Życie w rytm Bożych nut. Opowieść o biskupie Józefie Zawitkowskim by Wydawnictwo Franciszkanów Bratni Zew

Życie w rytm Bożych nut

Artur Żak, Joanna Skrzypnik

Życie w rytm Bożych nut Opowieść o biskupie Józefie Zawitkowskim

Kraków 2021

Copyright © 2021 for Polish edition Wydawnictwo Franciszkanów B Z spółka z o.o. ISBN 978-83-7485-386-6 Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.

Korekta Dominika Małyjurek

Na okładce Biskup Józef Zawitkowski fot. Andrzej Zając

Imprimi potest L.dz. 722/2020, Kraków, 2 grudnia 2020 Marian Gołąb OFMConv minister prowincjalny

Wydawnictwo Franciszkanów B Z spółka z o.o. ul. Hetmana Żółkiewskiego 14, 31-539 Kraków tel. 12 428 32 40 www.bratnizew.pl

Spis treści Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdział I Rodzinny dom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1) Najbliżsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2) Dziadek Franciszek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3) Pierwsza Komunia Święta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4) Szkoła w Rudkach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5) Szkoła w Żdżarach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6) Śmierć mamy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11 13 18 22 25 29 32

Rozdział II Pod niebem szkoły średniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1) Gostyń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2) Warszawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3) Powołanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

41 42 50 54

Rozdział III Życie na wsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1) Żniwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2) Pieczenie chleba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3) Odpusty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4) Rytm życia z Matką Boską . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5) Major Hubal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

61 62 65 66 67 70

Rozdział IV Seminarzysta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1) Prymas w seminarium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2) Obłóczyny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

75 78 80

3) 4) 5) 6) 7)

Obóz harcerski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bielany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wakacje na rowerze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Powrót na Krakowskie Przedmieście . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Święcenia kapłańskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

81 82 85 87 90

Rozdział V Wikary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1) Krośniewice (1962-1965) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2) Legionowo (1965-1966) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3) Parafia Nawrócenia św. Pawła Apostoła w Warszawie (1966-1968) . 4) Parafia Świętego Zygmunta w Warszawie (1968-1971) . . . . . . . . . . . . 5) Instytut Szkolenia Organistów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6) Praca w Kurii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

103 105 111 116 120 123 125

Rozdział VI Parafia w Gołąbkach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

137

Rozdział VII Łowicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1) Nieżyczliwe oczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2) Pierwsza kolęda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3) Księżackie zwyczaje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4) Miasto prymasów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5) Dom katechetyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6) Chce się żyć! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7) Moi! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8) Remonty, remonty, remonty… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

161 162 167 170 175 177 179 185 189

Rozdział VIII Biskup . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1) Nominacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2) Konsekracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3) Biskup pomocniczy warszawski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

199 199 203 204

4) 5) 6) 7)

Diecezja Łowicka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Włodzimierz Rzeźnicki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Biskup Andrzej Franciszek Dziuba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Biskupia dola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

207 212 213 214

Rozdział IX Spowiedź . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

225

Rozdział X Ksiądz Tymoteusz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1) Twórczość literacka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2) Twórczość muzyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

227 228 244

Rozdział XI Kompozytor kazań czyli poeta na ambonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1) Kocham cię Polsko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2) Kocham cię, ziemio rodzona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3) Czyńcie dobro! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4) Tylko Bóg! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

257 286 306 325 329

Podziękowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

347

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

349

WSTĘP

Adam Zagajewski w zbiorze esejów zatytułowanym „Substancja nieuporządkowana” zauważa, że wierszom bliżej jest do bochenka chleba niż do zapachu perfum. Nie sposób się z tym twierdzeniem nie zgodzić. Prawdziwa poezja otwiera człowieka na życie i broni przed ułudą. Podobnie jest z Józefem Zawitkowskim. Jego słowa i życie mają w sobie posmak prawdziwej poezji i dlatego przesiąknięte są zapachem wypiekanego w domowym piecu bochna chleba. Tego zapachu nie da się zapomnieć. W dniu pieczenia cały dom był nim przesiąknięty, a zarazem stawał się bardziej odświętny. Była w tym zapachu nuta bezpieczeństwa, ciepła rodzinnego, radości ze wspólnego patrzenia sobie w oczy. Była wzajemna dobroć. Była też radość dzieci, które z niecierpliwością czekały, aż wszystkie bochenki zostaną wyjęte i do pieca zostanie włożone ciasto drożdżowe, które mama bądź babcia pozwoli im jeść jeszcze ciepłe i popijać świeżym mlekiem. Każdy kto wypiekał chleb lub tylko przyglądał się tej pracy, doskonale wie, ile trzeba włożyć wysiłku, by chleb pojawił się na stole. Samo wyrobienie ciasta wymaga sporej siły i cierpliwości. Nagrzanie pieca do odpowiedniej temperatury to również ogromna sztuka. Smak chleba zależy od tak wielu czynników, że tylko doświadczony piekarz potrafi wszystkie je połączyć w idealnych proporcjach. Uważny obserwator szybko zrozumie, że źródłem wyjątkowości chleba nie jest sam chleb, ale dłonie, które go tworzą. Zanurzając się w życie Józefa Zawitkowskiego i opisując kolejne rozdziały jego drogi, odkrywałem wyjątkową delikatność, z jaką Bóg przygotowywał go do daru chleba. Zboże, z którego mąki został ulepiony, długo dojrzewało w nadpilickiej żdżarskiej ziemi. Drożdżami była głęboka wiara i patriotyzm jego rodziców i dziadków. Kolejne dwadzieścia lat było mozolnym okresem wyrabiania ciasta. Był to okres przygotowywania do kapłaństwa i początków pracy duszpasterskiej. Czasami mogło się wydawać, że bochen chleba nie formuje się tak, jak powinien. Pojawiały się rysy i wątpliwości. Niektórzy mogli nawet pomyśleć, że zamiast chleba wyjdzie zakalec, ale zawsze wtedy pojawiała się w sercu Józefa Zawitkowskiego gorąca modlitwa do Maryi, która dobrocią matczynych dłoni pomagała, aby w słabości moc się doskonaliła.

Sam proces wypieku w Bożym Piecu był stosunkowo krótki – był to czas spędzony na parafii w Gołąbkach. Prymas Polski Józef Glemp dostrzegł to od razu i skierował Józefa Zawitkowskiego do Łowicza, aby tam powoli ostygł do dojrzałej służby. Śledząc losy Józefa Zawitkowskiego nie dziwi mnie, że to spod jego pióra wyszły słowa pieśni: „Panie dobry jak chleb”. On dobrze znał smak wypiekanego w rodzinnym domu chleba. Wiedział, czym jest ciężka ludzka praca i jak cenny jest bochenek, który można położyć na stole i nasycić nim najbliższych. Każde życie jest darem, ale nie każdy chce przyjąć błogosławieństwo bycia darem dla innych. Józef Zawitkowski przyjął swoją drogę i powołanie jako dar i pozwolił prowadzić się Bogu. To prowadzenie jest mocno widoczne niemal na każdym etapie. Rytm życia Józefa Zawitkowskiego raz spowalnia, raz przyśpiesza, ale zawsze jest to droga w rytmie Bożych nut. Artur Żak

Rozdział I

RODZINNY DOM

„Gdy mówię słowo dom, myślę nie tylko o budynku, ale i o ludziach, którzy tam mieszkają. Ze smętkiem wspominam mój stary dom. Był pod strzechą, miał piec do chleba, drewnianą podłogę i duży strych z bajkowym światem staroci. (…) Nie ma już tamtego domu”1. Z rodzinnej miejscowości można wyjechać, ale ona i tak na zawsze pozostaje w sercu. Te pierwsze krajobrazy, ludzie, a nawet smaki i zapachy żyją w człowieku niezależnie od życiowych dróg. Dlatego nie sposób rozpocząć opowieści o Józefie Zawitkowskim bez spojrzenia na jego ukochany Wał – malutką nadpilicką wieś na pograniczu Mazowsza i Ziemi Łódzkiej. Do Żdżar są ponad dwa kilometry. Do Nowego Miasta nad Pilicą około dwunastu, a do samej rzeki Pilicy niecałe trzy kilometry. Z kolei do najbliższego większego miasta – Rawy Mazowieckiej blisko dwadzieścia dwa kilometry. Zawitkowscy przybyli do wsi w drugiej połowie dziewiętnastego wieku. Na pewno po 1864 roku, ale dokładnej daty nie sposób ustalić. Równie trudno określić skąd przybyli. Prawdopodobnie gdzieś z okolic Białegostoku ze wsi Zawisty, ale równie dobrze mogła to być zupełnie inna miejscowość. Czas wszystko zaciera. Jedynym pewnikiem jest, że Zawitkowscy na początku XX wieku mieszkali już w Wale.

