Zarys życia i twórczości Krystyny Tołłoczko-Różyskiej

Paulina Hyła

ZARYS ŻYCIA I TWÓRCZOŚCI KRYSTYNY TOŁŁOCZKO­‑RÓŻYSKIEJ Postać Krystyny Tołłoczko-Różyskiej należy bez wątpienia zaliczyć do niewielkiego grona pierwszych polskich architektek, których wybitne osiągnięcia zaważyły na obrazie polskiej architektury nowoczesnej drugiej połowy XX wieku1. W dzisiejszych czasach obecność kobiet jako pełnoprawnych przedstawicielek środowiska architektonicznego jest stanem faktycznym i niepodważalnym. Jednak w przypadku pierwszych modernistek wejście do zawodu, przez wieki zdominowanego przez mężczyzn, było całkowicie nowym zjawiskiem w historii architektury2. Fenomen udziału kobiet w dyskursie nowoczesności jest konsekwencją dynamicznych zmian obyczajowych, zapoczątkowanych wraz z szerszymi przekształceniami kulturowymi w międzywojennej Polsce. Odzwierciedleniem nowej rzeczywistości społecznej stał się propagowany przez ówczesne media obraz nowoczesnej, wyemancypowanej kobiety, wykonującej zawód utożsamiany dotychczas wyłącznie z pierwiastkiem męskim. Jak wówczas twierdzono, „szczęśliwe będą przede wszystkim kobiety”, którym już „nikt nie zabroni być inżynierem”3.

W praktyce pozycję kobiet determinował jeszcze przez długi czas patriarchalny porządek systemu funkcjonowania środowisk architektonicznych. Mimo to „pierwsze polskie modernistki zaznaczyły wyraziście swoją obecność jako autorki skrajnie nowoczesnej architektury na wysokim, euro­ pejskim poziomie”4. Wśród nich znajdowała się Krystyna Tołłoczko-Różyska,

1

która była jedną z niewielu niezależnych twórczo architektek5, a ponadto około 1960 roku pozostawała jedyną czynną zawodowo przedstawicielką pokolenia pierwszych modernistek6. W tym kontekście paradoksem zdaje się fakt, iż w zbiorowej pamięci zarówno twórczość, jak i sama postać Krystyny Tołłoczko-Różyskiej7 pozostają niemal nieobecne. W społecznej świadomości architektka znana jest jedynie z autorstwa późnomodernis­tycznego budynku Galerii Sztuki Współczesnej Bunkier Sztuki w Krakowie, pierwotnie Miejskiego Pawilonu Wystawowego. Mimo iż bez wątpienia obiekt ten jest jej najbardziej charakterystycznym i rozpoznawalnym dziełem, to rzeczywista spuścizna, jaką po sobie pozostawiła, sprawia, że zasługuje ona na osobny ustęp w historii polskiej architektury nowoczesnej.

Krystyna Janina Wincentyna Tołłoczko-Różyska urodziła się 21 października 1909 roku we Lwowie, w rodzinie wywodzącej się z terenów północnych Kresów Wschodnich, jako córka Marii Róży Jorasz i Stanisława Karola Tołłoczko8, wybitnego chemika i profesora tamtejszego Uniwersytetu

1 W jedynym dotychczas opracowaniu nt. udziału polskich architektek w dyskursie nowoczesności około 1960 roku Marta Leśniakowska wyraźnie zalicza postać Krystyny Tołłoczko-Różyskiej do wąskiego grona nestorek polskiego modernizmu, wymieniając jej nazwisko obok dwóch najbardziej rozpoznawalnych architektek pierwszej generacji polskiej awangardy, tj. Barbary Brukalskiej (1899–1980) i Heleny Syrkusowej (1900–1982). Marta Leśniakowska, Polskie architektki w dyskursie nowoczes­ ności [w:] Jestem artystką we wszystkim, co niepotrzebne. Kobiety i sztuka około 1960 r., red. E. Toniak, Warszawa 2010, s. 123–135.

2 Zob. Marta Leśniakowska, Lekceważone córki Almae Mater – pionierki architektury w Polsce [w:] Studia z architektury nowoczes­ nej, t. 2. Architektura i wnętrza 1905–1923, red. J. Kucharzewska, J. Malinowski, Toruń 2007, s. 161–175.

3

Taż, Polskie architektki…, s. 25.

4

Tamże.

5 Niemal wszystkie architektki aktywne zawodowo w Polsce do lat 70. XX w. działały wespół z swoimi życiowymi partnerami, kontynuując przedwojenną praktykę małżeńskich pracowni architektonicznych. Do wyjątków należy Halina Skibniewska (1921–2011), której kariera zawodowa przebiegała niezależnie od działalności męża Zygmunta Skibniewskiego, także czynnego architekta. Tamże, s. 130–133.

6 W tym czasie Barbara Brukalska (1899– –1980) zajmuje się przede wszystkim działalnoś­cią pedagogiczną jako pierwsza w historii kobieta profesor, zaś Helena Syrkus (1900–1982) porzuca praktykę architektoniczną na rzecz polityki. Tamże, s. 133–134.

7 Architektka na różnych etapach swojego życia podpisywała swoje prace z wykorzystaniem nazwiska panieńskiego i nazwiska męża w następujących wariantach (kolejno): Tołłoczkówna, Tołłoczko, Różyska i Tołłoczko-Różyska.

W literaturze przedmiotu funkcjonuje zarówno jako Krystyna Różyska-Tołłoczko, jak i Krystyna Tołłoczko-Różyska. W prezentowanym tekście, jak i w innych artykułach używam przede wszystkim ostatniego zapisu, zgodnie z formą używaną przez architektkę pod koniec życia.

8 Stanisław Tołłoczko (1868–1935) – polski uczony, wykładowca akademicki i autor wielokrotnie wznawianych podręczników z dziedziny chemii nieorganicznej i organicznej.

Ukończył studia na Uniwersytecie Warszawskim, a następnie otrzymał stopień doktora na Uniwersytecie w Getyndze. W latach 1897–1905 był pracownikiem naukowym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, gdzie w 1901 roku otrzymał tytuł naukowy docenta chemii fizycznej. W 1899 roku, w trakcie pobytu w Krakowie, poślubił Marię Różę Jarosz. W 1905 roku powołany został na stanowisko profesora Uniwersytetu Lwowskiego, gdzie w latach 1915–1917 piastował stanowisko dziekana Wydziału Filozoficznego. Był członkiem szeregu towarzystw naukowych, krajowych i zagranicznych, m.in. Towarzystwa Naukowego Warszawskiego i Lwowskiego Oddziału Towarzystwa Chemicznego. Odznaczony Orderem Odrodzenia Polski.

