Rozendaalse Zand
monitoring vegetatieontwikkeling
Titel: Rozendaalse Zand - monitoring vegetatieontwikkelingl Opdrachtgever:
Auteur: Ing. Elmar Prins
Vormgeving: Uitvoerend bureau:
Gemeente Rheden Hoofdstraat 3 6994 ZJ De Steeg 026 - 4976911 www.rheden.nl
Esther Nijhuis Buiting Advies Wilhelminaweg 64 6951 BP Dieren 0313 - 619042 advies@buiting.nl www.buiting.nl
Š Buiting Advies 2011
Rozendaalse Zand
monitoring vegetatieontwikkeling
Inhoudsopgave
rozendaalse zand
1. 2. 3. 4.
Inleiding
4
Ligging Rozendaalse zand
5
Historie
6
Maatregelen
7
5. 6. 7.
Methodiek 5.1 Kartering 5.2 GPS en nauwkeurigheid
8 9 9
Restultaat
10
Conclusies en aanbevelingen
14
Bijlagen
rozendaalse zand
1. Inleiding
rozendaalse zand
Iets meer dan twee kilometer ten noorden van de bebouwde kom van de plaats Velp, op de Veluwezoom, ligt het Rozendaalse zand. Dit is een zandverstuiving die voor 1900 is ontstaan als gevolg van overexploitatie door de plaatselijke bevolking. In de loop der jaren hebben veel stuifzanden, waaronder het Rozendaalse zand zich ontwikkeld tot een bijzonder biotoop met kenmerkende plantensoorten en diersoorten. Na 1900 nam het areaal aan stuifzanden in Nederland weer sterk af doordat deze ingeplant werden met grove den of door successie overgingen in bos. Dit heeft er toe geleid dat het biotoop “open stuifzand� met zijn kenmerkende levensgemeenschappen in Nederland zeldzaam werd. Het Rozendaalse veld is sinds de 50er jaren steeds kleiner geworden doordat het gebied vanaf de buitenkant steeds meer verboste met grove den. Om de typische levensgemeenschappen te kunnen behouden en nieuwe kansen te bieden, hebben in 2008/2009 op het Rozendaalse zand grootschalige natuurtechnische maatregelen plaats gevonden met als doel het herstel van een open dynamisch stuifzandlandschap. Om de effecten van deze maatregelen te kunnen vaststellen is monitoring van flora/vegetatie en fauna noodzakelijk. In de winter van 2009/2010 is voor het eerst na de maatregelen de vegetatie van het Rozendaalse zand in kaart gebracht. In dit rapport wordt de vegetatiekaart gepresenteerd en toegelicht.
2. Ligging Rozendaalse zand
Het Rozendaalse zand is gelegen op de Veluwezoom op iets meer dan twee kilometer ten noorden van de bebouwde kom van Velp. Op kaart 1 is de ligging van het Rozendaalse zand aangegeven.
Het grootste deel van het Rozendaalse zand wordt beheerd door de gemeente Rheden. Een strook aan de oostkant van het stuifzand is in beheer bij Natuurmonumenten.
rozendaalse zand
Foto1: het Rozendaalse zand, iets ten noorden van Velp op de Veluwezoom
3. Historie
Het Rozendaalse zand is een zandverstuiving die voor 1900 is ontstaan als gevolg van overexploitatie door de plaatselijke bevolking. Na 1950 is het Rozendaalse zand
geleidelijk steeds meer dicht gegroeid met Grove den. Op foto 2 is deze ontwikkeling weergegeven.
rozendaalse zand
Foto 2: ontwikkeling van het Rozendaalse zand tussen 1949 en 2003, bron www.geerfdenvanvelp.nl
4. Maatregelen
Op kaart 1 is goed te zien dat in 2008 nog maar een klein deel van het “oorspronkelijke” stuifzand (A1-A4) een open stuivend karakter had, namelijk het gele deel met de code A1. In 2008 en 2009 zijn maatregelen genomen ten behoeve van het herstel van een open en dynamisch stuifzandlandschap ter grootte van het “oor-
spronkelijke”stuifzand (A1-A4). Hiervoor is op ruwweg het deel van het gebied, dat in 1949 nog stuifzand was (A1-A4), het bos gekapt en de bodem geplagd. Tevens is ter bevordering van de dynamiek door windwerking, bos gekapt aan de west en zuidkant van het stuifzand (B1-B2).
rozendaalse zand
Kaart 1: de te vellen bosgroepen op het Rozendaalse zand (Bron: Bosgroep Midden Nederland). Deze maatregelen zijn in 2008/2009 uitgevoerd.