J. Zawitkowski, Przednówek, http://mateusz.pl/goscie/bpjz/

Rozdział I

Pierwszym Zawitkowskim w Wale był Błażej – prapradziadek bohatera naszej książki. Gospodarzył na trzydziestu morgach, co dziś odpowiada około szesnastu hektarom. Po nim gospodarstwo przejął Jan, który przekazał je Franciszkowi, a ten z kolei Bronisławowi – ojcu Józefa Zawitkowskiego. Franciszek, dziadek Józefa Zawitkowskiego, miał trzy żony. Pierwsza Józefa pochodziła z Pelinowa, a jej panieńskie nazwisko brzmiało Stępniak. To właśnie w Pelinowie w czasie I Wojny Światowej musieli się ukrywać i tam też spędził swoje dzieciństwo Bronisław, ojciec naszego bohatera. Józefa po zakończeniu wojny nie powróciła z najbliższymi do Wału, gdyż zmarła i została pochowana na cmentarzu w Lubanii. Druga żona, Maria z Robakiewiczów, pochodziła z Mysiakowca i zmarła w czasie porodu. Ostatnia żona, Józefa, kiedy wychodziła za Franciszka była już wdową. Nie mieli dzieci. Zmarła dziewięć miesięcy po Franciszku w grudniu 1960 roku. „Była to kobieta bardzo religijna – wspomina siostra Józefa Zawitkowskiego, Anna Kwaśniak. – Była bardzo dobra zarówno dla nas, wnuków, jak i dla dzieci dziadka Franciszka”. Dom, w którym urodził się przyszły biskup łowicki składał się z kuchni z piecem do pieczenia chleba, dużej komory, pokoiku dziadka Franciszka, sieni i dużego pokoju z piecem kaflowym. Przed II Wojną Światową w tym pokoju była klasa szkolna, a po wojnie pokój przypadł Józiowi, jego rodzicom i rodzeństwu: Ani, Stasiowi, Jankowi i najmłodszej Zosi. „W okiennicach mego starego domu były dwa serduszka. Dziadziuś zamykał okiennice na noc, aby zimą było cieplej. Za to rano przez serduszka wchodził radosny wschód słońca i widać było nowy dzień i nowy świat” – wspomina Józef Zawitkowski. Po drugiej stronie drogi był sad, a w nim stare grusze, jabłonie, aleja słonecznikowa, czterdzieści dziadkowych uli, stary kasztan z gniazdem bocianim. Józefa Zawitkowskiego zawsze zachwycało to miejsce. Dzisiejszy Wał, a ten sprzed osiemdziesięciu lat, w niczym siebie nie przypominają. „Pamiętam biedne zabudowania – wspomina Józef Zawitkowski. – Zwykle to była izba, sień, a po prawej stronie komórka dla krowiny, a u bogatych dla konia. Krowina była żywicielką rodziny. Bieda była śmiertelna. Ludzie umierali na suchoty. Pamiętam taką ładną pannę u Babisów. W maju ubrała się strojnie i długo patrzyła na drogę wioskową. Dziadek chyba wtedy zapłakał i powiedział: „Mańka Babisowa już patrzy na księżowską oborę, mój Boże!” A to znaczyło, że patrzyła na cmentarz, który był za zabudowaniami proboszczowymi w Żdżarach”. Jedno z najwcześniejszych wspomnień, wtedy sześcio–siedmioletniego Józia, dotyczy wygrzebywania przez sąsiadów, którzy przed wojną służyli w dworze w Domaniewicach, dopiero co zasadzonych kartofli. Były świeże i można je było ugotować i zjeść. „Dziadek nie krzyczał na nich. Wiedział, że to z biedy. Następnego dnia w rozgrzebanych redlinach wsadził nowe sadzeniaki”.

Rodzinny dom

Bieda była tak wielka, że dzieci łapały nawet wróble, aby ich matki miały z czego ugotować zupę. Józio, który biegał z nimi, też chciał się tego nauczyć. „Jesienią nauczyli mnie wchodzić na olszyny przy rowie i powiedzieli, że jak usiądzie na tobie wróbel, to masz go złapać i wsadzić do kieszeni. Złapałem dwa, ale oddałem im. Opowiedziałem później moje przygody dziadkowi. Powiedział mi: „Nie łap wróbelków, bo jak to są dzieci, to mama płacze, a gdy złapiesz mamę, to dzieci płaczą”. „Dziadziuś, nie będę łapał wróbelków” – odpowiedziałem”.

1) Najbliżsi Ojciec Józefa Bronisław miał czworo rodzeństwa. Siostry: Stanisławę i Weronikę oraz dwóch braci: Bolka i Antosia. Pierwotnie gospodarstwo miał przejąć najmłodszy Antoś, ale zmarł na tyfus w wieku zaledwie trzynastu lat. Z kolei Bolek miał duszę zawadiaki. Jako kawaler konkurował o względy jednej panny z innymi chłopakami z okolicy. Doszło nawet do tego, że strzelali do siebie. Bolek zmarł jednak nie od kuli, ale z powodu przeziębienia. Pojawiło się zapalenie płuc, które skończyło się tragicznie. Na gospodarstwie więc został Bronek. Stanisława, na którą wszyscy wołali Stasia, wyszła za mąż za Stanisława Skrętowskiego, którego wszyscy ze wsi nazywali Rojkiem – najwyższego chłopaka w całej parafii, który zimą wkładał buty filcowe, gruby kożuch z wielkim kołnierzem kupiony w Garwolinie i baranią czapkę. To on został później ojcem chrzestnym naszego bohatera. Józef Zawitkowski wspomina go bardzo dobrze: „Lubiłem go, bo jak brał chrześniaka na ręce, to mi się zdawało, że widzę cały świat. Jeszcze więcej kochałem go za to, że w maju wołał mnie na czereśnie. Podsadzał mnie wysoko i kazał rwać. Najadłem się tak dużo, że aż bolał mnie brzuch, a w kieszenie narwałem dla mamy i dziadka”. Druga siostra ojca – Weronika była, w zgodnej opinii, najładniejszą panną we wsi. Ale nie tylko jej uroda i piękny głos – śpiewała w chórze – decydowały o jej wyjątkowości. Była też bardzo pobożna i pracowita. Podobno nikt tak szybko jak ona nie potrafił zebrać snopka za kosiarzem, związać i dostawić do mendla. Jeszcze przed wojną przeniosła się do Warszawy i mieszkała na Nowym Świecie naprzeciwko Kościoła Świętego Krzyża. Tam też poznała swojego męża Władysława Dąbrowskiego – cukiernika, który pracował w fabryce czekolady u Wedla. No i został nam na deser Bronisław Zawitkowski. Młody, przystojny kawaler podobał się dziewczynom. Urodził się w 1912 roku. W 1931 roku w wieku dziewiętnastu lat, został powołany do wojska. Czynną służbę odbywał w Skierniewicach na poligonie w Raduczu. Służył w plutonie łączności, gdzie zdobył podstawową

Rozdział I

wiedzę o prądzie, katodach, anodach, o budowie słuchawki i mikrofonu. Strasznie się mądrzył tą wiedzą i przechwalał się wśród chłopów w Wale, którzy co prawda gdzieś tam słyszeli, że coś takiego jak prąd, telefon czy radio istnieją, ale nigdy niczego podobnego nie widzieli na oczy i wpatrywali się w Bronka, niczym w proroka. Bronek bardzo lubił siatkówkę. Grał nawet w wojskowej drużynie reprezentacyjnej i to on uczył później małego Józia, jak zagrywać do ścięcia. Bronek szybko zyskał sympatię przełożonych w wojsku i często dostawał na niedzielę przepustki, aby móc odwiedzić rodziców i narzeczoną. Miał w jednostce rower i to właśnie na tym rowerze z drewnianymi obręczami i czerwonymi oponami jechał czterdzieści pięć kilometrów w jedną stronę i czterdzieści pięć kilometrów z powrotem, gdyż tyle właśnie dzieli Raducz od Wału. Początkowo w ramach podziękowań Bronek przywoził dowódcy mięso, ale dowódca nie chciał świniny. Chciał natomiast miód, więc dziadek Franciszek regularnie miód dla niego przygotowywał. Dowódca dawał Bronkowi nawet zwolnienia na całe żniwa, ale wtedy wałówka musiała być znacząco większa. Gdy nie mógł przyjechać, pisał listy. Kiedyś mały Józio znalazł listy ojca pisane do mamy. Listy zawinięte czerwoną wstążeczką były pieczołowicie przechowywane w dolnej szufladzie rodzinnej szafy. Z tego potajemnego czytania listów w pamięci biskupa Zawitkowskiego został jedynie staranny i uroczysty styl pisma ojca i początek jednego z listów: „Kochana Marysiu! W pierwszych słowach mojego listu pozdrawiam Cię serdecznie słowami: Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus! Następnie pozdrawiam Twoich rodziców. Zapytuję też uprzejmie o Ich zdrowie”. Później były wyznania miłości, ale ksiądz biskup zapewnia, że dalej nie czytał, bo to jest grzech czytać cudze listy. Początkowo ojciec Bronka, a dziadek naszego bohatera, Franciszek chciał, aby syn ożenił się z Emilią Wencel z pobliskiej Roszkowej Woli. Jej rodzina miała młyn przy starym korycie Pilicy. Podobno tam właśnie urodziła się bł. Franciszka Siedliska, założycielka zgromadzenia Sióstr Najświętszej Rodziny z Nazaretu – Nazaretanek, której rodzina przeniosła się później do Żdżar, a młyn z posiadłością kupili właśnie Wencelowie. Franciszek marzył sobie, że jego syn odziedziczy młyn z posiadłościami. Z marzeń nic nie wyszło, gdyż serce Bronka biło w zupełnie inną stronę. Spoglądał on w kierunku Rudek, gdzie mieszkała Marysia Skrętowska, która była od niego o ponad cztery lata młodsza (urodziła się w 1917 roku). Jej ojciec – Józef – nosił krzyż w procesjach. Każdego roku odbywał też pielgrzymkę do Częstochowy. Józef Zawitkowski z uznaniem mówi o dziadku: „Jak on potrafił się modlić!” Józef Skrętowski nadał córce imię Maria na cześć Matki Boskiej Częstochowskiej, choć imieniny obchodziła Marysia drugiego lutego, w święto Matki Bożej Gromnicznej.

Rodzinny dom

Bronek Zawitkowski nie był jedynym chłopakiem, który starał się o rękę Marysi, ale to właśnie jego oświadczyny zostały przyjęte. W rodzinnie do dziś zachowało się wspomnienie tamtego wydarzenia: „Bronek wyszykował elegancki wóz. Deski wozu były wymalowane na jasny brąz. Okucia wygodne do wsiadania. Dwa siedzenia wybite cielęcą skórą. Do wozu zaprzężone były dwie kasztanki, w uprzęży z mosiężnymi okuciami. Tak Bronek jechał w zaloty do Marysi Skrętowskiej w Rutkach”. Nie tylko Maria rada była Bronkowi. Również jej rodzice cieszyli się z takiego zięcia, ale zanim zapadła ostateczna decyzja, Józef Skrętowski wziął córkę i jej narzeczonego do Częstochowy, aby pokazać ich Matce Boskiej i Ją zapytać, czy akceptuje ten związek. Co ciekawe, że zaraz po ślubie Józef ponownie pojechał do Częstochowy, tym razem z nowożeńcami, aby prosić Matkę Boską o opiekę nad nimi, a mama Marii – Zofia podarowała córce haftowane obrusy i poduszki, bielonkę oraz wełniak na bordowym tle. Jakie prezenty dostali od rodziców Bronka, tego nie wiemy. W dzień ślubu padał deszcz. Była niedziela, gdyż w tamtych czasach jedynie w ten dzień udzielano ślubów. Kasztanki były w uroczystej uprzęży. Wóz odszykowano z brązowymi deskami, czarnym okuciem i czarnymi listwami. Woźnicami byli dwaj teściowie: Józef Skrętowski i Franciszek Zawitkowski. Starszą druhną była Hela Kulczycka, a starszym drużbą brat Marysi, Pietrek. Przy głównym ołtarzu kościoła w Żdżarach ślubu udzielał ksiądz proboszcz Wojciech Bryndza, a przy bocznych ołtarzach msze święte sprawowali przyjaciele Bronka z czasów ministranckich. Przy ołtarzu świętej Anny – ksiądz Władysław Kieszek, a przy ołtarzu świętego Józefa, ojciec Florian Stępniak (dziś błogosławiony męczennik – kapucyn). Młodzi zamieszkali w Wale. Nic nie wiemy, jak wyglądały pierwsze miesiące małżeństwa. Możemy tylko się domyślać. Byli młodzi, zakochani i… zapracowani, bo pracy na wsi nigdy nie brakowało. Zapewne byli szczęśliwi, bo Marysia szybko zaszła w ciążę i z utęsknieniem oczekiwali narodzin pierwszego dziecka. Na świat przyszedł chłopiec, któremu nadano imię Edward. Niestety, żył tylko dziewięć dni. Na początku 1938 roku Marysia ponownie była przy nadziei. Tym razem nie obyło się bez obaw o zdrowie i życie dziecka. Zapewne w najśmielszych snach rodzice nie wyobrażali sobie, że ich syn zostanie kiedyś biskupem, a jego kazań będzie słuchała cała Polska. Józef Zawitkowski zawitał na świat 23 listopada 1938 roku w nocy. Poród odebrała żona kościelnego ze Żdżar, pani Wójcikowa. Pierwotnie chrzest miał się odbyć w Boże Narodzenie. Chrzestną miała być Weronika – siostra Bronka, a chrzestnym Władek – najstarszy brat Marysi. Niestety, maleńki Józio był bardzo słaby: Przyszła noc, kiedy wydawało się, że dziecko umiera. Nie było na co czekać. Dziadek Franciszek pojechał do Żdżar budzić księdza, a ojciec pobiegł prosić Annę Mulik z Jurów, która była córką najstarszej siostra Franciszka i szwagra, Stanisława Skrętowskiego,

