Wijzer Onderwijs AGS

WO-wijzer_ADHD-wijzer:WO-wijzer_ADHD-wijzer 23-02-12 10:58 Pagina 1

Wijzer Onderwijs Aandachtstekort- en Gedragsstoornissen

A D H D - W i j z e r

WO-wijzer_ADHD-wijzer:WO-wijzer_ADHD-wijzer 23-02-12 10:58 Pagina 2

Inhoud

1.

Introductie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 1.1 1.2

2.

Aandachtstekort- en hyperactiviteit stoornissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8

3.

15 15 18 19 20

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Emoties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Competentiegevoel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Onderwijsbehoeften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Samenvattend overzicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

21 21 21 23 24

Cognitief functioneren en schoolprestaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 6.1 6.2 6.3

2

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Omgang met anderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Regels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Onderwijsbehoeften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Samenvattend overzicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Emotioneel functioneren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5

6.

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Zintuiglijk functioneren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Motorisch functioneren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Onderwijsbehoeften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Samenvattend overzicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Sociaal en relationeel functioneren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5

5.

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Verschillende typen ADHD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Oorzaak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Aantallen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Comorbiditeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Aanpak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Wijzer over ADHD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

Lichamelijk functioneren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5

4.

Wat is de ADHD-Wijzer? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Belangrijke aandachtspunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Cognitieve functies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Schoolprestaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

WO-wijzer_ADHD-wijzer:WO-wijzer_ADHD-wijzer 23-02-12 10:58 Pagina 3

6.4 6.5

7.

Werkhouding en taakgedrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5

8.

Onderwijsbehoeften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Samenvattend overzicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Werkhouding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Taakgedrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Onderwijsbehoeften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Samenvattend overzicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

29 29 30 31 32

Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

3

WO-wijzer_ADHD-wijzer:WO-wijzer_ADHD-wijzer 23-02-12 10:58 Pagina 5

1. Introductie 1.1

Wat is de ADHD-Wijzer?

De ADHD-Wijzer beschrijft de gedragsstoornis ADHD en welke onderwijsbehoeften leerlingen met deze stoornis hebben. Deze achtergrondinformatie wordt inzichtelijk gemaakt met een groot aantal praktijkvoorbeelden.

Wanneer leerkrachten zich verdiepen in de stoornis met de ADHD-Wijzer, kunnen zij vaak makkelijker leerlingen begrijpen en accepteren. Bovendien is het met deze kennis eenvoudiger om de praktische aanwijzingen in de andere katernen van Wijzer Onderwijs: Aandachtstekort- en Gedragsstoornissen te begrijpen en toe te passen.

In de ADHD-Wijzer vindt u allereerst een algemene beschrijving van de verschillende vormen van ADHD. Daarna worden de kenmerken van de stoornis toegelicht in de volgende hoofdstukken: • lichamelijk functioneren; • sociaal en relationeel functioneren; • emotioneel functioneren; • cognitief functioneren en schoolprestaties; • werkhouding en taakgedrag.

Deze hoofdstukken sluiten steeds af met overzichtelijke samenvattingen om verspreiding van kennis onder een groot schoolteam te vergemakkelijken.

De ADHD-Wijzer is gebaseerd op onder andere onderwijskundige, psychologische, psychiatrische en orthodidactische literatuur1.

1.2

Belangrijke aandachtspunten

Wanneer u met de ADHD-Wijzer aan de slag gaat, is het goed om rekening te houden met de volgende aandachtspunten: •

ADHD is een complexe stoornis. In de ADHD-Wijzer zijn de belangrijkste punten voor het onderwijs eruit gelicht. Voor meer diepgang in bepaalde onderwerpen wordt in de tekst verwezen naar relevante literatuur. Ook kunt u de literatuurlijst raadplegen.

•

Sommige kenmerken of aandachtspunten komen in verschillende hoofdstukken terug. Ze staan dan echter in een andere context. Zo komt bijvoorbeeld het kenmerk prikkelgevoeligheid ter sprake in het hoofdstuk Werkhouding en taakgedrag èn in het hoofdstuk Lichamelijk functioneren.