5 Methodiek
rozendaalse zand
5.1 Kartering Voor de monitoring van de vegetatie van het Rozendaalse zand is gebruik gemaakt van het instrument vegetatiekartering. In dit rapport worden de resultaten van de nulmeting weergegeven (eerste inventarisatie t.b.v. monitoring in de toekomst. Als basis zijn bij de kartering een aantal vegetatietypen als uitgangspunt genomen. Dit zijn de algemeen voorkomende successiestadia in stuifzand. Een successiestadium (mossen/korstmossenstadium) is daarbij opgesplitst naar verschillende kwaliteitsindicatoren. Hierbij is het Grijs kronkelsteeltjesstadium het minst gewenste stadium. Voor de minimale Determinatie
grootte van een te karteren eenheid is 20m2 aan-gehouden. In gevallen dat stadia zodanig in mozaïek voorkomen dat het aanhouden van 20m2 in zou houden dat er één moeilijk te duiden vegetatietype zou ontstaan, zijn soms kleinere oppervlakten gekarteerd. Dat geldt vanzelfsprekend alleen als sprake was van in het veld duidelijk te onderscheiden vegetatietypen van kleinere omvang. Onderstaande determinatietabel is door Buiting Advies opgesteld en gebruikt voor het vaststellen van de vegetatietypen (de successiestadia en percentages zijn grotendeels op advies van Drs. L. Sparrius gebaseerd):
Stadium
Determinatie-eis
Successiestadium
6
Boomlaag dominant (kroonprojectie >20 %)
Bosstadium
5
Struiklaag dominant (kroonprojectie>20%)
Struweelstadium
4
Struikhei bedekking > 20 %
Heidestadium
3.3
Grijs kronkelsteeltje bedekking> 50%
Grijs kronkelsteeltjestadium
3.2
Korstmossen bedekking > 50%
Korstmossenstadium
3.1
Grassen bedekking > 20% (m.u.v. Buntgras)
Grassenstadium
2
Ruig haarmos bedekking > 25 %
Ruig haarmosstadium
1
Buntgras bedekking > 5%
Buntgrasstadium
0
Open zand (totale bedekking < 5%)
Open zand
Tabel 1: determinatietabel vegetatietypen Rozendaalse Zand
Plekjes met vegetaties waarin één of enkele bomen voorkomen zijn als stadium 6 gedetermineerd. Dit komt op het Rozendaalse zand veel voor. Indien rondom de boom (ook in ruime zin) een kruidlaag voorkomt die alle kenmerken van oude boskruidlaag met zich mee dragen (vegetaties met veel klauwtjesmos, bochtige smele, strooisel) dan zijn deze delen ook als stadium 6 benoemd. Indien dit soort oude boskruidlaagvegetaties
zijn aangetroffen, maar er is geen sprake van nog aanwezige bomen (boomlaag) dan zijn deze vegetaties in de “restcategorie” 3.1 geplaatst. Categorie 3.1. is de categorie waarin ook andere lastig te benoemen vegetaties met bijvoorbeeld veel zandzegge zijn geplaatst. Ook combinaties van grassen, mossen e.d. die verder niet te plaatsen zijn, zijn in deze categorie geplaatst.
5.2 GPS en nauwkeurigheid Tijdens de kartering is gebruik gemaakt van een Trimble geoXT veldcomputer met een submeter nauwkeurigheid. De veldcomputer was geladen met een GIS-kaart van het Rozendaalse zand.
Per vlak is ook ruwweg de totale bedekking weergegeven in procenten. Dit om ook een beter beeld te krijgen. De bedekking heeft in alle gevallen betrekking op kruidlaag + moslaag (dus de boomlaag is niet meegenomen). Hier is geen sprake van een hoge nauwkeurigheid, maar de totale bedekking is beeldvormend (nauwkeurigheid naar schatting ± 10 %).
