کۆتوبهندی ئازادی به‌رده‌وامه ژمار ه 85
ساڵی دووه‌م
ریکالم
ب ه جیاوازییه‌کانه‌وه له‌ژێر چه‌تردا کۆده‌بینه‌و‌ه
نرخ 750 :دینار
ل3
رۆژنامه‌یه‌کی گشتی هه‌فتانه‌یه ،کۆمپانیای چه‌تر ده‌ریده‌کات
دووشه‌ممه 2011/12/19
WWW.Chatrpress.com
نرخی()750دینار
(28ی سه‌رماوه‌زی )2711
به‌رپرسانى کورد هیچ به‌ڵێنێکى نوسراویان وه‌رنه‌گرتووه له‌سه‌ر ناوچه دابڕاوه‌کان
«به هه‌رێمبوونى پارێزگاى دیاله شه‌ڕ له کورد نزیکتر ده‌کاته‌وه» تایبه‌ت ب ه چه‌تر سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى نوێنه‌رانى کورد زۆربه‌یان ده‌نگیان داو ه به هه‌رێمبوونى پارێزگاى دیاله، به‌اڵم هیچ به‌ڵێنێکى نوسراویان له به‌رپرسانى دیال ه وه‌رنه‌گرتووه، چاودێرێکى سیاسیش بۆچوونى وایه ،ب ه هه‌رێمبوونى پارێزگاى
دیال ه شه‌ڕ ل ه کورد نزیکتر ده‌کاته‌وه.
دواى ئه‌وه‌ى به هه‌رێمبوونى پارێزگاى دیال ه ناڕه‌زاییه‌تییه‌کى زۆرى لێ که‌وته‌وه و له ئێستاشدا پارێزگاکه که‌وتوه‌ته کێشه‌یه‌کى سیاسى و ئاسایشییه‌وه ،هه‌روه‌ها دوێنێ له کۆبونه‌وه‌یه‌کدا له‌گه‌ڵ لیستى عێراقییه ئه‌و کوردانه‌ى ده‌نگیانداوه بۆ به هه‌رێمبوونى پارێزگاکه رایانگه‌یاندووه که ئه‌گه‌ر به‌ڵێنى نوسراویان پێنه‌درێت ئه‌وا خۆیان ده‌کێشنه‌وه
له‌و بڕیاره. ل��ه‌وب��اره‌ی��هوه جه‌لیل ئیبراهیم ،ئه‌ندامى ئ�ه‌ن��ج��وم�ه‌ن��ى پ��ارێ��زگ��اک �ه ل �ه‌س �ه‌ر لیستى ه��اوپ �هی��م��ان��ى ک��وردس��ت��ان ب��ه (چ��ه‌ت��ر)ى راگه‌یاند «ئ �ه‌م��ڕۆش کۆبونه‌وه‌یه‌کى تر له نێوانماندا به‌ڕێوه‌ده‌چێ و وه‌کو لیستى هاوپه‌یمانى کوردستان رامانگه‌یاندوه ئه‌گه‌ر به ن��وس��راو چاره‌نوسی خانه‌قین و ناوچه کوردیه‌کانى ترمان بۆ یه‌کالیی نه‌که‌نه‌وه ئ���ه‌وا ل �ه پشتگیریکردنى ب �ه هه‌رێمبونى
پ��ارێ��زگ��اک �ه ده‌ک��ش��ێ��ی��ن �هوه و ئ �ه‌وان��ی��ش رایانگه‌یاندوه بۆ ئه‌و مه‌به‌سته داوا ده‌که‌ن له‌سه‌ر ئاستى سه‌رکردایه‌تى عێراقیه و کورد قسه بکرێت». پێشتر زیاد ئه‌حمه‌د ،ئه‌ندامى ئه‌نجومه‌نه‌که له‌سه‌ر هه‌مان لیست ئاشکرای کرد« :ئێمه هیچ به‌ڵێنێکمان له‌و لیستانه وه‌رنه‌گرتوه ک�ه پشتگیرى پ���رۆژه‌ى ب�ه هه‌رێمکردنى پ��ارێ��زگ��اک�ه ب���وون و ته‌نها ل�ه‌س�ه‌ر قسه‌ى به‌رپرسانى سیاسی کورد ده‌نگمان پێداوه،
ئیتر نازانین ئه‌وان هیچ به‌ڵێنێکیان سه‌باره‌ت به ناوچه کوردییه‌کان وه‌گرتوه یان نا». ک��ام �ه‌ران مه‌نتک ،چ��اودێ��رى سیاسی و مامۆستاى زانکۆ به (چه‌تر)ى راگه‌یاند: «ب���ه ه �ه‌رێ��م��ب��وون��ى ه���ه‌ر پ��ارێ��زگ��ای �ه‌ک ده‌ستوریه ،ب�ه‌اڵم شێوازى راگه‌یاندنه‌که‌ى نایاساییه ،چونکه ده‌بێت به هه‌رێمبوون له رێگه‌ى داوایه‌که‌وه پێشکه‌شى په‌رله‌مان بکرێ و دوات��ر بچێته ئه‌نجومه‌نى وه‌زی��ران و ره‌زام�ه‌ن��دى له سه‌ر نیشان ب��درێ ئینجا
رابگه‌یه‌نرێ». وتیشى« :به راگه‌یاندنى به هه‌رێمکردنى پارێزگاى (دیاله) شه‌ڕه‌که له کورد نزیکتر ده‌ب��ێ��ت �هوه ،چونکه راس��ت �ه‌وخ��ۆ کێشه‌کان ده‌که‌ونه نێوان ئه‌و ناوچانه‌وه که هاوسنورن له‌گه‌ڵ یه‌کتر و پێگه‌ى سوننه‌ش به‌هێز ده‌ب��ێ��ت ئهمه جیا ل���ه‌وه‌ى ک�ه به‌شێک له ناوچه کوردییه‌کان ده‌که‌ونه چوارچێوه‌ى ئه‌و ههرێمهوه». درێژه بۆ ل 3
ه رێکخراوه‌کان ه ب پێنج ئه‌وه‌نده‌ی بودجه‌ی کاره‌با پاره دراو
«حکومه‌ت ب ه بودجه‌ى گشتى کاره‌با ده‌کڕێت له که‌رتى تایبه‌ت و ده‌یداته‌و‌ه به خه‌ڵک» تایبه‌ت ب ه چه‌تر وه‌زیری کاره‌بای حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان کێشه‌ی که‌مبوونه‌وه‌ی کاره‌با بۆ وه‌زاره‌تی سامانه سروشتیه‌کان و زیادبوونی خواستی خه‌ڵک بۆ کاره‌با ده‌گێڕێته‌و ه و ئابوریناسێکیش پێیوای ه نه‌بوونی به‌رنامه‌یه‌کی ستراتیژی بۆ که‌رتی
کاره‌با هۆکاری سه‌ره‌کییه. ت�ه‌رخ��ان��ک��ردن��ی ئ �هو رێ���ژ‌ه زۆره ل�ه بودج ه کانی ه رجیی ه ل � ه ب �ه‌راوردک��ردن��ێ��ک��دا ل � ه خ ب��ۆ تێپه‌ڕاندنی کێشه‌ی ب��ێ ک��اره‌ب��ای��ی، ح��ک��وم �ه‌ت��ی ه���ه‌رێ���م ده‌رده‌ک����ه‌وێ����ت پێنج هێشتا کێشه‌ک ه وه‌ک خ��ۆی م��اوه‌ت �هوه. ئه‌وه‌نده‌ی ئه‌و پاره‌یه‌ی ک ه حکومه‌تی هه‌رێم وه‌زی����ری ک��اره‌ب��ای حکومه‌تی هه‌رێمیش بۆ پرۆژه‌کانی کاره‌با ته‌رخانی کردوه ل ه کێشه‌که دهگهڕێنێتهوه بۆ وه‌زاره‌تی سامان ه ساڵه‌کانی ( )2009و ( )2010دراوه ب ه سروشتیه‌کان و ب�ۆ زی��ادب��وون��ی خواستی رێکخراوه‌کان و دیسان دوو ئه‌وه‌نده‌ی ئه‌و کاره‌با له الیه‌ن هاواڵتیانهوه. رێژه‌یه‌ش بۆ کڕین و چاککردنه‌وه‌و کرێی یاسین ئه‌بوبه‌کر ماوه‌تی ،وه‌زیری کاره‌بای ئۆتۆمبێل ته‌رخان کراوه. ح��ک��وم �ه‌ت��ی ه���ه‌رێ���م���ی ک���وردس���ت���ان ل ه ڕای ه ر ه ���� � س ��ان � ��س � دی ل���ه گ����هڵ ئ���ه‌م���ه‌ش���دا کۆبونه‌وه‌یه‌کدا له‌گه‌ڵ ئه‌ندامانی لیژنه‌ی
پیشه‌سازی و وزه‌ی په‌رله‌مانی کوردستان له رێکه‌وتی ( )2011/12/14رایگه‌یاندبوو: بنچینه‌ی سه‌رهه‌ڵدانی کێشه‌که ل ه ئه‌نجامی که‌می دابینکردنی سوته‌مه‌نی پێویست ه بۆ وێستگه‌کانی به‌رهه‌مهێنانی کاره‌با و ئه‌و کێشه‌یه‌ش په‌یوه‌ندیداره ب ه وه‌زاره‌تی سامان ه سروشتیه‌کان له هه‌رێمی کوردستان. هه‌ر له‌و باره‌وه عه‌لی حه‌مه ساڵح ،لێپرسراوی ژوری لێکۆڵینه‌وه‌ی ئ��اب��وری بزوتنه‌وه‌ی گ��ۆڕان تایبه‌ت به (چ�ه‌ت��ر)ی رایگه‌یاند:
له بودجه‌ی گشتی ههرچهنده پاره ته‌رخان ک��راوه بۆ که‌رتی کاره‌با ،ب�ه‌اڵم نه‌توانراو‌ه س��ود ل�ه‌م بودج ه گ�ه‌وره‌ی� ه وه‌ربگیرێت ،ل ه ساڵی ( )2011بڕی دوو ترلیۆن و ()170 ملیار دینار ک ه ده‌کات ه ( )%15بودجه‌ی هه‌رێم بۆ که‌رتی کاره‌با ته‌رخان کراوه ،به‌اڵم پرسیاره‌که ئهوهیه «ئایا کاره‌با زیادی کردوه بۆ هاواڵتیان». ئه‌و ئابوریناس ه سه‌باره‌ت به وته‌ی وه‌زیری کاره‌با ک ه یه‌کێک ل ه هۆکاره‌کانی که‌می
کاره‌با بۆ زیادبوونی خواستی هاواڵتیان بۆ کاره‌با گه‌ڕاندبوه‌وه رایگه‌یاند« :گرفته‌ک ه له نه‌بوونی پالنێکی ستراتیژی ه له که‌رتی کاره‌با ،بۆ نمون ه ئه‌م حکومه‌ته ئه‌بێت بزانێت سێ ساڵیتر خواستی خه‌ڵک بۆ کاره‌با چه‌ند میگاوات ه و به ئه‌ندازه‌ی ئه‌و خواست ه بیر ل ه به‌رهه‌مهێنانی کاره‌با بکاتهوه به رێگایه‌کی ته‌ندروست نه‌ک به گازوایل». دۆسیه‌یه‌ک له ل 12
به‌رپرسێکی عه‌ره‌ب:
سه‌الح مه‌حمود:
یاسایه‌ک نییه بۆ قه‌ده‌غه‌کردنی فره‌ژنی
با کێشه‌کان خۆمان
گه‌الن بۆ ئازادى هاوار ده‌که‌ن و
«()%70ی ئه‌وانه‌ى ژنى دووه‌م
چاره‌سه‌ری بکه‌ین ،تا که‌ی
چاوه‌ڕوانی ئه‌مریکا بین؟!
عه‌دنان که‌ریمیش بۆ (خاتون)ه‌که‌ى ل9
ل5
( )25زیندانى حوکمدراو به سێداره ( )10رۆژه مانیانگرتووه
«یا له‌سێداره‌مان بده‌ن یا حوکمه‌که‌مان بگۆڕن» رۆژن��ام �ه‌ى (چ �ه‌ت��ر)ى راگ�هی��ان��د( )25( :چه‌تر)ى راگه‌یاند :راسته ،ئه‌مڕۆ بارى تایبه‌ت ب ه چه‌تر زیندانى حوکمدراو ب ه سێداره له به‌شى ته‌ندروستى یه‌کێکیشیان ناجێگیر بووه، «سێداره» ماوه‌ى ( )10رۆژه مانیان ل ه ئه‌و کێشه‌ی ه ل ه ده‌ست ئێمه‌دا نییه و بڕیارى ( )25زیندانى حوکمدراو ب ه سێداره خواردن گرتووه ،ره‌وشیان خراپه ،یه‌کێک دادگای ه و پێویسته ل ه په‌رله‌مان دانیشتنى ماوه‌ى ( )10رۆژ ه مانیان له ل�� ه م��ان��گ��رت��ووه‌ک��ان س��ێ ج���ار ب��راوه‌ت�� ه له‌سه‌ر بکرێت و گۆڕانکارى له یاساکاندا خواردن گرتوو ه و رایده‌گه‌یێنن یا نه‌خۆشخانه ،داواى ئه‌و زیندانیانه‌ش ئه‌وه‌ی ه بکرێت و بڕیارێک ده‌رچ��ێ��ت ،راستیش ه سێداره‌مان بده‌ن یا حوکمه‌که‌مان «ی��ا حوکمه‌که‌یان جێبه‌جێ بکرێت یا حوکمیان سێداره‌یه ،ب�ه‌اڵم ئه‌م سزای ه ل ه بگۆڕن. هه‌رێمدا جێبه‌جێ ناکرێت ،خه‌ڵکیش مافى سه‌رچاوه‌یه‌کى تایبه‌ت ل ه ناو گرتوخانه‌ى گۆڕانکارى ل ه حوکمه‌که‌دا بکرێت». چاکسازى گ���ه‌وران و منااڵنى سلێمانى س��هب��اره‌ت ب��ه‌م کێشهیه ش���وان ع�هب��دواڵ به‌سه‌ریانه‌وه ههیه. (م���ه‌ع���ه‌س���ک���ه‌ر س������ه‌الم) ت���ای���ب���ه‌ت ب ه تۆفیق ،ب �ه‌ڕێ��وه‌ب �ه‌رى گ��رت��ووخ��ان�ه‌ک�ه ب ه جێى ئاماژه‌ی ه پێشتریش به‌شێکى زۆر ل ه
زیندانیانى ئه‌م گرتووخانه‌یه ،ناڕه‌زایه‌تى خۆیان پێشاندا و دوو هۆن له هۆڵه‌کانى زی��ن��دان ل� ه الی �ه‌ن زیندانیانه‌وه سوتێندرا بوون ،ئه‌م ناڕه‌زایه‌تییه‌ش دواى ئهوه هات ک ه بڕیار بوو ژماره‌یه‌ک ل ه زیندانییه‌کان ب ه بۆنه‌ى جه‌ژنى قوربان «عه‌فو» بکرێن، ب�ه‌اڵم تا ئێستا ئه‌م عه‌فو‌ه ده‌رن�ه‌ک��راوه و له په‌رله‌مانی هه‌رێمی کوردستان تاوتوێ ن �ه‌ک��راوه و ب �ه ه �هڵ��واس��راوى م��اوه‌ت��هوه و کێشه‌که‌ش به‌رده‌وامه.
ه ه ئاوار الیهنى عه‌ره‌بى داواى قه‌ره‌بوو بۆ خێزان کورده‌کانى حه‌ویجه ده‌که‌ن
چه‌تر -زانیار داقوقى ل ه دواى پرۆسه‌ى ئازادى عێراق و ب ه هۆى تێکچونى باروودۆخى ئاسایشی ل ه حه‌ویج ه )2500( ، خێزانى کورد ه ک ه له‌و ناوچان ه ده‌ژێان ئه‌و شوێنه‌یان جێهێشت، به‌اڵم ئیستا الیهنى عه‌ره‌بى له ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى که‌رکوک، داواده‌که‌ن خێزان ه کورده‌کانى
حه‌ویج ه بگرێنه‌و ه و قه‌ره‌بو بکرێنه‌وه.
ل����ه‌وب����ارهوه م��ح �ه‌م �ه‌د خ���در ج��ب��ورى، وته‌بێژى لیستى عه‌ره‌بى له ئه‌نجومه‌نى پ��ارێ��زگ��اى ک �ه‌رک��وک ب�ه (چ�ه‌ت��ر)ی راگه‌یاند :ئێمه وه‌ک الیهنى عه‌ره‌بى له ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى که‌رکوک و ئه‌نجومه‌نى قه‌زاى حه‌ویجه ،داوامان له وه‌زاره‌تى مافى مرۆڤ و وه‌زاره‌تى کۆچ و کۆچه‌به‌ران ک��ردوه که ئ�هو خێزانه
ک��وردان �ه‌ى حه‌ویجه ب�ه‌ه��ۆى نائارامى ن��اوچ �ه‌ک �ه و ه���ه‌ڕه‌ش���ه‌ى ت��ی��رۆرس��ت��ان ک��ۆچ��ی��ان ب���ۆ ش��اره‌ک��ان��ی��ت��ر ک����ردوه بگهڕێنهوه ناوچه‌کانى خۆیان قه‌ره‌بوى زیانه‌کانیان بکرێنه‌وه. محه‌مه‌د جبورى وتیشى :دواى پرۆسه‌ى ئ��ازادى عێراق عه‌شایه‌ره عه‌ره‌به‌کانى حه‌ویجه نه‌یان توانى به‌رگریى له برایانى ک��ورد بکه‌ن و رێ��گ�ه‌ن�ه‌ده‌ن ناوچه‌که چۆڵ بکه‌ن ،به‌اڵم ئێستا به‌و هۆیه‌ی
ناوچه‌که ئارامه ،بارى ئه‌منى به‌رقه‌رار‌ه داواده‌ک���ه‌ێ���ن ک���ورده‌ک���ان ب��گ�ه‌ڕێ��ن�هوه ناوچه‌کانى خ��ۆی��ان چونکه حه‌ویجه ت�ه‌ن��ه��ا ن���اوچ���ه‌ى ع����ه‌ره‌ب ن��ی�ه به‌ڵکو ق�ه‌زای�ه‌ک��ى ب��رای�ه‌ت��ى و پێکهوه ژیانى سه‌رجه‌م نه‌ته‌وه‌کانى ک��ورد و ع�ه‌ره‌ب تورکمان به بێ جیاوازى و داواش له الیهنه کوردیکان ده‌که‌ین پشتگیریمان بکه‌ن بۆگه‌ڕانه‌وه‌ى خێزانه کورده‌کانى حه‌ویجه.
دێنن بۆ هه‌وا و ئاره‌زووه»
ل8
سۆران ،پۆلیسه پاسه‌وانه‌کانی حزب ،هه‌ڕه‌شه‌ى چۆڵکردنى باره‌گا حزبیه‌کان ده‌که‌ن سۆران -زۆسک چۆمانى سه‌ره‌ڕای ده‌رکردنی بڕیاری زیادکرنی موچه‌ی هێزه‌کانی ئاسایش و پۆلیس ل ه الیه‌ن ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی حکومه‌تی ههرێمهوه ،به‌اڵم تائێستا به‌شێک ل ه پۆلیسه‌کانى باره‌گا حزبیه‌کانى چۆمان ،سۆران ڕانی ه شه‌قالوه‌و هیران موچه‌یان وه‌رنه‌گرتوه، ژماره‌یه‌ک له‌و پۆلیسانه‌ش هه‌ڕه‌شه‌ی مانگرتن ده‌که‌ن.
سه‌رچاوه‌یه‌ک له پاسه‌وانانى ح��زب ل ه ده‌ڤ �ه‌رى س��ۆران که نه‌یویست ناوىخۆى ب����دات ،ب �ه (چ���ه‌ت���ر)ى وت :س����ه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی سه‌ر به وه‌زاره‌تى ناوخۆین و پێناسه وه‌زاره‌ت���ى ن��اوه‌خ��ۆم��ان بۆ ک��راوه که‌چى ئێستا پێمان ده‌ڵێن ئه‌وه‌ی ئێوه‌ی ئه‌و زیاده و قه‌ره‌بوه‌تان ناکرێته‌وه. ئ �هو س�ه‌رچ��اوه‌ی�ه ئ �ه‌وه‌ش��ى وت :وه‌تاکو ئێستاش پۆلیسه‌کانى مه‌ڵبه‌ندى سۆران موچه‌یان وه‌رنه‌گرتوه و ره‌تیانکردۆته‌وه به بێ زیاده وه‌ریبگرن. س���ه‌رچ���اوه‌ک���ه ڕای���ده‌گ���هی���ێ���ن���ێ���ت ،که
هه‌موومان به‌یه‌که‌وه بۆ مانگى ()12 ئه‌گه‌ر نه‌مانگرێته‌وه هه‌ڵوێستى توندمان ده‌بێت و باره‌گا حزبیه‌کان چۆڵده‌که‌ین و پاسه‌وانیان ناکه‌ین به‌م مووچه‌یه ئه‌گه‌ر بۆمان هاوتاى مووچه‌ى وزاره‌ت��ى ناوخۆ نه‌کرێت. الی خۆشیه‌وه عه‌مید باخه‌وان محه‌مه‌د عه‌لی ،به‌ڕێوه‌به‌ری پۆلیسی پاسه‌وانی له سلێمانی سه‌ر به پۆلیسی به‌رگری و فریاکه‌وتن به (چه‌تر)ى راگه‌یاند، زی�����اده م���ووچ���هی پ��ۆل��ی��س ،پۆلیسی پاسه‌وانی به‌رپرسه حزبییه‌کان له هه‌ر سێ پارێزگاکه‌ی هه‌رێم دهگرێتهوه. ئ�ه‌وه‌ش��ی خسته‌ڕوو ،ئ��ه‌وان چ��اوه‌ڕوان��ی وه‌زاره‌ت����ی ن��اوخ��ۆ ده‌ک���ه‌ن ،ت��ا ڕێنمایی پێویستیان پێبده‌ن و پێشیان رابگه‌یه‌نن، بڕی زیادکردنه‌که‌ش چهنده و له که‌یه‌وه بۆیان خه‌رجده‌کرێت. سه‌باره‌ت به‌و وته‌یه‌ى سه‌رچاوه‌که ،وتى: ه �ه‌ر که‌سێک ده‌وام���ى ئاسایی خۆى نه‌کات له سه‌ربازیدا ،ئه‌وا توشى سزاى خۆى ئه‌بێته‌وه ،چونکه له سه‌ربازیدا هیچ شتێک نیه به‌ناوى بایکۆت و مانگرتن و ده‌وام نه‌کردن.