De aandachtspunten bij een kenmerk kunnen hierdoor hetzelfde zijn. Bij prikkelgevoeligheid is dit bijvoorbeeld: het verminderen van afleidende prikkels in de omgeving. Juist om deze ingewikkelde stoornis goed te kunnen begrijpen, worden sommige kenmerken meer dan één keer besproken.

•

De ADHD-Wijzer beschrijft de stoornis en de onderwijsbehoeften van leerlingen met ADHD. Deze Wijzer geeft echter geen concrete tips voor in de klas. Raadpleeg daarvoor de Klassen-Wijzer.

•

Iedere leerling is uniek. Dit geldt ook voor leerlingen met ADHD. In de ADHD-Wijzer worden algemeen voorkomende gedragingen en kenmerken besproken. Dit wil echter niet zeggen dat deze beschrijvingen bij alle leerlingen met de stoornis voorkomen. Lees de ADHD-Wijzer dan ook kritisch en ga altijd, samen met de leerling, na wat zijn specifieke belemmeringen en kwaliteiten zijn.

Voor de leesbaarheid wordt in de tekst voornamelijk gesproken over ‘hij’. Hiermee wordt echter zowel ‘hij’ als ‘zij’ bedoeld.

1

Zie Hoofdstuk 8 voor geraadpleegde literatuur.

5

WO-wijzer_Organisatie-wijzer:WO-wijzer_Organisatie-wijzer 23-02-12 10:49 Pagina 1

Wijzer Onderwijs Aandachtstekort- en Gedragsstoornissen

O r g a n i s a t i e - W i j z e r

WO-wijzer_Organisatie-wijzer:WO-wijzer_Organisatie-wijzer 23-02-12 10:49 Pagina 2

Inhoud 1.

Introductie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 1.1 1.2

2.

Schoolorganisatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8

3.

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Visie en beleid op aandachtstekort- en gedragsstoornissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Toelaten of verwijzen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Het schoolgebouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Communicatie binnen het team . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Samenstelling van klassen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Bijzondere activiteiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Informeren van het team, ouders en zorginstellingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Scholing en begeleiding van het team . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 3.1 3.2 3.3

4.

Wat is de Organisatie-Wijzer? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Belangrijke aandachtspunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Voorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Scholingstraject . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Bijlagen 1.

2.

2

Intakeformulier klassenconsultatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Observatieformulier klassenconsultatie1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

WO-wijzer_Organisatie-wijzer:WO-wijzer_Organisatie-wijzer 23-02-12 10:49 Pagina 3

1. Introductie 1.1

Wat is de Organisatie-Wijzer?

De Organisatie-Wijzer bestaat uit verschillende adviezen voor de schoolorganisatie. Aan de hand van punten als visie en beleid, toelating, het schoolgebouw en de organisatie van het team, wordt beschreven hoe de schoolorganisatie kan aansluiten bij de behoeften van leerlingen met een gedragsstoornis. Een school kan daarmee bepalen welke begeleiding zij leerlingen met een gedragsstoornis kan bieden.

Daarnaast biedt deze Wijzer een handreiking voor het opzetten van een traject voor scholing en begeleiding van het team omtrent aandachtstekort- en gedragsstoornissen. Een breed gedragen visie over onderwijs aan leerlingen met ADHD, ODD en CD en leerkrachten die beschikken over voldoende kennis over lesgeven aan deze leerlingen, leveren een bijdrage aan kwalitatief goed onderwijs op een school.

1.2

Belangrijke aandachtspunten

Wanneer u met de Organisatie-Wijzer aan de slag gaat, is het goed om rekening te houden met de volgende aandachtspunten: •

Het is zeer belangrijk om de organisatie van uw school af te stemmen op leerlingen met een aandachtstekort- en gedragsstoornis. Het aanpassen van de organisatie is vaak een voorwaarde om adviezen uit de Methodiek-Wijzer en de Klassen-Wijzer uit te kunnen voeren.

•

De adviezen uit de Organisatie-Wijzer kunt u beter inzetten met begrip van de stoornissen. Het is daarom aan te raden eerst de ADHD-Wijzer en de ODD/CD-Wijzer te lezen voordat u de adviezen gaat gebruiken.

