziecko ma także niewyobrażalne dla wielu rodziców prawa: prawo do posiadania własnej tożsamości, prawo do swojego niedoskonałego życia, prawo do pomyłek, błędów, zadawania pytań i otrzymywania odpowiedzi, do uczenia się i stopniowego rozwoju. Książka przeznaczona jest również dla tych rodziców, którym ciągła walka o doskonałość swojego dziecka przyniosła rozczarowanie, dziecku zaś nieszczęście, a przecież chcieli mu tego oszczędzić! Warto, aby przeczytali ją także rodzice, którzy koncentrując się na zaspokajaniu potrzeb dzieci, pozbawili je pragnień i marzeń, jakże ważnych elementów kształtujących osobowość. Autor w sposób barwny, z ojcowską wrażliwością wyjaśnia rodzicom fundamentalne zasady wychowania, od których zależy przyszłe szczęście ich dzieci. W oparciu o przykłady z życia podpowiada kierunek w pełnieniu tej trudnej, a zarazem fascynującej misji wychowawczej. Czyni to z łagodnością, nie oceniając i nie wywołując poczucia winy. Amedeo Cencini FdCC, kanosjanin, doktor psychologii, pedagog, terapeuta, kierownik duchowy, wychowawca młodzieży, wykładowca na Papieskim Uniwersytecie Salezjańskim i „Claretianum” w Rzymie, znany i ceniony formator włoski. Autor licznych publikacji z zakresu psychologii religii, formacji młodzieży rozeznającej powołanie. Współpracuje z Centrum Formacji Duchowej w Krakowie.

Patronat medialny

Bratni Zew Wydawnictwo Franciszkanów

ISBN 978-83-7485-278-4