هەواڵ ساڵی دووه‌م ژماره 85 دووشه‌ممه 2711/9/28 - 2011/12/19
2
بۆچــوون بڕیاری به هه‌رێمبوونی دیاله چ کاریگه‌رییه‌کی له‌سه‌ر ره‌وشی هه‌رێمی کوردستان ده‌بێت؟ uئه‌بوبه‌کر مه‌جید u
دوای ڕوخ��ان��ی ڕژێ��م��ی س���ه‌دام ره‌وش��ی عێراق هه‌ر به‌ره و ئاڵۆزی ده‌چێت و شه‌ڕی نێوان مه‌زهه‌بی شیعه و سوننه زیاتر پ���ه‌ره‌ی س�ه‌ن��دووه،ه�ه‌رچ�ه‌ن��ده ده‌رفه‌تێکی باش بۆ کورد هاته پێشه‌وه ،به‌اڵم هێزی ک��وردی نه‌یزانی و نه‌یتوانی س��وود له‌و ده‌رف �ه‌ت��ان �ه وه‌رگ��رێ،ه��ێ��زه ک��وردی��ی�ه‌ک��ان زی��ات��ر ستراتیجێکی ح��زب��ی��ان ه �هب��وو تا ستراتیجێکی نه‌ته‌وه‌یی ،جگه لهوه ئیداره‌ی هه‌رێمی کوردستان زیاتر به‌ره‌و گه‌نده‌ڵی ئه‌چوو ملمالنێی ناوخۆ زیاتر گه‌شه‌ی ده‌ک��رد و کاریگه‌ری نێگه‌تیڤی له‌سه‌ر پێگه‌ی کورد هه‌بوو له عێراقدا،سیاسه‌تی ده‌وڵه‌ته هه‌رێمییه‌کانیش زیاتر بۆ دروست کردنی ناکۆکی و دوو به‌ره‌کی نێوان هێزه کوردییه‌کان بوو،ئامانجیان له ده‌ستێوه‌ردانی ع��ێ��راق زه‌وت��ک��ردن��ی ئ��هو ده‌رف��ه‌ت��ه بوو ک���ه ب��ۆ ک���ورد ه��ات��ب��ووه پ��ێ��ش �هوه،ب �ه‌اڵم سیاسه‌تی الی�ه‌ن��ی ک���وردی ته‌نها کات کوشتن و ده‌س��ت خه‌ڕۆکردنی جه‌ماوه‌ر بوو ،به پڕوپاگه‌نده‌ی ئه‌مه‌ریکا به‌ڵێنی ئه‌وه‌ی پێداوین که هه‌موو داواک��اری و مافه‌کانمان جێبه‌جێ ده‌ک��ات ،سیاسه‌تی ئه‌مه‌ریکا و ده‌وڵه‌ته زلهێزه‌کانیش پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی خۆیان بوو له‌سه‌ر حسابی ک��ورد،ه�ه‌رچ�ه‌ن��ده له س�ه‌ره‌ت��ای ڕووخانی س���ه‌دام���هوه پ��ێ��گ�هی ع �ه‌ره‌ب �ه سونه‌کان الواز ب��وو ،ب �ه‌اڵم توانیان به ب�ه‌رخ��ۆدان و خۆ ڕێکخستن هاوکێشه‌کان بگۆڕن و خۆیان بکه‌نه‌وه به‌هێزێکی سه‌ره‌کی ناو عێراق و ناوچه‌که له هه‌ڵبژاردنی()2009 دا ببنه هێزێکی گ���ه‌وره‌و کاریگه‌ریان له‌سه‌ر هاوسه‌نگیه‌کان بێت ئه‌ویش به پشت به‌ستن ب�ه ئ��ی��راده‌ی خ��ۆی��ان ،ب �ه‌اڵم الیه‌نی ک��وردی چونکه ه�ه‌ر چ��اوی له ده‌س��ت��ی ده‌ره‌ک���ی ب��وو ب���اوه‌ڕی ب�ه هێزی خودی خۆی نه‌بوو نه‌یتوانی کاریگه‌ری ل���ه س����ه‌ر ه��اوک��ێ��ش �ه س��ی��اس��ی �ه ن��وێ��ک��ان هه‌بێت،ته‌نانه‌ت زۆر ده‌رفه‌ت و پێگه‌شی لێ سه‌ندرایه‌وه،له‌سه‌ره‌تای روخانی سه‌دامدا شانسی سه‌رکه‌وتن و چاره‌سه‌ری بۆ کورد له نه‌ته‌وه‌کانی تر زیاتر بوو،به‌اڵم له‌به‌ر ئه‌وه‌ی سیاسه‌ت و ستراتیجێکی نه‌ته‌وه‌یی نه‌بوو ئه‌گه‌ر ده‌ستکه‌وتێکیش بوایه بۆ کورد نه‌ده‌بوو،عه‌ره‌به سونه‌کان به گوێره‌ی ق��ۆن��اغ ب �ه‌رن��ام �هی خ��ۆی��ان ڕێکخسته‌وه ه���ه‌م ل��ه ڕووی ی��اس��ای��ی و س��ی��اس��ی�هوه توانیان ستاتۆیه‌ک بۆ خۆیان مسۆگه‌ر بکه‌ن ،ته‌نانه‌ت ده‌یانویست ده‌سه‌اڵتی سه‌رده‌می س�ه‌دام بۆ خۆیان بگه‌ڕێننه‌وه، عه‌ره‌به شیعه‌کانیش هه‌ستیان به به‌هێز بونی عه‌ره‌به سونه‌کان ده‌ک��رد ،ب�ه‌اڵم له هه‌ندێ ش��اری وه‌ک��و موسڵ و تکریت و ڕومادی هیچ جموجۆڵێکیان پێ نه‌ده‌کرا به‌رامبه‌ر عه‌ره‌به سونه‌کان،به هه‌ردوالیان سودیان له‌الوازی کورد بینیوه ،پارێزگای دیاله‌ش ک ه پێکهاته‌کی تێکه‌ڵه‌یه له کورد و عه‌ره‌بی شیعه و سوننه ب�ه‌اڵم پێگه‌ی ع �ه‌ره‌ب��ی س��ون � ه ب�ه‌ه��ێ��زت��ره ب��ۆی �ه ع �ه‌ره‌ب �ه سوننه‌کان ویستیان سود له‌و ده‌رفه‌ته وه‌رگرن ئه‌گه‌ر بتوانن پارێزگای دیاله‌ش کۆنترۆڵ که‌ن ئهوه جوغرافیایه‌کی زۆر ستراتیجیه ده‌ت��وان��ن به تیرێک دوو نیشان بشکێنن له‌به‌رامبه‌ر کورد و له‌به‌رامبه‌ر ئێرانیش، شیعه‌کانیش هه‌ستیان به‌و مه‌ترسیه کرد بۆیه به شێوه‌یه‌کی سه‌ربازی ده‌ستییان به هێرش کرد ئه‌وانیش ئامانجیان الوازکردنی پێگه‌ی کوردو عه‌ره‌بی سونه‌یه،بێگومان ئ���ه‌وه‌ی ک �ه ده‌ت��وان��ێ ئ���هو ڕۆڵ���ه باش بگێڕێ باڵی سه‌ربازی شیعه‌یه باڵه‌که‌ی موقته‌دا سه‌دره،هه‌ریه‌ک له عه‌ره‌بی سونه و عه‌ره‌بی شیعه توانیویانه به‌هێزی خۆیان پارێزگاری له پێگه‌و به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان بکه‌ن ته‌نها کورد نه‌بێت دهبێته سوته‌مه‌نی و ق��ورب��ان��ی،ل�هب�ه‌رام��ب�ه‌ر ئ �هو ئاڵۆزییه‌ی ئێستا ئه‌گه‌ر کورد به‌شێوه‌یه‌کی ره‌سمی مافی نه‌ته‌وه‌یی له سنوری پارێزگای دیاله‌دا مسۆگه‌ر نه‌کات نه‌بێته خاوه‌نی ستاتۆیه‌ک ب�ه ه �ه‌ر ڕه‌ن��گ��ێ بێت ئیتر به ئۆتۆنۆمی بێت یان به جیاکردنه‌وه‌ی ناوچه‌کانی وه‌ک��و خانه‌قین و سه‌عدیه و ج�ه‌ل�ه‌وال ئه‌وکاته ئ�ه‌گ�ه‌ر دی��ال�ه ببێته هه‌رێمێکی سه‌ربه‌خۆش زه‌ره‌ری بۆ کورد نابێت و قازانجی بۆ هه‌رێمی کوردستانیش ده‌بێت.
واده‌ی ئه‌نجامدانى هه‌ڵبژاردنى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاکان دیاری نه‌کراوه چه‌تر کاو‌ه حسێن
حاکم سه‌ردار عه‌بدولکه‌ریم، ئه‌ندامى ئه‌نجومه‌نى کۆمسیۆنى بااڵى سه‌ربه‌خۆى هه‌ڵبژاردنه‌کانى عێراق رایگه‌یاند :تا ئێستا کات ده‌ستنیشان نه‌کراوه بۆ هه‌ڵبژاردنى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاکانى هه‌رێمى کوردستان. سه‌ردار عه‌بدولکه‌ریم له لێدوانێکى تایبه‌تدا
سێ ملیار دینارى وه‌ک بودجه‌ى یه‌که‌م بۆ ئه‌نجامدانى پرۆسه‌که ته‌رخانکردووه. وتیشى« :س �ه‌رب��اره‌ت ب�هو م��اوه‌ی�ه‌ى ک ه پێویست ه کۆمسیۆن خ��ۆى ئاماده بکات ب��ۆ ئ�ه‌ن��ج��ام��دان��ى پ��رۆس �ه‌ک �ه ،پێشتر ب ه حکومه‌تى هه‌رێممان راگه‌یاندوه پێویستمان ب �ه( )170-160رۆژه تا کۆمسیۆن خۆى بۆ پرۆسه‌که ئاماده بکات». ح��اک��م س����ه‌ردار ع �هب��دول��ک �ه‌ری��م ئ �ه‌وه‌ش��ى خسته‌ڕوو ،له‌ڕۆژانى داهاتوودا ده‌رده‌که‌وێت پ��رۆس�ه‌ک�ه ک �ه‌ى ئ�ه‌ن��ج��ام��ده‌درێ��ت ،ب �ه‌اڵم له‌ئێستادا ب �ه‌رچ��اوڕوون��ى نییه پێشبینى بکرێت پرۆسه‌که که‌ى ئه‌نجامده‌درێت.
بۆ رۆژنامه‌ى (چه‌تر) ئاماژه‌ى به‌وه‌کرد، کات بۆ ئه‌نجامدانى پرۆسه‌ى هه‌ڵبژاردنى ئ�ه‌ن��ج��وم�ه‌ن��ى پ��ارێ��زگ��اک��ان ده‌ستنیشان نه‌کراوه ،به‌اڵم شاندیان له‌گه‌ڵ سه‌رۆکى پ�ه‌رل�ه‌م��ان��ى ک��وردس��ت��ان ک��ۆب��ووه‌ت �هوه بۆ گفتوگۆکردن له‌سه‌ر پرۆسه‌که ،هاوکات پێده‌چێت له‌گه‌ڵ حکومه‌تى هه‌رێمیش بۆ هه‌مان مه‌به‌ست کۆببنه‌وه. ئ�ه‌ن��دام�ه‌ک�ه‌ى ئه‌نجومه‌نى کۆمسیۆنى ب��ااڵى سه‌ربه‌خۆى هه‌ڵبژاردنه‌کان باسى ل�ه‌وه‌ش��ک��رد ،حکومه‌تى هه‌رێم ئاماده‌یى خۆى ل �ه‌ڕووی مادییه‌وه بۆ ئه‌نجامدانى پرۆسه‌ى هه‌ڵبژاردنه‌کان دهربڕیوه و بڕى
هه‌ڵه‌بجه ،هاواڵتیان گله‌یی ل ه ئه‌دای کۆمپانیاکان ده‌که‌ن ک��ردن �هوه ،ئه‌وانه‌شى له ب��وارى جێبه‌جێ چه‌تر کردندان زۆر ب ه سستى پرۆژه‌کان جێبه‌جێ چۆمان عوسمان ده‌که‌ن و یان پرۆژه‌کان جێ دێڵن و که‌س لێیان ناپرسێته‌وه ،زۆرن ئه‌و پرۆژانه‌ش ک ه جێ هێڵراون ،بۆیه حکومه‌ت خۆى که‌م هاواڵتیانى هه‌ڵه‌بجه‌ى شه‌هید ته‌رخه‌مه له به‌دواداچون بۆ پرۆژه‌کان. گله‌یى له باش به‌ڕێوه‌نه‌چونى وتیشى :حکومه‌ت به‌رده‌وام لیژن ه دروست کارى کۆمپانیاکان ده‌که‌ن ده‌ک��ات و ئه‌نجامى نابێت ،بۆی ه دروست له‌و شاره که داودام وده‌زگا ک��ردن��ى ئ���هو ل��ی��ژن��ان� ه ب � ه ب���اش ن��ازان��ی��ن ئیداریه‌کان و کۆمپانیاکان ،به و ن��ی��ش��ان�ه‌ى ب��ێ ت��وان��ای��ی ح��ک��وم�ه‌ت و که‌مته‌رخه‌م وه‌سف ده‌که‌ن له دام���وده‌زگ���ا ئ��ی��داری �ه‌ک��ان ده‌رده‌خ�����ات ل ه جێبه‌جى کردنى کاره‌کانیان، به‌دواداچوون بۆ مافى هاواڵتى و پرۆژه قایمقامى ئه‌وشاره‌ش ده‌ڵێت: خزمه‌تگوزاریه‌کان ،به ب��ڕواى ئه‌وانیش لیژنه‌یه‌کمان پێکهێناوه ئه‌م لیژنان ه بۆ چاوبه‌ست کردنى خه‌ڵکى بۆ سزادانى که‌مته‌رخه‌مى شاره‌که‌یه. کۆمپانیاکان. گۆران ئه‌دهه‌م ،قایمقامى هه‌ڵه‌بجه‌ى شه‌هید که‌لسوم حسێن به‌رپرسى گروپى هه‌شتا و ب ه (چ�ه‌ت��ر)ی راگه‌یاند :ب ه مه‌به‌ستى هه‌شت به (چه‌تر)ى وت :حکومه‌تى هه‌رێم به‌دواداچون و له نزیکهوه ئاگاداربوون ل ه زۆر به‌ڵێنى ب ه دانیشتوانى شارى هه‌ڵه‌بج ه کارى کۆمپانیاکان لیژنه‌یه‌کى تایبه‌تمان داوه که‌مترینیان چووه‌ته بوارى جێبه‌جێ پێک هێناوه ،ب ه ئه‌ندامێتى نوێنه‌رایه‌تى
گشتى شاره‌وانیه‌کان پارێزگا و ئه‌ندامیه‌تى زۆری���ن���ه‌ى ب �ه‌ڕێ��وب �ه‌رای �ه‌ت��ی �ه‌ک��ان س��ن��ورى هه‌ڵه‌بجه‌ى شه‌هید ،ئه‌گه‌ر ده‌ربکه‌وێت هه‌ر کۆمپانیایه‌ک ب ه سستى کاره‌کانى به‌ڕێو‌ه ده‌بات ئه‌وا روبه‌ڕوى سزا ده‌بێته‌وه. راشیگه‌یاند :مۆڵه‌تى یه‌ک هه‌فته‌مان بۆ ئه‌و کۆمپانیان ه داناوه ک ه که‌مته‌رخه‌مبوون له کاره‌کانیان پێشتریش س��زاى یاسایى هه‌ندێک له‌و کۆمپانیایه‌مان داوه. وتیشى :له دواى دروستبونى هه‌ندێک گ��ل �هی��ى و ه���ه‌س���ت ک�����ردن ب���ه سستى به‌ڕێوه‌چونى ئیش وکاره‌کان به پێویستمان زانى گه‌ر هه‌رچى زوو‌ه به‌دواى گرفته‌کاندا بچین. ئه‌مانه‌ش ل ه کاتێکدا هاواڵتیانى شارى هه‌ڵه‌بجه گله‌یى و گازنده‌ى زۆر ده‌که‌ن له باش به‌ڕێوه‌نه‌چونى کارى کۆمپانیاکان ل ه شاره‌که‌دا و ت �ه‌واوى کۆمپانیاکان ب ه الواز وه‌سف ده‌که‌ن ل ه جێبه‌جێ نه‌کردنى کاره‌کانیان.
ل ه ()20ی مانگه‌وه پێدانی بیمه‌ی بێکاری ده‌ست پێده‌کاته‌وه به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تى گه‌شه‌پێدانى کۆمه‌اڵیه‌تى چه‌تر تایبه‌ت ب�ه (چ�ه‌ت��ر) ڕایگه‌یاند :بیمه‌ى دانا به‌رزنجی مانگى ده ل�ه مانگى ( )11درا ،هه‌ر بۆیه خستومانه‌ته مانگى ()12وه و هیچ کیشه‌یه‌کمان نه‌بوه له()20ی مانگ به زیاتر له نۆزده رۆژه پێدانی دواوه ئه‌وبڕه پاره‌یه‌ى دیارى کراو وه‌ریده‌گرن. پاره‌ی بیمه‌ی بێکاری مانگی وتیشى داخ��ڵ کردنى ناوه‌کانیش زۆری ( )11به ده‌رچوانی زانکۆ و پێده‌چێت ،ئهمه له کاتیکدا ئێمه چاودێرى په‌یمانگاکان دواخراوه و به‌رپرسێکیش له به‌ڕێوبه‌رایه‌تی خێزانی و موچه‌ى زیندانیانى سیاسیشمان له ئه‌ستۆیه و ئه‌رکمان زۆره و پێویستمان گه‌شه‌پێدانی کۆمه‌اڵیه‌تی باس لهوه ده‌کات له ()20ی ئه‌م مانگه به شوێنى باشتره. ه �ه‌روه‌ه��ا راگ��رت��ن��ى م��ام�هڵ�ه‌ى ده‌رچ��وان��ى به دواوه ئه‌و پاره‌یه ئه‌درێت. گه‌ڕانده‌وه بۆ ئه‌وه‌ى که ئه‌مان سنورێکیان تارا جه‌مال عارف ،جێـگرى به‌ڕێوه‌به‌ر ل ه ههیه بۆ سه‌رفکردنى بیمه دوات��ر ده‌بێت
نوسراو بنێرن بۆ وه‌زاره‌ت و پاشان لهوێوه بۆ وه‌زاره‌ت���ى دارای���ی ئه‌مه‌ش ماوه‌یه‌کى زۆرى ده‌وێت تا موافه‌قه‌تمان بو ده‌کرێت له هه‌ولێر. ده‌رچویه‌کى زانکۆ نیگه‌رانى خۆی ده‌ربڕى وت��ى ( ل �ه س��ه‌ره‌ت��ادا زۆر گه‌شبین بوم به‌پرۆژه‌که که چاوه‌ڕێى ئه‌وه‌م ده‌کرد ته‌نها دوای ماوه‌یه‌کى که‌م هه‌لى کارم بۆ دابین بکرێت ،به‌اڵم جێگاى داخه که حکومه‌ت به‌م شێوه‌ی ه مامه‌ڵه‌مان له‌گه‌ڵ ده‌کات ن �ه‌ک هه‌لى ک��ارى بۆ دابین نه‌کردین، به‌ڵکو بیمه‌که‌شمان ل�ه کاتى خویدا ناداتێ که بڕێکى زۆر که‌مه و به‌شى پێداویستیه سه‌ره‌تایه‌کانیشمان ناکات.
سه‌ره‌کی نه‌خۆشى شێرپه‌نجه‌ى خوێنن» چه‌تر دانا به‌رزنجی
رێژه‌ی تووشبوون ب ه شێرپه‌نجه‌ی خوێن له هه‌رێمی کوردستان له په‌ره‌سه‌ندندایه و پسپۆڕێکیش هۆکاری به‌رزبوونه‌وه‌ی ئاماری تووشبووان بۆ پیسبوونی ژینگه دهگهڕێنێتهوه دکتۆر نجمه‌دین ساڵح حسێن پسپۆڕى نه‌خۆشیه‌کانى خوێن و شێرپه‌نجه‌ى خوێن ل ه نه‌خۆشخانه‌ى هیوا رایگه‌یاند :ڕۆژان ه زیاد له ( )150نه‌خۆش ده‌بینن و سااڵن ه نزیکه‌ى ه�ه‌زار نه‌خوشى تازه ده‌هێندرێن ه نه‌خۆشخانه. ئ �ه‌م �ه‌ش ه �ه‌م��وو ج��ۆره‌ک��ان��ى شێرپه‌نج ه ده‌گ���رێ���ت���هوه ش��ێ��رپ�ه‌ن��ج�ه‌ک��ان��ی خ��وێ��ن، ئیسقان ،ریخۆڵه ،گه‌ده ،مێشک و ده‌مار و پێست و کۆئه‌ندامى ده‌مار و ئه‌مان ه هه‌مووى لێره چاره‌سه‌ر ده‌کرێن. وت��ی��ش��ى ه �ه‌ن��دێ��ک ن��ه‌خ��ۆش چ��ان��دن��ى
خۆراکى به‌سه‌رچوو گه‌ڕێنراوه‌ته‌وه بۆ ئێران چه‌تر دلێر عه‌بدولڕه‌حمان
به‌پێى ئامارێکى یه‌که‌ى پشکنینى خۆراک له‌مه‌رزى په‌روێزخان له‌ماوه‌ى ()17مانگدا زیاتر له دوو هه‌زار و( )266ته‌ن خۆراکى به‌سه‌رچو بۆ ئێران گه‌ڕێنراوه‌ته‌وه یان سوتێنراوه. به‌پێى ئه‌و ئامار‌ه که وێنه‌یه‌کى ده‌ست (چه‌تر) کهوتوه «له‌یه‌که‌م رۆژى ده‌وامى فه‌رمى یه‌که‌که‌وه ل����ه()2010/4/20 ت���ا( ،)2011/11/30توانراو‌ه پشکنینى فیزیاوى‌و تاقیگه‌یی (به‌کتریۆلۆجى‌و کیمیاوى) بۆ ( )29ه��ه‌زار و()968
ئۆتۆمبێل ئه‌نجام بدرێت». به‌پێى ئاماره‌که له‌و ماوه‌یه‌دا «ژماره‌ى نمونه‌ى وه‌رگیراو بۆ پشکنینى فیزیاوى ( )62,533نمونه بووه و ژماره‌ى نمونه‌ى وه‌رگ��ی��راو بۆ پشکنینى به‌کتریۆلۆجى ( )91,486ن��م��ون�ه ب����ووه و ژم����اره‌ى نمونه‌ى وه‌رگیراو بۆ پشکنینى کیمیاوى ( )87,500نمونه بووه». هه‌ربه‌پێی ئاماره‌ک ه له ماوه‌ى ئه‌و()17 مانگه‌دا «ژم���اره‌ى نمونه‌ى نه‌شیاوى تاقیگه‌یی به‌کتریۆلۆجى ( )216نمون ه بووه و گه‌ڕاندنه‌وه‌ى بار یان سوتاندنى به‌هۆى ماوه‌ى به‌سه‌رچوو یان نه‌شیاوى مرۆیی یان نه‌بونى به‌روارى دروستکردن ل��ه‌س��ه‌رى ب��ری��ت��ی ب���ووه ل �ه دوو ه���ه‌زار و( )266ته‌ن‌و ( )567کیلۆ گرام».
تا ئێستا به‌به‌راورد به‌ساڵى رابردوو باران زیاتر باریوه چه‌تر ئاشتی ئه‌حمه‌د
جێگرى به‌ڕێوه‌به‌رى که‌شناسى‌و بومه‌له‌رزه‌ى پارێزگاى سلێمانى رایگه‌یاند ،تا ئێستا ( )75.5ملم له سنورى پارێزگاى سلێمانى بارانباریووه ،ههرچهنده بۆ ماوه‌ى مانگێکه باران نه‌باریوه، به‌اڵم به به‌راورد به‌ساڵى رابردوو باران زیاتر باریوه. ف��ازڵ عه‌لى حسێن جێگرى به‌ڕێوه‌به‌رى که‌شناسى‌و بومه‌له‌رزه‌ى پارێزگاى سلێمانى ل�ه لێدوانێکیدا ب��ۆ ڕۆژن��ام �ه‌ى (چه‌تر) ئاماژه‌ى به‌وه‌کرد ،تا ئێستا ( )75.5ملم له سنورى پارێزگاى سلێمانى بارانباریووه، ب�ه‌اڵم ساڵى ڕاب��ردوو ( )65.5ملم باران ب��اری��ب��وو ،ل �ه‌گ �هڵ ئ��ه‌وه‌ش��دا ک �ه م��اوه‌ی
مانگێکه ب��اران نه‌باریوه ،ب�ه‌اڵم ئه‌مساڵ تا ئێستا به به‌راورد به‌ساڵى رابردوو باران زیاتر باریوه. فازڵ حسێن وتیشى« :پێشبینى ده‌کرێت له رۆژانى داهاتوودا ئاسمان هه‌ور بێت و پاڵه‌په‌ستۆیه‌کى نزم هه‌ڵبکاته سه‌ر ناوچه‌ى سلێمانى و ده‌وروب���ه‌رى ق�ه‌زا و ناحیه‌کان ئه‌مه‌ش ببێته هۆى بارینى بڕێکى که‌م له باران». له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى جوتیارانى گه‌رمیان به‌هۆى ن�هب��اری��ن��ى ب���اران���هوه ب��ۆ م��اوه‌ی �ه‌ک��ى زۆر مه‌ترسى بوونى وشکه ساڵیان الدروستبووه، ب���ه‌اڵم ج��ێ��گ��رى ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ه‌رى که‌شناسى و ب��وم�ه‌ل�ه‌رزه‌ى پارێزگاى سلێمانى باس ل �ه‌وه‌ده‌ک��ات ،ناتوانین بڵێین وشکه‌ساڵى ئه‌مساڵ ڕووده‌دات یاخود نا ،چونکه له ئێستادا ناتوانین پێشبینى ئ�هوه بکه‌ین‌و زان���ی���ارى ب��ده‌ی��ن ئ�ه‌م��س��اڵ وش��ک �ه ساڵى ڕووده‌دات یاخود نا.