Rozdział I

aby byli chrzestnymi. Dziecko opatulono i zawieziono do kościoła w Żdżarach, gdzie czekał już ksiądz Wojciech Bryndza. W czasie chrztu było bardzo ciche, nie płakało, ale możliwe, że po prostu nie miało sił. Rodzice byli przekonani, że umiera. Po chrzcie stan zdrowia dziecka niespodziewanie się poprawił. Następnego dnia mama i chrzestna opatuliły grubo niemowlę i zawiozły wozem konnym do Nowego Miasta nad Pilicą do ojców kapucynów, aby wpisać je w pasek świętego Franciszka. Pasek był malutki i miał trzy węzełki. Gdy Józio podrósł, dziadek wytłumaczył mu, że te trzy węzełki oznaczają: ubóstwo, czystość i posłuszeństwo. Jeśli jesteśmy przy dniu urodzin, to wypada zaznaczyć, że Józef Zawitkowski urodził się w dniu, któremu patronują św. Kolumban i św. Klemens, papież i męczennik. Jednak żaden z tych świętych nie wpłynął w szczególny sposób na nowo narodzone dziecko. Spójrzmy tymczasem na dzień poprzedzający urodziny, na 22 listopada, którego patronką jest święta Cecylia, orędująca w niebie za muzyką kościelną. Nie będzie z naszej strony przesadą, jeśli powiemy, że choć Józef Zawitkowski spóźnił się jeden dzień, to święta Cecylia postanowiła zaopiekować się nim i obdarzyć swoim wstawiennictwem. Gdy wybuchła wojna, Józio miał dziesięć miesięcy. Jego ojciec, w ramach mobilizacji, został powołany przez Skierniewice do Armii Poznań. Stacjonował w Kcynii. Do domu dochodziły przeróżne nowiny, przeważnie smutne. Reagowano na nie płaczem i modlitwą. Wreszcie przyszła informacja, że Armia Poznań została rozbita pod Sochaczewem, a Bronek jest w niewoli na stadionie w Żyrardowie. Plotka głosiła, że zwalniają cywili. Siostra Bronka, Weronka, namówiła Józefa Skrętowskiego, aby niezwłocznie wyruszyli do Żyrardowa z cywilnymi ubraniami, a nuż uda się je jakoś przemycić i uwolnić Bronka. Wyruszyli drogą przez Regnów, Babsk, Radziejowice aż w końcu dotarli do Żyrardowa. Na stadionie były tysiące więźniów. Wzdłuż ogrodzenia chodzili niemieccy strażnicy. Wreszcie udało się w tłumie wypatrzeć Bronka. Zbliżył się do ogrodzenia i spytał, czy mają cywilne ubranie? Gdy strażnik odszedł na kilkanaście kroków od nich, podali mu je niezwłocznie. Kiedy Niemiec powrócił, Maria pokazała mu malutkiego Józia, a ten pozwolił Bronkowi się przebrać i przejść przez druty kolczaste. Gdy Bronek był już na wozie, jego żona z dzieckiem na ręku podbiegła do Niemca, aby mu podziękować. Nie znała ani jednego słowa po niemiecku, więc tylko się rozpłakała, pokazała jeszcze raz dziecko i ukłoniła się. Niemiec zrozumiał wszystko bez słów i gestem dał do zrozumienia, żeby szybko odjechali. Zaczęły się lata okupacji. Do Wału zjechała się rodzina z Warszawy. Przybyła Weronika z mężem, synem Tadeuszem i dwiema córkami. Pojawiły się kolejne osoby. Łącznie pod jednym dachem mieszkało siedemnaście osób. Trudno sobie wyobrazić, jak udało się wszystkich wyżywić i przetrwać ten trudny okres. Wszyscy

Rodzinny dom

wzięli się do roboty. Bronek nocami, po kryjomu, mełł zboże na śrutowniku. Mąka była gruba, ale chleb razowy wszystkim smakował. Dziadek Franciszek miał dużą pasiekę, więc był i cukier, i miód. Były krowy – było więc mleko. Były kury, króliki. Świnie i krowy były kolczykowane, ale Bronek był ekspertem w przekładaniu kolczyków młodszym świniom, a dorosłe prosiaki po nocach szły na kiełbasę i słoninę. „Nie słyszałem, żeby się kiedykolwiek ktoś w domu kłócił – wspomina ten okres biskup Zawitkowski. – Ale w wigilię wszyscy sobie popłakali”. Dziadek Franciszek nakazał, aby nikt nie próżnował w długie zimowe wieczory. Choć nie było nafty, to wszyscy siedzieli przy karbidówce, która dawała mocniejsze światło niż lampa naftowa, ale śmierdziała karbidem. Józef Zawitkowski tak wspomina tamte wieczory: „Ciocia Weronka robiła chustki, mama bawiła moją młodszą siostrę Anię (urodzoną w 1942 roku), babcia Józia przędła len na płótno, stryj Antoś z tatą grali w szachy, a wujek Tadek czytał wszystkim książki. Stąd ja w szkole znałem: ‘Quo vadis’, ‘Krzyżaków’, ‘Trylogię’, ‘Starą Baśń’, ‘Chatę za wsią’, ‘Szarą wilczycę’. Te wszystkie książki gdzieś zapisały się w mojej głowie”. Sierpień 1944 roku był dla wszystkich przybyłych z Warszawy tragiczny. Gdy wyszło się za zabudowania gospodarstwa w dzień widać było wielką chmurę dymu, a w nocy czerwone niebo. Józef Zawitkowski wciąż pamięta, jak jego stryj Michał klęczał na ziemi, ręce wznosił do nieba i płakał. „Nie wiem, czy ubliżał Panu Bogu, czy skarżył się jako wygnaniec – wspomina. – W pewnym momencie powiedział do mnie: „Józiu, tam był mój dom! Spaliło się wszystko!” Trwała wojna, ale dla małego Józia był to czas beztroskiej zabawy, bo najbliżsi dbali, aby mógł po prostu być dzieckiem i mógł się bawić. Chodzić nauczył się dzięki podwórkowemu psu, na którego wszyscy wołali Lewek. Lewek lubił Józia i często przychodził, aby go polizać. Ale nie podobało się to mamie dziecka, która psa odganiała. Zwierzęciu to jednak nie przeszkadzało i radośnie merdało ogonem. Ten właśnie ogon tak zaintrygował Józia, że złapał go i trzymając się psiego ogona wykonał kilka pierwszych w życiu kroków. Dziś ze śmiechem mówi: „Tak już człowiekowi zostało – pieskie życie!” Józia nie zawsze łatwo było uśpić, ale na to miał sposób dziadek Franciszek. Brał malca na ręce i śpiewał mu: „A lulu, mój ty lulu, mój maluśki Karólu, a dziadek na stodole woła babę w pole”. Piosenka nie miała żadnego sensu, ale sprowadzała natychmiastowy sen na dziecko.

Rozdział I

Józio miał również swój wymyślony język. Jego ulubioną zabawką był młotek, którym walił w kamień przed domem. Gdy domagał się, żeby mu dać młotek wołał: „kuj kuj ci.” Miało to znaczyć, żeby mu dać to, co robi, kuj, kuj ci – czyli wiele razy. Gdy chciał jechać z dziadkiem wozem, wołał: kat kat ci. Jechać znaczyło kat kat, ale długo i daleko znaczyło ci. Józio szczególnie lubił przyglądać się, jak ćwiczyli strażacy. W czasie okupacji upadła straż dworska w Żdżarach. Dziadek Franciszek, za wiedzą i zgodą powiatu, gorliwie przejął inwentarz żdżarskiej straży i przewiózł do Wału. Dachy zabudowań chłopskich kryte były słomą, więc pożary wybuchały dość często. Nawet wyglądające niewinnie lekkie burze, mogły stanowić śmiertelne zagrożenie. Józef Zawitkowski tak wspomina: „Burz i pożarów bardzo się bałem, ale jak strażacy szli w Wielkanoc do kościoła, to nie mogłem się napatrzeć. Stąd też moja pierwsza katecheza o zmartwychwstaniu, którą usłyszałem od mamy: – Zobacz, tam w grobie leży Pan Jezus, a tata pilnuje Pana Jezusa – powiedziała mama. – Dlaczego Go pilnuje? – Żeby go nie wykradli. – A On będzie żył? – dopytywałem się dalej. – Tak, jutro Zmartwychwstanie. Będzie procesja z chorągwiami, strażakami i orkiestrą, a dziadziuś będzie prowadził księdza, bo ksiądz będzie dźwigał Pana Jezusa. Tę katechezę o zmartwychwstaniu dopełnił mi, w któreś Boże Ciało – tata. Wziął mnie na barana i powiedział: – Józiu, zobacz, dziadziuś prowadzi księdza. – A dlaczego go prowadzi? – spytałem. – Bo ksiądz dźwiga Pana Jezusa. – A ciężki ten Pan Jezus? – nie ustawałem z pytaniami. – Ciężki dziecko, bo dźwiga cały świat!”