• d = dominant, soort is overheersend. • c = codominant, soort is overheersend samen met andere soorten. • a = abundant, soort is talrijk, veel aanwezig maar nooit (co-)dominant. • f = frequent, soort is frequent, vrij talrijk. • o = occasional, soort is verspreid aanwezig. • r = rare, soort is zeldzaam • s = sporadic, soort is zeer zeldzaam, slechts enkele exemplaren aanwezig • l = local, soort komt alleen plaatselijk voor in het onderzoeksgebied. De code l wordt gebruikt in combinatie met andere codes. la betekent bijvoorbeeld local abundant en lf local frequent. Tabel 2: Schaal van Tansley
rozendaalse zand
5.3 Soorten en bedekkingen Naast het vast stellen van de kaartvlakken is per kaartvlak aangegeven wat de soorten zijn met de hoogste bedekking. Dit om een iets beter beeld te kunnen krijgen van de opbouw. De bedekkingen van deze soorten zijn weergegeven met de Schaal van Tansley, zie tabel 2. Er is géén volledige inventarisatie uitgevoerd, waarbij alle soorten in een vlak zijn benoemd. Soms worden ook
soorten met een lage bedekking beschreven, maar dit is niet consequent gebeurd. De nadruk lag op het weergeven van de soorten met hoge bedekking. Om een beeld te krijgen van het voorkomen van zeldzame, bedreigde en beschermde soorten dient aanvullende inventarisatie plaats te vinden.
6. Resultaat
rozendaalse zand
10
De basis van het resultaat wordt gevormd door de vegetatiekaart (bijlage 1). Deze vormt het uitgangspunt voor monitoring van de stuifzandontwikkeling. De opnamen dienen als beeldvormend te worden beschouwd en kunnen extra info bieden bij monitoring in de toekomst. Het overgrote deel van het Rozendaalse zand bestaat uit “open zand”. Tevens bevinden zich in het open zand veel plekjes waar één of enkele bomen (meestal grove dennen) zijn blijven staan en waar de ondergroei is gespaard. Dit betreft meestal een typische oude boskruidlaag met heideklauwtjesmos, bochtige smele en in een enkel geval zelfs een echte bossoort als drienerfmuur. In een aantal gevallen bevinden zich langs deze boskruidenvegetatie, stuifzandsuccessiestadia zoals buntgrasstadium, ruig haarmosstadium of grijs kronkelsteeltjesstadium. Op relatief veel plaatsen in het Rozendaalse veld is het Grijs kronkelsteeltjestadium (foto 3a en b) aangetroffen. De naamgevende soort is een neofiet die nog maar enkele decennia in Nederland aanwezig is, maar inmiddels zeer algemeen in heiden, op stuifzanden en in de duinen. Dit is het minst gewenste stadium van de drie successiestadia 3.1 en 3.2 en 3.3). De soort heeft de neiging te gaan overheersen ten koste van soorten als ruig haarmos en mogelijk ten koste van Cladonia’s. Onderzoek daar naar is nog in volle gang. Cladonia’s kunnen wellicht ook wel in grijs kronkelsteeltjesmatten tot ontwikkeling komen.
11
Foto 3b: naamgevende soort: Grijs kronkelsteeltje
rozendaalse zand
Foto 3a: Grijs kronkelsteeltjesstadium
kronkelsteeltjesstadium komen overigens regelmatig veel korstmossen Cladoniaâ&#x20AC;&#x2122;s/Cladinaâ&#x20AC;&#x2122;s (Bekermossen / Rendiermossen) voor. Op foto 4 een voorbeeld van Grijs kronkelsteeltjesstadium in mozaĂŻek met ruig haarmosstadium.
rozendaalse zand
12
Het Ruig haarmosstadium is beduidend minder algemeen dan het Grijs kronkelsteeltjesstadium. Het hoog te waarderen Korstmossenstadium komt maar zeer weinig voor. Wel meer dan de vegetatiekaart doet vermoeden, maar het betreft dan veelal oppervlakten die te klein zijn om te karteren. In het Ruig haarmosstadium en Grijs
Foto 4: in felgroen op de voorgrond en achteraan, Grijs kronkelsteeltjesstadium; in het midden een roodbruine vegetatie met Ruig haarmosstadium.