ماوه‌ى حه‌وت ساڵه باخچه‌ى گشتى داقوق بوه‌ته جێگاى حه‌وانه‌وه‌ى ئاژه‌اڵن
«پیسبونى ژینگه و خواردنی به‌سه‌رچوو هۆکارى م��ۆخ��ى ئێسقان ده‌وێ���ت ک �ه ئ�ه‌م� ه لێره ده‌سته‌به‌ر ناکرێت ک ه ل ه سه‌د نه‌خۆش ده نه‌خۆش پێویستى ب ه چاره‌سه‌ره هه‌ی ه و له‌وانه‌ی ه له دوو ساڵى داهاتوو ئه‌وه‌ش لێره چاره‌سه‌ربکرێت. دک��ت��ور ن�ه‌ج��م�ه‌دی��ن ه��ۆک��ارى زۆرب��ون��ى نه‌خوشیه‌که‌ى گ �ه‌ڕان��ده‌وه ب��ۆ هۆکاری ب��ۆم��اوه‌ی��ى و پیسبونى ژینگ ه به‌هۆى دوکه‌ڵى کارگه‌کان و ئۆتۆمبێل و زۆر
په‌روێزخان ،زیاتر له دوو هه‌زار ته‌ن
بونى ماده‌ى هایدرۆ کاربۆنى و خواردنى ئاماده کراو ئه‌گه‌ر له شوێنى گونجاو و ل ه پله‌یه‌کى گه‌رمى رێک و پێک دانه‌نرێت، چونکه ئه‌م خواردنان ه ماده‌ى راگری تێدای ه و ب ه رێگاى کیمیاویى ئاماده ده‌کرێن. وتیشی :پێویسته کۆنترۆڵێکى ج��ۆرى زۆر ب����اش داب���ن���رێ���ت ل��� ه س���ن���وره‌ک���ان چ��ون��ک �ه ه����ه‌ر ب��� ه س���ه‌رچ���ون���ى م����اوه‌ى خواردنه‌ک ه گرنگ نیه.
چه‌تر زانیار داقوقى
ماوه‌ى حه‌وت ساڵه باخچه‌ى گشتى داقوق پشتگوێ خراوه تائێستا هیچ الیه‌نێکى حکومى هه‌وڵى نۆژه‌نکردنه‌وه‌ى نه‌داوه و ماڵه‌کانى نزیگ باخچه‌که، رۆژانه زبڵوخاشاک فرێ دهدهنه ناوى که‌س ئاوڕى لێناداته‌وه. له‌وباره‌و‌ه حه‌ردان حه‌سه‌ن دله ،به‌رپرسى رێکخراوى میدیا ل ه داقوق ک ه باره‌گاکه‌ى نزیک ئه‌و باخچه‌یه به(چه‌تر)ى وت: داوا ل ه ئیداره‌ى ئه‌نجومه‌نى قه‌زاى داقوق ده‌که‌ین ،گرنگه باخچه‌ى داقوق نۆژه‌ن بکرێته‌وه ،چونک ه قه‌زاى داقوق له الیه‌ن سه‌وزایه‌و‌ه سفر‌ه و هیچ سه‌وزایى نیه. حه‌ردان ئه‌وشى وت :که فه‌رامۆش کردنى باخچه‌که ،دهگرێتهوه بۆ‌که‌مته‌رخه‌مى
شاره‌وانى ئه‌نجومه‌نى قه‌زا. له‌الیکى تریه‌وه دکتور ئه‌میرخودا که‌ره‌م سه‌رۆکى ئه‌نجومه‌نى ق �ه‌زاى داق��وق ب ه (چ �ه‌ت��ر)ى وت :حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان « بریارى دا باخچه‌ى گشتى داق��وق نۆژه‌نکه‌نه‌وه ،ب �ه‌اڵم ل�هو بڕیاره پاشگه‌زبوونه‌و‌ه و ئه‌نجومه‌نى ق �ه‌زا ل ه بودجه‌ى ()2012نۆژه‌نى ده‌کاته‌وه». ه����ه‌روه‌ه����ا ن��ه‌ش��ئ��ه‌ت ت���ه‌ق���ى ،ج��ێ��گ��رى به‌ڕێوه‌به‌رى شاره‌وانى داقوق به (چه‌تر) ى وت :برى 4ملیاردینار خ�ه‌رج کراوه بۆنۆژه‌نکردنه‌وه‌ى باخچه‌ى داقوق ک ه بڕى یه‌ک ملیار ( )500ملێۆن دینار له‌الیه‌ن پارێزگاوه بۆ ته‌رخان ک��راوه شاره‌وانیش 2ملیارو 500ملیونى بۆى ته‌رخانکردوه. ئه‌م باخچه‌یه له‌سه‌رده‌مى رژێمى پێشو له‌ساڵه‌کانى هه‌شتاکان دروس��ت ک��راوه به‌پانتایى چوار دۆنم زهوى چوار گۆش ه ب �ه‌اڵم ل���ه‌دواى پ��رۆس�ه‌ى ئ��ازادی �هوه بۆت ه شوێن حه‌وانه‌وه‌ى ئاژه‌ڵ و مه‌ڕومااڵت.
«کورد تا راده‌یه‌ک ده‌توانێت سود له‌فشاره‌کانى عێراقیی ه وه‌ربگرێت» چه‌تر کاو‌ه حسێن
په‌رله‌مانتارێکی لیستى هاوپه‌یمانیى کوردستان ڕایگه‌یاند ،هه‌ڕه‌شه‌کانى ئه‌مجاره‌ى لیستى عێراقییه به‌مه‌به‌ستى کشانه‌وه‌ى له حکومه‌تى عێراق به‌به‌راورد به‌هه‌ڕه‌شه‌کانى پێشووى جدى تره ،کوردیش ده‌توانێت تا راده‌یه‌ک سوودى لێوه‌ربگرێت. دکتۆر مه‌حمود عوسمان ل ه لێدوانێکیدا بۆ رۆژنامه‌ى (چه‌تر) ئاماژه‌ى به‌وه‌کرد، ئ �ه‌گ �ه‌ر گ��ف��ت��وگ��ۆى ج���دى ن �ه‌ک��رێ��ت بۆ چ���اره‌س���ه‌رک���ردن���ى ک��ێ��ش �ه‌ک��ان لیستى عێراقییه ،پێده‌چێت ک��ش��ان�ه‌وه‌ى لیستى
عێراقیی ه ل ه حکومه‌ت رووبدات ،ههرچهنده پێشتریش ه���ه‌ڕه‌ش���ه‌ى ک��ش��ان �ه‌وه‌ی��ان ل ه حکومه‌ته‌که‌ى (نورى مالکى) سه‌رۆک وه‌زی��ران��ى عێراق کردبوو ،وتیشى« :ئه‌م بارودۆخه پێویست ه زیاتر کۆیان بکاتهوه، ب����ه‌اڵم ده‌س��ت��پ��ێ��ش��خ �ه‌ری��ی �ه‌ک �ه‌ى (ج����ه‌الل تاڵه‌بانى) به‌مه‌به‌ستى کۆبوونه‌وه‌ى الیه‌ن ه سیاسییه‌کانى عێراق زیاتر قسه‌ی ه نازانرێت ئه‌و ده‌ستپێشخه‌ریی ه ده‌کرێت یاخود نا». په‌رله‌مانتاره‌که‌ى عێراق باسى له‌وه‌شکرد، کورد ل ه به‌غدا تا راده‌یه‌ک ده‌توانێت له‌م هه‌ڵویسته‌ى ئێستاى لیستى عێراقیی ه سوود وه‌رب��گ��رێ��ت و فشار ب��ۆ س �ه‌ر حکومه‌تى ع��ێ��راق دروس��ت��ب��ک��ات ب��ۆ جێبه‌جێکردنى داواکاریییه‌کانى ،به‌اڵم کورد سه‌قامگیرى عێراقى ده‌وێ��ت ئه‌گینا ده‌توانێت وه‌ک عێراقیی ه هه‌ڵویست بنوێنێت ،ههرچهنده کوردیش په‌راوێزخراوه.
«ئه‌گه‌ر به‌نوسراو به‌ڵێنمان نه‌ده‌نێ له پشتگیریکردنی دیاله دهکشێینهوه»
کورده‌کانى دیاله هیچ به‌ڵێنێکیان وه‌رنه‌گرتوه له عه‌ره‌به‌کان و له‌سه‌ر داواى سیاسییه‌کانى کورد ده‌نگیان داوه ئاماده‌کار دلێر عه‌بدولڕه‌حمان رۆژى ()12ى ئه‌م مانگه ئه‌ندامانى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى (دیاله) به زۆرینه‌ى ده‌نگ به هه‌رێمکردنى پارێزگاکه‌یان راگه‌یاند کوردێکیش له‌و ئه‌نجومه‌نه ده‌ڵێ له‌سه‌ر به‌ڵێنى سیاسییه‌کانى کورد ده‌نگمان به پرۆژه‌که داوه ،چاودێرێکى سیاسیش ئهوه ده‌خاته‌ڕوو: به‌و هه‌نگاوه شه‌ڕه‌که ل ه کورد نزیکتر ده‌بێته‌وه.
دلێر حه‌سه‌ن سایه ،ئه‌ندامى ئه‌نجومه‌نى پ��ارێ��زگ��اى (دی���ال���ه) ل��ه‌س��ه‌ر لیستى هاوپه‌یمانى ک��وردس��ت��ان ه��ۆک��ارى به هه‌رێمبوومى پارێزاگاى (دیاله)ى باس کرد به (چه‌تر)ى راگه‌یاند« :به‌هۆى پشتگوێخستنى پ��ارێ��زگ��اک�ه ل�ه‌الی�ه‌ن حکومه‌تى ناوه‌ندیه‌وه و نه‌بوونى هه‌لی کار و خزمه‌تگوزارى ،رۆژى ()12/12 به زۆرینه‌ى ده‌نگ ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى دیاله به هه‌رێمکردنى پارێزگاکه‌یان راگه‌یاند و ئه‌و هه‌نگاوه‌ش ناڕه‌زاییه‌کى زۆرى به‌دواى خۆیدا هێناوه». وتیشى« :زۆرینه‌ى ئه‌ندامه کورده‌کانى ئه‌نجومه‌نه‌که‌ش ده‌نگیان به پرۆژه‌که داوه ،به‌اڵم به‌و مه‌رجه‌ى ناوچه کورد نشینه‌کان له داه��ات��ودا بخرێنه‌وه سه‌ر هه‌رێمى ک��وردس��ت��ان» .ن��اوب��راو نه‌شی ش������ارده‌وه ک��ه پ �ه‌ل �ه ل��ه راگ �هی��ان��دن��ى پرۆژه‌که‌دا کراوه. له الیه‌کیتره‌وه زیاد ئه‌حمه‌د ،ئه‌ندامى ئه‌نجومه‌نه‌که ل �ه‌س �ه‌ر ه �ه‌م��ان لیست ئاشکرای کرد« :ئێمه هیچ به‌ڵێنێکمان له‌و لیستانه وه‌رنه‌گرتوه که پشتگیرى پرۆژه‌ى به هه‌رێمکردنى پارێزگاکه بوون و ته‌نها له‌سه‌ر قسه‌ى به‌رپرسانى سیاسی کورد ده‌نگمان پێداوه ،ئیتر نازانین ئه‌وان هیچ به‌ڵێنێکیان س �هب��اره‌ت به ناوچه
راپۆرت ساڵی دووه‌م ژماره 85 دووشه‌ممه 2711/9/28 - 2011/12/19
3
به‌رامبه‌ر ئیمزا کردبێت و له‌و بارهیهوه ئاشکرای ک��رد« :ب �ه وت �ه‌ى ئه‌ندامه سوننه‌کانى ئه‌نجومه‌ن هیچ مه‌رجێک ل �ه‌گ �هڵ ئ �ه‌ن��دام �ه ک��ورده‌ک��ان��دا واژو نه‌کراوه سه‌باره‌ت به ناوچه کوردییه‌کانى ده‌رک����رد و تێیدا داوام����ان ک���ردوه له سنورى پارێزگاکه و ئه‌وه‌ش به زیان بۆ لیژنه‌ى ئه‌منى پارێزگاکه به زووترین کات هه‌وڵى هێورکردنه‌وه‌ى پارێزگاکه ئه‌و ناوچانه ده‌شکێته‌وه». سۆفى ئاماژه‌ى به‌وه‌شدا« :سوننه‌کان و ک��ردن �ه‌وه‌ى ئ�هو رێگایانه ب��دات که ئاماده نه‌بوون له‌سه‌ر کاغه‌ز چاره‌نوسی له‌الیه‌ن هاواڵتیان و چه‌کداره‌کانه‌وه ناوچه کوردییه‌کان دیاری بکه‌ن ،بۆیه داخراون». منیش ده‌نگم به پرۆژه‌ى به هه‌رێمکردنى راشیگه‌یاند« :ئه‌مڕۆ کۆبونه‌وه‌یه‌کى تر له نێوانماندا به‌ڕێوه‌ده‌چێ‌و وه‌کو لیستى پارێزگاکه نه‌داوه«. هه‌روه‌ها زی��اد ئه‌حمه‌د ،که سه‌رۆکى هاوپه‌یمانى کوردستان رامانگه‌یاندوه ل��ی��ژن �ه‌ى ن��ه‌زاه��ه‌ش��ه ل��ه ئه‌نجومه‌نى ئه‌گه‌ر به نوسراو چاره‌نوسی خانه‌قین‌و پارێزگاى دیاله به (چه‌تر) ى راگه‌یاند :ناوچه کوردیه‌کانى ترمان بۆ یه‌کالیی «ئ���هو ( )18ئ �ه‌ن��دام �ه‌ى ئه‌نجومه‌نى نه‌که‌نه‌وه ئ �ه‌وا له پشتگیریکردنى به پارێزگا که ده‌نگمان به به‌هه‌رێبونى هه‌رێمبونى پارێزگاکه دهکشێینهوه و پارێزگاکه داوه له‌گه‌ڵ پارێزگاریشدا ئه‌وانیش رایانگه‌یاندوه بۆ ئه‌و مه‌به‌ست ه پارێزگاکه‌مان به‌ره‌و ناوچه جیاوازه‌کانى داوا ده‌که‌ن له‌سه‌ر ئاستى سه‌رکردایه‌تى nهاوپه‌یمانی کوردستان به‌بێ به‌ڵێنی نوسراو ده‌نگیانداو ئێستاش داوای نوسراو ده‌که‌ن فۆتۆ :دلێر عێراق‌و هه‌رێمى کوردستان جێهێشتوه» .عێراقیه و کورد قسه بکرێت». کامه‌ران مه‌نتک ،چاودێرى سیاسی هێز گ��ۆڕا و پێگه‌ى سوننه‌کان به‌هێز ناوبراو له باره‌ى هۆکارى به‌جێهێشتنى ئه‌نجومه‌نى نوێى پارێزگاى دیاله له کوردییه‌کان وه‌گرتوه یان نا». ه �ه‌روه‌ه��ا رابیعه ع�هب��اس ،چاالکوانى و م��ام��ۆس��ت��اى زان���ک���ۆ ب���ه (چ �ه‌ت��ر) بوو ،بوونه خاوه‌نى هێزى خۆیان ،چونکه پارێزگاکه‌وه وتى« :پاش راگه‌یاندنى ( )29ئه‌ندام پێکهاتووه که نۆ ئه‌ندامى مه‌ده‌نى له (خانه‌قین) پێیوایه« :پرۆژه‌ى ى راگ �هی��ان��د« :ب �ه هه‌رێمبوونى هه‌ر ئه‌وکات سوننه‌کان ئاماده نین دان به به هه‌رێمکردنى پارێزگاکه ژماره‌یه‌کى له ب��ه‌ره‌ى ت�ه‌واف��وق و نۆ ئه‌ندامى له ب �ه هه‌رێمکردنى پ��ارێ��زگ��اى (دی��ال �ه) پارێزگایه‌ک ده‌ستوریه ،به‌اڵم شێوازى مافى ک��ورددا بنێن و م��اده‌ى ( )140زۆر میلیشیا و هێزى چه‌کدار هاتونه‌ته لیستى عێراقیه و ش�ه‌ش ئه‌ندامى له ه��ى ع �ه‌ره‌ب �ه شۆڤێنییه‌کان و کۆنه راگ�هی��ان��دن�ه‌ک�ه‌ى نایاساییه ،چونکه جێبه‌جێ ب��ک �ه‌ن ،چونکه ئ���ه‌وان ئه‌و پ��ارێ��زگ��اک �ه و ل �ه دژى ئ���هو ب��ڕی��اره لیستى هاوپه‌یمانى کوردستان و دوو به‌عسییه‌کان و سوننه‌کانه و ده‌بوایه ده‌ب���ێ���ت ب���ه ه��ه‌رێ��م��ب��وون ل���ه رێ��گ �ه‌ى کێشهیه به کێشه‌یه‌کى نه‌ته‌وه‌یی ده‌زانن چه‌ندین رۆژه خۆپیشاندان ده‌ک��ه‌ن و ئه‌ندامى له لیستى ئیئتیالفى ده‌وڵه‌تى ژیانمان که‌وتوه‌ته مه‌ترسییه‌وه بۆیه یاسا و دوو ئه‌ندامى ئه‌نجومه‌نى بااڵى ئه‌ندامه کورده‌کان ده‌نگیان پێنه‌دایه ،داوایه‌که‌وه پێشکه‌شى په‌رله‌مان بکرێ بۆ خۆیان». ئیسالمى و ئه‌ندامێکیش ل�ه لیستى چونکه داه��ات��وى ن��اوچ �ه داب��ڕێ��ن��راوه و دوات��ر بچێته ئه‌نجومه‌نى وه‌زی��ران و ل �ه الی �ه‌ک��ى ت����رهوه زه‌ی���ن���هب س��ۆف��ی ،پارێزگاکه‌مان جێهێشتوه». ره‌زامه‌ندى له سه‌ر نیشان بدرێ ئینجا ئه‌ندامى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاکه له‌سه‌ر به‌هۆى ئه‌و ناڕه‌زایه‌تیانه‌ى له راگه‌یاندنى ره‌وت���ى چ��اک��س��ازى نیشتمانییه ،له‌و کوردییه‌کان ده‌خاته مه‌ترسییه‌وه». لیستى ه��اوپ�هی��م��ان��ى ک��وردس��ت��ان که ب �ه ه�ه‌رێ��م��ب��وون��ى پ��ارێ��زگ��اى (دی��ال �ه) رێ��ژه‌ی �ه‌ش ( )18ئ �ه‌ن��دام ده‌ن��گ��ی��ان به ن���اوب���راو وت��ی��ش��ى« :ئ��ێ��م�ه ب �ه ه�ه‌م��وو رابگه‌یه‌نرێ». شێوه‌یه‌ک دژى ئه‌و پرۆژه‌یه ده‌وه‌ستینه‌وه ن���اوب���راو وت��ی��ش��ى« :راگ��هی��ان��دن��ى به ده‌نگى به پرۆژه‌که نه‌داوه به (چه‌تر) ک �ه‌وت �هوه دوێ��ن��ێ ل �ه ش���ارى خانه‌قین هه‌رێمبوونى پارێزگاکه داوه. و نامانه‌وێ بخرێینه چوارچێوه‌ى ئه‌و هه‌رێمکردنى پارێزگاى (دیاله) شه‌ڕه‌که ى وت« :به هه‌رێمکردنى پارێزگاکه هه‌ردوو لیستى هاوپه‌یمانى کوردستان پ��ارێ��زگ��اى دی��ال��ه ده‌ک��ه‌وێ��ت��ه ()55 ه �ه‌رێ��م �هوه ،به‌ڵکو ده‌م��ان��ه‌وێ له‌سه‌ر ل �ه ک���ورد نزیکتر ده‌ب��ێ��ت �هوه ،چونکه نایاساییه ،چونکه ل�ه‌ن��او دانیشتنى و عێراقیه ک��ۆب��وون �هوه .ل �هو ب��اره‌ی �هوه کیلۆمه‌تر باکورى خۆرهه‌اڵتى به‌غداد ه �ه‌رێ��م��ى ک���وردس���ت���ان ب��ی��ن ،چونکه راس��ت�ه‌وخ��ۆ کێشه‌کان ده‌ک �ه‌ون �ه نێوان ئه‌نجومه‌نى پارێزگادا باس نه‌کراوه و جه‌لیل ئیبراهیم ،ئه‌ندامى ئه‌نجومه‌نى و رووبه‌ره‌که‌ى ( )77هه‌زار کیلۆمه‌ترى پێمانوایه مافه‌کانمان له چوارچێوه‌ى ئه‌و ناوچانه‌وه که هاوسنورن له‌گه‌ڵ ن��وس��راوى راگه‌یاندنه‌که‌شی ژم��اره‌ى پارێزگاکه له‌سه‌ر لیستى هاوپه‌یمانى چ��وارگ��ۆش��هی��ه و ل���ه پ��ێ��ن��ج ق����ه‌زا و یه‌کتر و پێگه‌ى سوننه‌ش به‌هێز ده‌بێت له‌سه‌ر نیه ،ئهمه جیا له‌وه‌ى که سه‌رۆکى ک��وردس��ت��ان ب �ه (چ �ه‌ت��ر)ى راگ�هی��ان��د )18( :ش���اره‌دێ پێکهاتوه و ژم��اره‌ى ئه‌و هه‌رێمه‌دا پێشێل ده‌کرێ». ئ��ام��اژه‌ى ب �ه‌وه‌ش��دا« :پێویسته له‌سه‌ر ئهمه جیا له‌وه‌ى که به‌شێک له ناوچه ئه‌نجومه‌ن ئاماده‌ى راگه‌یاندنه‌که نه‌بووه «ک��ۆب��ون �ه‌وه‌ک �ه‌م��ان ل �ه‌گ �هڵ لیستى دان��ی��ش��ت��وان �ه‌ک �ه‌ش��ى ی���ه‌ک م��ل��ی��ۆن و حکومه‌تى هه‌رێم‌و سیاسییه‌کانى کورد کوردییه‌کان ده‌که‌ونه چوارچێوه‌ى ئه‌و و ئاگاشی لێی نیه ،چونکه له ده‌ره‌وه‌ى عێراقیه زیاتر وه‌کو کۆبونه‌وه‌ی نێوان ( )500هه‌زار کهسه و هه‌رسێ نه‌ته‌وه‌ى دوو حزب بوو نه‌ک وه‌کو دوو لیستى کورد و عه‌ره‌ب و تورکمانى تێدا ده‌ژین واڵته». به رۆڵ��ی خۆیان هه‌ستن و خانه‌قین و ههرێمهوه». و له رووى مه‌زهه‌بیشه‌وه دابه‌شبون به‌سه‌ر مه‌نده‌لی بکه‌نه ئیداره‌یه‌کى سه‌ربه‌خۆ و هه‌روه‌ها وتى« :به‌ڵێنى سه‌ر الپه‌ڕه هیچ ناوبراو ره‌تیکرده‌وه کورد هیچ مه‌رجێکى ئه‌نجومه‌ن». بایه‌خێکى نابێت کاتێک هاوسه‌نگى بۆ پشتگیریکردنى پرۆژه‌که به الیهنى وتیشى« :له کۆبونه‌وه‌که‌دا یاداشتێکمان هه‌ردوو مه‌زهه‌بى شیعه و سوننه‌دا. له‌و هه‌رێمه‌ى جیابکه‌نه‌وه».
یاساى خۆپیشاندان ئازادى کۆتوبه‌ند کردوه و په‌رله‌مانیش کارى نه‌کردوه بۆ هه‌موارکردنه‌وه‌ى
«مه‌کته‌ب سیاسییه‌کانى حزبه ده‌سه‌اڵتداره‌کان رێگرن له‌وه‌ى هیچ گۆڕانکارییه‌ک له یاساکه‌دا بکرێت» ئاماده‌کار هه‌نگاو هاشم تا ئێستا ئه‌و لیژنانه‌ى په‌رله‌مانى کوردستان که تایبه‌تن به هه‌موارکردنه‌وه‌ى یاساى خۆپیشاندان کارى جدیان نه‌کردوو ه بۆ هه‌موارکردنه‌وه‌ى یاساى خۆپیشاندان ،ئه‌ندامێکى لیژنه‌ى مافى مرۆڤى په‌رله‌مانى کوردستانیش ئهوه ده‌خاته‌ڕوو ،که به‌رپرسانى حزبه ده‌سه‌اڵتداره‌کان رێگرن له‌وه‌ى یاساکه هه‌موار بکرێته‌وه.