2) Dziadek Franciszek O Franciszku Zawitkowskim powiedzieliśmy już sporo, ale ponieważ w życiu swojego wnuka był on postacią naprawdę wyjątkową, chcielibyśmy zatrzymać się na dłużej nad jego osobą. Józef Zawitkowski mówi o nim krótko: „To była moja miłość. To był mój idol”. Franciszek Zawitkowski był rolnikiem z krwi i kości. Kochał ziemię. Józef Zawitkowski z nostalgią wspomina: „Dziadek w workach przywoził ziarno do siewu. Worki rozstawiał wzdłuż pola. Rozwiązywał workom czupryny i poświęcał ziarno.

Rodzinny dom

Przepasywał się zgrzebną płachtą, nabierał siewnego zboża. Przeżegnał siebie i ziemię, i szedł prosto stopami znacząc, dokąd zasiane. Siał boso. Nie wypadało ziemi deptać butami, bo to rodzicielka i karmicielka. Za dziadkiem od razu zlatywały się wrony i dziobały zasiane ziarno, ale dziadek nie kazał ich odpędzać. „Starczy dla nas i dla ptaków” – mówił, a tacie kazał bronować, żeby przykryć ziarno. I chyba przez całe sianie dziadek się modlił. Nauczyłem się potem dziadkowej modlitwy: „Boże, z Twoich rąk żyjemy Choć naszemi pracujemy My Ci damy trud i poty Ty nam daj urodzaj złoty Święta ziemio, moja matko Przykryj to wrzucone ziarno Okryj je zimą przed mrozem, A wiosną niech wypuści źdźbło, A w żniwa niech przyniesie Plon stokrotny”. Po skończonej pracy – wspomina Józef Zawitkowski – dziadek klękał na polu, całował ziemię, czynił znak krzyża i mówił: „Reszta już w rękach Matki Boskiej Siewnej.” Franciszek musiał być dobrym gospodarzem, a Matka Boska musiała mu błogosławić, bo uprawiana przez niego ziemia przynosiła dobre plony i jak wspomina Anna Kwaśniak, młodsza siostra Józefa: „W domu zawsze było co jeść. Dziadek o wszystko potrafił zadbać”. Franciszek Zawitkowski często opowiadał o bitwie pod Radzyminem w 1920 roku. Choć sam osobiście w niej nie brał udziału, po latach wielokrotnie opowiadał: „Szli wtedy na śmierć i życie na bagnety! I do przodu… Matka Boska tej nocy nas wszystkich ocaliła. Niestety, droga dla wielu się skończyła”. Opowiadał tak sugestywnie, że wnuki długi czas były przekonane, że osobiście tam walczył. Gdy wojna z bolszewikami się skończyła, dziedzic, pan Łockowski, wysłał go do Poznania, aby nauczył się pszczelarstwa. Wrócił nie tylko z wiedzą, ale i z wielką miłością do pszczół. Z gorliwością zajmował się pasieką dziedzica, ale szybko założył w sadzie również swoją własną, którą systematycznie rozwijał. Zarówno Józef Zawitkowski, jak i Ania Kwaśniak zapamiętali, jak dziadek w upalne dni żniw, gdy wracał zmęczony z pola, brał worek ze słomą z wozu pod głowę, kładł się przy ulach i zasypiał. Żadna pszczoła go nie ukąsiła. Raz w roku pani Góralowa przyprowadzała klasę do Franciszka, aby dzieciakom opowiadał o życiu pszczół. Później przynosił ramkę z miodem, kręcił w centerfudze

Rozdział I

i napełniał talerz miodem. Dzieciaki dostawały kromkę chleba, którą zanurzały w miodzie i zajadały ze smakiem. Miód przeznaczony był dla rodziny, znajomych i gości. Rozdawany był również chorym jako lekarstwo. Wielkim świętem, szczególnie dla dzieci, było wytapianie wosku. Wszystkie kuchenne garnki były wówczas w obrocie. Bałaganu było przy tym co nie miara, gdyż czynność tę trzeba było powtórzyć dwukrotnie, aż można go było przecedzić przez gęste płótno, tak aby była całkowicie czysty. W długie zimowe wieczory zaczynała się produkcja świec. Płynny wosk wlewano do blaszanej formy w kształcie rurki, przez środek której przebiegał knot ukręcony z wełny. Następnego dnia, gdy wosk zastygł, formę wkładano do gorącej wody, aby wosk oddzielił się od metalowej formy, przekręcano formę grubym końcem w dół i wysuwała się z niego gotowa świeca. Czyszczono ją i jeśli miała być ofiarowana na kościelny ołtarz, naklejano na nią obrazek. Taką świecę, domowej roboty, miał również Józef Zawitkowski podczas swoich święceń kapłańskich. Robiono również malutkie świeczki do kandelabrów, które oświetlały Najświętszy Sakrament. „Te świece mówiły, czasem płakały, czasem aż skakały z radości, a w całym kościele pachniało leśnym woskiem – wspomina Józef Zawitkowski. – Widziałem czasem jak dziadek był wpatrzony w Najświętszy Sakrament i nie wiedziałem wtedy, czy to świece płaczą czy dziadziuś?” Franciszek Zawitkowski ze wspomnień wnuków wyłania się jako człowiek spokojny, troskliwy i opanowany, a jednak miały miejsce i takie sytuacje, kiedy wpadał w dziki szał. Pierwsza wydarzyła się na początku lat pięćdziesiątych, kiedy milicjant zaczął strzelać do gołębi. Franciszek kochał gołębie nie mniej niż pszczoły. Miał ich co najmniej kilkadziesiąt, a większość z nich była rasowa. Franciszek był im w stanie wybaczyć wszystko, nawet kiedy darły pazurami słomiany dach. Dlaczego PRL-owski milicjant zaczął do nich strzelać, tego nie sposób ustalić. Odgłos wystrzału spowodował, że ptaki zerwały się do lotu, jednak jeden z nich, rasowa gołębica, spadła z dachu postrzelona i w agonalnych skurczach trzepotała skrzydłami po ziemi. Gdy zobaczył to Franciszek, złapał widły i z wściekłością rzucił się na oprawcę. W ostatniej chwili zatrzymał go syn Bronek i zaczął uspokajać: „Tato! Dajcie spokój!”. Franciszek cały trząsł się z wściekłości i zaczął przeklinać milicjanta: „Ty psie mięso, ty byczy ogonie, orczyku złamany, kobyli synu!” Franciszek miał niepowtarzalny sposób przeklinania. Milicjant widząc wściekłość Franciszka wsiadł na rower i uciekł w te pędy. Druga podobna sytuacja miała miejsce, gdy w czasie żniw podczas zwożenia snopków, przyjechał do niego peperowiec i zaczął krzyczeć, dlaczego jeszcze nie odwiózł obowiązkowych dostaw zboża.

Rodzinny dom

– Dlaczego obywatel nie spełnia obowiązku wobec państwa – darł się partyjniak. Franciszek zacisnął zęby. – Bo wy jesteście kułak, obywatelu! – wydzierał się dalej. – Wy sprzeciwiacie się władzy ludowej, a za opór władzy ludowej siedzi się w więzieniu. „Wszystko by dziadek darował, ale że go „komuch” nazwał „kułakiem”, tego nie mógł darować – wspomina zajście Józef Zawitkowski. – Skoczył z wozu z widłami i na komucha. Znów powstrzymał go tata”. „Piękne było życie, gdy nasz dziadek żył. Nigdy nam niczego nie brakowało, w domu zawsze był dostatek – wspomina Anna Kwaśniak, siostra Józefa. – Chodził do rosyjskiej szkoły, znał język rosyjski, ale był człowiekiem mądrym, dobrym i bardzo pracowitym. To były takie czasy, gdy trzeba było wszystko zrobić pługiem i motyką. Nasz tata był inny, bardziej postępowy. Kupił skibowiec i siewnik. On powinien być inżynierem”. Franciszek był twardym człowiekiem, który radził sobie w każdej sytuacji. „Tylko raz widziałem go, gdy płakał jak dziecko – wspomina Józef Zawitkowski. – Było to po pogrzebie mamy. Strażacki wóz przykryty był kirem. Na podwórku dziadek zsiadł z kozła, podszedł do kasztanek i płakał jak dziecko. „Oddałyście swojej pani ostatnią przysługę. Nie mamy już pani!” – zawodził. Na zakończenie opowieści o Franciszku, chcielibyśmy przywołać obszerne wspomnienia biskupa Zawitkowskiego z jego ostatniego spotkania z dziadkiem: „Było to w wigilię 1959 roku. Byłem już diakonem. Diakonom wolno było w ostatnie święta przed święceniami wyjechać z seminarium do domu. O, jak dobrze było w domu. Tylko mamy nie było. Młodsze siostry: Ania i Zosia ubrały choinkę. W domu pachniało wigilią, którą przygotowała babcia Skrętowska. Stasio i Janek na ślizgawce wyglądali pierwszej gwiazdki. Gdy wigilia się zaczęła, wszyscy byliśmy tacy uroczyści. Ja w sutannie, komży i stule. Dziadziuś w garniturze, babcia w sukience kwiatowej z szydełkowym kołnierzykiem, w białej pokrochmalonej chustce. Tata zaintonował kolędę: ‘Wśród nocnej ciszy’. Gdy ją odśpiewaliśmy, odczytałem ewangelię: ‘Wyszedł dekret za czasów cezara Augusta…’, a następnie poświęciłem opłatki. Pierwszy poświęcony opłatek wziął dziadziuś i rozpoczął dziwną mowę: ‘Dzieci moje! Józiu kochany! To już moja z wami ostatnia Wigilia. Chciałbym doczekać, jak Józio będzie księdzem, bym mu służył do mszy świętej, ale pewnie nie doczekam’. Przytuliłem dziadka, a on składał życzenia wszystkim po kolei: ‘Babciu Skrętowska, bądź matką tym sierotom. Bronek, dobrze, że się nie ożeniłeś, bądź dla dzieci i ojcem i matką. A ty Stasiu bądź gospodarzem!’ Dziadek bardzo lubił Stasia. Nie miał on chęci do szkoły, ale gdy dziadek woził obornik na pole, to Stasio mówił: „Dziadziuś, wiesz, jak mi ten obornik pachnie?”