Zob. Zgon ś. p. prof. U. J. K. dr. Stanisława Toł­ łoczki, „Gazeta Lwowska” 1935, nr 53, s. 2.

Jana Kazimierza9. Niewiele wiadomo o pierwszych latach jej życia, dzieciństwie i młodości spędzonych we Lwowie. Mglisty obraz tego wczesnego okresu życia przywołuje fragment wspomnień innej architektki, Jadwigi Gajewskiej-Karpiel: Dzieciństwo i młodość spędziła we Lwowie, gdzie Jej ojciec, Stanis­ ław Tołłoczko był profesorem chemii na Uniwersytecie Jana Kazimierza. Krysia zawsze z dumą go wspominała, był bowiem wybitną osobistością. […] Dla swojej córki był gwarancją bezpiecznego życia, ochroną wobec wrodzonej choroby kości. Po przeprowadzeniu bardzo w tym czasie ryzykownej operacji bioder mała Krysia mogła nie tylko chodzić, ale i jeździć na nartach czy grać w tenisa w klubie sportowym. Ojciec wprowadzał Ją w góry – Karpaty Wschodnie, potem w Tatry. Często opowiadała o swoich górskich przygodach […]. Ogromna wrażliwość Krysi na piękno przyrody, gór, może i niezwykłej architektury starego Lwowa sprawiły, że wybrała studia architekturze10.

Krystyna Tołłoczko studiowała w latach 1933–1938 na Wydziale Architektury Politechniki Lwowskiej, otrzymując 3 grudnia 1938 roku tytuł zawodowy mgr inż. architektury11. Znaczący wpływ na drogę rozwoju młodej adeptki tego kierunku mieli wybitni wykładowcy jej macierzystego wydziału – m.in. Witold Minkiewicz, Władysław Derdacki i Jan Bagieński – znani już ze swej działalności twórczej i ściśle powiązani z tradycjami tzw. lwowskiej szkoły architektury12. Z okresu studenckiego zachowały się

2

do dziś plansze i rysunki projektowe wykonywane przez Tołłoczkównę w ramach nauki zawodu13. W 1986 roku prace te prezentowane były przez Muzeum Architektury we Wrocławiu na wystawie ukazującej dorobek Wydziału Architektury Politechniki Lwowskiej (WAPL)14.

Twórczość studencka Krystyny Tołłoczko pozwala na prześledzenie ewolucji jej indywidualnych kompetencji architektonicznych w odniesieniu do oficjalnego programu nauczania. Wyjątkowo malowniczo prezentują się projekty Domu rybaka i Domu Ogrodnika (1933/1934) powstałe pod kierunkiem prof. Jana Bagieńskiego (Katedra Architektury I)15. W pierwszych rysunkach studenckich przejawy modernistycznych idei ukryte są jeszcze pod neoromantycznym kostiumem wernakularnych form. Wynika to zapewne z założeń kursu, którego celem było przekazanie studentom podstawowych kryteriów kształtowania przestrzennego „z uwzględnieniem powiązań interpretacyjnych z tradycjami regionalnymi w zabytkowym budownictwie”16. Dążenia do syntetycznego ujmowania form i programowej geometryzacji przejawiają się już jednak wyraźnie w projektach Domu czynszowego i Hotelu-Pensjonatu (1935/1936), powstałych w ramach kursu u prof. Władysława Derdackiego (Katedra Budownictwa Utylitarnego)17, który wśród lwowskich architektów uchodził za „rzecznika zasad funkcjonalizmu”18. W pracach z tego okresu wyraziście rysuje się konwencja pudełkowych form, charakterystycznych dla międzywojennego modernizmu, geometrycznych detali w stylu art déco oraz wyrazistej kolorystyki odziedziczonej po malarstwie fowistów. Wiodącą rolę w określaniu horyzontów twórczych przyszłych architektów pełnił jednak prof. Witold Minkiewicz (Katedra Architektury Monumentalnej)19, wyznający – jak to sam okreś­lił – kierunek „szczerości w konstrukcji i prawdy w kompozyc­ji”20. Pod jego okiem powstał projekt Kinoteatru (1937/1938), najbardziej dojrzała praca studencka Krystyny Tołłoczko, która pozwala zdefiniować odrębność twórczą architektki, identyfikowaną w późniejszych realizacjach przez pryzmat autorskiej syntezy modernistycznych paradygmatów.

9 Zob. Karta członkowska SARP, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/500.

10 Jadwiga Gajewska-Karpiel, Architekt Nie­ złomny, „Architektura & Biznes” 2001, nr 12, s. 72.

11 Zob. Karta członkowska SARP… 12 Łukasz Heyman, Lwowska Szkoła Archi­ tektury, „Tygodnik Powszechny” 1986, nr 35, s. 5–7. Por. Jan Boberski, Wydział Architekto­ niczny [w:] Politechnika Lwowska 1844–1945, red. R. Szewalski, Wrocław 1993, s. 138–204.

13 Większość prac z lat 1933–1938 przechowywana jest w Muzeum Architektury we Wroc­ ławiu, sygn. Mat-IIIb 985–1016. Z tego okresu pochodzą także pojedyncze kolorowane rysunki wnętrz znajdujące się w zasobach Archiwum Narodowego w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/88, ANK 29/2420/114.

14 Kuratorka wystawy, Zofia Gunaris, zaprezentowała 75 oryginalnych plansz ukazujących twórczość wybitnych architektów pedagogów oraz studentów. Łukasz Heyman, dz. cyt., s. 5.

15 Jan Boberski, dz. cyt., s. 171.

16 Tamże, s. 147.

17 Tamże, s. 174–176.

18 Taras Łypka, Funkcjonalistyczny nurt w ar­ chitekturze Lwowa dwudziestolecia między­ wojennego (1918–1939) [w:] Prace polskich architektów na tle kierunków twórczych w archi­ tekturze i urbanistyce w latach 1945– –1995, red. Z. Białkiewicz, Kraków 1996, s. 235.

19 Jan Boberski, dz. cyt., s. 185–187.

20 Andrzej Frydecki, Początki nowoczesnej ar­ chitektury w środowisku polskich architektów we Lwowie w latach 1918–1939 [w:] Architektura i urbanistyka w Polsce w latach 1918–1978, „Studia i materiały do teorii i historii architektury i urbanistyki PAN”, t. XVII, Warszawa 1989, s. 52.

Krystyna Tołłoczko-Różyska przy pracy, lata 40.