د.دان��ا سه‌عید سۆفى ،سه‌رۆکى لیژنه‌ى مافى م��رۆڤ له په‌رله‌مانى کوردستان ل����هب����اره‌ى ه���ه‌م���وار ک����ردن����ه‌وه‌ى ی��اس��اى خۆپیشاندان به (چه‌تر)ى راگه‌یاند :بۆ هه‌موار کردنه‌وه‌ى یاساى خۆپیشاندانه‌کان چه‌ند پرۆژه یاسایه‌ک پێشکه‌ش کراوه، ب �ه‌اڵم ت��ا ئێستا یه‌کێکیان خوێندنه‌وه‌ى یه‌که‌مى بۆ کراوه که له ()2011/6/30 بوو ،به‌اڵم سێ پرۆژه‌ى تر ههیه که دوانیان وه‌کو پرۆژه پێشکه‌ش کراوه ،یه‌کێکیشیان وه‌کو سه‌رنج و تێبینى پێشکه‌ش کراوه ،ئه‌م دوانه‌ى تر تا ئێستا خوێندنه‌وه‌ى یه‌که‌میان بۆ نه‌کراوه ،هه‌مووشیان له‌الیه‌ن ژماره‌ى یاسایی ئه‌ندامانى په‌رله‌مانه‌وه پێشکه‌ش کراوه. وتیشى :ئێمه‌ش وه‌ک��و لیژنه‌ى کۆمه‌ڵى م �ه‌ده‌ن��ى و ل��ی��ژن�ه‌ى م��اف��ى م���رۆڤ دوو ک��ۆب��ون �ه‌وه‌م��ان ب��ۆ ه �ه‌م��وار ک��ردن �ه‌وه‌ک �ه ئه‌نجام داوه ،کۆبونه‌وه‌یه‌کیشمان له‌گه‌ڵ نوێنه‌رى رێکخراوه‌کانى کۆمه‌ڵى مه‌ده‌نى هه‌ر سێ پارێزگاکه‌ى هه‌رێم ئه‌نجام داوه که ژماره‌یان نزیکه‌ى ( )20رێکخراو بوو. س �ه‌رۆک��ى لیژنه‌ى کۆمه‌ڵى م �ه‌ده‌ن��ى له پ �ه‌رل �ه‌م��ان��ى ک��وردس��ت��ان ئ���ه‌وه‌ش���ى وت: «ئێمه ت��ا ئێستا نه‌مانتوانیوه راپ��ۆرت��ى
خۆمان له‌باره‌ى پرۆژه یاساکه‌وه بنوسین، هۆیه‌که‌شی ئهوهیه کۆده‌نگى ته‌واو نیه، س�هب��اره‌ت به هه‌موار ک��ردن�ه‌وه‌ى یاساکه له‌نێوان هه‌موو فراکسیۆنه‌کاندا ،بۆیه ئێستا کاتێکمان دیارى کردوه بۆ ئه‌وه‌ى کۆده‌نگى دروست بکه‌ین له‌سه‌ر هه‌موار کردنه‌وه‌ى یاساکه ،به‌تایبه‌ت له گۆڕینى پره‌نسیپى مۆڵه‌ت وه‌رگرتن بۆ پره‌نسیپى ئاگادار کردنهوه». د.دان��ا سه‌عید سۆفى ،ئ�ه‌وه‌ش��ى ئاشکرا ک���رد :ت��ا ئێستا الی�ه‌ن�ه‌ک��ان��ى ده‌س���ه‌اڵت رێگرن له گۆڕینى مۆڵه‌ت وه‌رگرتنه‌وه
مۆڵه‌ت وه‌رگ��رت��ن بۆ ئ��اگ��ادار ک��ردن�هوه، به‌شێکیشیان پێیانوایه ئ�ه‌گ�ه‌ر بکرێت ه ئ��اگ��ادار ک��ردن �ه‌وه‌ش ،ده‌بێت کۆمه‌ڵێک رێکارى یاسایی بگیرێته‌به‌ر. ن��اوب��راو تیشکى خسته س �ه‌ر ئ���ه‌وه‌ى که یاساى خۆپیشاندانه‌کان له ماوه‌ى رابردودا ڕێگر ب��ووه له ئه‌نجامدانى خۆپیشاندان ل�ه ه�ه‌ن��دێ شوێنى هه‌رێمى کوردستان و ئازادییه‌کانى به‌رته‌سک ک��ردوه‌ت �هوه، یهکه کارگێڕیه‌کانیش ده‌سه‌اڵتى خۆیان ب��ه ش��ێ��وه‌ی �ه‌ک��ى خ����راپ ب �ه‌ک��ارده‌ه��ێ��ن��ن، ل �ه زۆر شوێنى ه�ه‌رێ��م��ى کوردستانیش
هه‌ر له‌و بارهیهوه عه‌دنان عوسمان ،ئه‌ندامى پ�ه‌رل�ه‌م��ان��ى ک��وردس��ت��ان ل �ه فراکسیۆنى گ�����ۆڕان ب���ۆ (چ���ه‌ت���ر) ده‌ڵ���ێ���ت :ی��اس��اى خۆپیشاندانه‌کان لیژنه‌یه‌کى بۆ پێکهێنراوه که هه‌ر سێ لیژنه‌ى کۆمه‌ڵگه‌ى مه‌ده‌نى و مافى مرۆڤ و یاسایی تێدا به‌شدارن، ل�ه ئێستادا ه �ه‌وڵ ده‌درێ���ت ج��ۆرێ��ک له کۆده‌نگى هه‌بێت له‌سه‌ر ئه‌و خااڵنه‌ى که پێویسته هه‌موار بکرێته‌وه ،تا ئاستێکى
ده‌رب�����اره‌ى ئ���ه‌وه‌ى ک �ه ت��ا چ�ه‌ن��د ل�ه‌گ�هڵ په‌رله‌مانانه‌ش سه‌ر به‌ئۆپۆزسیۆن نین. ئ���ام���اژه‌ى ب����ه‌وه‌ش����دا ،رای���ه‌ک���ى زۆر له ئه‌وه‌دان که بڕگه‌یه‌کى یاساکه له مۆڵه‌ت پ�ه‌رل�ه‌م��ان��ى ک��وردس��ت��ان پ �هی��دا ب���وه ،که وه‌رگرتنه‌وه ببێته ئاگادار کردنهوه ،ناوبراو پێیانوایه له چه‌ند مانگى رابردودا یاساى وتى :ده‌بێت بزانین ئاگادار کردنه‌وه‌که به خۆپیشاندانه‌کان که‌موکورتى هه‌بووه ،چ ڕێکارێکه. کۆتوبه‌ند له‌سه‌ر خۆپیشاندانه‌کان دانراوه ،هه‌روه‌ها گ��ۆران ئ��ازاد ،ئه‌ندامى لیژنه‌ى ب��ۆی �ه ه���ه‌وڵ ده‌درێ����ت ئ����ازادى زی��ات��ر به یاسایی له‌په‌رله‌مانى کوردستان به (چه‌تر) ى وت :تا ئێستا لیژنه‌کانى په‌رله‌مانى خۆپیشاندان بدرێت. له الیه‌کى ت��رهوه عه‌بدولسه‌الم ب �ه‌روارى ،ک���وردس���ت���ان ک���ه ت��ای��ب �ه‌ت��ن ب���ه ه �ه‌م��وار
«ب �ه‌ش��ێ��ک ل �ه پ �ه‌رل �ه‌م��ان��ت��اران��ى ده‌س �ه‌اڵت له ئێستادا له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا نین که مۆڵه‌ت هه‌بێت ،به‌ڵکو ل ه جیاتى ئهوه ئاگادار کردنهوه هه‌بێت بۆ ئه‌نجامدانى خۆپیشاندان» ب��ۆ ئ���اگ���ادار ک���ردن���هوه ،ک �ه گ��وم��ان��ی��ان ههیه له‌سه‌ر ئه‌و بڕگه‌یه ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى ل �ه ک��ات��ى خ��ۆش��ی��دا ب �ه ده‌ن��گ��ێ��ک��ى ک�ه‌م تێپه‌ڕێنرا و جیاوزی ده‌نگه‌کان زۆر که‌م بوو ،ئه‌مه‌ش ئاماژه‌یه‌ک بوو که یاساکه کۆده‌نگى له‌سه‌ر نه‌بوو بینیشمان له‌سه‌ر ئه‌رزى واقیع به باشی جێبه‌جێ نه‌کراوه. سه‌رکردایه‌تى و مه‌کته‌ب سیاسییه‌کانى حزبه ده‌سه‌اڵتداره‌کان رێگرن له گۆڕینى
ئ �ه‌م �ه ب��ی��ن��را ،ل���ه ک��ات��ێ��ک��دا س�����ه‌روه‌رى ی��اس��ا ل �ه ه �ه‌رێ��م ل �ه ئاستێکى ن��زم��دای�ه، کۆمه‌ڵێک خۆپیشاندانیش که په‌یوه‌ندیان ب���ه م��ل��م�لان��ێ��ک��ان��ى ن����اوخ����ۆى ه �ه‌رێ��م��ى کوردستانه‌وه نه‌بوو ،به ئاسانى رێگه‌یان پێده‌درا و ده‌سه‌اڵتیش له پشتییه‌وه بوو، به‌اڵم خۆپیشاندانه‌کانى که په‌یوه‌ندیان به گه‌مه‌ى سیاسی ههرێمهوه هه‌بوو رێگرى لێ ده‌کرا.
n
ه کردوو ه تا ئێستا یاسای خۆپیشاندان چه‌ندین خۆپیشاندانی قه‌ده‌غ
باش هه‌نگاو نراوه. ئ���ه‌وه‌ش���ی وت :ب �ه‌ش��ێ��ک ل����هو ئ���ه‌ن���دام پ�ه‌رل�ه‌م��ان��ان�ه‌ى ک �ه پێشتر ده‌ن��گ��ی��ان به‌م یاسایه‌دا ،له ئێستادا له‌گه‌ڵ ئ�ه‌وه‌دا نین ک �ه م��ۆڵ �ه‌ت ه�هب��ێ��ت ،به‌ڵکو ل �ه جیاتى ئهوه ئاگادار کردنهوه هه‌بێت ،ئه‌م ئه‌ندام
ئ �ه‌ن��دام��ى ف��راک��س��ی��ۆن��ى ک��وردس��ت��ان��ى ل ه پ�ه‌رل�ه‌م��ان ک��وردس��ت��ان ب��ۆ (چ�ه‌ت��ر) وت��ى: له کاتى خۆشیدا من له‌گه‌ڵ به‌شێکى بڕگه‌کانى یاسای خۆپیشاندانه‌کان نه‌بوم، بۆیه پێویسته هه‌موار بکرێته‌وه خۆ ده‌قى قورئانى نیه.
فۆتۆ :هه‌نگاو کردنه‌وه‌ى یاسای خۆپیشاندانه‌کان ،کارى جدیان له‌سه‌ر نه‌کردوه. وتیشى :پێویسته هه‌موار کردنه‌وه‌ى یاساى خۆپیشاندانه‌کان به رێکه‌وتنى سیاسی بێت ،بۆ ئه‌وه‌ى کۆده‌نگى له‌سه‌ر دروست بکرێت.
راپۆرته هه‌واڵ
ساڵی دووه‌م ژماره 85 دووشه 2711/9/282010/11/8 ممه‌ممه- 2011/12/19 دووشه
4
ئاماده‌کار
زانیار داقوقى ب ه گوێره‌ى زانیارییه‌کانى (چه‌تر) ده‌وڵه‌تى تورکیا ل ه ده‌ستێوه‌ردان ل ه شارى که‌رکوک به‌رده‌وام ه و الیه‌نگرى تورکمان و عه‌ره‌بى سونن ه ده‌کات بۆ ئه‌وه‌ى ده‌سه‌اڵتیان زیاتر ببێت به‌سه‌ر شاره‌که‌دا ،نورى مالکیش ل ه دوا لێدوانیدا ئه‌وه‌ى راگه‌یاند ،ک ه تورکیا ده‌ستێوه‌ردان ده‌کات.
به‌پێى چه‌ند زانیارییه‌ک که ده‌ست (چه‌تر) کهوتوه ،ل ه کۆتایى مانگى رابردوودا کۆمه‌ڵێک به‌رپرسى پله‌دارى ئه‌مریکى ،له باڵیۆزخانه‌ى ئه‌مریکا ل ه تورکیا بۆ تاتوێ کردنى هه‌رێمى سونن ه له عێراق قسه‌یان کردووه ،له‌وێدا تورکیا رێگر ب��ووه ،ل ه دروستبوونى هه‌رێمى سوننه ب�ه ب��ێ ک�ه‌رک��وک، پێداگرى توندى له‌سه‌ر ئ �هوه ک��ردووه
تورکیا ده‌یه‌وێت که‌رکوک بخرێته سه‌ر هه‌رێمێکى عه‌ره‌بى سونن ه «پێویسته نه‌ته‌وه‌کانى که‌رکوک ب ه گفتوگۆ رێگرى له پیالنى ده‌وڵه‌ته‌کان بکه‌ن تا نه‌توانن پێکهوه ژیان تێکبده‌ن» ک � ه ده‌ب��ێ��ت ک �ه‌رک��وک بخرێت ه سه‌ر هه‌رێمێکى سوننه ،ئه‌وه‌شى وت��ووه ک ه ت��ا ئێستا ع���ه‌ره‌ب و ت��ورک��م��ان دژى ئه‌وه‌ن که‌رکوک بخرێت ه سه‌ر هه‌رێمى ک���ورده‌ک���ان ،ت��اوت��وێ��ى ئ���ه‌وه‌ش ک��راوه دۆسیه‌ى ئاسایشى ش��ارى که‌رکوک بدرێت ه ده‌ست عه‌ره‌ب و تورکمان. هه‌ر به‌گوێره‌ى زانیارییه‌کانى (چه‌تر) چه‌ند به‌رپرسێکى عێراقى پل ه به‌رزى س��ون��ن� ه ب��ۆ ئ���هو م�هب�ه‌س��ت�ه س �ه‌ردان��ى تورکیایان ک��ردوه ،ک ه تێیدا ئوسام ه ن��وج��ێ��ف��ى ،س����ه‌رۆک����ى ئ �ه‌ن��ج��وم �ه‌ن��ى نوێنه‌رانى عێراق له ساڵى راب���ردوودا ( )12ج��ار چوه‌ت ه تورکیا .هه‌روه‌ها تارق هاشمى ،جێگرى سه‌رۆک کۆمار وه‌ک به‌رپرسێکى سونن ه ساڵى پار ( )20جار سه‌ردانى تورکیاى کردوه. ه �ه‌ر به‌پێى س�ه‌رچ��اوه‌ک��ان به‌رپرسانى ئه‌مریکا داوای����ان ل�ه تورکیا ک��ردوه پشتگیرى خۆیان بۆ ب ه هه‌رێمبوونى ناوچ ه سونن ه مه‌زهه‌به‌کان ده‌رببڕن، ئه‌وه‌شیان به تورکیا راگه‌یاندووه ،ک ه ک ه کورده‌کان دژى تورکیا سکااڵیان بۆ
واشنتۆن به‌رز کردوه‌ته‌وه ،له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى تورکیا هه‌وڵى زۆر ده‌دات که‌رکوک بخرێته سه‌ر هه‌رێمى سوننه ،هه‌روه‌ها ئه‌مریکا داواى له تورکیا ک��ردووه ل ه ئێستادا ده‌ست له دۆسیه‌ى که‌رکوک هه‌ڵبگرێت تا ل ه که‌رکوکدا له ئێستادا کێش ه له‌نێوان کورد و عه‌ره‌بدا دروست نه‌بێت ،چونکه ئێستا واشنتۆن ده‌ستى کردوه ب ه گفتوگۆ له‌گه‌ڵ حکومه‌تى ع��ێ��راق��ى ده‌رب�������اره‌ى ب���ه ه�ه‌رێ��م��ب��ون��ى پارێزگاى ئه‌نبار .سه‌رچاوه‌کان ئه‌وه‌ش ده‌خه‌نه‌ڕوو که ده‌سه‌اڵتداران ل ه هه‌وڵى ئ�����ه‌وه‌دان ک��ه‌رک��وک ل � ه ک��ورده‌ک��ان وه‌رب���گ���رن���هوه ،ح��ک��وم�ه‌ت��ى ت��ورک��ی��اش ئه‌وه‌ى ئاشکرا کردووه ،که واڵته‌که‌ى ئاماده‌ی هه‌موو شتێک ه ته‌نها بۆ ئه‌وه‌ى ک��ورد ل �هو ش��اره دوور بخاته‌و‌ه و بۆ ئه‌وه‌ش زۆر هه‌وڵى په‌کخستنى مادده‌ى ( )140ده‌دات. پێشتر عه‌لى مه‌هدى ،وته‌بێژى به‌ره‌ى ت��ورک��م��ان��ى ل���ه ک���ه‌رک���وک ئ����ه‌وه‌ى ئاشکرا ک��ردوه ،ک ه الیهنى تورکمان ل��ه ک���ه‌رک���وک ی��ه‌ک��ه‌م الی��ه‌ن��ن ک ه
ت��وش��ى رووب������ه‌ڕوو ب���وون���ه‌وه‌ى گ��روپ� ه ت��ی��رۆری��س��ت��ی��ی �ه‌ک��ان ده‌ب����ن����هوه دواى ک���ش���ان���ه‌وه‌ى ه��ێ��زه‌ک��ان��ى ئ �ه‌م��ری��ک��ا، چونک ه تا ئێستا رفاندن و کوشتنى تورکمانه‌کان به‌رده‌وامه. ئه‌وه‌شى وتوه« :ئێم ه ترسى گه‌وره‌مان ههیه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى هێزه ئاسایشییه‌کان تواناى وه‌رگرتنى دۆسیه‌ى ئاسایشیان نیه ،هه‌روه‌ها دۆسیه‌ى هه‌ڵبژاردنیش ل � ه ئ���ارادای���ه ،ئێم ه داوام�����ان ک���ردوه ئیداره‌ى شاره‌ک ه ب ه هاوبه‌شى له‌نێوان پێکهاته‌کان داب�ه‌ش بکرێت ،بۆئه‌وه‌ى چاره‌سه‌رى کێشه‌ى که‌رکوک بکرێت تا نه‌بێت ه ناوچه‌یه‌کى جێ ناکۆک له‌سه‌ر ماده‌ى ( )140له‌نێوان به‌غداد و هه‌ولێر». وت�هب��ێ��ژى ب���ه‌ره‌ى ت��ورک��م��ان��ى ئ�ه‌وه‌ش��ى وت���ووه :ئێم ه داوا ده‌ک�هی��ن ک ه به‌پێى ده‌ستور راپرسى و سه‌رژمێرى بکرێت، وه‌ک تورکمان داوا ده‌ک�هی��ن نهتهوه ی�ه‌ک��گ��رت��وه‌ک��ان ب � ه راس��ت��ى چ��اودێ��رى ش��اره‌ک � ه ب��ک �ه‌ن .ه �ه‌روه‌ه��ا پشتگیرى داواى هه‌ر دوو قه‌زاى دووزخورماتوو و
ته‌له‌عفه‌ر ده‌که‌ین تا بکرێن ه پارێزگا، ه��ه‌ر الی�ه‌ن��ێ��ک پ����رۆژه‌ى خ��ۆى هه‌ی ه له‌سه‌ر که‌رکوک ئێم ه داوامان کردوه بکرێته هه‌رێمێکى سه‌ربه‌خۆ ،چونک ه حکومه‌تى ن��اوه‌ن��د کێشه‌ى زۆرى بۆ شاره‌که ناوه‌ته‌وه. له الیه‌کى ترهوه ئیسماعیل حه‌دیدى، ب�ه‌رپ��رس��ێ��ک��ى ع����ه‌ره‌ب ل �ه پ��ارێ��زگ��اى ک���ه‌رک���وک ئ��اش��ک��راى ک����رد ،دواى کشانه‌وه‌ى هێزه‌کانى ئه‌مریکا کێش ه و ناکۆکى ب����ه‌رده‌وام ده‌ب��ێ��ت و هێزى ده‌ره‌ک���ى له پشته‌و‌ه هه‌وڵى چاره‌سه‌ر ناده‌ن ،به‌ڵکو ب ه پێچهوانهوه به‌ربه‌ست ل ه به‌رده‌م دۆخى ئاسایشى شاره‌ک ه دروست ده‌که‌ن. وتیشى :ده‌بینین ب��ارى ئه‌منى شارى که‌رکوک باشه و ترسى ئه‌وه‌مان هه‌ی ه ل ه ده‌وڵه‌ت ه دراوسێکان ناکۆکی له‌نێوان پێکهاته‌کان دروس��ت بکه‌ن و کێشه‌ى که‌رکوک ئاڵۆزتر بکه‌ن. ئه‌و به‌رپرسه‌ى عه‌ره‌ب ئه‌وه‌شى راگه‌یاند: «ئێستا شاره‌ک ه پارێزراوه و پۆلیس و سوپاى عێراقى تواناى سه‌قامگیریان
هه‌ی ه ئه‌گه‌ر واڵتانى دراوس��ێ واز ل ه ده‌ستێوه‌ردان بهێنن و نه‌بنه تێکده‌ر و الیه‌نه‌کان نه‌ده‌ن ب ه گژ یه‌کدا ،هه‌روه‌ها داوا ل ه نه‌ته‌وه‌کانى شارى که‌رکوک ده‌که‌ین به گفتوگۆ رێگرى ل ه پیالنى ده‌وڵه‌ته‌کان بگرن و به‌ربه‌ست دروست ب��ک�ه‌ن ت��ا ئ��هو پیالنه ت��وان��اى نه‌بێت برایه‌تى و پێکهوه ژیان تێکبدات». ه���ه‌ر ل�� ه ب����اره‌ى ده‌س��ت��ێ��وه‌ردان �ه‌ک��ان��ى ده‌وڵه‌تى تورکیا ل ه کاروبارى ناوخۆى عێراق ،رۆژى دوو شه‌ممه‌ى راب��ردوو ن����ورى م��ال��ک��ى س�����ه‌رۆک وه‌زی���ران���ى عێراق رایگه‌یاند :ئێم ه بۆ هاوکارى ئابوورى پێشوازیان لێ ده‌که‌ین و ئێم ه روومان کراوه‌یه بۆیان ،به‌اڵم پێشوازیان ل��ێ ن��اک�هی��ن ل��هب��اره‌ى ده‌س��ت��ێ��وه‌ردان��ى س��ی��اس��ی��ی �هوه .ت��ورک��ی��ا ده‌س��ت��ێ��وه‌ردان ده‌ک����ات ب����ه‌وه‌ى پشتگیرى ل � ه چه‌ند که‌سایه‌تییه‌کى سیاسى ی��ان پارتى سیاسى ده‌ک��ات .ئێم ه ل ه راب��ردووش��دا ب���ه‌رده‌وام ئ�ه‌وه‌م��ان ره‌ت��ک��ردووه‌ت �هوه ک ه باڵیۆزه‌که‌یان ده‌س��ت��ێ��وه‌ردان بکات و ئه‌وانیش دانیان به‌و ده‌ستێوه‌ردانه‌دا ناوه.