Rozdział I

W czasie wieczerzy, dziadek zadał mi w pewnym momencie dziwne pytanie: – Józiu, ty już w maju będziesz księdzem. Chciałbym ci kupić prezent. Powiedz mi, ile kosztuje taki mały samochodzik? – Dziadziuś! – Bo gdybym sprzedał moje czterdzieści uli, to może by starczyło, a ule i tak trzeba sprzedać, bo Bronek boi się pszczół. – Dziadziuś! Uli nie sprzedawaj, bo i tak na samochód nie starczy, a ty bądź długo zdrów i z nami. Po wieczerzy dziadek poszedł do swojego pokoiku. Usiadł na swoim krzesełku w garniturze, zgasił lampę naftową i przesuwał wyschniętymi palcami paciorki czarnego różańca, który wytarł do białości. Przed wyjściem na Pasterkę poszedłem pożegnać dziadziusia. – Dziadziuś kochany, za kogo ty się tak długo modlisz? – zapytałem. – Najpierw dziecko to za ciebie, Józiu kochany, potem za nich wszystkich. Mój Boże! Że też nie pękło mi wtedy serce. Zostało tylko pytanie, dlaczego dziadziuś powiedział, że to już jego ostatnia z nami Wigilia. Czy to człowiek wie, kiedy umrze? Nie wie, ale na pewno czuje. W marcu 1960 roku odwiedził mnie w seminarium tata. Powiedział przez łzy: „Józku, dziadziuś nam odchodzi. Był u niego ksiądz. Dziadziuś prosił o woskową gromnicę. Był spokojny, modlił się”. Franciszek Zawitkowski zmarł 25 marca w dzień Zwiastowania Matce Bożej w wieku 86 lat. Pochowany został ze swoim wymodlonym do białości różańcem, na żdżarskim cmentarzu, przy kanoniku Tyszce. Wtedy też Józef Zawitkowski dowiedział się, że w lutym, w jasny słoneczny dzień, niespodziewanie w pokoiku Franciszka Zawitkowskiego pojawiła się pszczoła. Był on już słaby, kiedy ją zauważył powiedział: „Przyleciała się ze mną pożegnać”.

3) Pierwsza Komunia Święta Po 1945 roku wróciły do Żdżar nazaretanki. W okresie letnim prowadziły dla dzieci przedszkole, aby rodzice mogli skupić się na pracy w polu. Józef Zawitkowski wspomina: „Dla mnie, dziecka, siostry to były takie dziwne panie. Ubierały się inaczej, a najdziwniejsze były wtedy, gdy wracały od Komunii Świętej i opuszczały na twarz czarne, tiulowe zasłony. Bałem się, że któraś się przewróci, bo nic nie widzi przez tę zasłonkę. Za to nasza przedszkolanka, siostra Donata, miała śliczną karbowaną kryzę. To był bardzo elegancki strój. Siostra opowiadała nam bajki. Mówiła o Panu Jezusie. Prowadzała nas do parku, na łąkę, ale wszystkie dzieci czekały

Rodzinny dom

z niecierpliwością na drugie śniadanie, bo siostry dawały słodkie rogaliki i kakao, które było bardzo dobre, bo słodkie”. Józiowi spodobało się przedszkole, ale był ciekaw, jak wygląda szkoła. Niektóre dzieci chodziły do szkoły w Żdżarach, ale rodzice Józia tam nie posłali, gdyż bali się, że komunistyczna szkoła może namieszać dziecku w głowie. Pozwalali mu jednak chodzić ze starszymi dziećmi na katechizm do żdżarskiego kościoła. Nauka odbywała się w wakacje i chodziły na nią dzieci, które miały przystąpić do I Komunii Świętej. Dzieci ze wsi chodziły na spotkania w południe, gdy spędziły krowy z pola i wracały przed trzecią, żeby znowu wypędzić je na łąkę. „Lubiłem chodzić z chłopakami ze wsi na katechizm, bo ksiądz ładnie opowiadał, a organista uczył śpiewać – wspomina Józef Zawitkowski. – Nie umiałem jeszcze czytać, ale pamiętałem o czym ksiądz mówił. Ksiądz uczył odpowiedzi z katechizmu Filochowskiego systemem pamięciowym. Dzieci wielokrotnie powtarzały odpowiedzi. Powtarzałem i ja. Zapamiętałem wszystko”. Zaraz po wojnie, zgodnie z zaleceniem Piusa X, zaczęto dopuszczać do Komunii Świętej również młodsze dzieci, gdyż nie miały one jeszcze grzechu. Ksiądz proboszcz Ludwik Szepeta zauważył, że Józio bardzo dobrze zna odpowiedzi katechizmowe, dlatego przywołał jego mamę i zapytał: – Maryś, czy ty byś chciała, aby Józio przystąpił do I Komunii Świętej? – Księże proboszczu, ale on za mały, on jeszcze nie rozumie. – Masz karteczkę i w sobotę o dziesiątej rano przyjdź z Józiem na egzamin i zobaczysz, czy on coś rozumie i czy coś umie. Gdy wrócili z plebanii do domu, Maria Zawitkowska powtórzyła całą rozmowę z księdzem. Domownicy podnosili te same argumenty, że za mały, że nic jeszcze nie rozumie i nic nie umie. Jednak na wszelki wypadek ojciec Józia otworzył katechizm i zapytał syna: „Co to jest Kościół?”. Józef Zawitkowski tak wspomina tamten moment: „Ja to umiałem bardzo dobrze, bo dzieciaki dziesiątki razy to powtarzały. Odpowiedziałem: „Kościół jest to społeczeństwo ludzi, którzy mają jeden chrzest, wyznają jedną wiarę i są pod zwierzchnością papieża.” Dziadek wybuchnął płaczem, mama również i tylko tata spokojnie oświadczył: „No to niech idzie, tylko ubranka nie ma, bucików nie ma…”. Egzamin musiał być wielkim przeżyciem dla dziecka, gdyż pomimo upływu lat jest on wciąż żywy w pamięci biskupa. Wspomina: „Ksiądz siedział na takim dużym fotelu. Mama zdjęła chustkę, bo było gorąco i postawiła mnie obok. Ksiądz Szepeta poczęstował mnie cukierkiem. Mama powiedziała: – Włóż do kieszonki, potem zjesz. Na co ksiądz odpowiedział: – Nie, Maryś daj mu, niech teraz zje, żeby się nie bał.

Rozdział I

Połknąłem na raz, bo chciałem, żeby już się zaczęło. Ksiądz wziął mnie za rękę, a miał takie ciepłe ręce i takie gładkie, nie takie jak dziadziuś, co miał twarde, ale dobre. Podprowadził mnie do siebie i zapytał: – No to powiedz mi Józiu, co to są sakramenty święte? Umiałem, więc odpowiedziałem szybko: – Są to znaki widzialne, przez które otrzymujemy łaskę niewidzialną. Zdziwiła się mama, a ksiądz głaszcząc mnie po głowie z dumą powiedział: – No i widzisz Maryś, on wszystko wie i wszystko rozumie, więc 24 czerwca przystąpi do I Komunii Świętej. Ksiądz napisał na karteczce, że otrzymałem piątkę, a gdy dawał kartkę mojej mamie, zapytał ją: – Maryś, a czy ty byś chciała, żeby Józio został księdzem? Mama się wtedy rozpłakała. Ucałowała księdza w rękę. Spadły jej długie warkocze. Zarzuciła je sobie na plecy i nic nie mówiąc poszła ze mną do kościoła. Długo klęczała przed ołtarzem świętej Anny. Nie wiem, co mówiła potem Matce Bożej, ale już chyba z radości wycierała sobie oczy. Oj mama, mama! Tak mi to płakanie chyba po tobie zostało”. Msza Święta Pierwszokomunijna rozpoczęła się o godzinie 9-tej rano. Wedle ówczesnych norm dzieci musiały być na czczo. Józio ubrany był w krótkie spodnie, kamizelkę, a jego koszula miała charakterystyczny kołnierzyk Słowackiego. Przed kościołem dzieci zostały poświęcone przez księdza, a następnie pobłogosławione przez rodziców. Podchodziły do komunii pojedynczo, a za każdym z nich szli oboje rodzice. Gdy przyszła pora Józia, jego mama znów zaczęła płakać. Sam moment komunii również mocno wrył się w pamięć księdza biskupa: „Otworzyłem buzię, położyłem język na dolnej wardze, bo tak uczył ksiądz. Przyjąłem Komunię Świętą, którą połknąłem, bo wiedziałem, że nie można jej gryźć. Po mszy mama dała mi kawałek chleba, żebym nie był głodny. Ale ksiądz wraz z nazaretankami przygotowali nam niespodziankę. Siostry poprosiły dzieci do stołu. Przyszedł ksiądz proboszcz, odmówił modlitwę przed jedzeniem, a każde z nas ze smakiem zjadło dużego rogala ze słodkim kakao.” Były to czasy, kiedy pierwsza komunia nie była jeszcze wydarzeniem komercyjnym. Po poczęstunku były robione zdjęcia. Na jednym z nich został uwieczniony Józio wraz z rodzicami, dziadkiem Józefem Skrętowskim i proboszczem. Niestety zdjęcie to zaginęło. Gdy rodzina wracała do domu zaczął padać deszcz. Józef Zawitkowski wspomina: „Stanęliśmy pod lipą. Tata rozłożył parasol. Trzymałem mocno ciepłą rękę mamy owiniętą różańcem. Patrzyłem na jej buzię. Była uśmiechnięta, tylko po policzku spływała jej kropla deszczu. A może to była łza?”