XX wieku, fot. autor nieznany, z zasobu Archiwum Narodowego w Krakowie, sygn. 29/2420/79, s. 4

3

Niestety nie są znane przedwojenne projekty młodej adeptki architektury. W trakcie studiów i bezpośrednio po ich ukończeniu zajmowała się głównie projektowaniem wnętrz, mebli oraz innych przedmiotów z zakresu przemysłu artystycznego21. W 1934 roku po raz pierwszy zaprezentowała swoją twórczość na wystawie mebli w Muzeum Przemysłu Artystycznego we Lwowie22. Współpracowała także z Janiną Reichert i Fryderykiem Tothem przy projekcie pomnika Józefa Piłsudskiego w Wilnie, który otrzymał od komisji konkursowej pierwszą nagrodę23. We wrześniu 1939 roku architektka miała przeprowadzić inwentaryzację zniszczonego w trakcie I wojny światowej pałacu Gołuchowskich w Skale nad Zbruczem, jednak agresja sowiecka na Polskę jednoznacznie przekreśliła tę inicjatywę24.

Podczas II wojny światowej Tołłoczkówna wraz z rodziną pozostawała we Lwowie. Jeszcze w 1939 roku objęła funkcję młodszego asystenta u prof. Witolda Minkiewicza w Katedrze Architektury Monumentalnej na Wydziale Architektury Politechniki Lwowskiej25. Wszystko wskazuje na to, że właśnie na uczelni poznała swojego przyszłego męża, Józefa Różyskiego26, który od 1929 roku był asystentem Jana Nalborczyka przy Docenturze Modelowania, zaś od 1936 roku wykładowcą i kierownikiem Pracowni Modelowania na Wydziale Architektury27. Kariera naukowa Krystyny Tołłoczko została przerwana w 1941 roku wraz z wkroczeniem do Lwowa wojsk hitlerowskich. Podobnie urwała się działalność akademicka Józefa Różyskiego, który ze względu na swoje żydowskie korzenie do zakończenia wojny ukrywał się we wsi Stępów w powiecie łowickim28. W tym samym czasie Tołłoczko zainicjowała we Lwowie działalność Warsztatów Artystycznych specjalizujących się w projektowaniu i wytwarzaniu rozmaitych przedmiotów z zakresu przemysłu i galanterii artystycznej. Charakter wojennej twórczości architektki przybliżają, przynajmniej cząstkowo, zachowane fotografie z tego okresu29. Projektowała wówczas sztukę użytkową oraz modę, wykorzystując wyłącznie naturalne materiały, takie jak drewno czy wełna. Wśród udokumentowanych przedmiotów znajdują się między innymi: drewniane

21 Kwestionariusz ewidencyjny [Krystyna Różyska], nr legitymacji 1749, Archiwum Oddziału Krakowskiego Związku Polskich Artystów Plastyków.

22 Tamże.

23 Konkurs na szkicowy projekt pomnika Mar­ szałka Józefa Piłsudskiego w Wilnie, „Architektura i Budownictwo” 1939, nr 4/5, s. 57–59.

24 Margerita Szulińska, Skała nad Zbruczem.

Dzieje. Architektura. Budownictwo, Warszawa 2003, s. 42.

25 Zob. Karta członkowska SARP...

26 Józef Ludwik Różyski, wł. Józef Rosenbaum (1898–1974) – polski rzeźbiarz, architekt i artysta plastyk, członek Legionów Polskich, wykładowca Politechniki Lwowskiej i Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Autor szeregu prac architektoniczno-rzeźbiarskich we Lwowie, m.in. pomnika Lotników Amerykańskich na Cmentarzu Orląt Lwowskich (wraz z Józefem Starzyńskim) oraz monumentalnych założeń cmentarnych upamiętniających poległych żołnierzy, m.in. na polu bitwy pod Pułtuskiem i w Makowie Mazowieckim. Równocześnie zajmował się twórczością z zakresu sztuki użytkowej i przemysłu artystycznego. Zob. Róża Biernacka, Józef Różyski [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 32, Wrocław–Warszawa–Kraków 1989–1991, s. 552–554.

27 Tamże, s. 552.

28 Jak podaje Róża Biernacka, Józef Różyski „ukrywał się […] u tamtejszego nauczyciela Tadeusza Miłońskiego, pracując jako robotnik przy kopaniu rowów melioracyjnych. Od 1943 roku udzielał grupie młodzieży wiejskiej lekcji w zakresie szkoły średniej”. Tamże, s. 553.

29 Jedynym źródłem wiedzy nt. wojennej twórczości są fotografie archiwalne.

Zob. Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/79-84.

lampy i abażury, metalowe świeczniki i kute żyrandole, a także popielniczki, kubeczki na papierosy czy nożyki do papieru. Szczególne miejsce zajmowała jednak moda i galanteria damska: torebki, zimowe i letnie obuwie oraz sukienki, spódnice i żakiety wykonywane przy użyciu skóry, wełny, filcu i lnu. Ową działalność architektka kontynuowała także później, w okresie powojennym, w Zakopanem.

Wkrótce po zakończeniu II wojny światowej, dokładnie 26 listopada 1945 roku, Krystyna Tołłoczko i Józef Różyski zawarli związek małżeński w kościele parafialnym w Zakopanem30. Wcześniej tego samego roku przyszłego małżonka mianowano kierownikiem Oddziału Szkolnictwa Artystycznego przy Wojewódzkim Wydziale Kultury i Sztuki w Łodzi31. Ze względów zdrowotnych Różyski był jednak zmuszony przenieść się do Zakopanego, gdzie od września pełnił funkcję kierownika Warsztatów Rzeźbiarskich w Państwowej Wyższej Szkole Przemysłu Drzewnego32.

W tej samej placówce w latach 1945–1947 zatrudniona była na stanowis­ ku nauczycielskim Krystyna Różyska. Równocześnie do 1947 roku była członkiem organizacji chałupniczego przemysłu drzewnego „Samopomoc Chłopska”. Już w 1947 roku na podstawie dotychczasowej pracy twórczej architektkę przyjęto do Związku Polskich Artystów Plastyków (ZPAP), gdzie w 1950 roku otrzymała status członka zwyczajnego33. Działalność zawodowa i artystyczna małżonków opierała się w tym czasie na ścisłej współpracy.

W pierwszych latach powojennych obydwoje zajmowali się przede wszystkim projektowaniem sztuki użytkowej. Współdzielili także dzięki uprzejmoś­ ci rodziny Sendzimirów pracownię na piętrze międzywojennego domu przy ulicy Orkana, który zamieszkiwali wraz z matką Krystyny, Marią34.