تا ئێستا زیاتر له ( )300هه‌زار ئیمزا بۆ ده‌رکردنی بنکه سه‌ربازیه‌کانی تورکیا کۆکراوهتهوه
«نامانه‌وێت داگیرکه‌ران له‌هه‌رێمى کوردستان نیشته‌جێ بن» چه‌تر هه‌رێم کاوانی ب ه ده‌ستپێشخه‌ری «گه‌نجانی واڵتپارێز» و گۆڤاری هاوده‌م ،ل ه مانگی ()10ی ئه‌مساڵدا که‌مپینێک ل ه دژی مانه‌وه‌ی بنک ه سه‌ربازی و هه‌واڵگریه‌کانی تورکیا ل ه هه‌رێمی کوردستان راگه‌یه‌ندرا و تا ئێستا ( )300هه‌زار ئیمزایان کۆکردوه‌ته‌و ه و باس له‌وه‌ش ده‌که‌ن که‌مپینه‌که‌یان ل ه بادینان رووبه‌ڕوی رێگری ده‌بێته‌وه.
n
«هه‌موو الیه‌نه‌کان و که‌سایه‌تییه‌کان پێشوازی لێده‌که‌ن»
هه‌رێم ئه‌و بنک ه سه‌ربازییان ه نه‌هێڵت له‌کوردستان ،ئه‌و گه‌نج ه ده‌ست خۆشى ل ه هه‌ڵسوڕێنه‌رى ئه‌و که‌مپینه ده‌کات و به‌هیواى دروستبوونى کاریگه‌ریی ه ل���ه‌س���ه‌ر س���ه‌رۆک���ای���ه‌ت���ى ه���ه‌رێ���م ،بۆ ده‌رکردنى بنکه سه‌ربازییه‌کان. سیروان مه‌حمه‌د ،ئه‌ندامى ڕێکخه‌رى ک�ه‌م��پ��ی��ن��ى ن���ا ب���ۆ م����ان����ه‌وه‌ى بنک ه سه‌ربازیی و هه‌واڵگرییه‌کانى تورکیا ل� ه هه‌رێمى ک��وردس��ت��ان ،رایگه‌یاند: ئ��ێ��م�ه وه‌ک گ���ۆڤ���ارى ه������اوده‌م ،ب ه پشتگیرى گه‌نجانى واڵتپارێزى باشورى ک��وردس��ت��ان ،ل�����ه( )2011/10/19ئه‌م که‌مپینه‌مان ڕاگه‌یاند ،که‌مپینه‌که‌مان ل�ه س �ه‌رج �ه‌م ش��ار و شارۆچکه‌کانى هه‌رێمى کوردستان ده‌س��ت پێکرد ،تا ئێستا کۆمه‌ڵێک الیه‌ن و کۆمه‌ڵێک ڕێ��ک��خ��راوى م �ه‌ده‌ن��ى الی �ه‌ن��ى سیاسى پشتگیرى خ��ۆی��ان ب��ۆ ئ �ه‌م که‌مپین ه دهربڕیوه هه‌روه‌ها که‌سانى ڕۆشنبیر و هونه‌رمه‌ند ب ه هه‌مان شێوه پشتگیرى خۆیان نیشانداوه ،تائێستا به‌گشتى ( )300هه‌زار زیاتر ئیمزا کۆکراوهتهوه ل �ه‌س �ه‌ر ئاستى هه‌رێمى ک��وردس��ت��ان، که‌مپینه‌که ده‌مانه‌وێت تا ()2012 درێ�����ژه‌ى پ��ێ��ب��ده‌ی��ن و ل � ه پ��ێ��ش �ه‌رۆژدا که‌مپینه‌که له ئ �ه‌وروپ��اش ده‌س��ت ب ه چاالکی کۆکردنه‌وه‌ی ئیمزا ده‌کات. وتیشی :ئامانجى ئێم ه کۆکردنه‌وه‌ى ملیۆنێک ئیمزایه ،دوات��ر ده‌مانه‌وێت فشارێکى مه‌ده‌نى ل ه سه‌رحکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان و حکومه‌تى ناوه‌ندى
فۆتۆ :هه‌رێم
زمانی کاریکاتێر
شلێر عه‌لى ،ئه‌ندامى گه‌نجانى واڵت پارێز و گۆڤارى هاوده‌م و یه‌کێک ل ه رێکخه‌رانی که‌مپینه‌ک ه ل ه لێدوانێکدا بۆ (چه‌تر) ئهوه ده‌خاته‌ڕوو :ئامانجى ئێم ه ئه‌وه‌ی ه هه‌ڵوێستى یه‌ک ملیۆن ک �ه‌س پیشانبده‌ین ،ل�ه ئێستادا زۆر ک �ه‌س ه �ه‌ن ن��ازان��ن ب��اره‌گ��ا و بنکه‌ى سه‌ربازى له هه‌رێمى کوردستان هه‌ن، ئێم ه لێره مه‌به‌ستمان ئهوهیه خه‌ڵکى ل ه باشورى کوردستان بزانن که بنکه‌ى سه‌ربازى تورکیا هه‌ی ه له کوردستان. شلێر باسی له‌وه‌ش کرد :ئافره‌تان زۆر که‌م دێن به‌ده‌م بانگه‌وازه‌که‌مانه‌و‌ه ل ه به‌رامبه‌ردا ڕێژه‌ى پێاو زۆرتره بۆ ئیمزا ک��ردن ،ب �ه‌اڵم له ب�ه‌رام��ب�ه‌ردا ده‌بینین ئافره‌تان ڕوو به‌ڕووبه‌رووى توندوتیژى زی��ات��ر ده‌ب���ن���هوه ل �ه الی���ه‌ن ت��ورک��ی��اوه ب � ه تایبه‌ت ل �ه ب��اک��ورى ک��وردس��ت��ان، بۆیه من داواک���ارم له ئافره‌تان زیار بێن ب���ه‌ده‌م ب��ان��گ �ه‌وازه‌ک �هوه هه‌ڵوێست وه‌رگرن له‌به‌رامبه‌ر داگیرکارى تورکیا له‌کوردستان ،شلێر عه‌لى له کۆتایى قسه‌کانیدا داواک�����اره ل �ه ه��اواڵت��ی��ان به‌گشتى به‌ده‌م بانگه‌وازه‌که‌وه بێن. ڕێ��ب��ی��ن س��اب��ی��ر ،خ��وێ��ن��دک��ارى زان��ک��ۆ یه‌کێک له‌و که‌سانه‌ى ئیمزاى کردبوو، ئاماژه بهوه ده‌کات ک ه ئه‌و ئیمزایان ه ته‌نها بۆ کۆکردنهوه نه‌بێت ،به‌ڵکو کاریگه‌رى خۆى هه‌بێت ،داواکارین ئه‌و بنک ه سه‌ربازییانه نه‌مێنێت ل ه باشورى ک��وردس��ت��ان ب��ێ هیچ پ��اس��اوێ��ک ،ل ه ئێستادا حکومه‌تى هه‌رێم ده‌ڵێت بنک ه سه‌ربازییه‌کانى تورکیا نیی ه ل ه هه‌رێمى کوردستان ،ب �ه‌اڵم به داخ��هوه وانییه، له شه‌ڕى ناوخۆو‌ه ماونه‌ته‌وه تائێستا ئاسه‌واریان هه‌ر هه‌ی ه له کوردستان، ده‌یانه‌وێت جێگاى خۆیان ڕۆژ به‌ڕۆژ ل ه کوردستان جێگیر بکه‌ن نه‌ڕۆن ه دهرهوه ل ه کوردستان ،هیوام وایه ئه‌م که‌مپین ه کاریگه‌رى خۆى هه‌بێت و حکومه‌تى
عێراق دروست بکه‌ین ،بۆئه‌وه‌ى ڕێگا به ده‌واڵت��ى داگیرکه‌رانى کوردستان تورکیا نه‌ده‌ن بۆئه‌وه‌ى بنکه‌ى سه‌ربازى ده‌زگاى هه‌واڵگریان هه‌بێت له باشورى کوردستان ،ل ه به‌رامبه‌ردا ده‌مانه‌وێت ئ���ه‌وان ل� ه هه‌رێمى ک��وردس��ت��ان بڕۆن ه دهرهوه ،ه���ه‌روه‌ه���ا ده‌م���ان���ه‌وێ���ت ئ �هو ڕێکه‌وتنامانه‌ى که له‌نێوان تورکیا و هه‌رێمى کوردستان و عێراق واژۆکراوه، نه‌مێنن و هه‌ڵبه‌وه‌شێنرێته‌وه ،ئێمه وه‌ک گ�ه‌ن��ج��ان ن��ام��ان �ه‌وێ��ت داگ��ی��رک �ه‌ر له هه‌رێمى ک��وردس��ت��ان نیشته‌جێ ب��ن و ده‌مانه‌وێت کوردستان چۆڵ بکه‌ن. ئه‌و ڕێکخه‌ره ،ئاماژه بهوه ده‌کات تا ئێستا پێشوازى گه‌نجان ل ه ئاستێکى باش ه و ده‌ڵێت :ئێمه به‌رده‌وامین ل ه س �ه‌رک��ارى خ��ۆم��ان ب � ه ش � ه و ب �ه‌ڕۆژ سه‌رماو گه‌رما ئیمزا کۆده‌که‌ینه‌وه، ئ�هو هاواڵتیانه‌ی تا ئێستا ئیمزایان ن�ه‌ک��ردوه ده‌ت��وان��ن بێن و ئێم ه رۆژان � ه که‌مپینه‌که‌مان به‌رده‌وامه.
سیروان محه‌مه‌د ل ه کۆتایى قسه‌کانیدا وتی :داواکارین به‌رپرسان له هه‌رێمى کوردستان ب ه ده‌م که‌مپینه‌وه‌که‌مان بێن و پشتگوێ ن�ه‌خ��رێ و گرنگى پ��ێ��ب��ده‌ن .چ��ون��ک � ه ک�ه‌م��پ��ی��ن�ه‌ک�ه‌م��ان مه‌سه‌له‌یه‌کى نه‌ته‌وه‌یی ه په‌یوه‌ندى داره ب ه هه‌موو که‌سێکه‌وه .ل ه به‌رامبه‌ردا ئ���ه‌گ���ه‌ر ح��ک��وم �ه‌ت��ى ه���ه‌رێ���م ب����ه‌ده‌م داواکارییه‌کانمانه‌و‌ه نه‌یه‌ن ئ�هوه په‌نا دهبینه ب�ه‌ر ن�ه‌ت�هوه یه‌کگرتووه‌کان و ڕێکخراوه‌کان له‌سه‌ر ئاستى دهرهوه. بۆئه‌وه‌ى تورکیا له‌هه‌رێمى کوردستان ده‌ربکه‌ین و ڕێگرى بکه‌ین له‌و شه‌ڕه‌ى تورکیا له هه‌رێمى کوردستان ده‌یکات. رێکخه‌رانی که‌مپینه‌که ب��اس ل�هوه ده‌که‌ن ل ه ده‌ڤه‌ری بادینان رووبه‌ڕووی رێگری و ئاسته‌نگی ده‌بنه‌وه و ئه‌م ه ل ه کاتێکدایه سه‌رجه‌م بنک ه و باره‌گا سه‌ربازی و هه‌واڵگریه‌کانی تورکیا ل ه ناو خاکی هه‌رێمی کوردستان ده‌که‌ون ه ئه‌و دهڤهره.
د.مه‌حمود عوسمان :ده‌بێت هه‌موومان هه‌وڵ بده‌ین ئه‌و بنکانه ده‌ربکه‌ین، چونکه هه‌رێمى کوردستانیان داگیر کردوه و کارى سیخوڕى ده‌که‌ن «ده‌ستخۆشى له‌و گهنجانه ده‌که‌م که واژو دژى مانه‌وه‌ى بنکه سه‌ربازییه‌کانى تورکیا کۆدهکهنهوه» سازدانى فه‌یسه‌ڵ و کاروان له‌م چاوپێکه‌وتنه‌ى (چه‌تر) دا د.مه‌حمود عوسمان ،ئه‌ندامى په‌رله‌مانى عێراق و سیاسه‌تمه‌دارى کورد باس لهوه ده‌کات ،که ئه‌و گه‌نجانه‌ى واژو دژى بنکه سه‌ربازیه‌کانى تورکیا کۆدهکهنهوه کارێکى نه‌ته‌وه‌یى ده‌که‌ن و پێویسته هه‌موومان پشتگیریان بکه‌ین..
شه‌ڕى براکوژى نێوان یه‌کێتى و پارتییه‌و‌ه هاتنه ئ���ه‌وێ جێگیر ب���وون ،پ��اش��ان ئ �هوه چه‌ند ساڵه حکومه‌تى هه‌رێم و په‌رله‌مان داوایان کردوه له‌وێ بکشێنه‌وه ،به‌اڵم ئه‌وان گوێیان ن�ه‌داوه‌ت��ێ ،ئه‌مریکاش پشتگیرى ئ �ه‌وه‌ى ک��ردوه ک �ه‌وا ل �ه‌وێ بمێننه‌وه ،به‌و شێوه‌یه له‌وێ ماونه‌ته‌وه تا ئێستا ،ئه‌وه‌ش ک��ێ��ش�هی�ه‌ک�ه پێویسته ده‌رچ����ن ،چونکه م�ه‌س�ه‌ل�ه ه��ه‌ر ئ �هوه ن���ی���ه ب��ڵ��ێ��ى
چه‌تر :گه‌نج و الوان��ى کورد له باشوورى ک��وردس��ت��ان م����اوه‌ى زی��ات��ر ل �ه مانگێکه هه‌ڵمه‌تی واژو کۆکردنه‌وه‌یان ده‌ستپێکردوه، ه��هڵ��وێ��س��ت��ان وه‌ک�����و س���ی���اس���ه‌ت���م���ه‌دار و په‌رله‌مانتارێکى کورد له‌باره‌ى ئه‌م هه‌ڵمه‌ته چییه و چۆن هه‌ڵیده‌سه‌نگێنیت؟ ـ من ده‌ستخۆشیان لێ ده‌که‌م ،زۆر پێویسته واژو کۆبکرێته‌وه ،چونکه ئهوه داگیرکردنه، ناوچه‌یه‌کى کوردستانى داگیرکردوه ،له ساڵى ()1995هوه له‌وێن ،له میا نه‌ى
کۆمه‌ڵێک س �ه‌رب��ازن ،ئ���ه‌وان ج��اس��وس و سیخوڕیان ل�ه‌گ�هڵ��دای�ه ،ه��اواڵت��ى خۆیان له‌گه‌ڵه ،بنکه‌یه بۆ خۆیان بۆ ئه‌وه‌ى لهوێوه هه‌ڵمه‌تى سه‌ربازى بکه‌ن ،ره‌س�ه‌دن بۆ ئه‌و فڕۆکه و هێرشانه‌ى تورکیا که بۆردومان ده‌که‌ن ،شتێکى زۆر خراپه و زۆر عه‌یبیشه م��ان�ه‌وه‌ی��ان ،ل�هب�ه‌رئ�هوه پێویسته هه‌وڵێکى زۆر ب��ده‌ی��ن ،ل�ه‌الی�ه‌ن حکومه‌تى هه‌رێم و حکومه‌تى عێراقیش ده‌ب��ێ هه‌وڵێکى زۆر ب��دات ،چونکه ئ�ه‌وه‌ش به‌شێکه له عێراق داگ��ی��ر ک����راوه ،ب���ه‌اڵم دی���اره ه�ه‌وڵ��ى زۆر گهوره ن�ه‌دراوه به بڕواى من، لهبهرئهوه واژو کۆکردنهوه ئه‌گه‌ر بتوانن چه‌ند ژماره‌ى زۆر بێت زۆر ب��اش �ه ،ب �ه م �ه‌رج��ێ ئه‌و واژویانه‌ى که کۆده‌کرێته‌وه ل �ه راگ �هی��ان��دن �ه ن��اوخ��ۆى و جیهانییه‌کان نیشان بدرێت و ب���اس ب��ک��رێ��ت ،ب��ۆئ �ه‌وه‌ى تورکیا ش �ه‌رم �ه‌زار بکرێت و ریسوا بکرێت ،هه‌روه‌ها ده‌بێت ئه‌و داوای�ه پشتیوانى هه‌بێت ،داواى کشانه‌وه‌ى ئه‌و هێزانه‌ى تورکیا ،لهبهرئهوه م��ن ده‌س��ت��خ��ۆش��ى ده‌ک����ه‌م ل�هو گ�ه‌ن��ج��ان�ه‌ى ک �ه واژو بۆ ئه‌و مه‌به‌سته ک��ۆده‌ک �ه‌ن �هوه، ه�������ه‌روه‌ه�������ا د ه‌ستخۆ شى ل��������ه ه�����ه‌ر ک �ه‌س��ێ��ک ده‌ک��ه‌م که
واژوى ده‌کات ،هیوادارم ئه‌و گهنجانه له‌و ک��اره‌ی�ان��دا سه‌رکه‌وتو ب��ن .له تورکیا ل ه باکورى کوردستان دان نانێن به‌وه‌ى میلله‌تى ک��ورد ههیه ،زوڵ��م و زۆردارى دژى کورد به‌کاردێنن ،ل�ه‌م چه‌ند مانگه‌ى راب���ردودا ه��ه‌زاران ک��ورد گیراوه ،وات��ا دان نانێن به بوونى کورد ،زمانى کوردى و مافى کورد، لهبهرئهوه مافى خۆمانه که‌وا داوا بکه‌ین که سیاسه‌تیان بگۆڕن ده‌ستوریان بگۆڕن ب ه شێوه‌یه‌ک که دانبنێن به مافى کورد و ب ه بوونى کورد ،پاشان له‌سه‌ر خاکى هه‌رێمى ک��وردس��ت��ان ئ �هو هێز و س �ه‌رب��از و ده‌زگ��ا هه‌واڵگریانه‌ى هه‌یانه هه‌مووى بکشێننه‌وه، چونکه ئهوه داگیرکردنه که به‌بێ خواستى خه‌ڵکه‌که له‌وێ جێگیر ببن ،لهبهرئهوه من هیوادارم ئه‌و گهنجانه بتوانن رۆڵى خۆیان ببینن له هه‌موو کێشه‌یه‌کى نه‌ته‌وه‌یی، خۆتان ده‌زان��ن ئه‌مڕۆ دنیا دنیاى گه‌نج و الوه و ده‌ت��وان��ن ده‌ورێ��ک��ى ب��اش ببینن ،ب ه هه‌موو شێوه‌یه‌ک په‌یوه‌ندى له‌گه‌ڵ یه‌کتر ببه‌ستن. چه‌تر :ویالیه‌ته یه‌کگرتووه‌کانى ئه‌مریکا به شێوه‌یه‌کى فه‌رمى له عێراق ده‌کشێته‌وه، تابلۆى سیاسى له دواى کشانه‌وه‌ى هێزه ئه‌مریکیه‌کان و رۆڵ��ى ک��ورد و ه��ه‌ردوو حکومه‌تى ناوه‌ندى و حکومه‌تى هه‌رێم چۆن ده‌بینیت؟ ـ بۆچونم وابوو رێکه‌وتنێک ههیه له نێوان حکومه‌تى عێراق و حکومه‌تى ئه‌مریکا، ئ �هو رێکه‌وتنه جێبه‌جێ ب���ووه ،ل�ه کاتى خۆیدا ئ�ه‌وان ده‌رده‌چ��ن ،شتێکى باشه هه‌م سه‌باره‌ت به گه‌لى ئه‌مریکا هه‌م سه‌باره‌ت به گه‌لى عێراق ،به گوێره‌ى دوا راپرسیش
که ( )CBSکردویه‌تى نزیکه‌ى ()%67 ى میلله‌تى ئه‌مریکا دژى شه‌ڕه‌که‌ى عێراق ب���وون ،ده‌ڵ��ێ��ن شه‌ڕێکى ب��ێ ه��وده ب��وو بێ ئه‌نجام بوو ،ئۆباماش خۆى له بنه‌مادا دژى شه‌ڕه‌که بووه و پشتگیرى نه‌کردوه ،لهبهرئهوه ئێستا ئه‌وانیش وه‌کو ئیداره‌یه‌ک ده‌یانه‌وێ ده‌رچ��ن ،به‌ڵێنیان به میلله‌تى خۆیانداوه، گه‌لى عێراقیش به هه‌مان شێوه زۆرب �ه‌ى زۆرى له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دان ئه‌مریکا ده‌ربچێت. چه‌تر :دۆخ��ى عێراق و هێزه سیاسییه‌کان دواى کشانه‌وه‌ى ئه‌مریکا چۆن ده‌بێت؟ ـ لێپرسراوێتى ده‌که‌وێته سه‌ر هێزه سیاسیی ه عێراقییه‌کان و پێکهاته‌کانى عێراق ک ه بتوانن به یه‌که‌وه کار بکه‌ن و کێشه‌کانیان چاره‌سه‌ر بکه‌ن و پشت نه‌به‌ستن به بێگانه، به‌م ده‌وڵه‌ت و به‌و ده‌وڵه‌ت ،ئه‌گه‌ر یه‌ک بن نه‌هێڵن ده‌وڵه‌تانى دهرهوه ئێران و تورکیایه، ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ى ناوچه‌که ده‌ست بخه‌نه ناو ک��اروب��ارى ع��ێ��راق �هوه .پ�هی��وه‌ن��دى ع��ێ��راق و ئه‌مریکاش ب���ه‌رده‌وام ده‌بێت ،ب�ه‌اڵم به پێى رێکه‌وتنێکى تر که پێى ده‌ڵێن رێکه‌وتنى چوارچێوه ،ئه‌و رێکه‌وتنه هه‌موو جۆره‌کانى ک��ل��ت��ورى و ک��ۆم �ه‌اڵی �ه‌ت��ى و س��ی��اس��ى و دیبلۆماسى و الیهنى ترى تیایه ،به‌و پێی ه په‌یوه‌ندیه‌کان له نێوان ئه‌و دوو واڵته به‌رده‌وام ده‌ب����ن ،ل���ه‌م دوای��ی �ه ک �ه م��ال��ک��ى چ���وه بۆ ئه‌مریکا رێکه‌وتنیان کردوه ئه‌و په‌یوه‌ندیان ه به‌رده‌وام بێت. چه‌تر :کێ به‌رپرسه له رووداوه‌ک��ان��ى ئه‌م دوای���ه‌ى بادینان و سوتاندنى باره‌گاکانى یه‌کگرتوو ،رۆڵ��ى حکومه‌ت ده‌ب��ێ چۆن بێت؟ ـ ئ �هو ناکۆکیانه‌ى ک�ه ل�ه زاخ��ۆ ده‌ستى
دیدار ساڵی دووه‌م ژماره 85 دووشه‌ممه 2711/9/28 - 2011/12/19
5
پێکرد ب �ه س��وت��ان��دن��ى ه�ه‌ن��دێ��ک ئوتێل و شوێنى گه‌شتوگوزارى و هه‌ندێ دوک��ان که مه‌شروبات ده‌ف��رۆش��ن شتێکى خراپ ب���وو ،ئ���هوه ده‌س��ت��درێ��ژی �ه ب��ۆ س���ه‌ر مافى م����رۆڤ ،ده‌س��ت��درێ��ژی��ی �ه ب��ۆ س���ه‌ر ی��اس��ا، ئه‌گه‌ر ئێمه ئه‌و شوێنانه به باش نه‌زانین ده‌ت��وان��ی��ن داوا بکه‌ین ،ب��ۆ ئ���ه‌وه‌ى ب�ه پێى قانون بکرێنه‌وه ی��ان دابخرێن ،جگه لهوه سوتاندنى باره‌گاکانى یه‌کگرتوى ئیسالمى ئه‌ویش حزبێکه به ره‌سمى ک��ار ده‌ک��ات و به پێى یاسا کار ده‌ک��ات ،شتێکى خراپ بوو ،ئێمه ئهوه شه‌رمه‌زار ده‌که‌ین سوتاندنى باره‌گا و شوێنه گه‌شتوگوزاریه‌کان ،ده‌ڵێن لێکۆڵینه‌وه‌یه‌ک ک���راوه ،لێکۆڵینه‌وه‌ک ه پێرێ بیستم ئه‌نجامه‌که‌ى دراوه به سه‌رۆکى ه �ه‌رێ��م ،ئ�هب��ێ ئ �هو ک �ه‌س �ه‌ى ک �ه تاوانبار بێ له‌و شتانه سزا بدرێت ،بۆ ئ�ه‌وه‌ى ئهوه دووب��اره نه‌بێته‌وه ،ئهوه کارێکى خراپ بوو له رووى کۆمه‌اڵیه‌تیه‌وه له روى سیاسییهوه له روى ره‌فتار له‌گه‌ڵ مه‌سیحى و ئێزدى و ئه‌وانه‌ى که که‌مایه‌تى ئایینین ،شتێکى زۆر خراپه بۆ کوردستان ،ئه‌و روداوان��ه‌ى زاخۆ ده‌ریخست که لێپرسراوانى ئه‌و ناوچه‌ی ه سه‌رکه‌وتو نین ،الوازن ،هه‌ندێکیان گه‌نده‌ڵن، هه‌ندێکیان باش نین ،نه‌یانتوانى که نه‌هێڵن ئه‌و روداوانه روبدات ،که روشیدا نه‌یانتوانى ده‌ستى ب�ه‌س�ه‌ردا بگرن ،لهبهرئهوه ئ�ه‌وه‌ش ده‌بێ لێکۆڵینه‌وه‌ى تیا بکرێت ،به تایبه‌تى براده‌رانى پارتی ،چونکه پارتى له‌و ناوچه‌یه ده‌س�ه‌اڵت��داره ،من ئه‌م بۆچونانه‌ى خۆم به به‌رپرسانیش وتوه.
