Taakspel voor GeVorderden

Voorw woord Een grote mond, hangen in de banken, niet werken, geen huiswerk maken, te laat komen, spijbelen, is ongewenst gedrag van leerlingen dat we op veel scholen tegenkomen. Leerlingen die ongewenst gedrag vertonen, worden meestal met boosheid, kritiek of straf tot de orde geroepen. Wanneer een docent gewenst gedrag negeert, omdat hij1 het normaal vindt dat leerlingen zich gewenst gedragen, en ongewenst gedrag wel aandacht geeft met bijvoorbeeld straf, past hij een negatieve controle op gedrag toe. Met een negatieve controle op gedrag neemt ongewenst gedrag toe en gewenst gedrag af. Een docent die positief reageert op gewenst gedrag en ongewenst gedrag zoveel mogelijk negeert, past een positieve controle op gedrag toe. Met een positieve controle op gedrag neemt gewenst gedrag toe en neemt ongewenst gedrag af.

Aan leerlingen van klas 1 en 2 van het Voortgezet Onderwijs is gevraagd wat een docent doet, die wel of niet goed lesgeeft en wat dat met hen doet. De leerlingen komen met de volgende omschrijving: Een docent die goed lesgeeft, Een docent die niet goed lesgeeft, Legt alles goed uit Geeft zomaar straf Geeft extra uitleg Voelt zich een beetje gek worden Vraagt aan de klas wie iets niet begrijpt Wordt boos Is aardig Geeft snel straf Praat over problemen Stuurt je eruit Geeft je de kans om een hoger cijfer Gaat schreeuwen te halen Schorst snel Maakt grapjes Kan niet tegen de waarheid Geeft korte instructie en zet ons Schrijft teveel op het bord, dan snel aan het werk wordt het druk Is streng Wacht als leerlingen praten Geeft een cijfer voor gedrag Lacht met de leerlingen mee Dit heeft tot gevolg Een goede sfeer Wel zin in school De klas doet meer De lessen worden leuker Je leert er meer van Je luistert beter Een rustiger sfeer Je voelt je rustig We doen meer ons best Het is gezelliger Hebben meer zin in de les

Dit heeft tot gevolg Je hebt er geen zin meer in Je gaat misschien spijbelen Je voelt je akelig Dan wordt het druk in de klas, dat merk je dan weer aan de docent en dan gaan andere leerlingen meedoen We raken achterop in de leerstof We raken in de war We worden steeds drukker We worden steeds bozer We gaan steeds meer door elkaar heen praten

Om de omschakeling van een negatieve naar een positieve controle op gedrag mogelijk te maken, is Taakspel bedacht.

Effectonderzoek naar de basisonderwijsvariant Taakspel heeft laten zien dat leerlingen in Taalspelklassen naar het oordeel van docenten én ouders minder druk, onrustig, tegendraads en agressief gedrag vertoonden dan kinderen uit de groepen waar geen Taakspel gespeeld werd (Van Lier, 2002). Door het spelen van het spel nam het taakgerichte gedrag toe en het regelovertredende gedrag af. Bij de groepen waar geen Taakspel werd gespeeld nam het taakgerichte gedrag juist af en het regelovertredende gedrag toe (Van der Sar, 2004). Alle reden dus om door middel van Taakspel een positief onderwijsleerklimaat te creëren.

Brigitte van Hilst, unitmanager VO/BVE van de CED-Groep

1

Wanneer in deze handleiding wordt gesproken van ‘hij’ wordt ook ‘zij’ bedoeld.

3

Docenthandleiding Taakspel voor gevorderden

Inhoudso opgave 1.

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7

2.

Wat is Taakspel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 2.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 2.2 Groepen en groepsleiders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 2.3 Gedragsregels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 2.4 Belonen van gewenst gedrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 2.5 Bestraffen van ongewenst gedrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12 2.6 Geleidelijke opbouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 2.7 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13

3.

Taakspel voorbereiden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 3.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 3.2 Introductieles geven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 3.2.1 Uitleggen spel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 3.2.2 Groepsgenoot kiezen, werkblad 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 3.2.3 Gedragsregels bedenken, werkblad 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 3.2.4 Beloningen verzinnen, werkblad 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 3.3 Regelovertredend gedrag observeren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 3.4 Groepen samenstellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 3.5 Beloningcatalogus samenstellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20 3.6 Uiteindelijke regels bepalen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22 3.7 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22

4.