4

W Zakopanem Krystyna Tołłoczko-Różyska kontynuowała swą lwow­sk ­ ą działalność, nieprzerwanie fascynując się modą i galanterią damską. Wraz z mężem projektowała przedmioty użytkowe z drewna: misy i rzeźbione talerze, maty z drewnianych listewek, wirtuozerskie krzyżyki i oryginalną biżuterię. Jak podaje Halina Kenarowa: „Różyscy założyli pierwszą spółdzielnię wzorcową przemysłu artystycznego, wchłoniętą później przez Zakopiańskie Warsztaty Wzorcowe (ZWW)”35. W ramach owej działalnoś­ ci nawiązali współpracę z Biurem Nadzoru Estetyki Produkcji (BNEP) oraz Instytutem Wzornictwa Przemysłowego (IWP)36. Na ich zlecenie Krystyna i Józef Różyscy zaprojektowali kilkadziesiąt wzorów rozmaitych przedmiotów z zakresu przemysłu artystycznego w celu ich późniejszej produkcji na większą skalę37. Józef Różyski zaangażował się w tym czasie w pomoc uzdolnionej plastycznie młodzieży z podhalańskich wsi, organizując dla nich bursę i warsztat uczniowski poświęcony wyrabianiu galanterii z drewna38. Z tej grupy podopiecznych wykształciło się wielu wybitnych artystów, m.in. Władysław Hasior, Antoni Hajdecki czy Stefan Borzęcki39. Uczniowie wykonywali ręcznie rzeźbione naszyjniki, korale, wisiory i guziki przy użyciu kawałków gałązek, korzeni oraz drewnianych odpadów o różnej grubości, fakturze i kolorze. Ze względu na specyfikę użytych materiałów, uchodzących tradycyjnie za pospolite, zwyczajne i nieodpowiednie dla funkcji dekoracyjnej, badaczka sztuki użytkowej tego okresu Anna Frąckiewicz określa ją mianem „biżuterii ubogiej”40. Projektowane przez Różyskich prace z dziedziny sztuki użytkowej były wielokrotnie udostępniane publiczności na wystawach w kraju, a także za granicą, i reprezentowały polską wytwórczość powojenną na arenie międzynarodowej41. W 1946 roku Krys­ tyna Tołłoczko-Różyska została nagrodzona przez Ministerstwo Kultury i Sztuki za prace nadesłane na wystawę tkanin i przemysłu artystycznego

30 Zob. Wykaz z księgi ślubów, Archiwum Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, teczka akt osobowych nr 595.

31 Róża Biernacka, dz. cyt., s. 553.

32 Tamże.

33 Kwestionariusz ewidencyjny [Krystyna Różyska]…

34 Tadeusz Sendzimir (1984–1989), polski inżynier i wynalazca w zakresie metalurgii, był bratem ciotecznym Krystyny Tołłoczko-Różys­ kiej; ich babkami były siostry Wanda i Karolina Jaskłowskie. Krystyna Tołłoczko-Różyska utrzymywała kontakty z rodziną Sendzimirów także później, po przeprowadzce do Krakowa.

35 Halina Kenarowa, Anna Micińska, Marzenia i dobre imię. Środowisko plastyczne Zakopa­ nego w latach 1945–1978. Tatrzaństwo czy Zakopianina (Tradycja) [w:] Zakopane. Czterysta lat dziejów, red. R. Dutkowa, Kraków 1991, t. 2, s. 243.

36 Róża Biernacka, dz. cyt., s 553.

37 Zob. Kwestionariusz ewidencyjny [Krystyna Różyska]…

38 Zob. Życiorys, [prof. Józef Różyski, marzec 1968], Archiwum Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, teczka akt osobowych nr 595.

39 Róża Biernacka, dz. cyt., s. 553.

40 W Ośrodku Wzornictwa Nowoczesnego Muzeum Narodowego w Warszawie przechowywana jest kolekcja biżuterii i przemysłu artystycznego przypisywana Józefowi Różyskiemu. Dokumentacja twórczości Józefa i Krystyny Różyskich wskazuje jednak, iż w latach 1945–1950 artyści ściśle ze sobą współpracowali w zakresie sztuki użytkowej, stąd niemożliwe jest jednoznaczne rozstrzygnięcie autorstwa poszczególnych projektów na korzyść jednego z małżonków.

Anna Frąckiewicz w odczycie pt. Biżuteria uboga przedstawionym w ramach XV Sesji Naukowej z cyklu „Rzemiosło artystyczne i wzornictwo w Polsce” pt. Od klejnotów królewskich po „biżuterię ubogą”. O biżuterii w Polsce (19– –20.03.2014, Gdańsk) podjęła próbę charakterystyki i typologizacji owej kolekcji, wyznaczając punkt wyjścia dla dalszej dyskusji. Maszynopis referatu znajduje się w archiwum autorki niniejszego tekstu.

41 Sztuka użytkowa Krystyny Tołłoczko‑Różyskiej prezentowana była m.in. na „Wys­tawie tkanin Heleny i Stefana Gałkowskich, przemysłu ludowego i rękodzieła artystycznego” w Warszawie (1946) oraz na Wystawie Architektury Wnętrz i Sztuk Dekoracyjnych w Krakowie (1952).

Artystka brała także udział w ekspozycjach sztuki polskiej za granicą, m.in. w Amsterdanie (1948), Paryżu (1949), Genewie (1957), Pekinie i Szanghaju (1958), Tbilisi, Ałma-Acie i Taszkiencie (1959), Lipsku (1961) oraz Budapeszcie (1963).

Zob. Kwestionariusz ewidencyjny [Krystyna Różyska]…

w Warszawie, zaś w 1973 roku otrzymała dyplom uznania za zasługi w rozwoju Zakopiańskich Warsztatów Wzorcowych42.

W latach 40. Różyscy brali wspólnie udział także w kilku publicznych konkursach na pomniki, między innymi na pomnik Bohaterów Frontu Cywilnego w Nowym Sączu w 1945 roku (II nagroda i wyróżnienie) oraz na pomnik Fryderyka Chopina w parku Krakowskim w Krakowie w 1949 roku (IV nagroda)43. Obydwoje posiadali już doświadczenie w tej dziedzinie i cieszyli się uznaniem środowiska artystycznego za projekty powstałe w okresie międzywojennym we Lwowie. W 1949 roku działalność twórcza Różyskich przybrała dla obojga jednak odmienny kierunek. Józef Różyski rozpoczął pracę na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie jako profesor zespołowej Katedry Rzeźby na Wydziale Architektury Wnętrz, którą to funkcję piastował do czasu przejścia na emeryturę w 1968 roku44, natomiast Krystyna Tołłoczko-Różyska nawiązała współpracę z państwowymi biurami projektowymi, kontynuując ją nieprzerwanie przez prawie 30 lat. Pracowała na stanowis­ ku projektanta w Biurze Projektowo-Badawczym Budownictwa Ogólnego „Miastoprojekt” w Lublinie i Krakowie, następnie w Miejskim Biurze Studiów i Projektów Budownictwa w Krakowie, a także w Krakowskim Biurze Projektowo-Badawczym Budownictwa Ogólnego45. Jednocześnie architektka zaangażowała się w życie zakopiańskiego środowiska architektonicznego, m.in. pełniąc w latach 1954–1956 funkcję zastępcy przewodniczącego Koła Stowarzyszenia Architektów Polskich (SARP)46. Zainteresowania z za-

5

kresu sztuki użytkowej kontynuowała równolegle z działalnością architektoniczną, która w tym czasie uległa wyraźnemu zintensyfikowaniu.