روداوه‌کانى زاخۆ ده‌ریخست به‌رپرسانى ئه‌و ناوچه‌یه الوازن پارتى ده‌بێت لێکۆڵینه‌وه بکات ،چونکه له‌وێ ده‌سه‌اڵتداره
«دواى کشانه‌وه‌ى هێزه‌کانى ئه‌مریکا دۆخه‌ک ه باشتر ده‌بێت»
به‌رپرسێکى عه‌ره‌ب :با کێشه‌کانی خۆمان به ده‌ستی خۆمان چاره‌سه‌ر بکه‌ین ،تا که‌ی له چاوه‌ڕوانی ئه‌مریکادا بین؟! سازدانى سه‌اڵحه‌دین ساڵه‌یی محه‌مه‌د خزر غه‌رب ،ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی پارێزگای که‌رکوک له گروپی عه‌ره‌بی له‌م چاوپێکه‌وتنه‌ى (چه‌تر)دا باس لهوه ده‌کات ره‌وشى سیاسى که‌رکوک ناجێگیره به‌هۆى ملمالنێى الیهنه سیاسییه‌کانه‌وه ،بۆچونیشى وای �ه :دواى کشانه‌وه‌ى هێزه‌کانى ئه‌مریکا بارودۆخه‌که به‌ره‌و باشتر ده‌ڕوات... چه‌تر :ره‌وشی سیاسی ئه‌مڕۆی که‌رکوک چۆن ده‌بینن؟ ـ ره‌وش����ی س��ی��اس��ی ئ �ه‌م��ڕۆی ک �ه‌رک��وک ناجێگیره ،ب �ه‌ه��ۆی ملمالنێی ده‌س �ه‌اڵت��ی الیه‌نه‌کان بۆ سه‌ر دوا رۆژی که‌رکوک، به رای من ئه‌گه‌ر رێکه‌وتنێک له نێوان پێکهاته‌کانی که‌رکوک دروست بێت ،ئه‌وا بێگومان ئ�هو ملمالنێ سیاسییه کۆتایی دێ���ت ،ه��اوک��ات خ��راپ��ی ب���اری ئاسایشى ک���اری���گ���ه‌ری ل���ه‌س���ه‌ر ره‌وش���ه‌ک���ه دروس���ت کردووه ،پێویسته هه‌موو پارت و الیه‌نه‌کان دوورک �ه‌ون �هوه له ده‌مارگیری و راگه‌یاندن و ل��ێ��دوان��ی م�ه‌ت��رس��ی��دار دژ ب �ه ی �ه‌ک که خزمه‌تی که‌رکوکییه‌کان ناکات ،به‌ڵکو دهبێته فاکته‌رێک بۆ دروست بوونی پشێوی و نا ئارامی نێوان پێکهاته‌کان و شه‌قامی که‌رکوک ،ئه‌و دۆخه هه‌موان دهگرێتهوه. ئاشکرایه هێزه‌کانی ئه‌مریکا له سه‌روبه‌ندی ک��ش��ان��ه‌وه‌دان ،ب��ا کێشه‌کانی خ��ۆم��ان به ده‌ستی خۆمان چاره‌سه‌ر بکه‌ین ،تا که‌ی بۆ چاره‌سه‌ری له چاوه‌ڕوانی ئه‌مریکادا بین، به‌رپرسیارێتی ده‌که‌وێته ئه‌ستۆی هه‌موان پێویسته پێکهوه له بڕیاردان هاوکاربین به هه‌ستێکی نیشتمانی. چه‌تر :بۆچى باری ئاسایشى که‌رکوک نا ئارامی زیاتر به خۆیه‌وه ده‌بینێت؟ ـ ره‌وشی ئاسایشى تێکڕای عێراق خراپ و نائارامه ،که‌رکوکیش به هه‌مان شێوه به‌هۆی ناجێگیری ره‌وشی سیاسی که په‌یوه‌سته به باری ئاسایشى .خاڵێکیتر ده‌زگای ئاسایشى
که‌رکوک که‌موکورتی زۆری تێدایه ،له که‌رکوک ئه‌و ده‌زگایه دروست بوو له‌سه‌ر بنه‌مای تایفی و حزبی و ن�ه‌ت�ه‌وه‌ی��ی ،به پێچه‌وانه خ��اوه‌ن پیشه‌ی ئه‌منی له‌و بواره دوورخ��ران �هوه به که‌سانی حزبی شوێنیانی پ��ڕک��رای�هوه ،ئه‌مه‌ش بێگومان کاریگه‌ری له‌سه‌ر ره‌وشی ئه‌منی که‌رکوک ده‌بێت. چه‌تر :بۆ به مه‌ده‌نی کردنی فڕۆکه‌خانه‌ی ک �ه‌رک��وک وه‌ک الی �ه‌ن��ی ع �ه‌ره‌ب��ی رات��ان چییه؟ ـ به رای من هه‌رکه‌س و الیه‌نێک دژایه‌تی به مه‌ده‌نی کردنی فڕۆکه‌خانه‌ی که‌رکوک بکات ،ئهوه دژایه‌تی هه‌موو پێکهاته‌کانی ک����ه‌رک����وک ده‌ک�������ات ،ک��ێ��ش��هی��ه‌ک له فڕۆکه‌خانه‌ی هاته ئ���اراوه ئ�ه‌وی��ش پێشتر ب�ه‌ش��ێ��ک��ی ئ���هو ب��ن��ک�هی�ه ب���ه‌ده‌س���ت ه��ێ��زی ئه‌مریکیه‌کانه‌وه بوو ،به‌شێکیتری په‌یوه‌ندی
ل�ه‌وێ��دا ه�هب��وو پێویست ب��وو ئ �هو که‌لوپه‌له راده‌ستی وه‌زاره‌ت��ی به‌رگری عێراق بکرای ه که ته‌نها الیه‌نێکه په‌یوه‌ندیداره به‌و مه‌سه‌له‌یه و هه‌قی کڕینی هه‌بێت ،ئه‌مریکیه‌کان له‌و الیه‌نه‌وه جواڵنه‌وه و کێشه و ئاڵۆزیی دروست بوو. چه‌تر :هاواڵتیان له کشانه‌وه‌ی هێزه‌کانی ئه‌مریکا مه‌ترسی ره‌وشه‌که ده‌بینن؟ ـ مه‌سه‌له‌ی کشانه‌وه‌ی هێزه‌کانی ئه‌مریکا کۆتایی پێهاتووه ،بۆ مه‌ترسی ئایا هێزه ئ�ه‌م��ن��ی��ی�ه‌ک��ان��ی ع��ێ��راق و ک���ه‌رک���وک له توانایان نییه ئه‌من و ئاسایش بپارێزن ،من ده‌ڵێم ئه‌گه‌ر سیاسییه‌کان له نێوان خۆیان رێکه‌ون بزانن شه‌قام چی ده‌وێت؟ ئه‌وا کێشه نییه ،مه‌ترسی ئێستای شه‌قامی عێراقی له ده‌ستێوه‌ردانی ده‌ره‌کییه ،ئه‌و مه‌سه‌له‌یه حکومه‌تی ع��ێ��راق ل �هو ب���واره پ�هی��وه‌ن��دی��دار
تایبه‌تی که‌رکوک چاره‌سه‌ر ده‌بن. چه‌تر :له که‌رکوک رۆڵی ئاسایش چۆن ده‌بینن؟ ـ هێزی ئاسایش په‌یوه‌ندیداره به حکومه‌تی ه �ه‌رێ��م ،ل �ه ده‌س��ت��ور دان��پ��ێ��ن��راوه ل��هو ب��واره رێکه‌وتنێک له‌گه‌ل لیستی برایه‌تی نێو ئه‌نجومه‌نی که‌رکوک ههیه ،ئێمه له‌گه‌ڵ ده‌زگ��ای ئه‌منی که‌رکوکین له پۆلیس و
دروست ده‌کات. چه‌تر :بۆ ناڕه‌زایه‌تی عه‌ره‌بی ههیه دژى گه‌ڕانه‌وه‌ی زه‌وی و زاری کشتوکاڵی بۆ خاوه‌نه ره‌سه‌نه‌کانیان؟ ـ هه‌ر که‌س و الیه‌نێک ئه‌گه‌ر موڵک و زه‌ویوزاری داگیرکرابێ ده‌بێ ماف بۆ خاوه‌نه ره‌سه‌نه‌که‌ی بگه‌ڕێته‌وه ،به‌اڵم به مه‌رجێک ئه‌و هاواڵتیه قه‌ره‌بوو بکرێته‌وه ،کاتی خۆی
و پێشتریش له‌گه‌ڵ سه‌رۆکی ئه‌نجومه‌نی پ��ارێ��زگ��ای ک���ه‌رک���وک ک���اک (رزگ����ار عه‌لی) به‌ڵی گه‌ڕانه‌وه‌ی زه‌وی بۆ خاوه‌نه ره‌سه‌نه‌که‌ی ره‌وایه به چاره‌سه‌ری نه‌ک به هێز. چه‌تر :بۆ درووست بونی هه‌رێمی سه‌ربه‌خۆ سه‌رنج و تێبینیتان چییه؟ ـ له‌م سه‌رده‌مه‌ی ئێستا وروژاندنی بابه‌تی
محه‌مه‌د خزرغه‌رب :ده‌مارگیری راگه‌یاندن و لێدوانی مه‌ترسیدارى دژ به یه‌ک خزمه‌تی که‌رکوکییه‌کان ناکات به‌هێزی ئاسمانی ع��ێ��راق و به‌شێکیتری مه‌ده‌نی بوو ،پێویست بوو که ئه‌مریکییه‌کان رۆی��ش��ت��ن ل���ه‌الی���ه‌ن ه��ێ��زه ئ�ه‌م��ن��ی��ی�ه‌ک��ان��ی ن��اوه‌ن��د ئ �هو بنکه ئاسمانییه بپارێزرایه تا حکومه‌تی که‌رکوک له‌گه‌ڵ حکومه‌تی ناوه‌ند ده‌گه‌یشتنه رێکه‌وتنێک بۆ مه‌ده‌نی کردنی ،ئه‌و فڕۆکه‌خانه‌یه خزمه‌ت به هه‌موو دانیشتوانی که‌رکوک ده‌کات بێ جیاوازی، په‌یوه‌ندی به هیچ الیه‌ن و حزبێکه‌وه نییه، ئه‌و فڕۆکه‌خانه‌یه خزمه‌ت پێشکه‌ش ده‌کات ل�ه ب���واری وه‌ب�هره��ێ��ن��ان و گ�ه‌ش��ت��وگ��وزار و پیشه‌سازی و کشتوکاڵ و بازرگانی ،ئه‌و فڕۆکه‌خانه‌یه ه��اوش��ێ��وه‌ی فڕۆکه‌خانه‌ی سلێمانی و هه‌ولێر گرنگی خۆی ده‌بێ. چه‌تر :ئایا ئه‌مریکا سیاسه‌تی دووفاقی په‌یڕه‌و ناکات؟ ـ هێزه ئه‌مریکیه‌کان که‌لوپه‌لی سه‌ربازییان
ده‌ک��ات که چۆن مامهڵه ده‌ک��ات ،به رای من ب��ارودۆخ ب �ه‌ره‌و باشی ده‌ڕوات ل�ه‌دوای کشانه‌وه‌ی هێزه‌کانی ئه‌مریکا. چه‌تر :بۆ پرۆژه‌که‌ی مام جه‌الل راتان چییه؟ ـ ئه‌و پرۆژه‌ییه ده‌بوایه دوای جێگیربوونی ب��ارودۆخ��ی عێراق پیشکه‌ش بکرایه باشتر ب��وو ئ��هو پ��رۆژه‌ی��ی �ه ل��ه‌م ک��ات �ه‌دا ن�هب��وای�ه، چونکه کێشه دروست ده‌کات ،ئێمه ئه‌مڕۆ پێویستیمان به دیالۆگی هێمنانه‌ی سیاسی ه�هی�ه ب �ه گه‌یشتن ب��ۆ ه �ه‌رک��ارێ��ک که رووب �ه‌ڕووم��ان ده‌بێته‌وه ،دوات��ر به رێکه‌وتن ده‌توانرێ بگه‌ینه چاره‌سه‌ری گونجاو بۆ هه‌ر کێشه‌یه‌ک ،بۆ ئه‌م پرۆژه‌ییه پێش هه‌شت ساڵی راب��ردوو چاره‌سه‌ر نه‌بوو ،بۆ له دواى هه‌شت ساڵ ده‌رده‌که‌وێت و داوای جێبه‌جێ کردنی ده‌ک��رێ ،به رای من ئه‌و پرۆژه‌ییه دوابخرێ تا هه‌موو کێشه‌کانی عێراق به
سوپا و ئهمانه پێویسترن له بوونی ئاسایش، هێزی ئاسایش پێکهاته‌ی ته‌نها له نه‌ته‌وه‌ی ک��ورده ،بۆیه پێکهاته‌ی وا له که‌رکوک ناڕه‌زایه‌تی الیه‌نه‌کانی تری لێده‌که‌وێته‌وه، له‌به‌رئه‌وه‌ی له که‌رکوک ملمالنیی سیاسی له‌سه‌ر ئاینده و دوارۆژی که‌رکوک ههیه، ئهمه بوه‌ته گومان ئاسایش په‌یوه‌ندیداره به هه‌رێمی کوردستان ،مه‌سه‌له‌ی که‌رکوکیش هێشتا یه‌کالنه‌بۆته‌وه ،مه‌سه‌له‌ی وا کێشه
ده‌وڵه‌ت ئه‌و زه‌وییه‌ی داوه‌تێ بۆ چاره‌سه‌ری ک��ێ��ش �ه‌ک �ه ئ��ێ��م�ه ن��ام��ان �ه‌وێ��ت ک��ێ��ش�ه‌ک��ان زیاتر قووڵببنه‌وه ،جارێتر بگه‌رێینه‌وه بۆ چ��وار گ��ۆش�هی ی�ه‌ک�ه‌م ،زه‌وی ڵ �هو کهسه وه‌رگیرێت و دووباره بدرێته که‌سێکیتر کێشه سه‌رهه‌ڵبدات ،ئێمه ده‌مانه‌وێت بگه‌ینه ئه‌نجام به چاره‌سه‌ری ته‌وافوقی ،ئێمه رێکه‌وتین ل �ه‌گ �هڵ الی �ه‌ن��ی ف �ه‌رم��ان��گ �هی کێشه‌ی موڵکداری و الیه‌نی نهتهوه یه‌کگرتووه‌کان
هه‌رێمی سه‌ربه‌خۆ خزمه‌ت به پرسی عێراق ناکات ،ئێمه پێویستیمان به هاوده‌نگی و یه‌کبوون ههیه بۆ دوورکه‌وتن له کێشه‌کان، ب���ه رای م���ن زی���ات���ر ک���ردن���ی ده‌س���ه‌اڵت���ی پارێزگاکان باشتر ده‌بینم ،ئ �هوه باشترین چ��اره‌س�هره بۆ کێشه‌کان له دروس��ت بوونی هه‌رێم و فیدراڵیه‌ت ،هه‌رکاتێک بارودۆخی واڵت جێگیر ب��وو دوات���ر ه �ه‌ر رووداوێ���ک قسه‌ی خۆی ده‌بێت.
ده‌میرباش :پرسی کورد ( )80ساڵ ه له به‌رامبه‌ر سیاسه‌تی قڕکردن و نکۆڵی بووندایه سه‌الحه‌دین ساڵه‌یی
عه‌بدواڵ ده‌میرباش ،سه‌رۆکى پێشوى شاره‌وانی ناوچه‌ی سوری ئامه‌د، له‌مدیداره‌دا ،ئاماژه به‌رپرسی کورد له باکوری کوردستان ده‌کات که ( )80ساڵه له به‌رامبه‌ر سیاسه‌تی نکۆڵیدایه ،له‌وه‌ش ده‌دوێت که ئێستا شاره‌وانی ئامه‌د له هه‌وڵی پێشخستنی زمانی کوردیدایه.
چه‌تر :پرسی کورد له‌باکور له چ ئاستێکدایه؟ پێشه‌کی ده‌ڵێم پرسی کورد هێشتا چارهسهرنهبووه ،پرسی کورد ( )80ساڵه له به‌رامبه‌ر قڕکردن و نکۆڵی بووندایه ،هێشتا ده‌وڵه‌تی ت���ورک ئ��ۆپ �ه‌راس��ی��ۆن و له‌شکرکێشی به چاره‌سه‌ر ده‌بینێت ،هێشتا پ���ه‌روه‌رده‌ی زمان و ناسنامه‌ی کوردی قبووڵ ناکرێت ،هێزی سیاسه‌تی کوردی نایه‌ته ناساندن ،بۆیه پرسی کورد له ئاستێکی نزمدایه. چه‌تر :دیموکراسیه‌ت و کرانه‌وه‌ی تورکیا تا چه‌ند له خزمه‌تی ناسنامه و پرسی کوردا ده‌بینیت؟ له ده‌ستوری نوێی تورکیا پێویسته ناسنامهیکوردی پێشه‌کی قبووڵ بکرێت ،چونکه له تورکیا یه‌ک ناسنامه ههیه ،ئه‌ویش زمانى تورک و کلتورى تورکییه ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا تورکیا چه‌ندین زمان و کلتوری تری تێدایه، یه‌ک له‌و ناسنامانه زمانی کوردییه ،ئێمه ده‌ڵێن ئه‌گه‌ر زمان و ناسنامه‌ی کوردی قبوڵ بکرێت بۆ واڵتی تورکیاش باشتره. چه‌تر :بۆچى تاکی کورد له ئامه‌د که‌متر به‌کوردی گفتوگۆ ده‌که‌ن؟ ل �ه‌س �ه‌ر قسه‌کردن نزیکه‌ی ل�ه ()%70یخهڵکی ئامه‌د به‌تورکی قسه‌ده‌که‌ن ،هۆکاری
7
کوردستان ،له دی��واری زاراوه‌دا ستاندری بێت ،کوردی باکور و باشور له گفتوگۆدا زه‌حمه‌ت نه‌بینن. چ��ه‌ت��ر :ب��اس��ی دواخ��س��ت��ن��ی ک��ۆن��ف��ران��س��ی نه‌ته‌وه‌یی له لێدوانی سه‌رۆکی هه‌رێم بیسترا،
«رێژه‌ی ئه‌وکه‌سانه‌ی ناوی دوکانی خۆیان به‌کوردی نووسیه‌وه گه‌یشتوونه‌ته (»)%60
n
ده‌میرباش فۆتۆ /سه‌الحه‌دین
له دوو خاڵ ده‌بینم ،یه‌ک توانه‌وه‌ی کلتوری تورکییه واته (توانه‌وه‌ی نه‌ژادی تورکی)، دووه‌م خۆپشافتنی ئێمه‌یه ،م��اوه‌ی ()100 ساڵه توانه‌وه‌ی کلتوری تورکی به‌سه‌رماندا زاڵ �ه ،خۆ ده‌رکه‌وتنی ئێمه‌ش پێشکه‌وتنی له بواری زماندا که‌مه ،م��اوه‌ی( )15ساڵه پێشکه‌وتنی ب��واری زمانه‌وانی زۆر باشه، به‌ڵێ تاکی ک��وردی پێشتر قسه‌کردنی به ک��وردی ک�ه‌م ب��وو ،ئێستا ه �ه‌وڵ ده‌دات بۆ تێگه‌یشتن و ئه‌ڤ هێدی هێدی له دیواری
رۆژانه‌دا کوردایه‌تی پێشکه‌وتنی زۆربێت. چه‌تر :پ��رۆژه‌ت��ان بۆ گه‌شه‌کردنی زمانی کوردی ئاماده نهکردووه؟ به‌تایبه‌ت بۆ کاری زمان ئێمه هه‌وڵی زیاده‌مان ه�هی�ه ،ش��اره‌وان��ی ل�ه ه�ه‌وڵ��ی گه‌شه‌کردنی زماندایه ،یه‌که‌م بۆ زمان په‌رتوکمان چاپ کردووه وه‌ک فابل و ستران وه‌ک په‌رتوکی شه‌مامۆکی مندااڵن به پێنج زمان مانگی جارێک چ��اپ ده‌ک��رێ��ن ،دوات��ر لیستۆکی زارۆک ب��ۆ زم���ان زۆر گ��رن��گ�ه ،کاتێک
ـــــوژى و خه‌باتێکى یه‌کگرتوودا
ــــــــــرین رێژه‌ی خۆکوشتنی ههیه نه‌ماوه ،هه‌ر ئه‌و ژیانه‌ى که له‌به‌شى ه�هره گرنگدا پێویستى به سه‌رچاوه‌ى ئابوورى و دارایی ههیه ،کاره‌ساتى ئه‌و پرسه ل�ه‌وه‌دای�ه که ئێران به‌شێوه‌یه‌کى سیستماتیک پ �ه‌ن��اى ب��ۆ سه‌رکوتی ئابوورى کورد له پارچه‌ى ژێر ده‌سه‌اڵتى خ��ۆى ب���ردووه ،تا ئێستاش له روانینى تاران بۆ ئیالم و هه‌موو ناوچه‌کانى ترى ک��وردى روانینێکى ئه‌منى و سیاسییه
ساڵی دووه‌م ژماره 85 دووشه 2711/9/282010/11/8 ممه‌ممه- 2011/12/19 دووشه
ل �هو ب���واره گرنگی خ��ۆی ه�هی�ه ،لهبهرئهوه ئێمه گرنگی زۆر ده‌ده‌ی��ن به چیرۆک ،ئه‌م پ��رۆژه‌ی�هی ئێمه ئێستا له ئامه‌د ،ئه‌نقه‌ره، ئیسته‌مبوڵ ،ب��ورس �ه و گ�ه‌ڤ��ر و س��ێ��رت و جوله‌مێرک ههیه ،مامۆستا میدیا ماڵی خۆی کردۆته قوتابخانه ( )27که‌س فێری
سازدانی
کوردستانی
و هه‌موو کار و سیاسه‌تى حکومه‌ت له خزمه‌ت ستراتیژیه‌کدایه که هه‌مان س �ه‌رک��وت��ک��ردن��ى ک�����ورده ب���ه ه �ه‌م��وو شێوه‌یه‌ک. ه����اوار ب���ازی���ان ،ئ���ه‌وه‌ش���ى ب �ه(چ �ه‌ت��ر) راگ�هی��ان��د :بێکارى ،گ��ران��ى ،نه‌بوونى متمانه به ب��ازاڕى ک��ار و کێشه‌کانى دیکه‌ى په‌یوه‌ست به‌وانه له پارێزگاى ئیالم جۆرێک له بێ متمانه‌یی بۆ
تاک و کۆمه‌ڵگه درووست کردووه و له ئه‌نجامى ب�ه‌رده‌وام��ی ئه‌و کۆمه‌ڵه دی��ارده‌ی �ه ،ئاستى بێ هیوایی به‌ژیان و داه��ات��وو زی���ادى ک����ردووه ک �ه هۆى سه‌ره‌کى وازهێنانه له ژیان ،که هه‌مان خۆکوشتنه و ئ �هوه ب�ه ئ��ام��ارى وردى قوربانیان ده‌بینن. ب�ه‌ش��ێ��ک��ى ت���ر ل���ه ش����اره‌زای����ان ج�ه‌خ��ت له‌وه‌شده‌که‌نه‌وه جه‌نگ و ته‌ندروستى و
هـــه‌واڵــی کوردستانی ()ÎHDخۆپیشاندان بۆ مافى مرۆڤ ده‌کات
ل ه شرناخ ده هه‌زار که‌س وتیان «لێره‌ین»
لقى مافى مرۆڤى ئیسته‌مبو ڵ ( ،)ÎHDبه‌بۆنه‌ى ێ هه‌تا کۆاڵنى ههفته مافى مرۆڤ له گۆڕپانى تونه‌ل‌ه ئیستیقالل خۆپیشاندانێکیان ئه‌نجامجدا ،به‌ڕێوه‌به‌رى ( )ÎHDئیسته‌مبوڵ ،م���ه‌ڕاڵ چ��ڵ��در ،ئ��ام��اژه‌ى بۆ ئه‌وه‌کرد که ساڵى ( )2011بۆ کوردان کوشتن و گرتن، و زیندانى کردن بووه و هه‌روه‌ها وتى :که له‌م ساڵدا ( )6800که‌س ده‌ست به‌سه‌ر کراون و ( )3800که‌س لهوانه خراونه‌ت‌ه زیندان. لقى ( )ÎHDکۆمه‌ڵه‌ى مافى مرۆڤى ئیسته‌مبوڵ، له خۆپیشاندانه‌که‌دا به دروشمى «ئێمه ناخوازین ئیفاده بده‌ین ،به‌ڵکو ئێمه ده‌خوازین خۆمانئیفاد‌ه بکه‌ین» هه‌تا کۆاڵنى ئیستیقالل و گۆڕۆپانى گاالتاسه‌راى رێیان پێوا. چڵدار ،جه‌ختیشیکرده‌وه :که خه‌ڵکى کوردستان له‌ساڵى ()2011دا ( )330که‌س له پێکدادانه‌کاندا کوژراون، ( )19که‌س به‌شێوه‌ى بکه‌رنادیار کوژراون ،هه‌تا مانگى ( )11ئه‌مساڵ ( )812که‌س رووب �ه‌ڕووى ئه‌شکه‌نجه‌ى دژ‌ه م��رۆڤ��ان �ه ب���وون���ه‌ت���هوه )6( ،ک���ه‌س ل�ه‌چ��االک��ى خۆپیشاندانه‌کاندا ک��وژراون ،هه‌وه‌ها ( )271که‌سیش بریندار بوون )6800( ،که‌س ده‌ستبه‌سه‌ر کراون و له‌وان ( )3800که‌سیان راپێچى گرتوخان‌ه کراون.