Taakspel spelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 4.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 4.2 Toelichting verkorte handleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 4.2.1 Wie doet wat voordat Taakspel begint . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 4.2.2 Wie doet wat tijdens Taakspel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27 4.2.3 Wie doet wat als Taakspel is afgelopen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27 4.3 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29

5.

Taakspel uitbreiden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 5.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 5.2 Voorbereiden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 5.2.1 Gedragsregels voor nieuwe lessituaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 5.2.2 Nieuwe beloningen en de jaarbeloningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 5.2.3 Nieuwe groepen samenstellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 5.3 Uitbreiden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32 5.3.1 Break . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 5.3.2 Bonus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 5.4 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33

4

6

Taakspel generaliseren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 6.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 6.2 Voorbereiden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 6.2.1 Nieuwe groepen (laten) samenstellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 6.3 Generaliseren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 6.3.1 Wat blijft u doen voordat een lessituatie begint . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36 6.3.2 Wat blijft u doen tijdens een lessituatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37 6.3.3 Wat blijft u doen als een lessituatie is afgelopen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38 6.4 Beloning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38 6.5 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39

7

Invoeringstraject Taakspel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41 7.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41 7.2 Invoeringstraject . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41 7.2.1 Docententraining . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42 7.2.2 Intervisiebijeenkomsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42 7.2.3 Klassenconsultaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42 7.3 Certificering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43 7.4 Het borgen van het effect van Taakspel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44 7.5 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44

8.

Gedachtegoed Taakspel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 8.1 Te laat komen en de op-tijd-kaart . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 8.2 Spijbelen en de schooldag voor de vakantie wil ik niet missen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 8.3 Een grote mond en het andere voorbeeld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 8.4 Ongemotiveerd en werken met een studiewijzer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46 8.5 Leerlingen en hun etiketten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 8.6 Leerlingvolgsysteem op gedrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 8.7 Sociogram . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 8.8 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48

9.

Theoretische uitgangspunten Taakspel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49 9.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49 9.2 Gedragstherapeutische technieken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49 9.2.1 Technieken om gedrag uit te lokken en aan te leren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50 9.2.2 Technieken om gedrag te laten toenemen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51 9.2.3 Technieken om gedrag te laten afnemen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53 9.3 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54

Leteratuurlijst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55 Bijlagen Bijlage 1 Bijlage 2 Bijlage 3 Bijlage 4 Bijlage 5 Bijlage 6

Voorbeelden van positieve gedragsregels voor leerlingen en docenten . . . . . . . . . .56 Voorbeelden van beloningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57 Overzicht van de fasen, WAT moet u WANNEER doen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59 Poster “Henk heet Henk� . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60 Sociogram en analyseformulier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61 Jaaroverzicht regelovertredend gedrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64

5

1 Inlleiding De meeste leerlingen voldoen aan de verwachtingen van de docent. Ze zijn taakgericht (letten op bij de instructie, doen de opdrachten en maken het huiswerk), houden zich aan de regels (houden rekening met anderen, wachten op hun beurt) en worden geaccepteerd door leeftijdgenoten. Volgens Pianta, Steinberg & Rollins (1995) lokken leerlingen daarmee een warme, ondersteunende relatie uit met de docent.

In iedere klas zijn enkele leerlingen met probleemgedrag die zich niet gedragen zoals de docent dat graag zou willen. Een leerling heeft bijvoorbeeld een aandachtstekort, waardoor het vaak lijkt alsof hij niet luistert, of is hyperactief, waardoor hij vaak opstaat in de klas. Leerlingen met dit externaliserend probleemgedrag laten waarschijnlijk een geringe taakgerichtheid zien en een hoge mate van regelovertredingen in de klas. Dat lokt volgens Pianta e.a. (1995) een conflictrelatie uit met de docent. Een conflict in de docent-leerling relatie geeft spanning voor de leerlingen in de school en kan nadelig zijn voor een succesvolle aanpassing op de school.

Leerlingen met internaliserend probleemgedrag zoals (sociaal) angstig, verlegen of depressief gedrag laten waarschijnlijk een geringe taakgerichtheid zien (ze durven bijvoorbeeld niet aan hun taak te beginnen) en een geringe mate van regelovertredingen in de klas. Deze leerlingen lokken volgens Pianti e.a. (1995) daarmee een afhankelijkheidsrelatie uit met de docent.