•

Iedere leerling met een aandachtstekort- en gedragsstoornis is uniek. Ook iedere school heeft haar eigen organisatie. De adviezen gelden dan ook niet voor alle leerlingen met aandachtstekorten gedragsstoornissen. Ga altijd na wat voor uw specifieke schoolsituatie en de betreffende leerling(en) geldt. Probeer met de informatie uit de Organisatie-Wijzer aan te sluiten bij uw unieke schoolsituatie en ondertussen uw onderwijs aan de leerling(en) met een gedragsstoornis te optimaliseren.

Met aandachtstekort- of gedragsstoornissen wordt zowel ADHD, ODD als CD bedoeld. In verband met de leesbaarheid van de tekst, noemen we dit ook wel leerlingen met een gedragsstoornis.

Wanneer de tekst betrekking heeft op slechts één van deze stoornissen, wordt dit specifiek genoemd.

Voor de leesbaarheid wordt in de tekst voornamelijk gesproken over ‘hij’. Hiermee wordt echter zowel ‘hij’ als ‘zij’ bedoeld.

3

WO-wijzer_ODD-CD-wijzer:WO-wijzer_ODD/CD-wijzer 23-02-12 10:51 Pagina 1

Wijzer Onderwijs Aandachtstekort- en Gedragsstoornissen

O D D / C D - W i j z e r

WO-wijzer_ODD-CD-wijzer:WO-wijzer_ODD/CD-wijzer 23-02-12 10:51 Pagina 2

Inhoud

1.

Introductie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 1.1 1.2

2.

Agressief en opstandig gedrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7

3.

5.

13 13 14 14

4.1

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

4.2 4.3 4.4 4.5 4.6

Gebruiken van sociale informatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Omgang met anderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Regels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Onderwijsbehoeften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Samenvattend overzicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17 18 20 21 21

Emotioneel functioneren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Omgaan met eigen emoties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Omgaan met emoties van anderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Competentiegevoel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Onderwijsbehoeften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Samenvattend overzicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

23 23 24 25 26 26

Cognitief functioneren en schoolprestaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 6.1 6.2 6.3

2

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Hersenen en zenuwstelsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Onderwijsbehoeften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Samenvattend overzicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sociaal en relationeel functioneren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6

6.

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Agressie als onderdeel van een stoornis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Kenmerken en soorten van agressief gedrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Oorzaak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Aantallen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Agressief gedrag, ODD, CD en comorbiditeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Wijzer over ODD en CD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

Lichamelijk functioneren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 3.1 3.2 3.3 3.4

4.

Wat is de ODD/CD-Wijzer? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Belangrijke aandachtspunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Cognitief functioneren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Schoolprestaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

WO-wijzer_ODD-CD-wijzer:WO-wijzer_ODD/CD-wijzer 23-02-12 10:51 Pagina 3

6.4 6.5

7.

Werkhouding en taakgedrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5

8.

Onderwijsbehoeften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Samenvattend overzicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Werkhouding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Taakgedrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Onderwijsbehoeften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Samenvattend overzicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

31 31 32 32 33

Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

3

WO-wijzer_ODD-CD-wijzer:WO-wijzer_ODD/CD-wijzer 23-02-12 10:51 Pagina 5

1. Introductie 1.1

Wat is de ODD/CD-Wijzer?

De ODD/CD-Wijzer beschrijft de oppositioneel opstandige gedragsstoornis (ODD) en de antisociale gedragsstoornis (CD) en de onderwijsbehoeften die leerlingen met deze stoornissen hebben. Met achtergrondinformatie en praktijkvoorbeelden worden deze stoornissen inzichtelijk gemaakt.

Met de informatie uit de ODD/CD-Wijzer kunnen leerkrachten vaak gemakkelijker leerlingen met deze stoornissen begrijpen en accepteren. Bovendien is het met kennis van de stoornis eenvoudiger om de praktische aanwijzingen in de andere katernen van Wijzer Onderwijs: Aandachtstekort- en Gedragsstoornissen te begrijpen en toe te passen.