Het Buntgrasstadium komt op enkele plaatsen op het Rozendaalse zand voor. Onder andere vallen soms langgerekte buntgrasvegetaties op die als bandensporen door het terrein lopen. Vermoedelijk betreft het hier inderdaad bandensporen waar wat humus in is terechtgekomen waardoor de planten zich snel konden vestigen.
13 rozendaalse zand
Foto 5: Buntgasstadium
7. Conclusies en aanbevelingen
rozendaalse zand
14
Het grootste deel van het Rozendaalse zand bestaat uit open zand. Op enkele plaatsen zijn Grove dennen met ondergroei gespaard. De kruidlaag daarvan bestaat vaak uit bosachtige kruid/moslaag met o.a. bochtige smele en klauwtjesmos. Op diverse plekken worden ook kruid/mosvegetaties onder dennen aangetroffen met typische stuifzandsuccessievegetaties. Het betreft hier onder andere het ruig haarmosstadium het van stikstof profiterende Grijs kronkelsteeltjesstadium en langs de buitenrand het Buntgrasstadium. Het Korstmossenstadium met meer dan 50% korstmossenbedekking is zeldzaam en komt op enkele plaatsen voor over kleine oppervlakten. Overigens komen wel veelvuldig vegetaties voor waarin lagere bedekkingen van korst-
mossen voor komen. De meest waardevolle vegetaties van het Rozendaalse zand liggen in het noordelijk deel van het gebied, waar plaatselijk redelijke oppervlakten van Haarmosstadium voorkomen afgewisseld met delen Grijs kronkelsteeltjesstadium met veel korstmossen. In een veel gevallen is sprake van hoge korstmosbedekkingen, soms zelfs meer dan >50% bedekking, maar dat betreft meestal kleinere oppervlakten. Hier komen ook zeldzamere soorten voor zo als Cladonia strepsilis. Om de ontwikkeling van de vegetatie op het Rozendaalse zand goed te kunnen volgen dient ĂŠĂŠns in de 5 ĂĄ 10 jaar deze vegetatiekartering herhaald te worden en vergeleken te worden met de eerdere resultaten.
Dankwoord Dank gaat uit naar Drs. Laurens Sparrius van wiens aanwijzingen met betrekking tot het vaststellen van de te onderscheiden vegetatiestadia (successiestadia) en bijbehorende percentages ik veel profijt heb gehad.
15 rozendaalse zand
Bijlage 1
Legenda Contour Bosstadium Buntgrasstadium Ruig haarmosstadium Grassenstadium Korstmossenstadium Grijs kronkelsteeltjestadium Heidestadium Open zand
19
O
20 40
80
120
160
rozendaalse zand
0
200 Meters
Naam van de kaart:
Vegetatie stadia Rozendaalse zand
Opdrachtgever:
Gemeente Rheden
Project:
Monitoring Rozendaalse zand
Projectnummer:
09064/ EP
Bron ondergrond:
Topografische Dienst Emmen
Schaal:
1: 3.250
Formaat:
A3 landscape
Versie:
1
Datum:
1 april 2010
Getekend door:
P. Smit
Bijlage 2
Ruig haarmos
Anders
Heidespurrie
Zandzegge
Struikheide
Bochtige smele