Biedt de docent veel steun bij het uitvoeren van taken en het aangaan van sociale relaties, dan blijft de afhankelijkheid in stand.

Met Taakspel voor gevorderden willen we bewerkstelligen dat docenten door middel van een positieve controle op gedrag met alle leerlingen in het Voortgezet Onderwijs een warme, ondersteunende relatie opbouwen om zo een positief onderwijsleerklimaat te creëren waarin aan de sociaal emotionele behoefte van leerlingen kan worden voldaan.

Om dit doel te bereiken is het nodig dat u zich een aantal vaardigheden eigen maakt of verder uitbreidt, zoals: • Samen met leerlingen positief geformuleerde gedragsregels bedenken voor u en de leerlingen.

• Gewenst modelgedrag laten zien, door u aan de voor u geldende regels te houden.

• Verschillende lessituaties duidelijk onderscheiden voor leerlingen.

• Gewenst gedrag laten toenemen door positief te reageren op gewenst gedrag.

• Ongewenst gedrag laten afnemen door dit zoveel mogelijk te negeren.

• Consequent zijn in uw reacties op gewenst en ongewenst gedrag.

Doelen voor de leerlingen zijn: • Door Taakspel neemt bij de leerlingen het taakgerichte gedrag toe. Bijvoorbeeld: de leerlingen kunnen een afgesproken tijd luisteren naar de instructie, met hun taak bezig zijn, zelfstandig werken.

• Door Taakspel neemt bij de leerlingen het regelovertredende gedrag af. Bijvoorbeeld: de leerlingen liepen regelmatig van hun plaats en kunnen nu een afgesproken tijd op de stoel blijven zitten, leerlingen praatten regelmatig tijdens de instructie en kunnen nu de afgesproken tijd stil zijn.

• Door Taakspel wordt het klassenklimaat positiever. Bijvoorbeeld: de leerlingen kunnen elkaar helpen bij het werken, elkaar corrigeren op gedrag, respectvol met elkaar omgaan.

Omdat het niet eenvoudig is om met leerlingen met druk, opstandig, agressief gedrag of sociaal angstig, verlegen gedrag een warme, ondersteunde relatie op te bouwen, is bij de invoering van Taakspel training, intervisie en begeleiding in de klas noodzakelijk (zie invoeringstraject).

Voor het slagen van de interventie moet de school aan de volgende voorwaarden voldoen: • In de school is voldoende draagvlak voor de interventie, de school vindt het belangrijk dat alle docenten met alle leerlingen, ook met leerlingen met probleemgedrag, een warme, ondersteunende relatie opbouwen.

• Een (kern)team heeft regelmatig (intervisie)overleg onder leiding van een (kern)teamleider.

• Docenten zijn bereid om Taakspel een voldoende aantal keren te spelen volgens protocol.

Drs. A.M. van der Sar, projectleider Taakspel en Taakspel voor gevorderden.

7

2 Wat is Taakspel 2.1 Inleiding Taakspel is een spel dat gespeeld wordt tijdens reguliere lessen, bijvoorbeeld tijdens de instructie bij wiskunde of het zelfstandig werken bij Nederlands. Voor iedere lessituatie bedenkt de docent samen met de leerlingen positieve gedragsregels, regels die gewenst gedrag omschrijven zoals ‘je bent met je taak bezig’ of ‘je mag zachtjes overleggen over je taak’. Tijdens Taakspel zitten de leerlingen in gelijkwaardige groepen, dit wil zeggen dat de leerlingen met veel en leerlingen met weinig regelovertredend gedrag gelijkmatig over de groepen worden verdeeld. Tijdens Taakspel houden leerlingen en docenten zich een afgesproken tijd aan drie afgesproken regels. De docent reageert positief op dit gewenste gedrag. De leerlingen van een groep mogen elkaar helpen zich aan de regels te houden. Omdat het helpen van elkaar niet altijd lukt, zijn er puntkaarten in het spel. Wanneer een leerling een afgesproken regel overtreedt en de groep kan het niet zelf oplossen, pakt de docent een puntkaart weg. De docent reageert verder niet op het regelovertredende gedrag, noch verbaal, noch non-verbaal. De punten die de groepen overhouden, noteren ze op hun spaarkaart. Ze kunnen zo sparen voor een beloning die ze zelf hebben bedacht. De leerlingen sparen een week voor een kleine weekbeloning, enkele weken voor een wat grotere maandbeloning en enkele maanden voor een grote periodebeloning. Het spel wordt maximaal drie keer per week gespeeld.