Rodzinny dom

4) Szkoła w Rudkach Przyszedł wrzesień 1946 roku. W normalnych warunkach dzieci powinny iść do szkoły, szczególnie, że od sześciu lat o żadnej nauce i o żadnej szkole nie mogło być mowy. W Wale, Rudkach, Strzałach, Sańborzy i innych okolicznych wsiach dzieci było dużo, ale niestety nie było nauczycieli, i to dosłownie ani jednego. Józef Skrętowski zaprzągł wóz i pojechał do nazaretanek w Żdżarach z pytaniem, czy nie podjęłyby się nauczania dzieci w Rudkach. Siostry popatrzyły chwilę po sobie i zadały pytanie: – A jest tam szkoła? – Nie ma, ale jakaś izba się znajdzie. – Panie Józefie, my byśmy poszły, ale o tym musi zdecydować matka prowincjalna z Warszawy. Józef Skrętowski nie zastanawiając się ani przez chwilę, odpowiedział: – To ja jutro jadę do Warszawy. Tak jak powiedział, tak zrobił. Rano pojechał do Nowego Miasta nad Pilicą, a następnie kolejką do Warszawy na Plac Unii. Stamtąd już prosto na ulicę Czerniakowską, gdzie pod numerem 137 znajdował się i do dziś znajduje Dom Prowincjonalny Sióstr Nazaretanek. Józef Skrętowski musiał poczekać w rozmównicy. Po chwili wyszła do niego wysoka siostra. – Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus – powiedział na przywitanie, przyklęknął i pocałował siostrę w rękę. – To pewnie pan Skrętowski ze Żdżar? – Tak, proszę matki! – A pan głodny, bo taka długa podróż? – spytała siostra. – Bóg zapłać, ale ja najpierw powiem sprawę – odpowiedział Józef. Gdy usiedli, zaczął wyjaśniać cel wizyty. – Jaśnie wielebna matko! Jestem z parafii żdżarskiej. U nas we wsi lata po drodze tyle dzieci. Łobuzują, bo nie ma szkoły, nie ma ich kto uczyć! Niech nam matka da nauczycielkę. Ozłocimy ją. – Ale nie macie szkoły. – Matko, do stodoły pójdziemy, a izbę damy na szkołę. – A ze Żdżar do Rudek to, ile kilometrów? – No, będzie z pięć, ale przez łąki trochę krócej. – To jak tam dojedzie siostra? – Matko, przywieziemy, na rękach przyniesiemy, odwieziemy, żeby tylko matka dała nam nauczycielkę.

Rozdział I

Siostra pokiwała chwilę głową rozważając usłyszane słowa. – Panie Skrętowski, siostry mi mówiły, że pan jest bardzo pobożny, ale jeszcze więcej uparty, więc wiem, że pan nie ustąpi, a my jesteśmy po to, by pomagać rodzinom, aby uczyć dzieci, więc mamy tu wykształconą nauczycielkę z Moskwy, która dopiero co przyjechała z Wilna. Zapytam, czy zechce pójść do Rudek? Jeśli się zgodzi, to dam odpowiedź przez żdżarskie siostry. – Matko wielebna, po co czekać i robić siostrom kłopot. Proszę zapytać tę siostrę, a jak się zgodzi, to będziemy czekać, kiedy przyjedzie do Rudek. Siostra zostawiła Józefa samego i poszła porozmawiać. Wróciła po krótkiej chwili i z satysfakcją powiedziała: – Tak, panie Skrętowski. Siostra Miriam przyjedzie do Żdżar w niedzielę, a w poniedziałek pokażecie jej te wasze Rudki bez szkoły, gdzie ma uczyć. Józef Skrętowski wrócił do domu następnego dnia w czwartek i niezwłocznie puścił kartkę przez wieś, żeby wszyscy przyszli na zebranie, bo w poniedziałek przyjedzie siostra i zacznie uczyć. Zebranie było bardzo burzliwe. Dziś trudno już dokładnie ustalić jego przebieg, ale na koniec postanowiono, że z domu, z którego dziecko pójdzie do szkoły, gospodarz w kolejności wioskowych numerów przywiezie i po lekcjach odwiezie siostrę, gospodyni zaś przygotuje dla siostry obiad. Izbę do nauki użyczył w swoim domu Rafał Kocik, a w zamian za to rodzice każdego dziecka chodzącego do szkoły, zobowiązali się oddać mu dziesięć kilo żyta na rok. Miejsce na zatrzymanie się siostry wyznaczono w domu Józefa Skrętowskiego. W ten oto sposób, dziadek Skrętowski umożliwił Józiowi naukę w szkole i możliwość poznania siostry Miriam. Dziadkowie Skrętowscy, podobnie zresztą jak rodzice i dziadkowie Zawitkowscy byli przeciwni, aby Józio chodził do szkoły w Żdżarach, gdzie nie dość, że uczono języka rosyjskiego, to jeszcze nauczyciele nie chodzili do kościoła. W szkole w Rudkach dzieci modliły się, a siostra Miriam dbała o ich religijny rozwój. Dlatego, jak tylko szkoła ruszyła, babcia, Zofia Skrętowska, zadecydowała: „Ja Józia biorę do siebie!” Józef Zawitkowski tak wspomina tamte dni: „Dobrze mi było w Rudkach, ale ile ja się wypłakałem za mamą, za dziadziusiem Franciszkiem. Czekałem, kiedy będzie niedziela, to przyjedzie po mnie tata i lipową aleją pojedziemy do kościoła”. Oczywiście przyjazd siostry Miriam nie rozwiązał wszystkich problemów. Nie było książek, zeszytów, ołówków, stalówek, obsadek… Niczego. Siostra musiała wszystko sprowadzić. W jednej izbie uczyły się dwie grupy: młodsza i starsza. Codziennie sześć godzin. Nauka obejmowała pisanie, czytanie i liczenie. Po lekcjach był obiad. Gospodynie starały się, żeby nauczycielka miała jak najpożywniejsze jedzenie, dlatego niemal każdego dnia przygotowywały rosół. Siostra szybko zorientowała się, że poza rosołem kobiety ze wsi niewiele więcej potrafią

Rodzinny dom

ugotować, a piec potrafią jedynie chleb, dlatego siostra postanowiła zaraz po lekcjach zorganizować dla nich kurs gotowania. Dodatkowo uczyła je piec ciasta i ciastka. A przy okazji, stała się ich powierniczką i udzielała rad w wielu ważnych sprawach: w dbaniu o higienę, w opiece nad niemowlętami i w leczeniu dzieci. Niejedno dziecko, dzięki jej staraniom i pomocy jeszcze jednej nazaretanki, dyplomowanej pielęgniarki siostry Edwardy, udało się uratować. Siostra Miriam szybko dostrzegła, że dzieci często bywają głodne, niedożywione, a we włosach mają robaki. Każda mama dostała od siostry kawałek szarego mydła z poleceniem, aby codziennie myć nim włosy dzieci, a w sobotę wykąpać całych. Dzieciaki nienawidziły szarego mydła, bohater naszej książki również za nim nie przepadał. Jednak zdecydowanie gorsza od szarego mydła była duża strzykawka. Raz w miesiącu przyjeżdżała siostra Edwarda i każdemu dziecku robiła zastrzyk. Szczególnie zastrzyków bali się chłopcy, ale nie wypadało im było płakać, gdyż z boku patrzyły dziewczyny i śmiały się z tych, którzy płakali. Dodatkowo dzieci musiały codziennie pić tran. Podobnie jak dla innych, dla małego Józia był on czymś obrzydliwym, ale babcia Zofia Skrętowska powtarzała mu: „Zamknij oczy, od razu połknij i przegryź chlebem”. Siostra Miriam dążyła do poprawy życia wszystkich mieszkańców wsi, wychodząc z założenia, że jeśli poprawią się warunki życia w domach, to dzieci będą zdrowsze i lepiej będą się rozwijały. Z przerażeniem obserwowała, jak ludzie mieszkają obok zwierząt, jak zwały gnoju leżą przed domami, jak płoty się rozwalają, a dachy są dziurawe niczym sito. Wszystko przesiąknięte było brudem i smrodem. Zwołała więc zebranie całej wsi i wspólnie z mieszkańcami zdecydowali, że chłopi wywiozą niezwłocznie obornik na pole, zwierzęta zostaną odgrodzone od domów, a w każdą sobotę wszyscy będą kąpać się w balii, aby w niedzielę czystymi szli do kościoła. To była prawdziwa rewolucja w Rudkach. Chłopi z początku kręcili głowami, ale nikt nie odważył się sprzeciwić siostrze Miriam. Wkrótce okazało się, że nie jest to jeszcze koniec nowości. Tuż za wsią był kawałek ziemi, z którego mogli korzystać wszyscy, tak zwane „ogóły”. Siostra spytała sołtysa i gospodarzy, czyja jest ta ziemia. Odpowiedzieli, że niczyja. – Jak to niczyja? – zdziwiła się. – No nasza… – odpowiedzieli. – Wspólna. – Jeśli to jest nasza ziemia, to w takim razie na jesień trzeba ją zaorać i zacząć uprawiać – powiedziała stanowczo. – Tu posadzimy warzywa! Okazało się, że następnego roku warzywa wspaniale obrodziły. Siostra zebrała kobiety i wspólnie z nimi robiła przetwory z dyni, marchwi, buraków. Wtedy też uradzono, że dla dzieci na święta trzeba przygotować paczki, a dzieci przygotują

Rozdział I

jasełka. Józio niecierpliwie wyczekiwał, w jakiej roli obsadzi go siostra. Najpierw wybrała Helenę Zarębównę do roli Heroda, następnie Józię Kopciównę jako anioła. Władek Zaręba, Janek Skowronek i Marian Chudy zostali wybrani jako pasterze. Rola Matki Boskiej przypadła Marysi Kacprowej. – Siostro, a ja kim będę? – nie wytrzymał Józio. – Józuś, ty będziesz królem – odpowiedziała siostra. – Ale wiesz którym? – Nie wiem. – Tym czarnym! Przedstawienie okazało się ogromnym sukcesem, a dzieci zebrały potężne brawa. „Ja też miałem dużo braw – wspomina Józef Zawitkowski. – Siostra nauczyła mnie kilku sztuczek, więc jak wybiegł ten murzynek, to wszyscy bili brawo!” „Dobrze mi było w Rudkach” – powie po latach Józef Zawitkowski. Co prawda doskwierał mu brak rodziców i dziadka Franciszka, jednak rekompensował go wspólny czas zabawy z dziećmi. „Najlepiej było zimą – wspomina. – Babcia pozwalała mi chodzić na stawy na ślizgawkę. Ile ja butów zdarłem, aż tata się dziwił, że zelówki takie miękkie. Wujek Kacper zrobił mi deski podbite drutem, takie niby łyżwy, ale trzeba było mieć kij z gwoździem na końcu, żeby się nim popychać. Mama wtedy dziwiła się, czemu tak szybko moje porcięta w kroku się rwą”. W Rudkach Józio pobierał również pierwsze lekcje tańca. „W zapusty była zabawa w szkole – wspomina po latach. – Marysia Kacprowa uczyła mnie tańczyć na trzy i na cztery, ale niewiele z tego pojąłem. Bardzo się starałem, bo chciałem zatańczyć z Marysią Bigos, która była najładniejszą dziewczyną w szkole, jednak niewiele mi wychodziło. Najlepiej szedł mi taniec z Zosią Wiśnikową, ale o ten taniec były zazdrosne Jadzia Czerkówna i Gienia Jeleniówna”. W Rudkach Józef Zawitkowski spędził łącznie cztery lata. Kiedy był w czwartej klasie, komunistyczne władze powiatu zadecydowały, że siostra Miriam nie jest odpowiednią nauczycielką i na jej miejsce przysłały nową wychowawczynię. Siostra Miriam, z właściwą sobie energią, zajęła się rozbudową domu Sióstr Nazaretanek w Żdżarach. Odegrała również istotną rolę w procesie beatyfikacyjnym Matki Franciszki Siedliskiej. Do potwierdzenia jej świętości potrzebny był cud. W tym czasie, w Żdżarach, w styczniu 1952 roku zachorowała Marianna Rataj – matka siedmiorga dzieci. Powikłania przy porodzie najmłodszego dziecka poskutkowały zapaleniem otrzewnej. Chorą przewieziono ze szpitala do domu, bo nie chciała umierać z dala od swoich dzieci. Siostra Miriam położyła chorej na sercu medalik Matki Siedliskiej i przy dzieciach i zgromadzonych siostrach powiedziała: „Matko, jeśli masz być świętą, to teraz uzdrów Ratajową”. Wszyscy modlili się całą noc. Gdy rano pojawił się lekarz – pan Olendarczyk – był wielce zaskoczony. Kobieta była zdrowa.