W artykule opublikowanym w 1955 roku w czasopiśmie „Architektura” Krystyna Różyska i Anna Górska47 zaprezentowały przegląd współczesnej architektury Podhala, zwracając uwagę na twórczą transpozycję rodzimych pierwiastków architektury regionu, realizowanych w zgodzie z nowoczesnymi rozwiązaniami problemów budownictwa48. Wyraźna fas­ cynacja Krystyny Tołłoczko-Różyskiej twórczością ludową i góralszczyz­ną w okresie zakopiańskim znajdowała odzwierciedlenie także w udokumentowanej aktywności architektonicznej. Przykładem takiej realizacji jest projekt malowniczej szklarni dla roślin doniczkowych w Ogrodzie Miejskim w Zakopanem (1950)49, który uwodzi wykorzystaniem tradycyjnego drewnianego gontu do pokrycia dwuspadowego dachu. Owa realizacja stanowi przykład rozwiązania zagadnień czysto funkcjonalnych w bezpośrednim odwołaniu do form architektury podhalańskiej. Charakteryzuje się tym, co autorki przywoływanego tekstu określają „świadomym poszukiwaniem nowej formy plastycznej, zainspirowanej tradycją regionu i wkomponowanej w krajobraz”50.

Miłość Różyskiej do gór doszła także do głosu w jej projekcie stac­ ji górnej i dolnej wyciągu linowego na Szyndzielnię w Beskidzie Śląskim51.

Głównym wyzwaniem była w tym przypadku potrzeba reinterpretacji logiki dawnych form regionalnych wobec zwiększonej kubatury budynków oraz ciężkich warunków terenowych. Jak podaje sama autorka: „Na skutek ciągłych zmian programowych budynków opracowałam na przestrzeni lat 1951–1957 siedem projektów wstępnych […], w rezultacie zrealizowano stację dolną wg dokumentacji dla III programu, a stację górną dla IV prog­ ramu”52. Ze względu na dużą przepustowość kolejki liniowej architektka podjęła się także w latach 1953–1957 wykonania projektu rozbudowy istniejącego schroniska turystycznego na Szyndzielni, dopełniając istniejącą architekturę o Halę Wyżywieniową w nowym skrzydle, usytuowanym od

42 Tamże.

43 Aktywność Józefa Różyskiego w zakresie rzeźby pomnikowej sięga okresu lwowskiego.

Najbardziej znanym jego dziełem jest pomnik Lotników Amerykańskich na Cmentarzu Obrońców Lwowa (1925). W 1945 roku zrealizował dwa cmentarze wojenne na polach bitwy pod Pułtuskiem i w Makowie Mazowieckim, projektował także pomnik Powstańców Warszawy na cmentarzu Powązkowskim. W latach 40. brał udział w konkursach na projekty pomników Zwycięstwa w Szczecinie (III nagroda) i Wyzwolenia we Wrocławiu (IV nagroda). Por. Róża Biernacka, dz. cyt., s. 552–553.

44 Tamże, s. 553.

45 Zob. Karta członkowska SARP...

46 Tamże.

47 Anna Górska (1914–2002) – architektka, artystka plastyk, współtwórczyni tzw. stylu neozakopiańskiego. Autorka szeregu schronisk tatrzańskich, m.in. schroniska Pod Ornakiem (1945–1948), schroniska w Dolinie Pięciu Stawów (1948–1953), schroniska w Dolinie Chochołowskiej (1952–1956) i schroniska na Turbaczu (1952–1958). Projektowała także wnęt­rza, obiekty użyteczności publicznej i budynki mieszkalne w Zakopanem. Anna Górska. Pasja życia, katalog z wystawy w Miejskiej Galerii Sztuki im. Władysława hr. Zamoyskiego w Zakopanem, Zakopane 2013.

48 Anna Górska, Krystyna Różyska, Przegląd współczesnej architektury Podhala, „Architektura” 1955, nr 2, s. 34–43.

49 Tamże, s. 37. Zob. także Projekt szklarni w Ogrodzie Miejskim w Zakopanem, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/19.

50 Anna Górska, Krystyna Różyska, dz. cyt., s. 36.

51 Zob. Projekty stacji górnej i dolnej wyciągu linowego na Szyndzielnię, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/22-25.

52 Krystyna Różyska, Charakterystyka obiektów turystycznych na Szyndzielni, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/4, s. 1.

strony południowo-wschodniej53. W efekcie powstał kompleks obiektów turystycznych w typie architektury regionalnej, dostosowany do krajobrazu i ukształtowania terenu, zaś technologicznie nawiązujący do tradycyjnych form budownictwa śląskiego oraz lokalnych materiałów. Jak podkreśla w swoich wspomnieniach cytowana już wcześniej Jadwiga Gajewska-Karpiel: „Projektowanie w tym stylu pozwalało Jej ominąć narzucony w tym czasie socrealizm”54.

W ramach działalności architektonicznej w Zakopanem Krystyna Tołłoczko-Różyska współpracowała między innymi z Anną Górską, wraz z którą w 1948 roku wygrała konkurs dotyczący osiedla akademickiego UMCS w Lublinie55. Zrealizowała projekt samodzielnie, modyfikując go zgod­­­nie z własną wizją artystyczną, jednak przy zachowaniu pierwotnej kompozycji urbanistycznej56. Budynki mieszkalne dla studentów miały stanowić programowe uzupełnienie części dydaktycznej Dzielnicy Akademickiej, wykonanej wedle projektu Czesława Gawdzika i Tadeusza Witkowskiego z zespołem57. Domy Akademickie budowane podług koncepcji Krys­tyny Tołłoczko-Różyskiej realizowano kolejno względem pierwszeńs­ twa podyktowanego układem przestrzennym: „A” („Amor”, 1949–1951)58, „B” („Babilon”, 1949–1952)59, „C” („Cebion”, 1951–1954)60, „D” („Dodek”, 1953–1955) oraz „E” („Eskulap”, 1954–1956)61. Obiekty te są dowodem wytrwałego pielęgnowania przez architektkę idei modernistycz­nych w epoce dominacji doktryny socrealizmu. Różyska subtelnie odwołała się w pracy nad nimi do podstawowych założeń utylitarnej prostoty, poszanowania logiki materiału i umiarkowanego operowania detalem.