Taakspel voor gevorderden bestaat uit de volgende elementen: 1. groepen en groepsleiders; 2. gedragsregels voor leerlingen en docenten; 3. belonen van gewenst gedrag; 4. negeren en bestraffen van ongewenst gedrag; 5. geleidelijke opbouw van gewenst gedrag.

2.2 Groepen en groepsleiders Groepen Taakspel werkt met groepen van drie, vier of vijf leerlingen. Door gebruik te maken van subgroepen vergroot u de kans op contact en interactie tussen leerlingen in de klas. U houdt op die manier rekening met de sociaal-emotionele behoeften van leerlingen zoals acceptatie, ervaringen delen en erbij horen.

Leerlingen van klas 1 en 2 geven aan dat ze graag in groepen werken. Tijdens het werken in groepen, zeggen ze, kunnen ze elkaar helpen bij het werk, kunnen ze leren samenwerken met meerdere leerlingen, leren ze elkaar sociale vaardigheden aan, kunnen ze elkaar motiveren en stimuleren en kan de docent andere dingen doen.

Voor het spelen van Taakspel stelt u gelijkwaardig groepen samen. Dat wil zeggen dat u zowel leerlingen met veel als leerlingen met weinig regelovertredend gedrag en leerlingen met verlegen teruggetrokken gedrag gelijkmatig over de groepen verdeelt. Zo leren leerlingen van elkaar en kan het spel eerlijk gespeeld worden.

Groepsleiders Elke groep heeft een groepsleider. De groepsleider heeft als taak: het klaarleggen van de puntkaarten en de spaarkaart in de groep, het noteren van de gewonnen punten op de spaarkaart als het spel is afgelopen en het weer opruimen van de puntkaarten en de spaarkaart (zie de ‘verkorte handleiding’ in de doos). Door de groepsleider te zijn, oefenen leerlingen met het dragen van verantwoordelijkheid. Daarnaast leren verlegen en teruggetrokken leerlingen dat ze ook een belangrijke rol kunnen spelen. De verlegen, teruggetrokken, angstige leerlingen zijn dan ook als eersten aan de beurt. Daarna worden de groepsleiders per toerbeurt gekozen, er kan bijvoorbeeld elke maand een andere leerling groepsleider zijn.

Taakspel wordt gespeeld met gelijkwaardige groepen, dat wil zeggen dat leerlingen met veel, gemiddeld of weinig regelovertredend gedrag, gelijkwaardig over de verschillende groepen worden verdeeld. Zo zijn alle groepen qua samenstelling ongeveer gelijk en hebben alle groepen evenveel kans om te winnen.

Groepsleiders krijgen verantwoordelijkheid over de puntkaarten en behaalde punten. Zij worden per toerbeurt gekozen, de eerste keer zijn het de verlegen teruggetrokken leerlingen.

9

Docenthandleiding Taakspel voor gevorderden

2.3 Gedragsregels Bij Taakspel beschrijven de regels altijd het gewenst gedrag van zowel leerlingen als docenten.

Gedragsregels leerlingen In de school en klas worden vaak ‘je mag niet’ regels gehanteerd. Je mag niet praten, je mag niet eten, je mag elkaar niet storen. Welk gedrag er wel van de leerlingen verwacht wordt, is vaak minder duidelijk en expliciet aangegeven.

Bij Taakspel worden positief geformuleerde regels afgesproken met de leerlingen. Wanneer regels gewenst gedrag omschrijven dan weten de leerlingen welk gedrag ze wel moeten laten zien, de regels lokken dat gedrag uit. Het is niet nodig om aparte regels te maken om aan te geven wat er allemaal niet mag. Als de regel bijvoorbeeld is ‘je bent met je taak bezig’ is de regel ‘je mag niet met je mobiel spelen’ overbodig. De leerling kan niet met zijn taak bezig zijn en tegelijk spelen met zijn mobiel.

Docenten van klas 1 en 2 van het voortgezet onderwijs vinden gewenst gedrag bijvoorbeeld: blijven zitten, elkaar helpen, vinger opsteken als je iets wilt vragen, doen wat de docent zegt en elkaar laten uitpraten.