In de ODD/CD-Wijzer vindt u allereerst een algemene beschrijving van de stoornissen ODD en CD. Daarna worden de kenmerken van leerlingen met deze stoornissen toegelicht in de volgende hoofdstukken: • lichamelijk functioneren; • sociaal en relationeel functioneren; • emotioneel functioneren; • cognitief functioneren en schoolprestaties; • werkhouding en taakgedrag; De hoofdstukken sluiten steeds af met overzichtelijke samenvattingen om verspreiding van kennis onder een groot leerkrachtenteam te vergemakkelijken.

De ODD/CD-Wijzer is gebaseerd op onder andere onderwijskundige, psychologische, psychiatrische en orthodidactische literatuur1.

1.2

Belangrijke aandachtspunten

Wanneer u met de ODD/CD-Wijzer aan de slag gaat, is het goed om rekening te houden met de volgende aandachtspunten: •

ODD en CD zijn complexe stoornissen. Daarom zijn in de ODD/CD-Wijzer de belangrijkste punten voor het onderwijs eruit gelicht. Voor meer diepgang in bepaalde onderwerpen wordt in de tekst verwezen naar relevante literatuur. Ook kunt u de literatuurlijst raadplegen.

•

Sommige kenmerken of aandachtspunten komen in verschillende hoofdstukken terug. Regelmatig heeft eenzelfde kenmerk gevolgen voor verschillende clusters van gedrag. Zo komen in het cluster werkhouding en taakgedrag kenmerken naar voren die ook in andere hoofdstukken besproken zijn.

•

De ODD/CD-Wijzer beschrijft de stoornis en de onderwijsbehoeften van leerlingen met ODD of CD. Deze Wijzer geeft echter geen concrete tips voor in de klas. Raadpleeg daarvoor de KlassenWijzer.

•

Iedere leerling is uniek. Dit geldt ook voor leerlingen met ODD of CD. In de ODD/CD-Wijzer worden algemeen voorkomende gedragingen en kenmerken besproken. Dit wil echter niet zeggen dat deze beschrijvingen bij alle leerlingen met de stoornis voorkomen. Lees de ODD/CD-Wijzer dan ook kritisch en ga altijd, eventueel samen met de leerling, na wat zijn specifieke belemmeringen en kwaliteiten zijn.

1

Zie Hoofdstuk 8 voor geraadpleegde literatuur.

5

WO-wijzer_ODD-CD-wijzer:WO-wijzer_ODD/CD-wijzer 23-02-12 10:51 Pagina 6

•

Leerlingen met ODD of CD hebben vaak ook comorbide ADHD. Voor aanvullende informatie over de stoornis ADHD, raadpleeg de ADHD-Wijzer. In de Klassen-Wijzer staan praktische tips voor leerlingen met ADHD en leerlingen met ODD of CD bij elkaar.

Voor de leesbaarheid wordt in de tekst voornamelijk gesproken over ‘hij’. Hiermee wordt zowel ‘hij’ als ‘zij’ bedoeld.

6

WO-wijzer_Methodiek-wijzer:WO-wijzer_Methodiek-wijzer 23-02-12 10:53 Pagina 1

Wijzer Onderwijs Aandachtstekort- en Gedragsstoornissen

M e t h o d i e k - W i j z e r

WO-wijzer_Methodiek-wijzer:WO-wijzer_Methodiek-wijzer 23-02-12 10:53 Pagina 2

Inhoud

1.

Introductie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 1.1 1.2

2.

Leerlingenzorg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6

3.

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Materialen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Werkvormen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

Toetsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 5.1 5.2 5.3

6.

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Het nieuwe leren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Het authentiek lesmodel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

Materialen en werkvormen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 4.1 4.2 4.3

5.

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Individueel handelingsplan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Stappenplan voor signaleren en verwijzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Begeleiding van de leerling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Soorten zorg buiten de school . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Medicatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

Onderwijsvormen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 3.1 3.2 3.3

4.

