V o o r w o o r d
Voor u ligt InstrumenTaal, het Begeleidingsinstrument Leerkrachtvaardigheden Taalonderwijs dat ontwikkeld is in het kader van het Rotterdamse schoolverbeteringsproject DeltaPlus. In Rotterdam participeren ongeveer 60 basisscholen in het project DeltaPlus. Dit project biedt scholen in achterstandssituaties gedurende minimaal 8 jaar een intensieve vorm van begeleiding. InstrumenTaal bestaat uit een algemene observatielijst en zes specifieke observatieformulieren. Het instrument is ontwikkeld voor de taalbegeleiders van het kennisteam Taal/Lezen die werkzaam zijn op de scholen van het DeltaPlusproject. Tijdens hun intensieve begeleiding in de klas biedt het materiaal houvast bij het uitvoeren van klassenconsultaties. InstrumenTaal is ook geschikt voor andere begeleiders die leerkrachten door middel van klassenconsultaties begeleiden bij de verbetering van hun onderwijs. Het begeleidingsinstrument maakt onderlinge afstemming tussen begeleiders mogelijk bij klassenconsultaties. Ook de intern begeleider van een school kan het materiaal gebruiken, wanneer deze regelmatig klassenconsultaties uitvoert. InstrumenTaal is niet ontwikkeld bij een bepaalde taal-/leesmethode. Het is bruikbaar bij het observeren van lessen uit elke recent uitgegeven moderne taal-/leesmethode. Bij het observeren van een les aan de hand van een van de observatielijsten is het dus niet van belang welke moderne taal-/leesmethode de leerkracht gebruikt. Ontwikkelteam Taaldoka Rotterdam, april 2007
3
I n h o u d s o p g a v e
InstrumenTaal • 4 Gedetaillerde observatielijsten
Inleiding
............................................................................7
1
De onderdelen van InstrumenTaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2
Gebruikswijzer
3
Algemene Observatielijst Taalonderwijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
4
Gedetailleerde observatielijsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
•
Instructiemodel Activerend Taalonderwijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
•
Observatieformulier Instructiemodel Activerend Taalonderwijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
•
Omgaan met verschillen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
•
Observatieformulier Omgaan met Verschillen
•
Bevorderen van Interactie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
•
Observatieformulier Bevorderen van Interactie
•
Samenwerkend Leren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
•
Observatieformulier Samenwerkend Leren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
•
Klassenmanagement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
•
Observatieformulier Klassenmanagement
•
Uitbreiding Woordenschat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
•
Observatieformulier Uitbreiding Woordenschat
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Geraadpleegde literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
5
I n l e i d i n g
InstrumenTaal • 4 Gedetaillerde observatielijsten
Het voor u liggende Begeleidingsinstrument Leerkrachtvaardigheden Taalonderwijs, InstrumenTaal is ontwikkeld binnen het Rotterdamse project DeltaPlus. Hieronder worden in het kort het project en de doelstellingen nader toegelicht. In hoofdstuk 1 volgt vervolgens een beschrijving van de onderdelen van InstrumenTaal. Hoofdstuk 2 bevat de gebruikswijzer. Hierna volgen de afzonderlijke observatieonderdelen waaruit het begeleidingsinstrument bestaat.
DeltaPlus In Rotterdam nemen ongeveer 60 basisscholen deel aan het project DeltaPlus. Dit project, gestart op initiatief van het Centrum Educatieve Dienstverlening (CED-Groep) biedt scholen in achterstandssituaties gedurende minimaal acht jaar een intensieve vorm van begeleiding, om te komen tot blijvende verbetering van de leerlingresultaten voor taal, rekenen en sociale competentie. Het project richt zich op het management en de organisatie van de school, de zorgstructuur, het gebruik van materialen en methoden en voor een belangrijk deel op verbetering van leerkrachtvaardigheden. Het is lastig aan te geven welke variabelen er binnen het onderwijs vooral toe doen, maar dat de leerkrachtvaardigheden tot de belangrijkste behoren, staat buiten kijf. Rotterdamse projecten zoals KEA (Kleinschalig experiment achterstandsbestrijding) (Doeleman & Westerbeek, 2002) en Deltaplan Taalbeleid (Westerbeek & Wolfgram, 1999) hebben dat ondermeer aangetoond.
Verbetering van leerkrachtvaardigheden Een van de begeleidingstopics binnen DeltaPlus is dan ook het verbeteren of optimaliseren van de leerkrachtvaardigheden die nodig zijn tijdens de dagelijkse gang van zaken binnen een groep. Het doel hiervan is op een indirecte manier te werken aan een blijvende verbetering van de leerlingresultaten. Op de deelnemende scholen, die bijna allemaal een hoog percentage allochtone leerlingen hebben, zijn de resultaten in de meeste gevallen behoorlijk wat lager dan het landelijk gemiddelde.
Langdurige begeleidingstrajecten Om genoemd doel te bereiken gaan begeleiders van de CED-Groep te Rotterdam op elk van de scholen met jaarlijks verschillende leerkrachten een langdurig begeleidingstraject aan. Hierbij observeren zij met vrij grote regelmaat onder meer taal- en rekenlessen en geven zij leerkrachten feedback op hun pedagogisch en didactisch handelen. Een begeleidingstraject van een leerkracht duurt gemiddeld een heel schooljaar en omvat, afhankelijk van de situatie, 6 tot 12 klassenconsultaties.