Positieve gedragsregels en afspraken voor leerlingen die veel genoemd worden, zijn: Je zorgt ervoor dat iedereen kan werken Je zorgt ervoor dat je je spullen bij je hebt Je bent met je taak bezig Je fluistert als je mag samenwerken Je luistert naar elkaar Je luistert naar de docent Je bent stil Regels per lessituatie Om ervoor te zorgen dat de leerlingen zich vaker aan regels houden, is het belangrijk dat de regels hen duidelijk maken welk gedrag wanneer van hen verwacht wordt.

Iedere lessituatie vraagt ander gewenst gedrag. Bij Taakspel worden per lessituatie maximaal drie regels gekozen die centraal staan. Bijvoorbeeld: Tijdens de instructie; 1. Je bent stil.

2. Je kijkt naar het bord, 3. Je luistert naar de docent, Tijdens het individueel werken; 1. Je bent stil, 2. Je bent met je taak bezig, 3. Je slaat een opdracht die je niet begrijpt over en werkt door, Tijdens het zelfstandig werken; 1. Je mag zachtjes overleggen in je eigen groep, 2. Je bent met je taak bezig, 3. Begrijpt niemand het, mag één groepslid hulp vragen.

Gedragsregels docenten Positieve gedragsregels geven altijd een beschrijving van het gedrag dat gewenst is, dat u wilt uitlokken en daarom wilt laten zien. Wilt u dat de leerlingen zich gewenst gedragen, laat u dan zelf gewenst gedrag zien.

Leerlingen geven aan dat zij zich best aan regels willen houden, als docenten zich ook aan regels houden. Leerlingen willen dat het eerlijk gaat en rechtvaardig. Wat voor mij geldt, geldt ook voor een ander. Bijvoorbeeld de regel is: stoelen zijn er om op te zitten en tafels zijn er om aan te werken (vaak negatief geformuleerd “je mag niet op de tafels zitten”). Wanneer een leerling op een tafel gaat zitten, dan krijgt hij negatieve feedback in de vorm van een waarschuwing, ‘je mag niet op tafels zitten, want dan gaan ze stuk’ of straf “als jij niet op een stoel kan zitten, dan ga je maar staan”. Gaat een docent op een tafel zitten, dan krijgt de docent deze negatieve feedback niet. Leerlingen in het voortgezet onderwijs vinden dit oneerlijk.

Waarom moeten zij zich wel aan de regels houden en docenten niet? Gaat de tafel onder hun gewicht soms niet stuk?

10

2 Wat is Taakspel

Als docenten de regels niet serieus nemen, nemen leerlingen de regels ook niet serieus. Een docent laat zien dat hij regels serieus neemt, door zich te houden aan die regels.

Nog meer voorbeelden: • Wilt u dat de leerlingen op tijd in het lokaal zijn, zorgt u er dan voor dat u op tijd in het lokaal bent.

• Wilt u dat de leerlingen u en elkaar begroeten, begroet u dan altijd de leerlingen.

• Wilt u dat de leerlingen op tijd hun werk inleveren, zorgt u er dan voor dat u het op tijd opgeeft en nakijkt.

• Wilt u dat de leerlingen luisteren tijdens de instructie, geeft u dan een korte duidelijke instructie.

• Wilt u dat de leerlingen geconcentreerd werken, houdt u dan uw mond tijdens het werken.

Zo kunt u vast nog wel meer voorbeelden bedenken.

Bij het spelen van Taakspel worden de regels steeds herhaald. Zo slijpen de regels erin bij zowel leerlingen als docenten. Het herhalen van de regels gebeurt aan de hand van een posterboek. In dit posterboek staan per lessituatie afbeeldingen van het gewenste gedrag.

Tijdens de introductieles (zie hoofdstuk 3 paragraaf 3.2) gaat u samen met de leerlingen positieve gedragsregels bedenken voor u en de leerlingen. In bijlage 1 staan voorbeelden van positieve gedragsregels voor leerlingen en docenten.

In Taakspel staan per lessituatie steeds drie positieve gedragsregels centraal voor leerling en docent. De gedragsregels worden samen met de leerlingen gemaakt. De regels worden gevisualiseerd met het gedragsregels posterboek (zie doos)

2.4 Belonen van gewenst gedrag Gedrag dat wordt beloond, neemt in frequentie toe. Binnen uw vakgebied bent u waarschijnlijk gewend om leerlingen te belonen voor hun prestaties, bijvoorbeeld met een cijfer, een krul of door er ‘goed gedaan’ onder te schrijven. U wilt daarmee een stimulans geven aan leerlingen om een bepaalde vaardigheid vaker te laten zien. Voor gedrag kan dat mogelijk nog wat onwennig zijn. Maar net als bij de schoolvakken, kunt u door gewenst gedrag te belonen, bewerkstelligen dat dit gedrag vaker voorkomt.

