Bladerfolder boekje gedrag is een vak

Boekje-Gedrag is een vak_DEF.qxp_Opmaak 1 12-04-16 12:23 Pagina 1

Gedrag is een vak

Opbrengstgericht werken aan gedrag

Audrey Machielsen Ria van der Sar Esther van Efferen - Wiersma, Tamara Wally (red.)

Boekje-Gedrag is een vak_DEF.qxp_Opmaak 1 12-04-16 12:23 Pagina 3

Inhoudsopgave 1.

2.

3.

4.

5.

Introductie ....................................................................................................... 7

Schoolgedrag en leren .................................................................................. 9 2.1 Gedrag op school ................................................................................................... 9 2.2 Leren op school ................................................................................................... 10 2.3 Leren in een groep ............................................................................................... 11 2.4 Leerlijnen ............................................................................................................. 12 2.5 Leerlijnen Leren leren en Sociaal gedrag ........................................................... 13 2.6 Passend onderwijs ............................................................................................... 20 2.7 Veranderende maatschappij ................................................................................. 21 2.8 Samenvatting ....................................................................................................... 22 Opbrengstgericht werken aan gedrag volgens het 4D-model ................. 23 3.1 Het 4D-model ............................................................................................ 23 3.2 Het centrale uitgangspunt van het 4D-model ................................................ 24 3.3 Schoolstandaard schoolgedrag .................................................................... 25 - Verschillen tussen leerkrachten ................................................................. 26 - Voorbeelden van schoolstandaarden in verschillende vormen van onderwijs .. 27 - De rol van verwachtingen ......................................................................... 29 3.4 Cyclus .................................................................................................................. 29

In vogelvlucht: Opbrengstgericht werken aan gedrag ............................. 31 4.1 Het bepalen van de schoolstandaard ................................................................... 31 4.2 Data ..................................................................................................................... 34 4.3 Duiden ................................................................................................................. 36 4.4 Doelen ................................................................................................................. 38 4.5 Doen .................................................................................................................... 40 4.6 Het effect ............................................................................................................. 41

Data ............................................................................................................... 42 5.1 Manieren om data te verzamelen ......................................................................... 42 - manier 1: ABC-schema ..................................................................................... 44 - manier 2: Observatielijst ................................................................................... 45 - manier 3: Inschalen op een leerlijn ................................................................... 46 - manier 4: Meettabellen ...................................................................................... 50 - manier 5: In gesprek met leerlingen en ouders ................................................. 52 5.2 Samenvatting ....................................................................................................... 52

3

Boekje-Gedrag is een vak_DEF.qxp_Opmaak 1 12-04-16 12:23 Pagina 4

Gedrag is een vak - Opbrengstgericht werken aan gedrag

6.

7.

8.

9.

4

Duiden ........................................................................................................... 53 6.1 Data vergelijken met de schoolstandaarden ........................................................ 53 6.2 Data analyseren op de onderwijskenmerken ....................................................... 55 - Leerstofaanbod .................................................................................................. 55 - Klassenmanagement .......................................................................................... 56 - Leertijd .............................................................................................................. 56 - Didactisch handelen .......................................................................................... 57 - Pedagogisch handelen ....................................................................................... 57 - Schoolklimaat .................................................................................................... 58 6.3 Leerlingen toewijzen aan arrangementen ............................................................ 60 6.4 Samenvatting ....................................................................................................... 62 Doelen ........................................................................................................... 63 7.1 Differentiatie binnen het 4D-model ..................................................................... 63 7.2 Arrangementen en de onderwijskenmerken ........................................................ 65 - Leerstofaanbod .................................................................................................. 66 - Klassenmanagement .......................................................................................... 70 - Leertijd .............................................................................................................. 72 - Didactisch handelen .......................................................................................... 74 - Pedagogisch handelen ....................................................................................... 76 - Schoolklimaat .................................................................................................... 78 7.3 Leerlingen bij de doelen betrekken ..................................................................... 80 7.4 Samenvatting ....................................................................................................... 82

Doen .............................................................................................................. 83 8.1 Schoolstandaard leerkrachtgedrag ....................................................................... 83 - Kenmerken van een bekwame leerkracht ......................................................... 84 - Kijkwijzers leerkrachtgedrag ............................................................................ 86 8.2 Data leerkrachtgedrag .......................................................................................... 88 8.3 Duiden leerkrachtgedrag ..................................................................................... 91 8.4 Doelen leerkrachtgedrag ...................................................................................... 93 8.5 Doen .................................................................................................................... 93 8.6 Samenvatting ...................................................................................................... 95