Wat is de Methodiek-Wijzer? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Belangrijke aandachtspunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Portfolio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Cito-toetsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

Overgang van basisonderwijs naar voortgezet onderwijs . . . . . . . . . . . . . . 31 6.1 6.2

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Naar het voortgezet onderwijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

7.

Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

8.

Internet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

Bijlagen 1.

2.

2

Voorbeelden van doelen in een IHP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Gespreksformulier voor de leerling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

WO-wijzer_Methodiek-wijzer:WO-wijzer_Methodiek-wijzer 23-02-12 10:53 Pagina 3

1. Introductie 1.1

Wat is de Methodiek-Wijzer?

De Methodiek-Wijzer geeft pedagogische en didactische aandachtspunten voor het lesgeven aan leerlingen met een gedragsstoornis binnen het (speciaal) basisonderwijs. Deze Wijzer biedt het kader waarbinnen de tips uit de Klassen-Wijzer kunnen worden uitgevoerd. Zo wordt aandacht besteed aan de zorg die een school kan bieden aan leerlingen met een aandachtstekort- of gedragsstoornis zoals ADHD, ODD of CD. Ook wordt bekeken in hoeverre een onderwijsvorm als het nieuwe leren geschikt is en aan welke eisen schoolboeken en methoden moeten voldoen, willen zij goed bruikbaar zijn voor leerlingen met een aandachtstekort- of gedragsstoornis.

Daarnaast geeft deze Wijzer verdiepende informatie en achtergronden over hoe een school bij toetsing tegemoet kan komen aan de onderwijsbehoeften van leerlingen met ADHD, ODD en CD. Tot slot vraagt de overgang naar een nieuwe school (zoals van basisonderwijs naar voortgezet onderwijs) voor een leerling met een aandachtstekort- of gedragsstoornis extra aandacht. Deze Wijzer geeft aanwijzingen voor de manier waarop scholen leerlingen kunnen begeleiden bij de overgang naar een nieuwe school.

1.2

Belangrijke aandachtspunten

Wanneer u met de Methodiek-Wijzer aan de slag gaat, is het goed om rekening te houden met de volgende aandachtspunten: •

De adviezen uit de Methodiek-Wijzer kunt u beter inzetten met begrip van de stoornis. Het is daarom aan te raden eerst de ADHD-Wijzer en de ODD/CD-Wijzer te lezen voordat u de adviezen gaat gebruiken.

•

Bij verschillende adviezen en aandachtspunten in deze Wijzer treft u verwijzingen aan naar de Klassen-Wijzer. In de Klassen-Wijzer vindt u een praktische uitwerking voor in de klas van deze adviezen en aandachtspunten.

•

De adviezen uit de Methodiek-Wijzer kunt u het beste uitvoeren wanneer de schoolorganisatie daar voldoende ruimte voor biedt. In de Organisatie-Wijzer leest u op welke manier u adviezen uit de Methodiek-Wijzer kunt inbedden in het onderwijs op uw school.

•

Iedere leerling is uniek. Dit geldt ook voor leerlingen met een aandachtstekort- of gedragsstoornis.

De verschillende aandachtspunten die in de tekst genoemd worden gelden dan ook niet voor alle leerlingen met een aandachtstekort- of gedragsstoornis. Ga altijd na wat voor uw specifieke schoolsituatie geldt, in uw klas, met uw manier van lesgeven en uw leerling(en). Probeer met de informatie uit de Methodiek-Wijzer aan te sluiten bij uw persoonlijke situatie en ondertussen uw onderwijs aan de leerling(en) met diverse aandachtstekort- of gedragsstoornissen te optimaliseren.

Met aandachtstekort- of gedragsstoornissen wordt zowel ADHD, ODD als CD bedoeld. In verband met de leesbaarheid van de tekst, noemen we dit ook wel leerlingen met een gedragsstoornis.

Wanneer de tekst betrekking heeft op slechts één van deze stoornissen, wordt dit specifiek genoemd.

Voor de leesbaarheid wordt in de tekst voornamelijk gesproken over ‘hij’. Hiermee wordt echter zowel ‘hij’ als ‘zij’ bedoeld.