Er zijn verschillende soorten beloningen: Sociale beloningen zoals • Een verbale positieve reactie op gewenst gedrag (positieve feedback) bijvoorbeeld: “ik zie dat Mehmet goed oplet” of “ik zie dat de groep van Mehmet goed oplet”.

• Een non-verbale positieve reactie op gewenst gedrag: bijvoorbeeld een glimlach of een knipoog of een duim.

Andere beloningen zoals: • Activiteiten beloningen; iets voor jezelf doen, computeren, met de klas ergens heen (zwembad, kamp), schoolfeest.

• Eetbare beloningen; blikje drinken, ijsje, snoepje.

Voor verdere voorbeelden van beloningen zie bijlage 2.

Positieve feedback Positieve feedback is een reactie van u op het gewenste gedrag van de leerlingen. De leerling die stil wordt als u dat vraagt, krijgt bijvoorbeeld direct een reactie op dit gewenste gedrag. Leerlingen in het voortgezet onderwijs geven aan dat ze graag iets positiefs horen over hun uiterlijk, kleding, gedrag, houding en werk. Leerlingen vinden complimenten fijn, het maakt ze blij, trots en opgelucht. De leerling hoort graag dat hij het goed doet én wat hij goed doet, dat geeft een competent gevoel.

Andere leerlingen willen die waardering ook en gaan hetzelfde gewenste gedrag laten zien. Zo wordt een ‘warme, ondersteunende relatie’ uitgelokt met alle leerlingen. Taakspel maakt het mogelijk dat u vooral let op gewenst gedrag en de leerlingen met gewenst gedrag persoonlijke aandacht geeft. Omdat de leerlingen zelf verantwoordelijkheid krijgen over hun gedrag, krijgt u de ruimte om te zien wat leerlingen goed doen en dit te benoemen. U reageert met een positieve reactie op gewenst gedrag om gewenst gedrag te laten toenemen. De leerlingen laten gewenst gedrag zien om een positieve reactie te krijgen. Als u vooral aandacht heeft voor de dingen die goed gaan, heeft u meer plezier in uw werk en werken de leerlingen beter. De klas raakt in een positieve spiraal.

11

Docenthandleiding Taakspel voor gevorderden

Het opbouwen van een warme ondersteunende relatie met alle leerlingen, ook de leerlingen met externaliserend probleemgedrag gebeurt door middel van positieve feedback. De docent let op gewenst gedrag en benoemt dit.

Andere beloningen Bij Taakspel wordt het zich houden aan gedragsregels beloond. Iedere keer als de leerlingen het spel spelen, kunnen ze punten verdienen voor een beloning. Het verdiende aantal punten noteren de groepsleiders op een spaarkaart (zie paragraaf 4.2.1). Aan het einde van de week tellen de leerlingen de punten bij elkaar op voor de weekbeloning, bijvoorbeeld 15 minuten iets voor jezelf doen. Ook kunnen de leerlingen langer sparen voor een maandbeloning, of zelfs voor een periode- of jaarbeloning! Zo sparen leerlingen voor steeds grotere beloningen, bijvoorbeeld film kijken, een dagdeel zwemmen of een andere leuke activiteit. Voor beloningen geldt dat ze alleen effect hebben als ze ook daadwerkelijk belonend zijn voor leerlingen. Daarom worden bij Taakspel de beloningen door de leerlingen zelf bedacht (zie paragraaf 3.2.4).

Per maand is er drie keer een weekbeloning met de groepen en één keer een maandbeloning. Ook is er na drie maanden een periodebeloning als afsluiting van een fase. U kunt ook laten sparen voor een jaarbeloning.

