Paulina Hyła
ZARYS ŻYCIA I TWÓRCZOŚCI KRYSTYNY TOŁŁOCZKO‑RÓŻYSKIEJ Postać Krystyny Tołłoczko-Różyskiej należy bez wątpienia zaliczyć do niewielkiego grona pierwszych polskich architektek, których wybitne osiągnięcia zaważyły na obrazie polskiej architektury nowoczesnej drugiej połowy XX wieku1. W dzisiejszych czasach obecność kobiet jako pełnoprawnych przedstawicielek środowiska architektonicznego jest stanem faktycznym i niepodważalnym. Jednak w przypadku pierwszych modernistek wejście do zawodu, przez wieki zdominowanego przez mężczyzn, było całkowicie nowym zjawiskiem w historii architektury2. Fenomen udziału kobiet w dyskursie nowoczesności jest konsekwencją dynamicznych zmian obyczajowych, zapoczątkowanych wraz z szerszymi przekształceniami kulturowymi w międzywojennej Polsce. Odzwierciedleniem nowej rzeczywistości społecznej stał się propagowany przez ówczesne media obraz nowoczesnej, wyemancypowanej kobiety, wykonującej zawód utożsamiany dotychczas wyłącznie z pierwiastkiem męskim. Jak wówczas twierdzono, „szczęśliwe będą przede wszystkim kobiety”, którym już „nikt nie zabroni być inżynierem”3. W praktyce pozycję kobiet determinował jeszcze przez długi czas patriarchalny porządek systemu funkcjonowania środowisk architektonicznych. Mimo to „pierwsze polskie modernistki zaznaczyły wyraziście swoją obecność jako autorki skrajnie nowoczesnej architektury na wysokim, euro pejskim poziomie”4. Wśród nich znajdowała się Krystyna Tołłoczko-Różyska,
1
która była jedną z niewielu niezależnych twórczo architektek5, a ponadto około 1960 roku pozostawała jedyną czynną zawodowo przedstawicielką pokolenia pierwszych modernistek6. W tym kontekście paradoksem zdaje się fakt, iż w zbiorowej pamięci zarówno twórczość, jak i sama postać Krystyny Tołłoczko-Różyskiej7 pozostają niemal nieobecne. W społecznej świadomości architektka znana jest jedynie z autorstwa późnomodernistycznego budynku Galerii Sztuki Współczesnej Bunkier Sztuki w Krakowie, pierwotnie Miejskiego Pawilonu Wystawowego. Mimo iż bez wątpienia obiekt ten jest jej najbardziej charakterystycznym i rozpoznawalnym dziełem, to rzeczywista spuścizna, jaką po sobie pozostawiła, sprawia, że zasługuje ona na osobny ustęp w historii polskiej architektury nowoczesnej. Krystyna Janina Wincentyna Tołłoczko-Różyska urodziła się 21 października 1909 roku we Lwowie, w rodzinie wywodzącej się z terenów północnych Kresów Wschodnich, jako córka Marii Róży Jorasz i Stanisława Karola Tołłoczko8, wybitnego chemika i profesora tamtejszego Uniwersytetu
1 W jedynym dotychczas opracowaniu nt. udziału polskich architektek w dyskursie nowoczesności około 1960 roku Marta Leśniakowska wyraźnie zalicza postać Krystyny Tołłoczko-Różyskiej do wąskiego grona nestorek polskiego modernizmu, wymieniając jej nazwisko obok dwóch najbardziej rozpoznawalnych architektek pierwszej generacji polskiej awangardy, tj. Barbary Brukalskiej (1899–1980) i Heleny Syrkusowej (1900–1982). Marta Leśniakowska, Polskie architektki w dyskursie nowoczes ności [w:] Jestem artystką we wszystkim, co niepotrzebne. Kobiety i sztuka około 1960 r., red. E. Toniak, Warszawa 2010, s. 123–135. 2 Zob. Marta Leśniakowska, Lekceważone córki Almae Mater – pionierki architektury w Polsce [w:] Studia z architektury nowoczes nej, t. 2. Architektura i wnętrza 1905–1923, red. J. Kucharzewska, J. Malinowski, Toruń 2007, s. 161–175. 3
Taż, Polskie architektki…, s. 25.
4
Tamże.
5 Niemal wszystkie architektki aktywne zawodowo w Polsce do lat 70. XX w. działały wespół z swoimi życiowymi partnerami, kontynuując przedwojenną praktykę małżeńskich pracowni architektonicznych. Do wyjątków należy Halina Skibniewska (1921–2011), której kariera zawodowa przebiegała niezależnie od działalności męża Zygmunta Skibniewskiego, także czynnego architekta. Tamże, s. 130–133. 6 W tym czasie Barbara Brukalska (1899– –1980) zajmuje się przede wszystkim działalnością pedagogiczną jako pierwsza w historii kobieta profesor, zaś Helena Syrkus (1900–1982) porzuca praktykę architektoniczną na rzecz polityki. Tamże, s. 133–134. 7 Architektka na różnych etapach swojego życia podpisywała swoje prace z wykorzystaniem nazwiska panieńskiego i nazwiska męża w następujących wariantach (kolejno): Tołłoczkówna, Tołłoczko, Różyska i Tołłoczko-Różyska. W literaturze przedmiotu funkcjonuje zarówno jako Krystyna Różyska-Tołłoczko, jak i Krystyna Tołłoczko-Różyska. W prezentowanym tekście, jak i w innych artykułach używam przede wszystkim ostatniego zapisu, zgodnie z formą używaną przez architektkę pod koniec życia. 8 Stanisław Tołłoczko (1868–1935) – polski uczony, wykładowca akademicki i autor wielokrotnie wznawianych podręczników z dziedziny chemii nieorganicznej i organicznej. Ukończył studia na Uniwersytecie Warszawskim, a następnie otrzymał stopień doktora na Uniwersytecie w Getyndze. W latach 1897–1905 był pracownikiem naukowym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, gdzie w 1901 roku otrzymał tytuł naukowy docenta chemii fizycznej. W 1899 roku, w trakcie pobytu w Krakowie, poślubił Marię Różę Jarosz. W 1905 roku powołany został na stanowisko profesora Uniwersytetu Lwowskiego, gdzie w latach 1915–1917 piastował stanowisko dziekana Wydziału Filozoficznego. Był członkiem szeregu towarzystw naukowych, krajowych i zagranicznych, m.in. Towarzystwa Naukowego Warszawskiego i Lwowskiego Oddziału Towarzystwa Chemicznego. Odznaczony Orderem Odrodzenia Polski. Zob. Zgon ś. p. prof. U. J. K. dr. Stanisława Toł łoczki, „Gazeta Lwowska” 1935, nr 53, s. 2.