سه‌الحه‌دین ده‌میرتاش ،هاوسه‌رۆکى گشتى ()BDP له خۆپیشاندانه‌که‌ى شرناخدا که ده ه �ه‌زار که‌س به‌شدار بوون وتی ( )%95ئیراده‌ی گه‌لی شرناخ له گرتووخانه‌دایه .ئاماژه‌ى بۆ ئ�هوه کرد که ناتوانن به گرتن ،تێکۆشانى گه‌لى کۆتایى پێی بێنن و وتى« :ئیدى تۆ هێزى ئه‌وه‌ت نییه تێکۆشانى ئێمه راوه‌ستێنیت ،گه‌لى کورد ده‌یه‌وێت له کوردستان به ئازادى بژى». سه‌الحه‌دین ده‌میرتاش ،هاوسه‌رۆکى گشتى (،)BDP وتیشى« :م��ن ل��ێ��ره‌م ،ل�ه ئ��ی��راده‌ى خ��ۆم خ��اوه‌ن��دارى ده‌که‌م» ،له شرناخ له پێش ده‌هه‌زار که‌س ئاماژه‌ى بۆ ئه‌وه‌کرد ئه‌م ئۆپه‌راسیۆنان‌ه له دژى سیاسه‌تمه‌دارانى کورد که پێک دێت شه‌ڕێکى ده‌رونیی‌ه و به ئامانجى تێکشاندنى گه‌لى ئێمه‌یه .ئ�ه‌وه‌ش��ى خسته‌روو که ده‌یانه‌وێت به‌و هێرشان‌ه داخوازى و ئیراده‌ى گه‌ل خراپ بکه‌ن ،به‌اڵم گه‌ل که ( )30ساڵه له به‌رانبه‌ر هێرش و زوڵم و زۆردارى تێکۆشاو‌ه و به‌رخودانى کردووه به‌وانه‌ى که‌روو ده‌ده‌ن تێک ناچێت .ده‌میرتاش ،ئاماژه‌ى بۆ ئه‌وشکرد ئه‌وان هاتوونه‌ت‌ه لوتکه‌ى چاره‌سه‌رى.
منداڵ به لیستۆکی ک��وردی بلیزن زمان فێربوون زیاتر ده‌بێت ،بۆیه ئێمه لیستۆکی به زمانی کوردی چاپکرد ،پرۆژه‌یه‌کمان تر ئهوهیه ( )365چیرۆک ههیه ،له ناو خێزان هه‌موو شه‌وێک کاتژمێرێک چیرۆکێک ب��ۆ م��ن��دااڵن ب��خ��وێ��ن��درێ��ت�هوه ،ب�ه‌م�ه منداڵ تێکه‌اڵوی په‌یوه‌ندی خێزانی زیاتر ده‌بێ ،به‌و شێوازه فیکر و رام��ان و هه‌م واڵت ئازادی زی��ات��ر ده‌ب���ێ ،ل �ه ه �ه‌م��ان ک��ات ناسنامه و دیرۆک و زمانی خۆی فێرده‌بێ ،چیرۆک
خوێندن و پ �ه‌روه‌رده ده‌ک��ات ،ئێستاش ماڵی پ�ه‌روه‌رده‌م��ان ههیه ( )407خوێندکار له‌خۆ ده‌گرێت به زمانی کوردی فێرده‌بن ،شتێکی ترمان ئاماده‌کردوو‌ه ماوه‌ی سێ مانگه بۆ ئه‌و زارۆکانه‌ی ناچنه خوێندن ته‌مه‌نیان له نێوان سێ بۆ شه‌ش ساڵدایه قوتابخانه‌مان به زمانى کوردی کردووه‌ته‌وه که تیایدا بخوێنن. چه‌تر :ئایا هاواڵتیانى باکور تا چه‌ند به ده‌نگ پرۆژه‌که‌تانه‌وه دێن؟ گه‌لی کورد زۆر په‌یوه‌ندی پیشان ده‌دات ،به‌گرنگی ده‌ڕوانێته کاره‌کانی ئێمه ،ئێستا ماڵ به ماڵ ده‌گه‌ڕێیین په‌روه‌رده پاقژی ده‌که‌ین، پ���ه‌ره‌وه‌رده به ک��وردی پاقژی ده‌ک�هی��ن ،له‌و بواره په‌یوه‌ندی دروست ده‌بێت و تا راده‌یه‌ک ناوی دوکانی خۆیان به کوردی ده‌نێن ،هێدی هێدی گۆڕانکاری دروس��ت ده‌بێت ،ئێستا رێژه‌ی ئه‌وکه‌سانه‌ی ناوی دوکانی خۆیان به‌کوردی نووسیه‌وه گه‌یشتوونه‌ته (،)%60 پێویسته له ئامه‌د په‌یمانگای لێکۆڵینه‌وه‌ی زم���ان بێته پ��ێ��ش��ک�ه‌وت��ن ب��ۆ چ���وار به‌شی
له‌و باره‌وه چی ده‌ڵین؟ له راگه‌یاندنی تورکیا هه‌واڵێک باڵوبووه‌وه،گوایه به‌رێز مه‌سعود بارزانی و مام جه‌الل ده‌ڵێن ئه‌و کۆنفرانسه ئه‌نجام نادرێت ،ئه‌و لێدوانه وانییه ،کۆنفرانس به‌تاڵ نه‌بووه ده‌کرێ که‌مێک دوابکه‌وێت ،زۆر که‌س و الیه‌ن و واڵتانی هه‌رێمی له هه‌وڵی ئه‌وه‌دان کۆنفراس ئه‌نجام نه‌درێت‌و له‌مپه‌ر له‌به‌رده‌می دروست بکرێت. چه‌تر :سیاسه‌تی بارزانی و تاڵه‌بانی سه‌باره‌ت به کۆنفرانس چۆن شرۆڤه ده‌کرێت؟ ک���ێ س���ه‌رۆک���ی ک��ۆن��ف��ران��س ب��ێ��ت الیئ��ێ��م�ه گ��رن��گ ن��ی��ی�ه ،ب����ه‌اڵم ب���ه‌رژه‌وه‌ن���دی گه‌لی ک��ورد و کوردستان پارێزراوبێت ،له دی��واری ئه‌و سیاسه‌ته بارزانی و تاڵه‌بانی ه��ی��وادرای��ن زی��ات��ر باشتربن ،ه��ی��واداری��ن بۆ پرسی کوردی باکور رۆڵی خۆیان بگێڕن، ئێمه زۆر به‌گرنگی ده‌ڕوان��ی��ن�ه سیاسه‌تی ه�����ه‌ردوو س�����ه‌رۆک و هه‌ڵیده‌سه‌نگێنین و به‌پێویستی ده‌زانین.
کۆمه‌اڵیه‌تى هۆکارى ترن بۆ دیارده‌ى ئیراده و توانایه بگه‌ن که له به‌رامبه‌ر جۆراوجۆره‌کان بووه ،که یه‌ک له‌وانیش دۆخ���ه دژوار و تاقه‌تپروکێنه‌کاندا رێژه‌ى به‌رچاوى خۆکوشتنه ،گه‌نده‌ڵى خۆکوژى له ئیالمدا. عارف نادری ،چاالکی مافى مرۆڤ ،راوه‌ستاوبن و چاره‌سه‌رى له نه‌هێشتنى ف���ره ره‌ه��ه‌ن��د ل �ه الی���ه‌ک و داخ����راوى کۆمه‌ڵگا له‌الیه‌کى دیکه‌وه ،خه‌مۆکى خ��ۆک��وش��ت��ن ب �ه رێ��گ��اچ��اره ن��ازان��ێ و خۆیاندا نه‌بینن. ئه‌وه‌شده‌خاته روو :هیچکه‌س ناتوانێت ن��ادرى وتیشى :یه‌کێک له نوێنه‌رانى نزمبوونى نرخى هیوا ب�ه‌ژی��ان له الى بڵێ ئ �هو رێچکه‌یه ک�ه ئ �هو که‌سانه ئه‌و ناوچه‌یه به‌ناوى ئاغاى قه‌نبرى باسى خه‌ڵکى ناوچه‌که و ،هه‌ژاری کلتور له له‌پێشیان گرتووه جۆرێک له میتۆدی کردوه ،سیاسه‌تى گه‌نده‌ڵى ده‌سه‌اڵت له پاڵ نه‌بوونى سه‌ره‌کیترین بژێوى ژیان به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌یه ،به‌ڵکو ده‌بێت به‌هه‌موو ب��وارى ئ��اب��وورى و به‌ڵێنى بێ بنه‌ماى که هه‌مووشى راسته‌وخۆ و ناڕاسته‌وخۆ شێوه‌یه‌ک هه‌وڵ بۆ که‌مکردنه‌وه‌ى ئه‌و ده‌وڵه‌تى ئیسالمى بۆ دابینکردنى کار گ���رێ���دراوه ب �ه ده‌س���ه‌اڵت���ى ح��اک��م �هوه، تراژیدیایه بدرێت و خه‌ڵکى ئێمه به‌و هۆکارى سه‌ره‌کى خه‌ساره کۆمه‌اڵیه‌تیه هۆکاری سه‌ره‌کی ئه‌م قه‌یرانه‌ن.
«روانینى تاران بۆ ئیالم و هه‌موو ناوچه‌کانى ترى کوردى روانینێکى ئه‌منى و سیاسییه و هه‌موو کار و سیاسه‌تى حکومه‌ت له خزمه‌ت ستراتیژیه‌کدایه که هه‌مان سه‌رکوتکردنى کورده به هه‌موو شێوه‌یه‌ک»
خوێندکارانى کورد له حه‌له‌ب «هێزمان له یه‌کگرتنماندایه» ئاماده‌کار سازان
ب ه ئاماده‌بوونی نوێنه‌ری کۆلێژ‌ه جیاوازه‌کان و لقه‌کانی زانکۆی حه‌له‌ب ،هه‌فته‌ى راب��ردوو بۆ یه‌که‌م جار خوێندکارانی کورد ل ه شاری حه‌له‌ب کۆنفرانسێکی تایبه‌تیان به‌ست ل�ه‌ژێ��ر ن��اوی (هێزمان ل ه یه‌کگرتنمانایه) و (پێکهوه به‌ره‌و کۆنفرانسێکی دامه‌زراوه‌یی) ده‌ستی پێکرد. کۆنفرانسه‌ک ه ب� ه س���رودی ن�ه‌ت�ه‌وه‌ی��ی ک��وردی ده‌ستی پێکرد ،پاشان دیوانی تایبه‌ت به ئیداره‌ی کۆنفرانس هه‌ڵبژێردرا و دانیشتنه‌کانی کۆنفرانس ده‌ستی پێکرد. سه‌رتا ئاماژه بۆ گرنگی کۆنفرانسه‌ک ه و ئه‌و ئه‌رکه‌ی ده‌که‌وێت ه سه‌ر خوێندکار له‌م قۆناغه‌دا و پێویستی پێکهێنانی رێخستنێکی نیشتمانی تایبه‌ت به خوێندکارانی کورد ،باس ل ه دۆخی خوێندکارانی کورد کرا له زانکۆکانی سوریا و ئه‌و دۆخ�ه خراپه‌ی له‌سه‌ر ک��ورد ده‌گوزه‌رێت و ئه‌و خوێندکاره کوردانه‌شی ک ه ل ه قۆناغی شۆڕشدا رۆڵیان نی ه له‌به‌ر نه‌بوونی رێکخستنی خوێندکاری به‌هێز ک ه نوێنه‌ری هێزێک بکات سوریایه‌کی فره‌یی و م�ه‌ده‌ن��ی و دیموکراتی به‌رهه‌م بهێنێت و کورد ب ه مافه‌کانی بگات. پ��اش��ان جه‌ختکرایه‌و‌ه ل�ه پێویستی ده‌رچ��وون��ی خوێندکار ل ه هه‌ندێک رێکخراوی خوێندکاری و دروس��ت��ک��ردن��ی رێ��ک��خ��راوێ��ک��ی س�ه‌رب�ه‌خ��ۆی
خوێندکاری دور ل ه ف��ک��ری س��ی��اس��ی و ل �ه‌س �ه‌ر بنه‌مایه‌کی دی������م������وک������رات������ی ک����� ه چ�����اره‌س�����ه‌ری ب���ن���چ���ی���ن���هی���ی ب��ۆ ک���ێ���ش���ه‌ک���ان���ی ئ���ه‌م پێکهاته‌ى کۆمه‌ڵگا بدۆزێته‌وه. ه �ه‌ف��ت �ه‌ى راب������ردوو، ل��ه‌ش��ارى ح �ه‌ل �هب-ى رۆژئ��اواى کوردستان خوێندکارنى زانکۆى ئه‌وشاره کۆنفرانسى خۆیان به‌ست. هه‌روه‌ها به‌پێی به‌رنامه‌ی کۆنفرانسه‌ک ه چه‌ند پرۆژه و پێشنیارێک خران ه روو بۆ پێکهێنانی دامه‌زراوه‌ک ه له‌ڕوی ناو و به‌رنامه و په‌یڕه‌وی ناوخۆ ،به‌پێی په‌یڕه‌وی ناوخۆ لیژنه‌کان دانران به‌پێی پێویستی رێکخراوه‌یی و به‌مجۆره :لیژنه‌ی پێشخستنی هونه‌ر و رۆشنبیری ،لیژنه‌ی مافی م���رۆڤ ،ل��ی��ژن�هی ه��ۆش��ی��اری ژن���ان ،لیژنه‌ی دارایی ،لیژنه‌ی په‌یوه‌ندیه‌کان ،لیژنه‌ی زمانی کوردی ،لیژنه‌ی راگه‌یاندن ،لیژنه‌ی چاالکی کۆمه‌اڵیه‌تی ،لیژنه‌ی ته‌ندروستی ،لیژنه‌ی ئاسایش و وه‌زش و خزمه‌تگوزاری خوێندکاران. خوێندکاران خۆیان کاندید کرد بۆ هه‌ڵبژاردنی که‌سانی تر ل ه هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی زانکۆی حه‌له‌ب و نزیکه‌ی ( )15ک�ه‌س هه‌ڵبژێردران له رێگه‌ی ده‌نگدانه‌و‌ه بۆ ئه‌نجومه‌نی زانکۆی
حه‌له‌ب. دواتر خوێندکارانی به‌شداربوو ل ه لێدوانێکیاندا ب��ۆ ئ��اژان��س��ی ه��ه‌واڵ��ی ف����ورات ئ��ام��اژه‌ی��ان ب ه ئومێدی خ��ۆی��ان ب�ه به‌ستنی ئ �هو کۆنفرانس ه کرد و خوێندکارێکی کۆلێژی پزیشکی وتی: کۆنفرانس هه‌نگاوێکی گرنگ ه ل ه رۆژئ���اواى کوردستان ،له راستیدا سه‌ره‌تا هه‌ستم ده‌ک��رد کۆنفرانسه‌که حزبیه ،به‌اڵم دڵخۆش بووم به‌وه‌ی دوره ل ه چوارچێوه‌ی حزبی و له پێناوی کێشه‌ی کورد و خوێندکاراندایه. شۆڕش سه‌یفه‌دین ،سه‌رۆکی دیوانی کۆنفرانس، وتی :پیرۆزبایی له گه‌لی کورد و خوێندکاران ل� ه گشت زان��ک��ۆک��ان ده‌ک���ه‌م ب�ه‌ه��ۆی به‌ستنی ئه‌م کۆنفرانسه و پێکهێنانی دامه‌زراوه‌یه‌ک بۆ خوێندکاری ک��ورد ،ک ه نمونه‌ی سه‌رکه‌وتن و هه‌نگاوێکی پیرۆزه ل ه دۆخه‌ی ئێستادا.
کوردستانی
هۆزان عه‌فرینى :گه‌ر کورد ل ه ریزی پێشه‌و ه بوای ه ( )20هه‌زار که‌س ده‌کوژرا
ساڵی دووه‌م ژماره 85 دووشه 2711/9/282010/11/8 ممه‌ممه- 2011/12/19 دووشه
6
سازدانی هه‌رێم کاوانى
هۆزان عه‌فرینى ،به‌رپرسى رێکخراوى که‌نه‌دى -کوردى بۆ مافه‌کانى مرۆڤ ،له‌م دیداره‌دا باس له گۆڕانکارییه‌کان و پێویستى یه‌کگرتنه‌وه‌ى کوردان ده‌کات له رۆژئاواى کوردستان و پێشوایه که له ئێستادا کورد به هه‌ستیارانه و عه‌قاڵنه نزیکى ئه‌م شۆڕشه ده‌بێته‌وه.
چه‌تر :خه‌بات له رۆژئاواى کوردستان له چ ئاستێکدایه؟ چ ئامانجێک ههیه؟ ئێمه وه‌ک رێکخراوى که‌ندى کوردى بۆمافهکانى مرۆڤ ،له چوارچێوه‌ى یاساى پاراستن ،خه‌بات ده‌ک�هی��ن بۆ چه‌سپاندنى راستى مافه‌کانى م��رۆڤ ،له رۆژئ���اواى کوردستان .له سوریا ساڵى ()1993 -1992 ئه‌و کات رژێمى سوریا زیاتر ده‌ستیکرد به پێشلکاری به‌رامبه‌ر مافه‌کانى مرۆڤ ،به تایبه‌ت ئه‌و په‌یوه‌ندییه‌ى سوریا و تورکیا هه‌یانبوو ب��ۆ دژای �ه‌ت��ى ک��ردن��ى ک���ورد ،له ساڵى ( )1983سوریا و تورکیا هه‌وڵیاندا ده‌سه‌اڵتى کوردى بێهێز بکه‌ن رۆڵى کورد نه‌هێڵن له ناوچه‌که‌دا ،چه‌ندین جار تورکیا و سوریا له هه‌وڵدا بوون چه‌ندین پیالنیان داڕشتووه بۆ ئ�ه‌وه‌ى رۆڵى کورد له سوریا نه‌هێڵن ،ئه‌و پیالنه بۆ باکورى کوردستان و رۆژئ��اواى کوردستان بوو له الیه‌ن ئه‌و دوو واڵتهوه. ئێمه ده‌م��ان�ه‌وێ��ت ئ �هو خه‌باته بکه‌ین ئه‌و پێشێلکارییانه‌ى ده‌کرێت له به‌رامبه‌ر کورد، ئامانجمان ئهوهیه له رێگاى ئه‌و رێکخراوه‌وه ئاماده‌کار گه‌الوێژ مێهفه‌ر
ئاژانسی هه‌واڵی (شهرزاد نیوز) رایگه‌یاند رێژه‌ى خۆکوژى له پارێزگاى ( )600000که‌سى ئیالم ،له ماوه‌ى یه‌ک ساڵى رابردوودا گه‌یشت ه ( )1200که‌س، که به‌رزترین ئامارى خۆکوژییه له ئاستى واڵتى ئێراندا و چاالکێکی مافی مرۆڤیش ئه‌و دیارده‌یه بۆ خراپی باری ئابووری ده‌گێڕێته‌وه له‌و شاره کوردستانییه‌دا.
ع��ارف ن��ادرى ،چاالکى مافى مرۆڤ له‌و بارهیهوه وتى :به‌ڵێ بهداخهوه دوایین ئاماره‌کان که له الیه‌ن خودى به‌رپرسانى کۆمارى ئیسالمیشه‌وه دانى پێدانراوه، ب���اس ل���ه ک��اره‌س��ات��ێ��ک��ى م���رۆی���ی له
که‌سایه‌تی ههفته
چه‌تر :هۆکار چییه له ئێستادا کوردان له‌و به‌شه‌ى کوردستان رووب���ه‌ڕووى توندوتیژى ده‌وڵ �ه‌ت��ى ب �ه‌ش��ار ئ �ه‌س �ه‌د ن��اب��ن �هوه؟ ی��ان له ئاستێکى زۆر نزمدایه؟ له ساڵى ( )2004کاتێک کورد راپهڕینىکرد عه‌ره‌به‌کان ،ئه‌و عه‌ره‌بانه‌ى که ئێستا خۆیان به‌شۆڕش گێڕ ده‌زان��ن ئ�ه‌وان شه‌ڕى
ب �ه‌ده‌ن��گ��ى ره‌س �ه‌ن��ى ک����وردى مافه‌کانمان بگه‌یه‌نین به هه‌موو دونیا .خه‌بات ده‌که‌ین بۆ ئه‌وه‌ى هێزى چاره‌سه‌رى دروست بکه‌ین. چه‌تر :ئاستى کوردان و یه‌کگرتووییان له‌و به‌شه‌ی کوردستان چۆن هه‌ڵده‌سه‌نگێنى و پێویسته الیه‌نه‌کان چى بکه‌ن؟ له رۆژئ��اواى کوردستان له کاتى خۆىپارچه بوونێکى ف��راوان هه‌بوو ،ئه‌و پارچه بوونه‌ى که له رۆژئ��اواى کوردستان هه‌بوو له هیچ شوێنێکیتر نه‌بوو ،ته‌نانه‌ت دژایه‌تى یه‌کتریشیان ده‌ک��رد هه‌رکه‌سه و بۆ خۆى ک���ارى ده‌ک����رد ،ب���ه‌اڵم ل �ه دواى راپ�ه‌ڕی��ن��ى گ�ه‌ل��ى ک���ورد ل�ه‌س��اڵ��ى ( )2004ل �ه دژى رژێمى به‌شار ئه‌سه‌د و که‌سانى شۆڤێنیست ده‌ستى پێکرد ،چه‌ندین که‌س شه‌هید بوون، ده‌توانین بڵێین له‌و کاته‌وه بزوتنه‌وه‌ى سیاسى کورد له ئاستى نێوده‌وڵه‌تى به ده‌رک �ه‌وت، ب�ه‌ه��ۆى ئ �هو شه‌هیدانه و ئ �هو راپ�ه‌ری��ن�ه‌ى که ل�هو س �ه‌رده‌م �ه‌دا ک��را ،ده‌توانین بڵێین ئ �هو راپ �ه‌ڕی��ن �ه‌ى ل�ه رۆژئ����اواى کوردستان کرا حزب نه‌یکرد ،به‌ڵکو جه‌ماوه‌ر کردى. به‌پێچه‌وانه‌وه ح��زب�ه‌ک��ان ئ �هو راپه‌ڕینه‌یان راوه‌س��ت��ان��د ل�ه دواى ئ���ه‌وه‌ى ب�ه‌ش��ار ئه‌سه‌د هاته حه‌سه‌که ،وتى کێشه‌ى ئێوه چاره‌سه‌ر ده‌که‌ین ،به‌اڵم واش نه‌بوو ته‌نها به‌ڵێن بوو هیچیتر ،بۆ نمونه ( )350ه��ه‌زار که‌س بێناسنامه بوو ،به‌اڵم تائێستاش هه‌رماوه و بێناسنامه‌ن ،ئه‌وه‌شى بۆیده‌کرێت بۆ سه‌ربازى ده‌به‌ن بۆ دژایه‌تى شۆڕش ،لێره‌دا ده‌بینین که حزبه‌کان یه‌کگرتووییه‌کیان پێوه دیاره ،له ئاستى یه‌کێتى نه‌ته‌وه‌یى کورد له رۆژئاواى ک��وردس��ت��ان نزیکبونه‌وه‌یه‌ک ل�ه خه‌بات و تێکۆشانى ک���ورد ده‌ب��ی��ن��رێ��ت .پێویسته هه‌مووالیه‌نه‌کان زی��ات��ر ل�ه ی �ه‌ک نزیکتر ببنه‌وه بۆ خه‌بات و تێکۆشان و به‌ده‌ست هێنانى مافه‌کانى گه‌لى کورد.