7
CED-Groep • Unit Onderzoek • Ontwikkeling * 2007
Integrale begeleiding Een van de uitgangspunten van het project DeltaPlus is het verzorgen van integrale begeleiding. Begeleiders rekenen, taal en sociale competentie werken samen op één school, en stemmen hun werkzaamheden onderling af. Vooral wanneer begeleiders vanuit verschillende vakgebieden eenzelfde leerkracht in de klas begeleiden, is deze afstemming van belang. Minimaal houdt de afstemming in dat zij dezelfde visie hebben op ‘goed onderwijs’ en vanuit die visie de leerkrachten ondersteunen. Een verdergaande vorm van integrale begeleiding van de verschillende disciplines is dat zij voor een deel dezelfde of op elkaar afgestemde begeleidingsinstrumenten gebruiken.
Taaldoka Taaldoka was een ontwikkelteam dat verbonden was aan het DeltaPlus-project. Het team werkte enerzijds voor de aan het project deelnemende scholen en anderzijds voor de betrokken schoolbegeleiders. Het zorgde voor verbetering van materialen en methoden op de betrokken projectscholen en ontwikkelde een instrument voor de uitvoering van integrale begeleiding, te weten InstrumentTaal, het Begeleidingsinstrument Leerkrachtvaardigheden Taalonderwijs. Dit begeleidingsinstrument geeft met name taalbegeleiders handvatten bij het werken aan verbetering van leerkrachtvaardigheden. Het biedt daarnaast ook volop mogelijkheden tot afstemming tussen de taal- en rekenbegeleiders.
8
InstrumenTaal • 4 Gedetaillerde observatielijsten
1
De onderdelen van InstrumenTaal
In dit hoofdstuk worden de onderdelen van InstrumenTaal nader toegelicht.
De Algemene Observatielijst Taalonderwijs De basis van InstrumenTaal is de Algemene Observatielijst Taalonderwijs. Naast deze algemene observatielijst, bevat dit begeleidingsinstrument een zestal meer gedetailleerde lijsten. De algemene observatielijst is ontwikkeld ten behoeve van de start van een begeleidingstraject. Deze lijst is een soort ‘quick-scan’ om snel een beeld te krijgen van de vaardigheden van de leerkracht met betrekking tot: • het gebruik van het Instructiemodel Activerend Taalonderwijs • omgaan met verschillen • bevorderen van interactie • samenwerkend leren • klassenmanagement • didactisch handelen gericht op woordenschatuitbreiding De lijst bestaat per onderwijsaspect uit enkele observatiepunten. De begeleider kan bijvoorbeeld op de lijst invullen of het instructiemodel tijdens de geobserveerde les(sen) herkenbaar is, of de verschillende fasen van het model goed zijn uitgewerkt en of het gebruik van het instructiemodel – naar de mening van de begeleider – tijdens de komende begeleidingsperiode aandacht behoeft, en zo ja, welke fasen van het model in het bijzonder. Bij ‘omgaan met verschillen’ geeft de begeleider aan of de leerkracht tijdens de geobserveerde les(sen) gebruik maakt van de differentiatiemogelijkheden van de gebruikte lesmethode, of van andere differentiatiemogelijkheden (verlengde instructie aan een instructietafel, begeleid oefenen) en of het omgaan met verschillen tijdens de komende periode verdere aandacht nodig heeft. Na afloop van een of twee klassenbezoeken vult de begeleider de algemene observatielijst in en bespreekt zijn bevindingen met de leerkracht. In overleg bepalen zij op welke aspecten de begeleiding zich de komende tijd zal richten.
Gedetailleerde observatielijsten Op basis van de ingevulde Algemene Observatielijst Taalonderwijs besluiten begeleider en leerkracht samen welke van de hiervoor genoemde zes aspecten gedurende het verdere begeleidingstraject aandacht krijgen. InstrumenTaal bevat hiervoor een zestal gedetailleerde observatielijsten. De begeleider gebruikt een van de gedetailleerde observatielijsten die hoort bij het begeleidingsonderwerp dat met de leerkracht is afgesproken. De verschillende lijsten bestaan uit gedetailleerde observatiepunten die beantwoord moeten worden met ja/nee, of met +/±/-/niet van toepassing. Daarnaast observeert de begeleider ook altijd in hoeverre de leerkracht zich houdt aan de lesbeschrijving van de taalmethode. Het is de leerkracht vanzelfsprekend toegestaan de beschreven les aan te passen aan de groep die hij voor zich heeft of aan zijn eigen ideeën. Wanneer afwijkingen van de handleiding van de methode wat minder gelukkig uitvallen, zal de begeleider op dit punt zijn feedback geven. Ook de door de leerkracht aangebrachte verbeteringen, zijn onderwerp van gesprek.
9
CED-Groep • Unit Onderzoek • Ontwikkeling * 2007
Enkele voorbeelden uit de lijst ‘Instructiemodel Activerend Taalonderwijs’ (presentatie lesonderdeel): • de instructie is doelgericht; de leerkracht vermijdt uitweidingen • de instructie is helder • de instructie is waar mogelijk interactief • de leerlingen worden actief bij de instructie betrokken • de leerkracht maakt op adequate wijze gebruik van verlengde instructie
De observatieformulieren bevatten steeds een uitgebreide toelichting bij de te observeren leerkrachtvaardigheden.
10