2.5 Bestraffen van ongewenst gedrag Wanneer een leerling een regel overtreedt, geeft u mogelijk een waarschuwing of straf. Straffen die docenten in het Voortgezet Onderwijs vaak gebruiken, zijn: direct na de les de leerling er op aanspreken, eruit sturen en zo laten dienen als voorbeeld voor de klas, na laten blijven of eerder laten komen, extra huiswerk geven of de leerling confronteren met zijn gedrag. U laat in ieder geval merken dat u het gedrag afkeurt. Elke reactie op ongewenst gedrag kan echter belonend werken en er voor zorgen dat de leerling dit ongewenste gedrag herhaalt. De leerling krijgt er immers aandacht mee en negatieve aandacht is beter dan helemaal geen aandacht. U bereikt er vaak niet mee wat u mogelijk wilt bereiken, namelijk dat ongewenst gedrag afneemt en gewenst gedrag toeneemt. En voor u zelf is het waarschijnlijk ook vervelend om steeds te moeten waarschuwen.

Puntkaarten Ongewenst gedrag negeren is vaak moeilijk, want ongewenst gedrag is meestal storend en u wilt dat de verstoring stopt.

Taakspel maakt daarom gebruik van response cost. Letterlijk vertaald betekent response cost ‘bepaald gedrag kost je iets, daarmee raak je iets kwijt’. Bij Taakspel zijn dat punten. Tijdens Taakspel krijgen de groepen puntkaarten. De kaarten hebben een verschillend aantal punten. Er zijn kaarten met tien, twintig, dertig en veertig punten. Overtreedt een groepslid een regel dan mag de groep het eerst zelf proberen op te lossen. Als dat niet lukt, haalt de docent een puntkaart weg. Eerst verdwijnt de kaart met de minste punten, dan de kaart met hetzelfde aantal of meer punten. Hoe meer punten de groep per week verdient, hoe groter de beloning voor de groep is Negeren Bij het wegpakken van een kaart benoemt u het ongewenste gedrag niet. U kijkt de leerling die het gedrag heeft laten zien niet aan en noemt zijn naam niet. U geeft wel positieve feedback aan leerlingen die gewenst gedrag laten zien. Bijvoorbeeld u pakt een puntkaart weg omdat Joeri niet met zijn taak bezig is en zegt tegen Fatima, dat zij goed met haar taak bezig is.

Het ongewenste gedrag waarover geen regels zijn afgesproken, negeert u. Bijvoorbeeld: er klettert een liniaal op de grond, u reageert daar niet op, iedereen werkt gewoon door. Tijdens de 2e fase is het de bedoeling dat tegenover 1 correctie (een puntkaart wegpakken), 4 complimenten komen te staan. Dat is best even wennen, maar als u het volhoudt, zult u merken hoeveel gewenst gedrag er is in de klas en hoe graag leerlingen horen dat ze het goed doen.

Corrigeren tijdens Taakspel gebeurt door middel van het wegpakken van een puntkaart. Deze puntkaart wordt weggepakt zonder het ongewenste gedrag te benoemen of op een andere wijze te benadrukken. Tegenover 1 correctie (een puntkaart wegpakken) behoren ten minste 4 complimenten te staan.

12

2 Wat is Taakspel

2.6 Geleidelijke opbouw Taakspel wordt drie keer per week gespeeld! U zorgt ervoor dat de drie keer verdeeld is over de week; bijvoorbeeld op maandag, woensdag en vrijdag.

Leerlingen raken heel gemotiveerd van succeservaringen. Daarom moeten de leerlingen altijd punten kunnen verdienen. Om dat te bereiken speelt de docent Taakspel in het begin kort. Bijvoorbeeld: u begint met 20 minuten spelen en bouwt tijdens de eerste fase de speeltijd heel geleidelijk op naar 45 minuten. Ook breidt u het aantal lessituaties uit. U begint bij een lessituatie die al heel goed gaat (zoals zelfstandig werken) en voegt daar langzaam lessituaties aan toe die moeilijker zijn (zoals instructie) totdat een heel lesuur goed verloopt.

Bij Taakspel wordt de tijd geleidelijk opgebouwd. Uitgangspunt bij het opbouwen van Taakspel in tijd is dat het haalbaar moet zijn voor u en de leerlingen. Wanneer Taakspel goed loopt en de leerlingen gemakkelijk punten verdienen, kunt u het spel langer gaan spelen. De succeservaring van de leerlingen staat centraal.

2.7 Samenvatting De groepen moeten qua regelovertredend gedrag gelijk zijn om het spel eerlijk te kunnen spelen. U verzint samen met de leerlingen positieve gedragsregels voor u en de leerlingen. U verzint samen met de leerlingen beloningen voor het zich houden aan de regels. U en de leerlingen houden zich een afgesproken tijd aan de afgesproken regels. U geeft positieve feedback voor gewenst gedrag en pakt een puntkaart weg bij een regelovertreding die door de groep niet zelf opgelost wordt. U negeert het ongewenste gedrag waarover geen regels zijn afgesproken. U bouwt de tijd geleidelijk op om de kans op succes zo groot mogelijk te laten zijn voor alle leerlingen.