Kompozycję bloków mieszkalnych i budynków uczelnianych dopełnił Dom Społeczno-Usługowy zwany Chatką Żaka62, obecnie siedziba Akade-

6

mickiego Centrum Kultury, projekt zrealizowany w latach 1962–1965 (wed­ le nowej koncepcji z 1958 roku). Rzeźbiarska bryła stanowi główny akcent wejścia na teren osiedla, determinując swój nietypowy kształt zróżnicowanym programem użytkowym budynku. Można się zatem zgodzić ze stwierdzeniem badaczki Izabeli Pastuszko, że „budynek […] wydaje się utrzymany w stylistyce architektonicznej propagowanej przez De Stijl”63. Obiekt składa się z trzech części: otwartej stołówki studenckiej z zapleczem gospodarczym, klubu studenckiego z punktami usługowymi oraz spektakularnej sali widowiskowej przystosowanej do zebrań, zabaw tanecznych oraz wyświet­ lania filmów64. Elementaryzm poszczególnych części jest powiązany z funkcjonalną czytelnością wnętrz, dodatkowo wzmocnioną poprzez plastyczne modelowanie światłem oraz umiejętne wykorzystanie naturalnej specyfiki materiałów wykończeniowych. Obiekt jest przykładem dojrzałej koncepcji architektonicznej i kompleksowego sposobu myślenia o projektowanej przestrzeni zgodnie z ideą integracji sztuk. Bez wątpienia jest drugą najważniejszą realizacją architektki, obok powstającego dokładnie w tym samym czasie Miejskiego Pawilonu Wystawowego w Krakowie. Obydwa budynki autor­stwa Krystyny Tołłoczko-Różyskiej zaznaczyły swoją obecność w polskiej historii powojennej architektury, jednak to krakowska realizacja jest dziełem najpełniej odzwierciedlającym jej umiejętność twórczego przekucia kompetencji architektonicznych w rzeczywiste zdarzenie w przestrzeni.

Miejski Pawilon Wystawowy w Krakowie (1959–1965) został pomyślany jako przestrzeń wystawiennicza dedykowana twórczości lokalnych artystów, którzy nie posiadali dotychczas odpowiedniego miejsca do prezentacji swojej sztuki65. Nowoczesny pawilon stanowi zabudowę plombową w ścisłym centrum miasta – zlokalizowany jest w bezpośrednim sąsiedztwie

53 Tamże, s. 2–3. Por. Projekt rozbudowy schroniska na Szyndzielni, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/105.

54 Jadwiga Gajewska-Karpiel, dz. cyt., s. 72.

55 Zob. Karta członkowska SARP…; Por. Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/91.

56 Zob. Projekt wykonawczy os. Akademickiego w Lublinie, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/1; Por. Kolonia Akademicka w Lublinie, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/2.

57 Zdzisław Kowalski, Miasteczko Akademickie w Lublinie. Historia, architektura, ekonomia, Lublin 1972, s. 40; Por. Iza Pastuszko, Architek­ tura Dzielnicy Uniwersyteckiej w Lublinie, Lublin 2013, s. 41–42.

58 Zob. Projekt bloków mieszkalnych A i B, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/10.

59 Tamże.

60 Zob. Projekt bloku mieszkalnego C, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/13.

61 Zob. Projekt bloków mieszkalnych E i F, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANKr 29/2420/3; Por. Iza Pastuszko, dz. cyt., s. 41–46.

62 Zob. Dom Społeczno-Usługowy. Szkic koncepcyjny, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/8; Dom Społeczno‑Usługowy. Projekt techniczny, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/11; Dom Społeczno-Usługowy. Projekt techniczny II etapu realizacji, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/4; Por. Iza Pastuszko, dz. cyt., s. 94–96.

63 Iza Pastuszko, dz. cyt., s. 94.

64 Zob. Dom Społeczno-Usługowy w Lub‑ linie (III), Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/7.

65 Zob. Uzasadnienie budowy Miejskiego Pawilonu Wystawowego w Krakowie, Archiwum Narodowe w Krakowie sygn. ANK 29/701/1715, s. 5.

Plant i placu Szczepańskiego, w miejscu secesyjnej kawiarni „Esplanada” Jana Zawiejskiego66, na linii pierwotnych murów obronnych i Baszty Garncarzy. Nietypowa kompozycja przestrzenna budynku podyktowana została koniecznością wpasowania nowego obiektu w zastaną architekturę zabytkowego spichlerza. Zaprojektowano dwa niezależne wejścia dla publicznoś­ ci oraz układ wnętrz pozwalający na dużą swobodę w aranżowaniu ekspozycji, bez zakłóceń funkcjonalnych sześciu sal wystawowych67. Wyjątkowa bryła została intencjonalnie skomentowana przez Jana Zachwatowicza jako „żelbetowy masyw o rzeźbionej fakturze bez otworów, nadmiernie agresywny”68. Szorstka fakturowość fasad, wrażeniowo odwołująca się do archetypu obronności murów miejskich, została osiągnięta przez odważną ekspozycję betonowego reliefu odciśniętego w trzech płaszczyznach przy użyciu szalunku z desek. Ekspresyjność owych „nierówności” podkreśla ciąg poziomych okien, które otwierają białe corbusierowskie wnętrza na malownicze parkowe otoczenie oraz umożliwiają odbicia rysunku koron drzew w ich szklanych powierzchniach. Wielowymiarowość Pawilonu, plastycznie zintegrowanego z otwartą strukturą krakowskich Plant, dopełnia kompozycja ogrodowa u podnóża elewacji frontowej oraz rodzaj kładki łączący alejkę spacerową z rzeźbiarskim portalem wejściowym o płynnej, ażurowej formie nawiązującej do twórczości Henry’ego Moore’a69. Z perspektywy czasu krakowski Pawilon, który do dziś pozostaje najradykalniejszą współczes­ ną realizacją architektoniczną w historycznym centrum miasta, jawi się jako niedoceniony w swym czasie prekursor świadomego kontekstualizmu, reprezentant modernizmu krytycznego, opartego na reinterpretacji zasad funkcjonalizmu wobec tradycyjnych jakości przestrzennych miejsca.

W chwili powstania stanowił pierwszą w Polsce nowocześnie zaprojektowaną przestrzeń wystawienniczą dla sztuki współczesnej. Dwukondygnacyjny ciąg funkcjonalnych, płynnie przenikających się przestrzeni wystawienniczych o różnych wielkościach, wysokościach i charakterze oświetlenia jest twórczym przetworzeniem modernistycznej idei white cube’a. Czyste formalnie wnętrza z autorskim detalem wykończeniowym, przeszklonym sufitem i krętą klatką schodową to efekt współpracy z artystką Wandą Gengą70.