Cyclisch proces ............................................................................................ 96 9.1 Data: een nameting .............................................................................................. 96 9.2 Duiden: het effect van je handelen beoordelen ................................................... 97 9.3 Uitzonderingen binnen de groep ......................................................................... 98

Boekje-Gedrag is een vak_DEF.qxp_Opmaak 1 12-04-16 12:23 Pagina 5

Inhoudsopgave

10. Achtergronden bij gedrag en leren ............................................................. 99 10.1 Basisbehoeften: Piramide van Maslow ............................................................ 99 10.2 Psychologische basisbehoeften: Zelfdeterminatietheorie Deci en Ryan ........ 101 10.3 Gedrag be茂nvloeden: Leertheorie van Bandura .............................................. 102

11. Literatuur ..................................................................................................... 104

Bijlagen Leerlijn Leren leren ................................................................................................... 106 Leerlijn Sociaal gedrag ............................................................................................. 112

Benader gedrag als een vak. Leg, net als bij

rekenen en taal, uit w茅lke regels er gelden,

waar贸m deze gelden en h贸e deze er binnen

de school precies uitzien. Als leerlingen

weten welk gedrag van hen wordt verwacht,

kun je als leerkracht een hogere gedrags-

norm bereiken.

5

Boekje-Gedrag is een vak_DEF.qxp_Opmaak 1 12-04-16 12:23 Pagina 6

Gedrag is een vak - Opbrengstgericht werken aan gedrag

Benader gedrag als een vak. Leg, net als bij rekenen en taal, uit w茅lke regels er gelden, waar贸m deze gelden en h贸e deze er binnen de school precies uitzien. Als leerlingen weten welk gedrag van hen wordt verwacht, kun je als leerkracht een hogere gedragsnorm bereiken.

6

Boekje-Gedrag is een vak_DEF.qxp_Opmaak 1 12-04-16 12:23 Pagina 7

1.

Introductie

“Passend Onderwijs leidt ertoe dat er een beroep wordt gedaan op het vermogen van leerkrachten om probleemgedrag te voorkomen of tegen te gaan. Preventief planmatig werken aan gedrag wordt steeds essentiëler.”

Bron: Onderwijsraad, 2014

De school is er om te leren. Om kinderen verder te brengen in hun ontwikkeling.

Er wordt natuurlijk ook buiten school geleerd, maar de school is in het leven geroepen om kinderen met name te leren lezen, schrijven en rekenen. Dit leren op school vindt vooral plaats in groepen. In een groep moeten de leerlingen het voor elkaar krijgen om te leren lezen, schrijven en rekenen. Dat vraagt veel van hen.

Daarbij zijn er door de invoering van passend onderwijs in de groepen van (speciale) basisscholen meer leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften dan voor de invoering. En in het speciaal onderwijs wordt de problematiek zwaarder, omdat de groepen complexer van samenstelling zijn dan voor de invoering van passend onderwijs. Hoe kun je als leerkracht ervoor zorgen dat toch alle leerlingen leren lezen, schrijven en rekenen? Dit kan door planmatig preventief te werken aan gedrag. Benader het als een vak, op dezelfde wijze als ieder ander vak. Leer leerlingen het gedrag aan dat ze nodig hebben om te kunnen functioneren in een groep.

Geef dus les in gedrag. Gedrag is een vak!

Dit boek, Gedrag is een vak, is onderdeel van een tweedelige boekenserie over gedrag. In deze boeken lees je als leerkracht wat je kunt doen om er voor te zorgen dat alle leerlingen zoveel mogelijk kunnen leren in een groep.

7

Boekje-Gedrag is een vak_DEF.qxp_Opmaak 1 12-04-16 12:23 Pagina 8

Gedrag is een vak - Opbrengstgericht werken aan gedrag

Boek 1: Gedrag is een vak

Opbrengstgericht werken aan gedrag

In dit boek lees je hoe je alle leerlingen schoolgedrag kunt aanleren. Dit is gedrag dat nodig is om adequaat te kunnen functioneren op school en binnen een groep op school. Als kader voor schoolgedrag gebruikt dit boek de leergebiedoverstijgende leerlijnen Leren leren en Sociaal gedrag. Je leest hoe je aan gedrag van leerlingen kunt werken volgens het 4D-model: Data-Duiden-Doelen-Doen. Met dit boek kunnen leerkrachten en intern begeleiders, maar kan ook de directie samen met het team, opbrengstgericht aan de slag met gedrag.

Boek 2: Gedrag is een signaal

Een passende aanpak voor opvallend gedrag

In dit boek lees je over het aanleren van schoolgedrag bij leerlingen waarbij dit niet vanzelfsprekend gaat, oftewel leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften.

