Wijzer Onderwijs Wijzer over Angst
Inhoud 1.
Introductie 1.1 1.2
2.
Wat is angst 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7
2.8
2.9
3.
3.3
6.
Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Interne zorg: in de school . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.1 Consultatieve leerlingbegeleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.2 Denken vanuit onderwijsbehoeften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.3 Van denken naar doen: Handelingsgericht werken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.4 Angst signaleren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.5 Angst analyseren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Externe zorg: doorverwijzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.1 Hulp van de school bij externe zorg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.2 Veelvoorkomende behandelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17 19 19 20 20 22 23 24 24 25
Een leerling met angst in de groep 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5
5.
Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Angsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Uitingen van angst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Ontstaan van bovenmatige angsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Oorzaken van angst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Zelfbeeld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Faalangst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 2.7.1 Uitingen van faalangst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 2.7.2 Ontstaan van faalangst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 2.7.3 Gevolgen van faalangst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 2.7.4 Gedachten van faalangstige leerlingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Angststoornissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 2.8.1 Schoolfobie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 2.8.2 Separatie-angststoornis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 2.8.3 Sociale fobie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 2.8.4 Posttraumatische stressstoornis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 2.8.5 Overige stoornissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 2.8.6 Samenvatting van angststoornissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Prevalentie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Leerlingenzorg bij angst 3.1 3.2
4.
Wat is de Wijzer over Angst? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Belangrijke aandachtspunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aanpassingen op groepsniveau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Doelstellingen in het groepsplan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aanpassingen op leerlingniveau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Individuele aandachtspunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
27 27 28 29 31
Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Bijlagen Bijlage 1: Classificatie van angststoornissen volgens de DSM-IV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Bijlage 2: Bij toetsing van de ernst van probleemgedrag (Rutter ’75) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Bijlage 3: Inhoudelijk kader voor CLB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Bijlage 4: Het Passend lesmodel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Bijlage 5: Vragenlijst voor lichamelijke verschijnselen (voor de leerling) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Bijlage 6: Het ABC-formulier (voor de leerling) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Bijlage 7: Dagboekformulieren (voor leerlingen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Bijlage 8: De Angstthermometer (voor de leerling) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Bijlage 9: Bijlagen bij het handelingsplan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
2
Wijzer Onderwijs Protocol Aanpak Schoolweigering door Angst
CED-Groep Rotterdam RENN4 Groningen november 2010
Inhoud Inleiding ......................................................................................................................................................... 3 1.
Schoolverzuim ................................................................................................................................... 5 1.1 Vormen van schoolverzuim ............................................................................................................ 1.1.1 Schoolonthouding ................................................................................................................ 1.1.2 Spijbelen .............................................................................................................................. 1.1.3 Schoolweigering door angst ................................................................................................. 1.1.4 Schoolweigering door angst of spijbelen? ............................................................................ 1.2 Schoolweigering door angst: oorzaken en gevolgen ..................................................................... 1.2.1 Oorzaken schoolweigering ................................................................................................... 1.2.2 Gevolgen schoolweigering ...................................................................................................
5 6 6 6 6 7 7 8
2.
Fasering en stappenplannen ......................................................................................................... 9 2.1 Fasering en stappen ..................................................................................................................... 10 2.2 Uitwerking van de verschillende fases en stappen ....................................................................... 11 2.3 Toelichting op de verschillende fases en stappen ........................................................................ 15
3.
Betrokkenen ........................................................................................................................ 19 3.1 Vier disciplines .............................................................................................................................. 19 3.2 Verschillende mogelijkheden van aanpak ..................................................................................... 20
4.
Ten slotte ............................................................................................................................. 20
5.
Literatuur ............................................................................................................................. 23
6.
Bijlagen Bijlage 1: Signaleringslijst schoolweigering door angst ........................................................................ Bijlage 2: Richtlijnen voor een gesprek met ouders bij vermoeden van schoolweigering door angst of het risico hierop ............................................................................................................... Bijlage 3: Richtlijnen voor gesprekken met leerlingen ......................................................................... Bijlage 4: Beslissingen voor terugkeer naar school ............................................................................. Bijlage 5: Gedragsanalyse aan de hand van ABC-schema ................................................................. Bijlage 6: Instellingen in Rotterdam en hun aanbod ............................................................................ Bijlage 7: Draaiboek Expertmeeting Schoolweigering door Angst .......................................................
2
26 27 28 29 30 31 39
Wijzer Onderwijs Wijzer over Depressie
Inhoud 1.
Introductie 1.1 1.2
2.
Wat is een depressie? 2.1 2.2
2.3
2.4
2.5 2.6 2.7 2.8
3.
3.4 3.5
Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Basishouding van een leraar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Denken vanuit onderwijsbehoeften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.1 Behoefte aan begrip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.2 Behoefte aan een alerte leraar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.3 Behoefte aan hulp bij sociale contacten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.4 Behoefte aan succeservaringen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.5 Behoefte aan beweging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.6 Behoefte aan aangepaste hoeveelheid werk en meer werktijd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.7 Behoefte aan hulp bij het leren van toetsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aanpak in de les . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Het opstellen van een individueel handelingsplan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.1 Doelen formuleren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.2 Meten en registreren van vorderingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.3 Bijlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21 21 22 23 23 23 23 23 23 24 24 26 27 27 27
Leerlingenzorg bij depressie 4.1 4.2 4.3
4.4
2
Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Adolescentie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 2.2.1 Lichamelijke veranderingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 2.2.2 Sociale veranderingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 2.2.3 Cognitieve veranderingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Symptomen van een depressie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 2.3.1 Zelfbeeld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 2.3.2 Gedachten van leerlingen met een depressie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 2.3.3 Zelfverwonding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 2.3.4 Zelfdoding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Andere stemmingsstoornissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 2.4.1 Dysthyme stoornis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 2.4.2 Seizoensgebonden depressie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 2.4.3 Bipolaire stoornis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 2.4.4 Aanpassingsstoornis met depressieve stemming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Comorbiditeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Oorzaken van een depressie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 De vicieuze cirkel van depressie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Aantallen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Een leerling met een depressie in de les 3.1 3.2 3.3
4.
Wat is de Wijzer over Depressie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Belangrijke aandachtspunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Signaleren en aanpak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Interne zorg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.1 Gesprekken met een leerling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.2 Contact met ouders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Externe zorg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.1 Hulp van de school bij externe zorg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.2 Veel voorkomende behandelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
29 29 31 32 35 36 36 36
5.
Vorm en inhoud van het onderwijs 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5
Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Passend Onderwijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nieuwe vormen van leren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Passend lesmodel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Inhoud van het onderwijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
39 39 39 42 42
6.
Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
7.
Internet 7.1 7.2
8.
Websites voor scholen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Websites voor leerlingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Bijlagen Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage
1: Wat te doen bij (een poging tot) zelfdoding op school . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2: Handvatten bij het overlijden van een leerling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3: Gespreksvaardigheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4: Soorten vragen tijdens een gesprek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5: Gespreksformulier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6: Gespreksformulier (ingevuld voorbeeld) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7: Passend lesmodel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8: Algemene karakteristiek onderbouw VO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
50 51 52 53 54 55 56 58
3