7

Miejski Pawilon Wystawowy w Krakowie pozostaje najbardziej rozpoznawalnym dziełem architektki, zaś sama fasada zaprojektowana wespół z Stefanem Borzęckim i Antonim Hajdeckim definiuje jego przynależność do nurtu architektury brutalizmu71. Niemniej jednak burzliwe dzieje inwestycji i brak przychylności opinii publicznej spowodowały, iż obiekt ten był przez wiele lat najmniej docenionym dziełem architektki.

W trakcie pracy nad inwestycją Miejskiego Pawilonu Wystawowego Różyscy przenieśli się na stałe do Krakowa, z którym architektka trwale związała swoją przyszłość zawodową. W obszarze historycznej tkanki miejskiej Krystyna Tołłoczko-Różyska zrealizowała w latach 60. ubiegłego wieku kilka znaczących projektów. W okresie 1966–1970 w sąsiedztwie Pawilonu przy pl. Szczepańskim 3 przeprowadziła adaptację zabytkowych wnętrz kamienicy do nowych funkcji Klubu Aktora SPATiF i Biura „Orbis”72.

Projekt przebudowy obejmował wymianę stropów, klatek schodowych oraz częściową rekonstrukcję dachu w związku z nadbudową trzeciej kondyg­ nacji w przestrzeni dachowej od strony podwórza. Adaptacji towarzyszyła nowoczesna aranżacja wnętrz z autorskimi elementami wystroju, takimi jak podwieszane schody, bar amerykański czy dekoracyjny plafon ścienny.

Architektka zadbała przy tym o wyeksponowanie wszystkich zabytkowych wątków ceglanych, zwłaszcza tych znajdujących się w pięknie sklepionych

66 Pawilon kawiarniany projektu Jana Zawiejskiego zbudowany został w 1904 roku, następnie odbudowany po pożarze w 1908 roku i ostatecznie rozebrany w 1960 roku w związku z budową Pawilonu Wystawowego. Zachowano XVIII-wieczny zabytkowy spichlerz, który włączono w strukturę nowego obiektu. Zob. Jacek Purchla, Jan Zawiejski. Architekt przełomu XIX i XX wieku, Warszawa 1986, s. 152–156.

67 Zob. Miejski Pawilon Wystawowy. Projekt wstępny architektoniczny – II alternatywa, Archiwum Zakładowe Galerii Sztuki Współczesnej Bunkier Sztuki w Krakowie, teczka nr 56.

68 Jan Zachwatowicz, Nowe elementy w strukturze historycznych ośrodków miejs­­­­­­kich w Pols­ce [w:] Przeszłość a jutro miasta.

Szkice urbanistyczne, red. K. Pawłowski, T. Zarębska, Warszawa 1977, s. 210.

69 Zob. Małgorzata Włodarczyk, Architektura lat 60-tych w Krakowie, Kraków 2006, s. 118.

70 Wanda Genga (1927–2008) – artystka, projektantka wnętrz i mebli, projektantka krajobrazu i znawczyni sztuki ogrodowej. Wykładowczyni na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej. Wieloletnia współpracownica profesorów Gerarda Ciołka i Janusza Bogdanowskiego.

Razem z Krystyną Różyską-Tołłoczko opracowała także projekt wnętrz i umeblowania schroniska na Szyndzielni. Zob. Agata Zachariasz, Wanda Genga (1921–2008), „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” 2010, t. 40, s. 223–225.

71 Na temat genezy architektury brutalizmu: Wojciech Niebrzydowski, Brutalizm w architektu­ rze – geneza kierunku, „Architecturae et Artibus” 2009, nr 1, s. 46–54.

72 Zob. Budynek zabytkowy, Kraków – pl. Szczepański 3, Projekt wstępny adaptacji i nadbudowy, Archiwum Narodowe w Krakowie sygn. ANK 29/1493/1473–1476.

piwnicach. Ponadto na terenie podwórza zaprojektowano ogród klubowy, który ostatecznie zintegrował zabudowę działki dedykowaną w pełni działalności kulturalnej.

Równocześnie w latach 1963–1967 Krystyna Tołłoczko-Różyska kierowała przebudową i adaptacją Hotelu „Monopol”73, w ramach których to działań powstała wyjątkowa aranżacja wnętrz hotelowej kawiarni przy wykorzystaniu autorskich efektów świetlnych i przestrzennych kompozycji dekoracyjnych. Generalny remont obiektu, którego stan techniczny kwa-

Krystyna Tołłoczko-Różyska i Przemysław Gawor podczas uroczystości przyznania Złotego Krzyża Zasługi, 1969 r., fot. autor nieznany, z archiwum Galerii Sztuki Współczesnej Bunkier Sztuki

lifikował budynek do rozbiórki, obejmował także zmianę układu funkcjonalnego w obrysie istniejących murów z dostosowaniem do współczes­ nego programu użytkowego. W 1969 roku w ramach czynu społecznego architektka zaprojektowała także aranżację wnętrz nowej siedziby krakowskiego oddziału SARP przy ul. św. Jana 1174. W tym samym roku przygo-

8

towała również projekt wnętrz Klubu Związku Młodzieży Socjalistycznej przy ul. Wiślnej 275. Intensywnej działalności projektowej towarzyszyła także aktywność społeczna: Krystyna Tołłoczko-Różyska była członkiem Zarządu Oddziału Krakowskiego SARP (1967–1971) oraz pełniła funkcję przewodniczącej Koła SARP w Krakowskim Biurze Projektowo-Badawczym Budownictwa Ogólnego (1967–1969)76. Za pracę społeczną w SARP została dwukrotnie nagrodzona wyróżnieniem II stopnia w 1956 i 1968 roku77.

Późna działalność architektoniczna Krystyny Tołłoczko-Różyskiej nadal zdominowana była projektami z zakresu budownictwa publicznego, jednak zorientowanego na specyfikę usługową w obrębie nowo powstałych osiedli mieszkaniowych. W ramach pracy na stanowisku projektanta w Krakowskim Biurze Projektowo-Badawczym Budownictwa Ogólnego w Krakowie Różyska była członkiem zespołu architektonicznego projektującego założenie osiedla Krowodrza w Krakowie, któremu przewodniczył architekt Mieczysław Turski. W ramach ogólnej koncepcji urbanistycznej zaprojektowała w 1969 roku kładkę pieszą przecinającą kompozycję przestrzenną bloków mieszkalnych na osi podwieszanego mostu nad ulicą Opolską i potokiem Sudół78. Deptak do dziś pełni ważną funkcję łącznika przeciwległych części osiedla, w których zlokalizowano budynki użyteczności pub­ licznej, wyznaczając tym samym oś głównego ciągu komunikacyjnego.