Dit boek geeft aan waar bepaald gedrag een signaal van kan zijn en op welke manier je als leerkracht of intern begeleider tegemoet kunt komen aan deze specifieke onderwijsbehoeften.

Bij de boekenserie hoort een training. Kijk voor meer informatie op: www.cedgroep.nl/gedragiseenvak.

Deze boeken zijn gebaseerd op onder andere onderwijskundige, (neuro-)psychologische en orthodidactische literatuur. De geraadpleegde bronnen kun je terugvinden in het laatste hoofdstuk.

De boeken zijn bedoeld voor gebruik in het basisonderwijs (BaO),

het speciaal basisonderwijs (SBO) en het speciaal onderwijs (SO).

Ze zijn ook goed te gebruiken binnen het voortgezet speciaal onderwijs (VSO).

8

Boekje-Gedrag is een vak_DEF.qxp_Opmaak 1 12-04-16 12:23 Pagina 9

2.

Schoolgedrag en leren

Gedrag en leren zijn begrippen die onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Leren is een vorm van gedrag. Om iets te kunnen leren, is specifiek gedrag nodig. En om dit specifieke gedrag te kunnen laten zien, moet dit wel eerst aangeleerd zijn. Van nature gedragen jonge kinderen zich instinctief en wordt gedrag door de omgeving steeds meer aan- en afgeleerd. Dit gebeurt vooral op basis van de normen, waarden en gewoonten van ouders en verzorgers. En dit gaat letterlijk met vallen en opstaan, spelenderwijs en met name intuĂŻtief. Totdat kinderen naar school gaan. Dan wordt veel specifieker gedrag van hen gevraagd, namelijk gedrag dat nodig is op school, ook wel: schoolgedrag.

2.1

Gedrag op school

School is een specifieke omgeving waar kinderen en volwassenen samenkomen, met als doel dat kinderen hier kennis en vaardigheden opdoen die ze kunnen gebruiken in hun leven. Naast de groepsleerkrachten en soms een onderwijsassistent, krijgen leerlingen binnen de school te maken met andere volwassenen.

Zoals de intern begeleider, de directeur, vakleerkrachten, een conciĂŤrge, (overblijf)ouders en anderen die bij de school betrokken zijn. School is dus een sociale omgeving, waarbinnen kinderen leren. Voorwaarde om te kunnen leren is dat kinderen zich veilig voelen. Het gaat dan niet alleen om fysieke veiligheid, maar ook om sociale veiligheid, zowel binnen de groepen als in de gemeenschappelijke ruimten. Wanneer iedereen die van deze ruimten gebruikmaakt gewenst gedrag laat zien, zal het gevoel van welbevinden bij de leerlingen hoog zijn. Er wordt dan door veel leerlingen sociale veiligheid ervaren. Om dit te bereiken zullen de verwachtingen die aan het gedrag van ieder gesteld worden, duidelijk moeten zijn.

Duidelijke gedragsverwachtingen in de gemeenschappelijke ruimtes binnen en rondom de school dragen bij aan een positief schoolklimaat. Het scheppen van een positief schoolklimaat is een verantwoordelijkheid van het hele team.

Een sociale omgeving als een school doet niet alleen een beroep op de sociale vaardigheden van leerlingen, maar ook op specifieke vaardigheden, die vooral op

9

Boekje-Gedrag is een vak_DEF.qxp_Opmaak 1 12-04-16 12:23 Pagina 10

Gedrag is een vak - Opbrengstgericht werken aan gedrag

school belangrijk zijn. Op school wordt immers iets anders van leerlingen gevraagd dan bijvoorbeeld thuis. Natuurlijk zijn er ook overeenkomsten, maar veel zogenaamd schoolgedrag is voor jonge leerlingen nieuw. Zo moeten zij op school meteen stil zijn als je dat vraagt. Leerlingen moeten in de groep op hun stoel zitten en blijven zitten. Ze moeten luisteren naar wat je tegen de hele groep zegt. Ze moeten ook onthouden wat je hebt gezegd over wat ze vervolgens moeten doen en waar ze dat moeten doen. Je verwacht van leerlingen dat ze na een instructie aan het werk gaan en dat zij rustig doorwerken. Ook verwacht je dat leerlingen alleen hulp vragen als dat nodig is, dat ze netjes werken en het werk ook even zelf controleren. En dat als het werk klaar is, ze zelf alles wat ze gebruikt hebben, weer opruimen. Allemaal voorbeelden van schoolgedrag. Samengevat: om tot leren te kunnen komen, verwacht je adequaat schoolgedrag van leerlingen. Maar met adequaat schoolgedrag wordt niemand geboren; kinderen moeten dit aangeleerd krijgen. En dat gebeurt op school.