Struisgras
Schapengras
Buntgras
Klauwtje
Grijs kronkelsteeltje
Cladoniaâ&#x20AC;&#x2122;s
Totale bedekking
Open zand
Buntgras stadium
Haarmos stadium
Grassen stadium
Korstmossen stadium
Grijs kronkelsteeltje stadium
Heide stadium
o
d
30
gd
Bos stadium
Struweel stadium
0
ID
gd
1
d
x
2
d
x
3
c
c
95
x
4
d
a
95
gd
5
gd rb
6
d
a
90
x
7
a
d
f
70
gd
8
a
f
a
d
90
x
9 gd
10
c
c
20
bu gd
11
1
bu
12
a
o
d
f
60
gd
13
c
o
c
10
gd
14
f
d
30
x
15
c
c
20
gd
16
d
40
x
17
r
d
f
50
x
18
d
a
a
50
gd
19
a
d
80
x
20
a
d
a
30
gd
21
o
d
10
gd
22
a
d
70
x
23
a
d
f
90
gd
24
d
30
x
25
c
c
c
c
70
gd
26
d
d
10
gd
27
f
d
20
gd
28
o
a
d
60
x
29
r
d
o
o
o
40
x
30
d
f
f
70
x
31
d
a
70
x
32
gaffeltand f
d
f
80
dode boom
33
Ruig haarmos
Anders
Heidespurrie
Zandzegge
Struikheide
Bochtige smele
Struisgras
c
r
Buntgras
Schapengras
c
Klauwtje
Grijs kronkelsteeltje
Cladoniaâ&#x20AC;&#x2122;s
Totale bedekking
Open zand
Buntgras stadium
Haarmos stadium
Grassen stadium
Korstmossen stadium
Grijs kronkelsteeltje stadium
Heide stadium
70
omgevallen den
Bos stadium
Struweel stadium
34
ID
38
39
40
bronsmos pps rs o
r
f
d
la
90
f
d
20
d
o
10
a
d
100
omgeval- omgeval- kaalkap omgevallen boom len boom len gd kl rb
37
d
1
gd
41
a
a
d
40
omgevallen gd
42
a
o
d
50
gd en omgev gd
43
f
f
d
60
omg gd
44
f
d
80
rb
45
d
30
x
46
a
d
10
gd
47
a
d
f
90
x
48
d
a
f
70
x
49
f
f
f
d
90
x
50
d
50
x
51
a
ld
d
f
70
gd
52
d
f
80
omgevallen gd
53
gaffeltand f
c
f
c
30
gd
54
o
d
f
50
x
55
gaffeltand o
df
d
70
gd
56
pijpenstro o
a
a
d
50
dode boom
57
o
d
f
90
gd opslag massaal
58
als vorige geen op
Bos stadium
d
Grijs kronkelsteeltje
Ruig haarmos
Anders
Heidespurrie
Zandzegge
Struikheide
Bochtige smele
Struisgras
Schapengras
Buntgras
f
a
Cladoniaâ&#x20AC;&#x2122;s
Klauwtje
90
x
60
Totale bedekking
Open zand
Buntgras stadium
Haarmos stadium
Grassen stadium
Korstmossen stadium
Grijs kronkelsteeltje stadium
Heide stadium
Struweel stadium
59
ID
a
d
20
gd
61
d
a
a
90
x
62
a
a
d
90
x
63
r
f
d
x
64
c
c
30
gd
65
f
o
d
gd
66
gaffeltand r
f
d
gd
67
a
d
s
90
x
68
d
30
x
69
d
a
80
be
70
a
d
a
90
x
72
gafeltand gaffelo ligg tand o wal
a
d
95
gd
71
a
d
95
gd
73
f
d
95
gd
74
r
r
f
r
d
o
r
80
gd
75
o
o
a
o
d
50
gd ze
76
f
d
s
80
gd
77
bbosbes ld zomereik
d
f
gd
78
ld
o
30
x
79
a
d
a
90
gd ze
81
blbos- blbosbes f bes ld
f
d
95
x
80
f
d
80
gd
83
a
d
95
gd
84
blbosbes a
o
d
gd
85
bl bosbes f pijpestro
r
d
30
gd dood
86
f
a
d
f
90
gd
87
d
a
o
a
d
c
c
90
x
96
r
d
25
x
97
r
a
f
d
r
90
x
98
d
a
60
x
99
d
a
70
x
d
30
x
gr den o
a
d
f
x
f
d
95
gd
drnerfmuur o gaffelta
c
o
c
20
gd dood
100 101 102 103 104
f
d
40
gd
d
o
o
gd
d
f
f
o
80
x
105 106 107
Ruig haarmos
o
duinriet ld gd o