Rodzinny dom

Uprzedzając nieco fakty, siostra Miriam w 1970 roku przepowiedziała Józefowi Zawitkowskiemu, wtedy 32-letniemu młodemu wikaremu, że zostanie biskupem. „Ona tak pięknie zaciągała po rosyjsku i ten jej zaśpiew słyszę do dziś – wspomina. – Ona też jedyna mówiła do mnie Józek, ale z rosyjska to brzmiało – Józik! Powiedziała wtedy, grożąc mi palcem: „Józik, ty się dobrze sprawuj, bo ty będziesz biskupem”. To był najlepszy dowcip tego roku. Siostra Miriam zmarła 5 stycznia 1991 roku i została pochowana na cmentarzu w Żdżarach. Po jej śmierci, matka prowincjonalna nazaretanek, Stanisława Marciniak, dała Józefowi Zawitkowskiemu krzyż zakonny siostry Miriam. Nosił go do końca życia. „Siostra mi pomaga!” – powtarzał.

5) Szkoła w Żdżarach Piątą klasę rozpoczął Józio już w szkole w Żdżarach. Języka polskiego, historii i geografii uczyła tam pani Pietrzakowa. Jej mąż był działaczem partyjnym i pracował w urzędzie w Rawie Mazowieckiej. „Bali się wszyscy pani Pietrzakowej – wspomina. – To była pani! U nas we wsi do każdej mężatki dwoiło się, tzn. mówiło się z francuska w liczbie mnogiej: „Babisowo, pożyczcie mi chleba!” U nas była tylko jedna pani – pani Pietrzakowa”. Nauczycielka przychodziła do klasy z najmłodszym dzieckiem. Maleństwo kwiliło, a ona spokojnie prowadziła lekcje. W klasie była absolutna cisza, nikt nawet nie pomyślał, że może głośno oddychać. Jedna z lekcji szczególnie mocno utkwiła w pamięci Józefa Zawitkowskiego. Do klasy przyniosła pani mikroskop. Nauczycielka położyła skrawek tulipana i zapraszała po kolei każde dziecko, aby mogło obejrzeć go w powiększeniu. „W łepetynie mi się zakręciło” – mówi Józef Zawitkowski. Na zakończenie lekcji dzieci dostały za zadanie nauczenie się na pamięć wiersza Adama Asnyka „Do młodych”: „Szukajcie prawdy jasnego płomienia! Szukajcie nowych, nie odkrytych dróg... Za każdym krokiem w tajniki stworzenia Coraz się dusza ludzka rozprzestrzenia, I większym staje się Bóg!” Jak wspomina Józef Zawitkowski, ta lekcja w połączeniu z wierszem były w rzeczywistości najpiękniejszą lekcją religii w jego życiu.

Rozdział I

Kolejną znaczącą osobą spośród grona pedagogicznego żdżarskiej szkoły, był Stanisław Góral, który był zarazem kierownikiem szkoły i zagorzałym wielbicielem Stalina. „I właśnie przez tego Stalina i Stanisława Górala popełniłem dwa grzechy” – wyznaje Józef Zawitkowski. Kierownik dał Józiowi treść listu do towarzysza Stalina, który miał niby pochodzić od ucznia żdżarskiej szkoły. W liście było między innymi następujące zdanie: „Jesteś wielkim Generalissimus Stalin, a jednak z wysokości Kremla roztaczasz nad nami troskliwą opiekę”. Gdy o tym liście dowiedział się dziadek Franciszek, wściekł się i zaczął ze złości kląć po rosyjsku. „Nigdy go takim nie widziałem” – wspomina Józef Zawitkowski. Drugie wydarzenie miało miejsce podczas otwarcia Domu Partii w Rawie Mazowieckiej, obecnej siedziby starostwa. Józio recytował tam następujące strofy: „Józef Stalin, już to imię znacie, Ludowej Polski wielki to przyjaciel. Jego armia, jego wola niosła krwi ofiarne pola”. O tym występie dziadek Franciszek nigdy się nie dowiedział. „Pewnie by wpadł w jeszcze większą furię” – mówi Józef Zawitkowski. Trzecią szkolną personą był Józef Hulla, nauczyciel nie tylko matematyki i fizyki, ale również wychowania fizycznego. Budził postrach wśród dzieciaków, gdyż w młodości ćwiczył boks i potrafił skorzystać ze swoich umiejętności, kiedy zaszła potrzeba. Ćwiczył również lekkoatletykę i świetnie grał w siatkówkę. Był też zapalonym szachistą i często grywał z Bronkiem Zawitkowskim. „Męczył tatę długim graniem – wspomina Józef Zawitkowski. – Odjeżdżał zły, kiedy tata go ogrywał i następnego dnia przyjeżdżał na rewanż. Mama była wtedy już chora i mówiła do taty z wyrzutem: ‘Bronek, tyle roboty w domu, a wy dwa chłopy siedzicie godzinami i patrzycie w te szachy, jak sroka w gnat’”. Mama Józia denerwowała się jeszcze bardziej, kiedy w niedzielę Józef Hulla wyciągał jej męża na siatkówkę do Żdżar. Wyrzucała wtedy mężowi: „Jak mnie zabraknie, to będziesz mógł grać i grać”. Jednak kluczową osobą dla przyszłości Józia okazał się ksiądz Ludwik Szepeta, który przyszedł do Żdżar w 1944 roku na miejsce ks. Wojciecha Bryndzy, którego Niemcy w Tomaszowie Mazowieckim zakatowali na śmierć za pomoc i ukrywanie partyzantów. Ksiądz Ludwik zaczął swoje probostwo od remontu kościoła i odnowy plebanii, a zaraz po zakończeniu wojny w tak zwanym Domu Ludowym dał schronienie i dach nazaretankom. Ale przede wszystkim był to człowiek modlitwy. Ponieważ wielkim nabożeństwem otaczał Serce Jezusowe, dlatego na rekolekcje zapraszał ojców sercanów. Każdy pierwszy piątek miesiąca był wielkim świętem w żdżarskiej świątyni. Dzień wcześniej, w czwartek wieczorem, ksiądz proboszcz zaczynał spowiadać i, jeśli była taka potrzeba, robił to do północy. O północy była „Godzina Święta”.

Rodzinny dom

W pierwszy piątek na mszy o siódmej rano kościół był wypełniony po brzegi i wszyscy szli do Komunii Świętej. Działalność księdza Ludwika, a przede wszystkim, jego płomienne kazania, nie podobały się miejscowym partyjnym. Którejś nocy napadli na plebanię i próbowali bronią zastraszyć kapłana. Od tego czasu, na zmianę, kilku zaufanych parafian nocowało na plebanii. Władze komunistyczne bardzo szybko zabroniły księdzu uczyć religii w szkole. Józio miał okazję uczyć się jej tam tylko przez pierwszy rok, czyli w piątej klasie, a począwszy od szóstej lekcja religii odbywała się albo w zakrystii albo, gdy robiło się zimniej, na plebanii. Wraz z rozpoczęciem nauki w Żdżarach, Józio rozpoczął również swoje posługiwanie do mszy w charakterze ministranta. W czasie wakacji ksiądz Szepeta zapraszał do siebie na plebanię kleryków z warszawskiego seminarium, a oni zabierali ministrantów nad Pilicę, chodzili z nimi do lasu, grali w piłkę. Opowiadali, jak wygląda życie w seminarium, pozwalali liczyć guziki przy sutannie, ale przede wszystkim uczyli asystować do mszy świętej. Po latach okazało się, że taki sposób prowadzenia chłopaków zaowocował niezwykle licznymi powołaniami do życia kapłańskiego lub zakonnego. Wraz z Józefem Zawitkowskim do warszawskiego seminarium wstąpili: Jurek Borys, Roch Walczak, Józef Staszewski i Sławomir Tulin. Dodatkowo, Krzysztof Siemiątkowski poszedł do Zgromadzenia Męki Pańskiej do Pasjonistów, Józef Zawitkowski z Jankowic skierował swoje kroki do Kapucynów, Henryk Walczak, Janek Walczak i Edward Matysiak poszli do Paulinów, Gienek Kieszek do Karmelitów, a Józef Michurski, który przez wszystkie żdżarskie lata był prezesem ministrantów, do Salezjanów. Trzeba przyznać, że jak na niewielką, dwutysięczną parafię, był to prawdziwy wysyp powołań. Wybiegniemy, na chwilę, nieco w przyszłość do roku 1964. Ksiądz Ludwik Szepeta obchodził wtedy jubileusz 50-lecia kapłaństwa. Sprawował urząd proboszcza w Starej Rawie. Ksiądz Prymas Stefan Wyszyński mianował go kanonikiem. Podczas uroczystej mszy świętej o wygłoszenie kazania poproszony został młody wikariusz z Krośniewic, Józef Zawitkowski. „Do dziś nie wiem, dlaczego zostałem wybrany – zastanawia się Józef Zawitkowski. – Przecież jubilat miał wielu dostojnych przyjaciół, kolegów, a na kaznodzieję wybrał sobie wikariusza z końca świata, z Krośniewic i to małolata, bo zaledwie w drugim roku od święceń kapłańskich. Może pamiętał tę rozmowę z mamą przed moją Pierwszą Komunią Świętą? Może chciał mi zadośćuczynić, za to, że nie był na pogrzebie mamy? Do dziś nie wiem! Wiem tylko, że było to dla mnie wielkie wyróżnienie i wielkie przeżycie”. Drogę z Krośniewic do Starej Rawy Józef Zawitkowski pokonał na pożyczonym od księdza Stefana Zająca motorze. Na drodze było bardzo ślisko. W Kawęczynie

Rozdział I

na zakręcie motor wpadł w poślizg i wraz z kierowcą przewrócił się. Na szczęście nikomu nic się nie stało. Kazanie było bardzo uroczyste i serdeczne. W pewnym momencie Józef Zawitkowski zacytował fragment wiersza ks. Twardowskiego: Własnego kapłaństwa się boję Własnego kapłaństwa się lękam I przed kapłaństwem w proch padam I przed kapłaństwem klękam… Zszedł z ambony i podszedł do jubilata, uklęknął, ucałował jego rękę i kanonicki pierścień. Wtedy cały kościół zaczął płakać ze wzruszenia.