2.2

Leren op school

In Nederland zijn kinderen vanaf 5 jaar tot 16 jaar leerplichtig. Ze moeten naar school om uiteindelijk een zogenaamde startkwalificatie te behalen, of ze dat nu leuk vinden of niet. Door naar school te gaan, kunnen ze zich voorbereiden op de maatschappij en uiteindelijk op een baan. Het onderwijs in Nederland heeft verschillende uitgangspunten en doelstellingen vastgesteld in de Wet op het Primair Onderwijs. Zo moet het onderwijs allereerst zo zijn ingericht dat leerlingen een ononderbroken ontwikkelproces kunnen doorlopen. Daarnaast moet het onderwijs worden afgestemd op de voortgang in de ontwikkeling van de leerlingen. En het moet zich in elk geval richten op de emotionele en de verstandelijke ontwikkeling, op het ontwikkelen van creativiteit, op het verwerven van noodzakelijke kennis en van sociale, culturele en lichamelijke vaardigheden. Om al de gestelde doelen te kunnen bereiken en om aan de uitgangspunten te kunnen voldoen, zijn er binnen de school bepaalde voorwaarden nodig, zoals een goed lokaal, voldoende materialen en een goed functionerende leerkracht. Dit zijn basisvoorwaarden, afgeleid van de basisbehoeften die een mens heeft. Als daaraan tegemoetgekomen wordt, kan de grootste groep leerlingen tot leren komen. Naast het voldoen aan basisvoorwaarden, zullen de leerlingen schoolgedrag aangeleerd moeten krijgen om tot leren te kunnen komen. Want wat wordt er precies allemaal verwacht van een leerling op school binnen de groep?

10

Boekje-Gedrag is een vak_DEF.qxp_Opmaak 1 12-04-16 12:23 Pagina 11

2. Schoolgedrag en leren

2.3

Leren in een groep

Op school leren de meeste leerlingen lezen, schrijven en rekenen in een groep. Ze zitten met gemiddeld 25 leerlingen dicht op elkaar. De leerlingen hebben niet voor elkaar gekozen. Meestal worden ze door de leerkrachten op basis van hun leeftijd met elkaar in een groep geplaatst. Soms op basis van gedrag of op aantallen leerlingen. De leerlingen zijn in deze groep op elkaar aangewezen. Regelmatig zelfs vanaf een eerste groep tot en met de eindgroep. Dat is een hele tijd. Het valt dan ook te verwachten dat de samenstelling van een groep enige invloed zal hebben op de ontwikkeling van een kind. Het is goed om hier als leerkracht bij stil te staan.

Voor kinderen is de school immers niet alleen de plek waar ze leren, maar ook de plek waar ze leeftijdgenoten ontmoeten. Ze maken op school kennis met de samenleving en met verschillen in normen, waarden en omgangsvormen. De omgang met diverse leeftijdgenoten vraagt adequaat sociaal gedrag van alle leerlingen. En dat moeten ze stap voor stap leren. Voornamelijk van jou als leerkracht. Jij vormt de spil van het gedrag en het leren van de leerlingen in jouw groep. En de school, Lees meer over met name jouw groep, biedt hiervoor de ideale oefenplaats. de leertheorie in hoofdstuk 10

Kinderen zijn pas in staat om te leren en zichzelf te ontwikkelen als ze zich in een groep veilig voelen. Om zich veilig te kunnen voelen, moet er in ieder geval voldaan worden aan de volgende drie psychologische basisbehoeften: relatie (‘ik doe er toe’), competentie (‘ik kan het’) en autonomie (‘ik kan het zelf’).

Lees meer over Binnen een groep kan hier gericht aan gewerkt worden. Zo is het belangrijk dat psychologische basisbehoeften leerlingen zichzelf kunnen presenteren en dat ze met anderen delen wat hen in hoofdstuk 10 bezig houdt. Dat ze aardig kunnen doen, anderen op een positieve manier benaderen en zorg dragen voor anderen. Ze moeten in een groep kunnen opkomen voor zichzelf en nee zeggen als ze iets niet willen. Leerlingen moeten om kunnen gaan met conflicten en ruzies en naar anderen luisteren bij een ruzie. Dat zijn heel wat vaardigheden om goed te kunnen functioneren binnen een groep. Het is daarom belangrijk dat jij als leerkracht leerlingen stimuleert om deze vaardigheden te ontwikkelen en hen hierin begeleidt. De leerlijnen Leren leren en Sociaal gedrag bieden een inhoudelijk kader en een duidelijkere richting voor het werken aan schoolgedrag.

11