grove den s
d
r
100
x
95
Anders
c
d
a
50
x
94
s
d
o
d
c
x
x
93
Heidespurrie
Zandzegge
Struikheide
Bochtige smele
Struisgras
Schapengras
Buntgras
lo
50
x
92
d
Klauwtje
f
30
x
91
Grijs kronkelsteeltje
15
gd
90
o
40 deels overstoven
x
89
Cladoniaâ&#x20AC;&#x2122;s
Totale bedekking
Open zand
Buntgras stadium
Haarmos stadium
Grassen stadium
Korstmossen stadium
Grijs kronkelsteeltje stadium
Heide stadium
80
gd
Bos stadium
Struweel stadium
88
ID
c
c
5
gd
d
a
5
gd
bl bosbes o
s
d
s
a
80
x
108 109 110
d
5
gd
f
o
f
d
80
x
f
40
x
r
d
x
o
d
x
f
a
d
80
x
111 112 113 114 115 116
Ruig haarmos
Anders
Heidespurrie
Zandzegge
d
a
d
Struikheide
o
a
f
d
a
Bochtige smele
Struisgras
Schapengras
Buntgras
f
50
o
a
d
90
f
x
f
d
a
d
f
d
f
30
a
d
70
x
o
d
o
25
f
d
65
x
f
d
a
70
x
d
20
x
o
f
a
d
90
gd
90
x
a
d
Klauwtje
d
50
x
gd
Grijs kronkelsteeltje
70
x
x
gd
f
60
x
x
gd
d
a
f
70
x
o
f
o
d
90
x
f
d
r
o
30
x
d
a
60
gd
f
a
d
r
90
x
d
o
35
x
gaffeltand ld
d
a
o
r
90
gd rb
117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138
Cladoniaâ&#x20AC;&#x2122;s
Totale bedekking
Open zand
Buntgras stadium
Haarmos stadium
Grassen stadium
Korstmossen stadium
Grijs kronkelsteeltje stadium
Heide stadium
Struweel stadium
Bos stadium
ID
o
d
o
35
x
d
a
f
80
x
f
d
a
f
o
90
gd
f
d
a
f
20
x
a
d
o
90
x
a
d
f
90
x
a
d
25
x
139 140 141 142 143 144 145
d
Ruig haarmos
Anders
Heidespurrie
Zandzegge
f
o
d
a
Struikheide
f
a
f
f
d
90
Bochtige smele
Struisgras
Schapengras
a
d
10
o
f
f
80
x
x
Buntgras
d
a
80
x
x
d
d
d
ld
x
Klauwtje
Grijs kronkelsteeltje
80
a
30
Cladoniaâ&#x20AC;&#x2122;s
Totale bedekking
Open zand
Buntgras stadium
Haarmos stadium
Grassen stadium
Korstmossen stadium
Grijs kronkelsteeltje stadium
Heide stadium
Struweel stadium
gd
c
c
c
75
x
c
c
c
90
x
pijpenstro ld
r
f
o
f
60
x
gd
Bos stadium
gd
146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156
ID
a
d
a
f
85
x
f
a
d
60
gd
d
1
gd
pijpenstro d
o
20
x
157 158 159 160
borstelgras ld
c
c
20
gd
161
d
10
x
pijpenstro d
50
x
162 163
pijpenstro o zomereik
o
d
f
90
x
164
a
d
80
x
a
d
x
d
o
25
x
a
d
90
x
d
a
65
x
d
a
90
x
o
d
25
x
d
f
90
x
165 166 167 168 169 170 171 172
Ruig haarmos
Anders
Heidespurrie
o
r
Struikheide
Zandzegge
c
c
95
x
d
a
f
70
x
d
20
x
r
o
d
o
x
f
ld
a
d
x
f
a
d
90
x
d
f
f
90
x
c
c
80
x
d
ld
20
x
d
5
x
d
15
x
d
5
x
d
25
x
d
10
x
d
20
x
173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187
Bochtige smele
Struisgras
Schapengras
Buntgras
Klauwtje
Grijs kronkelsteeltje
Cladoniaâ&#x20AC;&#x2122;s
Totale bedekking
Open zand
Buntgras stadium
Haarmos stadium
Grassen stadium
Korstmossen stadium
Grijs kronkelsteeltje stadium
Heide stadium
Struweel stadium
Bos stadium
ID