3

WO-wijzer_Klassen-wijzer:WO-wijzer_Klassen-wijzer 05-03-12 08:38 Pagina 1

Wijzer Onderwijs Aandachtstekort- en Gedragsstoornissen

K l a s s e n - W i j z e r

WO-wijzer_Klassen-wijzer:WO-wijzer_Klassen-wijzer 05-03-12 08:38 Pagina 2

Inhoud 1.

Introductie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 1.1 1.2

2.

Duidelijkheid in de ruimte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 2.1 2.2 2.3

3.

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Opdrachten en taken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Werkvormen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Instructie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zelfstandigheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Schriftelijke informatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lichamelijke opvoeding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Pauzes en vrije momenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Uitstapjes en vieringen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17 21 23 24 25 26 27 29 30

Duidelijkheid in sociale situaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6

6.

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Rooster en dagindeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Middelen om tijd concreet te maken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Duidelijkheid in activiteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8 4.9

5.

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Indeling van het lokaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 De werkplek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Duidelijkheid in de tijd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 3.1 3.2 3.3

4.

Wat is de Klassen-Wijzer? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Belangrijke aandachtspunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Contact met medeleerlingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Impulsbeheersing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Regels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Belonen en straffen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Escalaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

31 34 35 36 38 40

Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

Bijlagen 1.

2.

2

Voorbeelden van stappenplannen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Effectief instructie geven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

WO-wijzer_Klassen-wijzer:WO-wijzer_Klassen-wijzer 05-03-12 08:38 Pagina 3

1. Introductie 1.1

Wat is de Klassen-Wijzer?

De Klassen-Wijzer bestaat uit checklisten die tips geven voor het lesgeven aan leerlingen met een aandachtstekort- of gedragsstoornis: ADHD, ODD of CD. Met deze tips kan een leerkracht een optimale leeromgeving bieden aan deze leerlingen. Zo vindt u in deze Wijzer tips over onder andere de inrichting van het klaslokaal, het rooster of de dagindeling, zelfstandig werken en contact met klasgenoten.

De Klassen-Wijzer is gebaseerd op kennis vanuit de praktijk, gecombineerd met onderwijskundige en orthopedagogische theorieën1.

In • • • •

de Klassen-Wijzer staan tips voor: duidelijkheid in de ruimte duidelijkheid in de tijd duidelijkheid in activiteit duidelijkheid in sociale situaties

Ieder hoofdstuk begint met een algemene inleiding en een casus over Naomi. Naomi is een meisje met ADHD in groep 7 van de basisschool. De hoofdstukken 4 en 5 beginnen met twee casussen van Naomi en Willem. Willem heeft ODD en zit bij Naomi in de klas. De school van Naomi en Willem is nog niet aangepast aan hun behoeften. Tips in de hoofdstukken 2 en 3 zijn ook goed bruikbaar voor leerlingen met ODD of CD. Iedere casus illustreert specifieke aandachtspunten en onderwijsbehoeften van leerlingen met ADHD of ODD of CD. Na de casusbeschrijving(en) vindt u een overzicht met de belangrijkste aandachtspunten. Vervolgens komen tips en uitleg in een checklist aan de orde rond belangrijke onderwerpen. Hieronder ziet u een voorbeeld van een dergelijke checklist.

Tip

Uitleg

Geef duidelijke, korte instructie.

Beperk de hoeveelheid informatie die u in één keer geeft. Orden de informatie in een logische volgorde.

Gebruik korte zinnen en duidelijk taalgebruik (zie ook bijlage 2).

Gebruik directieve instructies.

Vermijd de vraagvorm (‘Wil jij som 5 maken?’), maar geef duidelijke opdrachten (‘Maak som 5’ of ‘Ik wil dat je som 5 maakt’).

˛

Veel tips zijn bruikbaar voor zowel leerlingen met ADHD als leerlingen met ODD of CD. Wanneer een tip specifiek geldt voor leerlingen met ADHD of met ODD of CD, staat dat aangegeven met een icoon.