W latach 1970–1973 architektka zaprojektowała w obrębie nowych osiedli

73 Zob. Kraków – Hotel „Monopol”, projekt przebudowy, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/1493/611.

74 Zob. Projekt wnętrz lokalu Zarządu Oddziału Krakowskiego SARP, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/111.

75 Zob. Budynek zabytkowy, Kraków, ul. Wiślna 2, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/1493/227.

76 Zob. Karta członkowska SARP….

77 Tamże.

78 Zob. Zadaszone przejście piesze na os. Krowodrza Górka, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/126.

Krowodrza i Azory pawilony handlowe wraz z kompleksową aranżacją ich wnętrz, indywidualnie dostosowaną do planowanych funkcji handlowo-usługowych79. W jednym z pawilonów w latach 1975–1976 zaaranżowa­ ła wnętrza Klubu Osiedlowego Krowodrza z przestrzenną salą odczytową, przystosowaną do projekcji filmowych i występów estradowych80.

Podobne obiekty zaprojektowała także w Mistrzejowicach i w Nowej Hucie: w 1972 roku pawilon handlowy z przeznaczeniem na sklep teks­tylnoodzieżowy81, zaś w 1976 roku aranżację wnętrz restauracji KPPG82. Są to jedne z jej niewielu realizacji wykorzystujących prefabrykowane elementy konstrukcji szkieletowej. Do grupy projektów wnętrz o komercyjnym przeznaczeniu autorstwa architektki należy także zaliczyć kiosk „Ruch” przy Rynku Głównym 12 w Krakowie z 1973 roku83. Na osobną uwagę zasługują projektowane około 1975 roku prototypy mebli do małych mieszkań oraz lampy z listew aluminiowych, które świadczą o kontynuacji zainteresowań w zakresie realizacji przedmiotów użytkowych84. Za twórczość dotyczącą projektowania wnętrz artystka została nagrodzona w 1970 roku na Wystawie Polskiej Sztuki Użytkowej w 25-lecie PRL-u 85.

W 1978 roku Krystyna Tołłoczko-Różyska przeszła na zasłużoną emeryturę86. Była wtedy już od dłuższego czasu niekwestionowanym autorytetem w swej dziedzinie, wielokrotnie uzyskując wyróżnienia i nagro­ dy za pracę architektoniczną. W 1969 roku otrzymała Złoty Krzyż Zasługi, zaś cztery lata później Złotą Odznakę Miasta Krakowa87. Pewnego rodzaju podsumowaniem pracy twórczej architektki była jej indywidualna wystawa pt. „Moje inspiracje” zorganizowana w 1983 roku w siedzibie krakowskiego oddziału SARP88. W jednym z wpisów z powystawowej księgi pamiątkowej czytamy: „Istnienie realizacji, w których rzeźba i plastyka są integralną częś­cią architektury, cieszy. A smuci, że jest ich w kraju jeszcze zbyt mało”89. Mimo oficjalnego zakończenia pracy w biurze projektowym architektka przez wiele lat była jednak czynna zawodowo, pracując od 1976 roku jako rzeczoznawca SARP w zakresie budownictwa mieszkaniowego i budownictwa użyteczności publicznej90. Jak wspomina Jadwiga Gajewska-Karpiel,

Krystyna Tołłoczko-Różyska na ławce w holu głównym Miejskiego Pawilonu Wystawowego, lata 60. XX wieku, fot. autor nieznany, z archiwum Galerii Sztuki Współczesnej Bunkier Sztuki

79 Zob. Pawilon 215, Kiosk cukierniczy, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/64; Urząd Pocztowy, Pawilon 120, Azory, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/102; Ośrodek usługowy 115, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/113; Pawilon, ul. Piastows­ka, ANK 29/2420/118; Pawilon 121, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/125.

80 Zob. Klub osiedlowy, os. XXX-lecia, Krowodrza, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/58.

81 Zob. Sklep tekstylno-odzieżowy „WPTO”, pawilon 19/20, Mistrzejowice, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/63.

82 Zob. Restauracja KPPG, pawilon nr 42, wnętrza, Mistrzejowice, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/115.

83 Zob. Sklep z kartkami „Ruch”, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/120.

84 Zob. Dokumentacja fotograficzna, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/61.

85 Zob. Karta członkowska SARP… 86 Tamże.

87 Tamże.

88 Wystawa trwała od 22 marca do 11 kwietnia 1983 roku. Zob. Księga pamiątkowa z wys­ tawy Krystyny Różyskiej „Moje inspiracje” w 1983 roku, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK29/2420/950.

89 Tamże.

9

90 Zob. Karta członkowska SARP, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/500.

Krystyna Tołłoczko-Różyska, „Długo jeszcze pracowała jako wery­ fikator projek­tów, służąc młodszym kolegom swym ogromnym doświadczeniem zawodo­wym”91. Jeszcze z 1984 roku pochodzi urbanistyczno-architekto­ niczna koncepcja przejścia pieszego z ul. Asnyka na ul. Łobzowską i z ul. Basz­ towej na ul. Łobzowską92. Prawdopodobnie z tego okresu pochodzą także projekty mieszkań na ul. Litewskiej 2693 oraz na ul. Krowoderskiej 3094.

Najpóźniejszym zachowanym projektem architektonicznym, datowanym na 1990 rok, jest koncepcja zabudowy plombowej przy ul. Słowackiego95.

Jeszcze w 2001 roku architektka brała czynny udział w konsultacjach przy konkursie na modernizację i nadbudowę Galerii Bunkier Sztuki, mimo iż od kilku lat ze względu na stan zdrowia nie opuszczała mieszkania. Zmarła 21 września 2001 roku i została pochowana w rodzinnym grobowcu na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie96.

91 Zob. Jadwiga Gajewska-Karpiel, dz. cyt., s.72.

92 Zob. Koncepcja architektoniczno‑urbanis­ tyczna: przejście piesze przy ul. Łobzowskiej, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/117.

93 Zob. Mieszkanie p. Teresy Nechay, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/107.

94 Zob. Mieszkanie na ul. Krowoderskiej 30, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. ANK 29/2420/108.

10

Niniejszy esej powstał na zamówienie Galerii Sztuki Współczesnej Bunkier Sztuki jako materiał towarzyszący wystawie „Z mojego okna widać wszystkie kopce”.

95 Zob. Zabudowa plombowa przy ul. Słowackiego pomiędzy budynkami nr 5 i nr 15, sygn. Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn.

ANK 29/2420/106.

96 Zob. Jadwiga Gajewska-Karpiel, dz. cyt., s. 72.