6) Śmierć mamy Matka to najważniejsza osoba w życiu każdego dziecka. Oczywiście nie inaczej było w domu Józefa Zawitkowskiego. Ona i dziadek Franciszek wywarli największy wpływ na kształtującą się osobowość bohatera naszej książki. Maria na co dzień niczym nie różniła się od innych kobiet ze wsi. Chodziła boso, ubierała się w kretonową sukienkę. Gdy gotowała w kuchni, zakładała płócienny fartuch. Co innego w niedzielę, gdy szła do kościoła, wtedy ubierała się bardzo strojnie. Zakładała wełniak w barwne pasy na bordowym tle, serdak z cekinami, szydełkowany kołnierzyk i białą chustę w kwiaty z frędzlami zawiązaną z tyłu głowy potocznie zwaną salinówką. Jej długie, piękne warkocze zdobiły kokardy, które doskonale kontrastowały z czernią włosów. Jej bratowa, Weronka, często krytykowała ją za strój, gdyż jej zdaniem ubierała się jak chłopka i nie pasowała do stroju męża, który nosił miastowe ubrania i koszulę ze sztywno odprasowanym, wykrochmalonym kołnierzem. Maria nie przejmowała się docinkami i nie zmieniła sposobu ubierania. „Lubiłem chodzić do kościoła z mamą – wspomina Józef Zawitkowski. – Mogłem ją w drodze trzymać za rękę owiniętą różańcem. Klęczała przy ołtarzu św. Anny. Ludzie już wyszli, a ona jeszcze o czymś ze św. Anną plotkowała. Czasami mówiłem jej: ‘Mama, już wszyscy ludzie wyszli, a ty jeszcze się modlisz?’” Marysia zachorowała na gruźlicę. Była to w tamtych czasach dość powszechna choroba. Niestety przeciętni ludzie nie mieli dostępu do leków. Lekarze proponowali jej zabieg zasuszenia płuca, ale nie zgodziła się. Kolejne porody również znacząco ją osłabiły. Zaraz po urodzeniu Stanisława trafiła do szpitala w Święto

Rodzinny dom

Przemienienia Pańskiego w Warszawie, ale tamtejsi lekarze nie byli w stanie poprawić stanu jej zdrowia. Kiedy urodziła Zosię w 1950 roku, była tak bardzo słaba, że praktycznie nie wstawała z łóżka. Babcia Skrętowska postanowiła wyręczyć chorą córkę w opiece nad dzieckiem i zabrała je do Rudek. Marii bardzo puchły nogi i często prosiła dzieci, aby nacierały je octem. „Ciężkie to były czasy – wspomina Anna Kwaśniak, która miała osiem lat, kiedy zmarła mama. – Cały czas choroba, choroba. Mamy prawie nie widziałam, bo cały czas była w szpitalu. Mam jednak w pamięci jeden obraz. Musiał być październik, bo wszyscy wspólnie odmawialiśmy różaniec. Mama była bardzo słaba, ale cały czas klęczała i odmawiała różaniec z nami”. Na wiosnę 1951 roku jej stan zdrowia krytycznie uległ pogorszeniu. Bronisław sprzedał część inwentarza, aby zdobyć pieniądze, a Józef Skrętowski postarał się o dolary, bo tylko za nie można było kupić streptomycynę. W końcu udało się zdobyć lekarstwo w Łodzi. Anna Kwaśniak wspomina, że wówczas w serca domowników wstąpiła nadzieja na szybkie wyzdrowienie matki. W czerwcu 1951 roku Maria trafiła do szpitala w Rawie Mazowieckiej, gdzie miała przyjąć antybiotyk w zastrzykach. Józef Zawitkowski był wtedy w szóstej klasie, a jego młodsza siostra, Ania, w drugiej. Nadszedł złowrogi dzień, który miał odcisnąć trwałe piętno nie tylko na wspomnieniach, ale i na całym życiu Józefa i jego rodzeństwa. „Na dużej przerwie graliśmy zacięcie w siatkówkę. Powoli zbliżała się do nas pani Pietrzakowa. W szkole zrobiło się jakoś cicho. Przestaliśmy grać. Pani Pietrzakowa podeszła do mnie. – Józiu, jak się czuje mama? – spytała. – Chyba dobrze, jest w szpitalu – odpowiedziałem. – A kiedy wróci? – W sobotę. Zapadła chwila milczenia. – Józku, do szkoły przyszedł telefon i telegram z poczty, że twoja mama zmarła dziś o czwartej rano. Nic nie słyszałem, nic nie rozumiałem, nic nie czułem. Pani Pietrzakowa wzięła za rękę Ankę i mnie, i poprowadziła nas do alei lipowej. Nic nie mówiła. Dała mi telegram, żebym oddał tacie. Jeszcze coś wspomniała, że przed krwotokiem mama wołała: „Przywieźcie mi Józia! Potem już był krwotok i śmierć! Mamo! Do dziś nie wiem, co ty mi chciałaś w ten czwartek powiedzieć. Mogę się tylko domyślać. Józiu bądź dobrym księdzem. A może bądź dobrym biskupem?” Anna Kwaśniak wspomina, jak tata opowiadał w domu, że mama miała na ciele jakąś wysypkę lub bąble. Jest wielce prawdopodobne, że po prostu była uczulona na streptomycynę i to była główna przyczyna krwotoku i śmierci.

Rozdział I

Wspomnienie pogrzebu do dziś stanowi traumę dla Józefa Zawitkowskiego. „Wciąż słyszę, jak w czasie pogrzebu płacze orkiestra. Oni tak nigdy nie grali. Oni grając płakali. Babcia Zosia już nie miała sił płakać. Dziadziuś płakał. Wszyscy płakali. Dopiero gdy orkiestra zagrała „W mogile ciemnej”, stała się cisza. Po pogrzebie tata wziął naszą czwórkę przed obraz Matki Boskiej i powiedział: „Dzieci, teraz Ona będzie w tym domu Matką”. Zapewne tamto wspomnienie spowodowało, że pierwszą Mszę Świętą Józef Zawitkowski odprawił w Częstochowie. „Patrzyłem w oczy Matki Boskiej. Czułem, że tam jest mama. Na obrazku prymicyjnym napisałem sobie: ‘Jam sługa i syn Służebnicy’. Niektórzy mówili: „Zuchwały!” A mnie z tym dotąd i do końca będzie dobrze!’ Babcia Zofia Skrętowska, zaraz po śmierci córki, wzięła do siebie do Rudek Zosię i Janka, dwoje najmłodszych dzieci. Jednak po roku zdecydowała, że starsze dzieci również potrzebują jej opieki. Jak wspomina Anna Kwaśniak: „Było nam przez ten rok bardzo ciężko i źle”. Babcia Józefa Zawitkowska nie była w stanie zająć się wszystkim, bo miała przede wszystkim na głowie duże gospodarstwo. Dlatego dziadek Józef Skrętowski zdecydował, że on zostanie u synowej w Rudkach, a żona przyjdzie do Wału, aby wychować sieroty po ich córce. „Dopiero wtedy wróciło normalne życie. Byliśmy czyści, najedzeni” – podsumowuje Anna Kwaśniak. Zosia, która nie widziała mamy, a na pewno jej nie pamiętała, mówiła na babcię – mama! Ojciec nie był w stanie lub nie chciał wypełnić pustki dzieciom po zmarłej żonie. „Tata był zimny jak głaz – wspomina Anna Kwaśniak. – Był dobrym, religijnym człowiekiem, ale zimnym… Zresztą chyba nie tylko dla nas. Często miałam wrażenie, że miał do nas, dzieci pretensje, że mama umarła. To było podwójne sieroctwo. Zawsze to czułam.” Jan Zawitkowski, brat Józefa, dodaje: „Tata nie nadawał się na gospodarstwo. Nie miał w sobie tej zaradności i gospodarności dziadka. Gdy był młody powinien się był uczyć i zostać inżynierem. Potrafił zrobić zabawki, meble, a nawet wiatrak, ale do pracy na roli nie pasował”. Józef Zawitkowski natomiast ma o swoim tacie jak najlepsze zdanie: „Spokojny, myślący, zdolny. Przyszło mu gospodarować w ciężkich czasach zmuszania do kołchozów u nas zwanych spółdzielniami produkcyjnymi. Była bieda. Obowiązkowe dostawy zboża i trzody. Wiem, że ze wstydem tata pożyczał pieniądze od kolegów z Warszawy, z Łodzi, aby opłacić mi szkołę w Gostyniu i w Warszawie. Był dla mnie i ojcem, i mamą”. Kiedy po upływie okresu żałoby Józef Skrętowski radził Bronisławowi, aby się ponownie ożenił, bo dzieci muszą mieć matkę, Bronisław odpowiedział: „Żonę to

Rodzinny dom

ja mogę mieć, ale dzieci matki już mieć nie będą”. Bronisław nigdy już się nie ożenił i jako wdowiec i przeżył pięćdziesiąt lat. Zmarł w 2001 roku. Pierwsze miesiące po śmierci mamy Józef, jak i pozostałe rodzeństwo przepłakali. „Ile ja się po kątach wypłakałem, ale najbardziej tę sierocą chorobę przeżył Stasio, który miał wtedy pięć lat – wspomina Józef Zawitkowski. – Wychodził poza stodołę i na coś tam długo patrzył. Zaniepokojony tata zaskoczył go kiedyś i spytał: „Stasiu, za kim ty tak długo patrzysz?” Stasiu odpowiedział: „Tata, bo jak tak długo patrzę w tę aleję, którędy odnosili mamę, to mi się zdaje, że mama wróci”. „Nie wróci, Stasiu, nie wróci” – odpowiedział tata i wziął go do domu, żeby położył się spać”.

PRVãDQLHF RVãDQLHF ħZ. Antoniego z PDGZ\