13

3 Taakspel voorbereiden 3.1 Inleiding Voordat u Taakspel kunt gaan spelen met de klas moet u een aantal dingen doen. U observeert de klas zes keer om gelijkwaardige groepen te kunnen maken, u legt het spel uit aan de leerlingen, u laat de leerlingen kiezen met wie ze in de groep willen, u bedenkt met de leerlingen gedragsregels voor uzelf en voor de leerlingen en u laat de leerlingen week, maand en periodebeloningen bedenken. Hoe meer u de leerlingen betrekt bij de voorbereidingen van het spel, hoe gemotiveerder ze zijn voor het spelen van het spel. In de introductieles kunt u de meeste voorbereidingen voor het spel doen.

3.2 Introductieles De introductieles kunt u bijvoorbeeld doen tijdens een studie-uur of een les sociale vaardigheden.

U hebt kopieën nodig van: werkblad 1 ´kiezen bij wie je in de groep wilt´, werkblad 2 ‘regels bedenken’ en werkblad 3 ‘beloningen verzinnen’ (www.taakspel.nl).

U kunt eventueel flap-overvellen gebruiken voor het centraal bespreken van de regels en beloningen die de groepen hebben bedacht.

3.2.1 Uitleggen spel U laat de leerlingen in groepen van 4 of 5 leerlingen zitten. U vertelt dat zij dit jaar Taakspel voor gevorderden gaan spelen.

Gewoonlijk krijgen leerlingen die zich niet aan de regels houden straf en de leerlingen die zich wel aan regels houden niets.

Met Taakspel kun je beloningen verdienen door je aan de regels te houden. Taakspel speel je met een groep. De klas wordt in groepen verdeeld. Iedere groep krijgt vier puntkaarten (u laat de verschillende puntkaarten zien). Als de groep zich een afgesproken tijd aan de regels houdt, kan het maximale aantal punten verdiend worden. In het begin zijn dat 60 punten, in de loop van de tijd worden dat er steeds meer. Wanneer een groepslid een regel overtreedt, kunnen de andere groepsleden hem verbeteren, gebeurt dit niet dan verdwijnt er een puntkaart. De docent pakt eerst de puntkaart weg met het minste aantal punten, daarna die met hetzelfde of meer punten. Bij Taakspel verzinnen we de regels en de beloningen met elkaar.

U vertelt de leerlingen dat ze mogen aangeven met wie ze graag in de groep willen. Elke leerling mag drie namen opschrijven, minimaal één van deze klasgenoten komt bij deze leerling in de groep.

U laat de leerlingen het werkblad 1 ‘kiezen bij wie je in de groep wilt’ uitdelen (figuur 3.1). U laat ze de instructie lezen, hun keuze maken en het blad inleveren. U neemt de werkbladen mee naar het eerste intervisieoverleg voor het maken van de groepen (zie paragraaf 3.4).

Figuur 3.1 Werkblad 1 Werkblad 1 Kiezen bij wie je in de groep wilt Je gaat Taakspel voor gevorderden spelen in de klas. Bij het spel zit je in groepen bij elkaar. Iedere groep krijgt puntkaarten. Als jullie hele groep zich een afgesproken tijd aan de afgesproken regels houdt, verdienen jullie het maximale aantal punten. Hoe meer punten er zijn verdiend, hoe groter de beloning mag zijn. Jullie zorgen er met elkaar voor dat het maximale aantal punten wordt gehaald. Als een groepsgenoot een regel overtreedt dan mag je als groep eerst proberen het probleem op te lossen, lukt dit niet dan haalt de docent een puntkaart weg. Het spel begint eenvoudig en wordt geleidelijk steeds iets moeilijker zodat je altijd de punten kunt behouden.

Wat is jouw naam?

Met wie zou jij in de groep willen zitten? Je mag drie namen van klasgenoten opschrijven.

erzoek & Ontwikkeling • TAAKSPEL VOOR GEVORDERDEN

3.2.2 Groepsgenoot kiezen, werkblad 1

Minimaal één van deze klasgenoten komt bij jou in de groep.

Dit formulier inleveren bij de docent.

15