Als u voor het toepassen van een tip extra materiaal nodig heeft, of wanneer u met de uitvoering van een tip een leerling in een uitzonderingspositie plaatst, wordt dit aangegeven met een icoon:

 1

Materialen zijn vaak al op school aanwezig, maar moeten op de juiste manier worden ingezet. In andere gevallen kunnen ze worden aangeschaft. In de Methodiek-Wijzer staat een overzicht met materialen met daarbij korte informatie over het product en over de aanschaf.

Zie Hoofdstuk 8 voor geraadpleegde literatuur.

3

WO-wijzer_Klassen-wijzer:WO-wijzer_Klassen-wijzer 05-03-12 08:38 Pagina 4



1.2

Situaties gericht op één leerling ontstaan wanneer een leerkracht een bepaalde tip alleen voor een leerling met ADHD, ODD of CD uitvoert, en niet voor alle leerlingen uit de klas. De leerling met ADHD, ODD of CD komt op die manier in een uitzonderingssituatie. Dat betekent niet dat een leerkracht nooit een één-op-één situatie zou mogen creëren, maar wel dat hij zich hiervan bewust moet zijn. Een leerling kan zich bijvoorbeeld minder op zijn gemak voelen wanneer hij als enige leerling van de klas apart zit.

Belangrijke aandachtspunten

Wanneer u met de Klassen-Wijzer aan de slag gaat, is het goed om rekening te houden met de volgende aandachtspunten: •

De tips uit de Klassen-Wijzer kunt u alleen goed inzetten met begrip van de stoornissen. Het is daarom aan te raden eerst de ADHD-Wijzer en de ODD/CD-Wijzer te lezen, voordat u de tips gaat gebruiken.

•

Veel tips voor het verduidelijken van de ruimte, tijd, activiteit en sociale situaties zijn goed bruikbaar in een klas waar ook leerlingen zonder aandachtstekort- of gedragsstoornis zitten.

Sterker, er is een kans dat andere leerlingen er ook van profiteren. Een aantal tips voor verduidelijken van de sociale situaties zijn echter wel specifiek bedoeld voor leerlingen met ADHD, ODD of CD. Leg bij het gebruik van deze tips aan andere leerlingen uit waarom er speciale regels en afspraken gelden voor die ene leerling.

•

De tips zijn een middel om het leerproces van de leerling te stimuleren. Het aanbrengen van structuur mag daarom nooit als einddoel gezien worden. Houd altijd de ontwikkelingen van de individuele leerling nauwlettend in de gaten en stem uw begeleiding daarop af.

•

Iedere leerling is uniek. Dit geldt ook voor leerlingen met ADHD, ODD of CD. In de Klassen-Wijzer staan veel verschillende tips die u kunt gebruiken. Sommige tips zullen echter niet bruikbaar zijn voor een leerling. Bekijk daarom per leerling steeds kritisch welke tips van belang zijn. Vaak kunt u de leerling hierbij betrekken. Kijk samen met de leerling wat voor hem prettig is.

•

Voor een leerling met ADHD is een geordende werkomgeving noodzakelijk. Alleen dan heeft de leerling voldoende overzicht en houvast om taken tot een goed einde te brengen. Dit bevordert de motivatie van de leerling. Aan de andere kant kan een te gestructureerde omgeving juist de motivatie van de leerling in de weg staan. Daarnaast kan het ook de zelfstandigheid van de leerling belemmeren. Voor de leerkracht is het de uitdaging om de goede balans te vinden tussen structureren en prikkelen, en tussen verantwoordelijkheden bij zichzelf of bij de leerling neer te leggen.

•

Het is aan te raden om de Klassen-Wijzer met behulp van de Organisatie-Wijzer op een school in te voeren. Dit waarborgt een planmatige invoering en een doorgaande lijn binnen de school.

Met aandachtstekort- of gedragsstoornissen wordt zowel ADHD, ODD als CD bedoeld. In verband met de leesbaarheid van de tekst, noemen we dit ook wel leerlingen met een gedragsstoornis.

Wanneer de tekst betrekking heeft op slechts één van deze stoornissen, wordt dit specifiek genoemd.

Voor de leesbaarheid wordt in de tekst voornamelijk gesproken over ‘hij’. Hiermee wordt echter zowel ‘hij’ als ‘zij’ bedoeld.

4