کوردیان ده‌کرد ،له‌پێش رژێمه‌که‌ى سوریا، بۆیه گه‌لى کورد بیر لهوه ده‌که‌ینه‌وه ،ئایا له ( )2004شه‌هیدماندا شۆڕشمان کرد، ئێمه تێکده‌ربووین که عه‌ره‌به‌کان بۆ خۆیان په‌الماری ئێمه‌یاندا؟ بۆیه کورده‌کان زۆر به حه‌کیمانه کار ده‌که‌ن نه له‌ڕیزى یه‌که‌مه نه‌له‌ڕیزى کۆتایی ،به‌ڵکو له ناوه‌ڕاسته‌وه‌یه، چونکه ک��ورد وه‌ک ع �ه‌ره‌ب نییه ئه‌گه‌ر کورد وه‌ک عه‌ره‌ب له ریزى پێشه‌وه بوایه ئێستا پێنچ هه‌زار کوژراوه ئه‌و کات ()20 ه �ه‌زار ده‌ک���وژرا ،چونکه مه‌سه‌له‌ى کورد جیاوازه له مه‌سه‌له‌ى عه‌ره‌ب ،بۆیه کورد به هه‌ستیارانه و به عه‌قاڵنه نزیکى ئه‌م شۆڕشه ده‌بێته‌وه ،له به‌رامبه‌ردا تا ئێستا ئۆپۆزسیۆنى سوریا به ره‌سمى دان��ى به نه‌ته‌وه‌ى کوردا نه‌ناوه ،لێره‌دا ئێمه چۆن بڕوا بکه‌ین. چ �ه‌ت��ر :ئ��ای��ا مه‌ترسییه‌کانى ل�ه‌ن��اوب��ردن��ى کوردان چ له ئێستا و چ له داهاتوودا چۆن هه‌ڵده‌سه‌نگێنن؟ ئه‌گه‌رى شه‌ڕى ناوخۆ تاچ راده‌یه‌که؟
پارێزگای ئیالمى رۆهه‌اڵتى کوردستان ده‌که‌ن ،ئه‌ویش به‌رزبوونه‌وه‌ى به‌رده‌وامى رێ���ژه‌ى خۆکوشتنه ،ب �ه‌ج��ۆرێ��ک که ل�ه ه �ه‌ر ( )1000ک �ه‌س ل�ه ساڵێکدا دوو ک �ه‌س ه�ه‌وڵ��ى خۆکوشتن ده‌ده‌ن، خۆکوشتن دیارده‌یه‌کى کۆمه‌اڵیه‌تییه که له زۆربه‌ى واڵتانى دنیادا رووده‌دات، بۆیه رێکخراوى ته‌ندروستی جیهانى رۆژى ( ،)10سێپته‌مبه‌رى وه‌ک رۆژى جیهانى روبه‌ڕوبونه‌وه دیارده‌ى خۆکوشتن داناوه. ب�ه پێى ئامارێکى ئاژانسی هه‌واڵی (شهرزاد نیوز) ،رێ��ژه‌ى خۆکوشتن له ش��ارى ئیالمى رۆژه�ه‌اڵت��ى کوردستان که ژم���اره‌ى دانیشتوانى ()600000 کهسه له ساڵیکدا گه‌یشته ()1200 که‌س. ئ���هو چ���االک���ه ،ه��ێ��م��اش��ى ب���ۆ ب��وون��ی دی����ارده‌ک����ه ل���ه پ���ارێ���زگ���ای ئ��ی�لام-ى
رۆژه����ه‌اڵت����ى ک���وردس���ت���ان ک�����ردوه و ئاماژه‌شی به‌وه‌دا به‌پێی لێکدانه‌وه‌یه‌ک هه‌وڵى خۆکوشتن پێوه‌ندیی به ئاستى به‌رزى رێژه‌ى بێکارى و نه‌بوونى کار و دابین نه‌کردنى النیکه‌مى پێداویستیه سه‌ره‌تاییه‌کانى ژیانه‌وه ههیه. ن����ادرى ،ئ��ه‌وه‌ش��ى وت :ب��ۆ ب��اس��ک��ردن ل���ه خ��ۆک��وش��ت��ن پ��ێ��وی��س��ت �ه ه��ه‌م��وو ره‌هه‌نده‌کانى کۆمه‌اڵیه‌تى ،کلتوری و ئ��اب��وورى ل�ه پێش چ��او بگیردرێت، ک���ه ل���ه ئ��ی�لام��دا ه������ه‌روه‌ک ج�ه‌خ��ت پ��رۆژه‌ى گ�ه‌وره‌ى پیشه‌یی ،کشتوکاڵى ک���راوه‌ت���هوه ،دواک �ه‌وت��ووی��ی ئابووریی داوه ،به‌اڵم به‌کرده‌وه هیچ هه‌نگاوێکى ناوچه‌که‌یه ،دواکه‌وتووییه‌ک که پێش ئه‌رێنى هه‌ڵنه‌گیراوه ،ئهمه له حاڵێکدا له هه‌موو شتێک به‌رهه‌مى سیاسه‌تى ئیالم ل ه بوارى ژێرخانى نه‌وت و گازه‌وه هه‌گه‌نجاردنه‌کانى ئابوورى ده‌سه‌اڵتى یه‌کێک ل�ه ههرێمه ده‌وڵه‌مه‌نده‌کانه حوکمڕانه ،ل �هب �ه‌رئ �ه‌وه‌ى ت��ا ئه‌مڕۆش و هه‌روه‌ها هاوسنوورى له‌گه‌ڵ عێراق س���ه‌رۆک���ۆم���ارى ک���ۆم���ارى ئیسالمى ده‌توانێت به ئاسانى یاریده‌ده‌رى گه‌شه‌ى چه‌ندین ج��ار س �ه‌ردان��ى ئ �هو هه‌رێمه‌ى ئابوورى بێت ،به‌اڵم بهداخهوه ئیالم له کردووه و به‌ڵێنى ئه‌نجامدانى کۆمه‌ڵێ بوارى دواکه‌وتوویی ئابوورییه‌وه هه‌میش ه
پڕۆفایل ه��ۆزان خه‌لیل عه‌فرینى ،ساڵى ()1970 ل �ه ع �ه‌ف��ری��ن-ى رۆژئ������اواى ک��وردس��ت��ان له‌دایکبووه .ئێستا به‌رپرسى رێکخراوى که‌نه‌دى کوردى-ه بۆ مافه‌کانى مرۆڤه.
n
هۆزان عه‌فرینی فۆتۆ /چه‌تر
ئه‌و مه‌ترسییانه‌ى که هه‌بوون له ئێستادالهم کاته‌دا نه‌ماون ،ته‌نیا مه‌ترسى که هه‌بێت له ئێستادا ده‌وڵه‌تى تورکیایه ،ئه‌وه‌ش له‌سه‌ر ئه‌و پیالنه‌ى هه‌یه‌تى له‌گه‌ڵ ئه‌نجوومه‌نى نیشتیمانى سوریا له ئیسته‌نبوڵ له به‌رامبه‌ر کوردان ،که ئه‌مه‌ش ئه‌گه‌رى دروستکردنى شه‌ڕى ههیه له به‌رامبه‌ر ئه‌و پیالنه ،لێره‌دا پێویسته پارته‌کانیتر له باکور و باشورى کوردستان زیاتر هاوکارى گه‌لى کورد بکه‌ن له رۆژئاواى کوردستان .پارته‌کانى رۆژئاواى کوردستانیش په‌یوه‌ندییه‌کانى خۆیان پته‌وه بکه‌ن ب��ۆ ئ���ه‌وه‌ى هیچ مه‌ترسییه‌ک روو نه‌دات ،ئه‌گه‌رى شه‌ڕى ناوخۆ له رۆژئاواى
گه‌نجانى ئیالم له نێوان خۆکـــــــ
چاالکێک :ئیالم له جیهاندا به‌رزتــــــــــ
محه‌مه‌د ئه‌مین پێنجوێنى:
ئاماده‌کار باران
محه‌مه‌د ئه‌مین پێنجوێنى ،ئه‌ندامى کۆنگره‌ى نه‌ته‌وه‌یى کوردستان ( ،)KNKله کۆنفرانسێکدا ئ��ام��اژه‌ى ب����ه‌وه‌دا؛ ک �ه ل �ه ک��ۆب��وون �ه‌وه‌ی �ه‌ک��دا له ناتانیاهۆیان پرسى ب��ۆ یارمه‌تى ک��ورد ن��اده‌ن؟
پله‌ى یه‌که‌م یان دووه‌مى بووه‌و له بوارى رێژه‌ى بێکاریشه‌وه پله‌ى یه‌که‌مى ئێرانى ههیه. ن���اوب���راو ،ل �ه ب �ه ت�ه‌م�ه‌ن��ى قوربانیانش ده‌دوێت :له سۆنگه‌یه‌کى دیکه‌وه ئه‌گه‌ر به‌پێى ئاماره‌کانى ب�ه‌رده‌س��ت گرووپى ته‌مه‌نی قوربانیان له‌پێش چاوبگرین، زیاتر راستیه‌کانمان بۆ ده‌رده‌ک���ه‌وێ، چونکه رێژه‌ی به ته‌مه‌نان که‌مترینه،
( )25%ل�ه ن��ێ��وان ( )20-16ساڵن و زیاترینیش گه‌نجانن ،که ل �ه‌م نێوه‌دا هه‌میشه رێژه‌ى ژنان له سه‌ره‌وه‌ى ()50% ب��ووه و ( )%80سه‌ڵتن ،ئ�ه‌م�ه‌ش واى ک��ردووه که ئیالم له جیهاندا به‌رزترین رێژه‌ى خۆکوشتن هه‌بێت. ه����اوار ب���ازی���ان ،ئ��اب��ووری��ن��اس پێیوایه ک �ه‌س��ێ��ک ک���ه پ �ه‌ن��ا ب���ۆ خ��ۆک��وش��ت��ن ده‌ب������ات ،دی�����اره ه��ی��وای �ه‌ک��ى ب��ه‌ژی��ان
هـــه‌واڵــی کوردستانی
پێویسته کورد واز له وه‌همى ئیسرائیل بێنێت ل�ه‌وه‌اڵم��دا وتى ئێمه خۆمان له‌گه‌ڵ موسڵمان و عه‌ره‌بدا کێشه‌یه‌کى زۆرمان ههیه و ئه‌و کێشه‌یه‌ش بۆ خۆمان دروست ناکه‌ین .ئێستا ده‌نگۆیه‌کى وه‌ها ههیه که ده‌گوترێت بۆچى گه‌لى کورد له باکور نایه‌نه س�ه‌ر ش�ه‌ق��ام؟ به‌پێچه‌وانه‌وه ب��ڕۆن سه‌یرى کورده‌کانى باکور بکه‌ن هه‌موو شه‌و و رۆژێک له سه‌ر شه‌قامن ،ئه‌و خۆپێشاندانه که له میسر و تونس رویاندا هێنده‌ى خۆپێشاندانێکى شارى “ئامه‌د” نییه ،به‌اڵم میدیاى جیهانى الى لێناکاته‌وه ،چونکه سیاسه‌تێکى ئه‌وروپا و ئه‌مریکا ،ئابلۆقه‌یه‌کیان له سه‌ر ک��ورد دان��اوه و نایانه‌وێ کێشه‌ى ک��ورد له تورکیا ب �ه‌ره‌و چ��اره‌س�ه‌رى بچێت ،بۆچى له سه‌ر شه‌قام نین؟ بۆچى قوربانیان نه‌داوه؟ ()4600که‌س ئێستا له ناو شاره‌کاندا گیراوه)3000( .ئه‌ندامى ( )PKKئێستا له زیندانانه‌کانى تورکیا()15ساڵ و ( )20ساڵ و مۆئه‌به‌د حوکم دراون ،ئێمه هه‌ست به خه‌باتى تاڵ و خوێنبه‌خشینى میلله‌ته‌که‌مان و پارتى کرێکاران ده‌که‌ین .په‌رله‌مانتارێک که ()80_70ه����ه‌زار هاواڵتى ده‌نگى پێداوه له‌سه‌ر به‌کارهێنانى وش���ه‌ى “ک��وردس��ت��ان” و پێشگرى “به‌ڕێز” بۆ ئۆجه‌الن حوکمى زیندانى بۆ ده‌بڕنه‌وه. چوار مانگه سه‌ردان کردن که به بڕیارى یه‌کێتى ئه‌وروپا مه‌حکه‌مه‌ى به‌ڕێز “ئۆجه‌الن”یان کردوه. بڕیاریاندا ده‌بێت هه‌موو هه‌فته‌یه‌ک پارێزه‌ر و بنه‌ماڵه‌ى بچن بۆ الى ،ئهمه ب��ڕی��ارى یه‌کێتى ئه‌وروپا به‌سه‌ر یه‌کێتى ئه‌وروپادا سه‌پێنراوه .به‌اڵم چوار مانگه نه‌یانهێشتووه ،که‌سێک بچێت بۆ الى .واتا کوردى باکورى کوردستان خه‌مساردى
کوردستان ،هیچ ئه‌گه‌رێک نییه؛ به‌اڵم رهنگه ئه‌و ئه‌گه‌ره له ئاستى سوریادا نزیک بێت بۆ به‌رپابوونى شه‌ڕى ناوخۆ. چ �ه‌ت��ر :ئ��ای��ا ک����وردان ئ���ام���اده‌ک���ارى ه�ه‌ر رووبه‌ڕوونه‌وه‌یه‌کیان (پاراستنى ره‌وا) ،ههیه؟ خه‌باتى کوردان به‌گشتى چۆن ده‌بینن؟ ته‌نها الی��ه‌ن ک�ه ئ��ام��اده‌ک��ارى کردبێتلهئێستادا (پارتى یه‌کێتى دیموکرات)ه ،له رووى عه‌سکه‌رى و رێکخستن و جه‌ماوه‌رى و دیبلۆماسى و سیاسى ،که ئاماده‌کارى ته‌واوى کردبێت ،حزبه‌کانیتر ته‌نها له‌ڕووى سیاسى دیبلۆماسییه‌وه ئ��ام��اده‌ک��اری��ی��ان کردووه الیه‌نه‌کانى تر الوازن.
چه‌تر :به‌رنامه‌تان چییه بۆ داهاتوو؟ به‌رنامه‌مان ئهوهیه لیژنه‌یه‌ک پێکبهێنین که‌نوێنه‌رایه‌تى بکات له رۆژئاواى کوردستان بۆ ئه‌وه‌ى زیاتر و فراوانتر گفتوگۆ بکه‌ین له‌گه‌ڵ ئۆپۆزسیۆنى سوریا ،ئێمه کۆڕ و سیمینار و دی��دار ده‌که‌ین بۆ گه‌شه‌کردنى ره‌وشى شۆڕش له رۆژئاواى کوردستان. چه‌تر :په‌یامی ئێوه چیه؟ له‌ڕێى رۆژنامه‌ى (چه‌تر)هوه بانگ ده‌که‌م ب��ۆ ه �ه‌م��وو راگ �هی��ان��دن �ه‌ک��ان ل �ه ب��اش��ورى ک��وردس��ت��ان چ ئۆپۆزسێون بێت چ حزبى و حکومى هاوکارى رۆژئ��اواى کوردستان بکه‌ن ،له‌رووى راگه‌یاندنه‌کانیانه‌وه.
نهکردووه له شه‌هید له زیندان له ده‌رب��ه‌ده‌رى له هه‌موو ئازار و ئه‌شکه‌نجه‌یه‌ک راسته. پێنجوێنى ،ئ��ام��اژه‌ى ب�ه ئیسرائیل ک��رد ،وت��ى: ئیسرائیل خۆى نایه‌وێت یارمه‌تى کورد بدات و گه‌ر بیه‌وێت رێگاى یارمه‌تیدان زۆره له باشور له ئه‌وروپا و له هه‌ر الیه‌کیتر ،به‌اڵم نایه‌وێت ،چونکه ئیسرائیل له ( )%60راگه‌یاندن و ( )%65ئابورى راسته‌وخۆ و ناڕاسته‌وخۆ له‌به‌رده‌ست دایه و گه‌ر بیه‌وێت زۆر ئاسانه ،به‌اڵم ئیسرائیل به‌رژه‌وه‌ندى خۆى ل �ه‌وه‌دا نابینێته‌وه“ ،پێویسته ک��ورد واز له وه‌همى ئیسرائیل بێنێت و خۆى به‌یه‌کگرتن به‌هێز بکات”. ناوبراو ،جه‌ختیکرده‌وه :کورد له‌سه‌ر ئازادى باکور پێویسته پێداگر بێت ،ئه‌وه‌ش به‌و واتایه نایێت که کورد له پارچه‌کانیتر زۆر پێداگرى له خه‌بات نه‌کات و بهێڵێـت وه‌ک پاپۆڕێکى سه‌رگه‌ردان ل�ه‌س�ه‌ر ده‌ری���ا ب���ڕوات و پشت ب�ه ق��ه‌زا و ق �ه‌ده‌ر ببه‌ستین که چ ده‌ب��ێ با ببێ ،به‌ڵکو پێویسته هه‌موومان به‌یه‌که‌وه هه‌موو هه‌وڵێک بۆ ئازادى بخرێته گه‌ڕ. ئ�ه‌ن��دام�ه‌ک�ه‌ى ( ،)KNKب��اس��ى ل�ه قسه‌یه‌کى ئه‌ردۆغان کرد که له یه‌کێک له زانکۆکانى ت��ورک��ی��ا ب��ۆ خ��وێ��ن��دک��اره‌ک��ان��ى ب��اس ک����ردووه و، وتى :له وتاره‌که‌یدا ئه‌ردۆغان وتویه‌تى لنگێکى ( )PKKئ��ام �ه‌د-ه ،لنگێگى ت��رى (قه‌ندیل) ه ،گه‌ر لنگه‌که‌ى ترى (رۆژئ��اوا) بێت ئهوه زۆر مه‌ترسییه ،ئه‌گه‌ریش لنگیترى له (ئێران) جێگر بێت ،ئهوه دهبێته دێوزه‌مه و هه‌موومان ده‌خوات.
گیراوانی رۆژئاوا مانیان ل ه خواردن گرت
له گه‌ڕه‌کى شێخ مه‌قسودی حه‌له‌ب رێکخراوی بنه‌ماڵه‌ی گیراوان ده‌رباره‌ی ره‌وشی سیاسی سوریا و رۆژئ�����اوای ک��وردس��ت��ان و ب��ۆ ره‌وش���ی گ��ی��راوان کۆبوونه‌وه‌یه‌کیان رێکخست .بنه‌ماڵه‌ی گیراوه‌کان له‌و کۆبوونه‌وه‌یه‌دا ئاماژه‌یان بۆ ئه‌وه‌کرد ک ه گیراوان مانیان له خواردن گرتووه. کۆبوونه‌وه‌که به به‌شداری ( )30بنه‌ماڵه‌ی گیراوه سیاسیه‌کان ده‌ستی پێکرد ،غه‌ریب حه‌سۆ ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی پارتی یه‌کێتی دیموکرات ( )PYDل ه کۆبوونه‌وه‌که‌دا وتی :ئێمه ئه‌مڕۆ لێره کۆبووینه‌ته‌و‌ه ره‌وش��ی سیاسی سوریا و رۆژئ���اوای کوردستان و ره‌وشی گیراوانی خۆمان هه‌ڵبسه‌نگێنین بۆی ه گه‌لی کورد به قۆناغێکی گرنگدا تێده‌په‌ڕێت .بنه‌ماڵه‌ی گیراوه‌کان ده‌رباره‌ی ره‌وشی گیراوه‌کان ئاماژه‌یان بۆ ئه‌وه‌کرد :منداڵه‌کانیان ئه‌مڕۆ له ره‌وشێکی دژواردا ده‌ژین ،هه‌روه‌ها هێمایان بۆ ئه‌وه‌شکرد «پێویسته پێش ئه‌وه‌ی منداڵه‌کانمان ئازاد بکرێن ،ره‌وشی سه‌رۆکی ئێمه سه‌رۆک ئاپۆ باش بکرێت و ئازاد بکرێت».
کوبانى :ئیراده‌ى خۆمان بنیاد ده‌نێین
له کوبانى له‌ژێر دروشمى «ئیراده‌ى دیموکراتى خۆمان بنیاد ده‌نێین» کۆمه‌ڵه‌ى چڤاکى دیموکراتى هه‌ستا ب ه پێکهێنانى ئه‌نجومه‌نى ناوخۆیى له الدێ و شاره‌کاندا .سه‌ر له ئێواره‌ى رۆژى هه‌ینى ( )16مانگ ،هه‌ڵبژاردنى ناوخۆیى له رۆژئ��اواى بۆتان ده‌ستى پێکرد .پێش ئه‌وه‌ى هه‌ڵبژاردن ده‌س��ت پێبکات و کاندیده‌کان دی��ارى بکرێن زیندوێتى به‌شه‌قامه‌کانه‌و‌ه دیار بوو ،پاشان هه‌ڵبژاردن ده‌ستى پێکرد له‌دواى خوێندنه‌وه‌ى ناوى کاندیده‌کان که پتر له ( )50که‌س بوون .نوێنه‌رى رێکخراوى یه‌کێتى ستار ،بۆ به‌شدار بووانى هه‌ڵبژاردنه‌ک‌ه ئاماژه‌ى به بارودۆخى گه‌لى کورد به‌گشتى و رۆژئاواى کوردستان به تایبه‌تى کرد و وتى :ئه‌وه‌ى گه‌لى کورد له رۆژئاواى کوردستان پێى هه‌ڵده‌ستێت هه‌نگاوێک‌ه بۆ پارێزگارى کردن له خۆى و له هه‌مانکاتدا پاڵپشتى کردنى شۆڕشى سوریا ،ئهمه نمونه‌یه‌ک‌ه بۆ هه‌موو گ�ه‌الن بۆ پێشخستنى شۆڕشه‌که‌یان .ئه‌نجامى کۆتایى هه‌ڵبژاردنه‌ک ه به سه‌رکه‌وتنى ( )31کاندید کۆتایى هات که ( )16ژن و ( )15پیاو بوون له نێویاندا نوێنه‌رى شه‌بیبه‌کان هه‌بوون.
ژنان
ساڵی دووەم ژماره 85 دووشه 2711/9/282010/11/8 ممه‌ممه- 2011/12/19 دووشه
8
زیندوو توندوتیژى سه‌ر ژنان uکاروان ئیبراهیم u
رۆژى ( )2011/12/12له سیمینارێکدا ب���ه ن�����اوى گ��ف��ت��وگ��ۆی��ه‌ک ل��ه‌ن��ێ��وان مامۆستایانى ئایینى و رێکخراوه‌کانى ژنان له‌سه‌ر توندوتیژیه‌کانى سه‌ر ژنان ل �ه ه��ۆڵ��ى ئ��وت��ێ��ل (م���ه‌م و زی���ن) س��از ک���را ل �ه الی���ه‌ن رێ��ک��خ��راوى ()NPA ى نه‌رویجییه‌وه به هاوکارى رێکخراوى ت��وان��اس��ازى ئ��اف��ره‌ت��ان ،ل �ه‌وێ��دا نزیکه‌ى ( )50ک�ه‌س له مامۆستایانى ئایینى و چ��االک��وان��ان��ى رێ��ک��خ��راوه‌ک��ان��ى ژن��ان ئاماده ب��وون ،سیمیناره‌که بۆ ئ�هوه بوو که گفتوگۆ له‌سه‌ر توندوتیژییه‌کانى سه‌ر ژنان بکرێت ،به‌اڵم له‌وێدا زۆرینه‌ى مامۆستایانى ئایینى زیاتر باسیان له‌و توندوتیژیانه ک��رد که له‌الیه‌ن ژنانه‌وه به‌رامبه‌ر به پیاوان ده‌کرێت بۆ ئه‌وه‌ش زۆر نمونه‌یان هێنایه‌وه ،ته‌نانه‌ت به‌شێکى ژنانیش ه �ه‌روه‌ک��و ئ �هو پ��ی��اوان�ه بیریان ده‌ک���رده‌وه که هۆکاره‌کانى توندوتیژى سه‌ر ژنان به خه‌تاى ژنان ده‌زانن. ئهمه جگه له‌وه‌ى چوار ژنم تێدا نه‌بینى به شێوه‌یه‌کى رادیکااڵنه به‌رگرى له ماف و ئازادییه‌کانى ژن��ان بکات و وه‌اڵمى ئه‌و بۆچوونه ب��دات�هوه ،که جارێکى تر ژن���ان ت��اوان��ب��ار ده‌ک���ات���هوه ل �ه ه��ۆک��ارى توندوتیژییه‌کان. ل��ه‌وێ��دا وی��س��ت��م زۆر ش��ت ب��ڵ��ێ��م ،ب �ه‌اڵم ن���هی���ان���ه���ێ���ش���ت ،ئ����ه‌گ����ه‌رچ����ى م��اف��ى قسه‌کردنێکى ک�ه‌م��ی��ان پ��ێ��دام ،ب �ه‌اڵم نه‌متوانى ئه‌و شتانه‌ى ده‌مه‌وێت بیڵێم، زیاتر مافى قسه‌کردن بۆ مامۆستایانى ئایینى بوو. ل�ه‌وێ��دا ویستم بڵێم بۆچى ئ �هو هه‌موو سوکایه‌تى و ب��ێ رێ��زی��ان�ه نابینن که به‌رامبه‌ر به ژنان ده‌کرێت ،رۆژانه هه‌واڵى کوشتنى ژنان له‌م هه‌رێمه‌دا ده‌بیستین، ئه‌ى ئه‌و ژنانه‌ى هه‌واڵى مردنیشیان به که‌س ناگات!؟ ویستم بڵێم که ژنانى ئ �ه‌م ههرێمه تا ئێستاش ناتوانن به ئازادى به شه‌قامێکدا بڕۆن ،ویستم نمونه‌ى ئه‌و ژنه بهێنمه‌وه که له سێیه‌م رۆژى جه‌ژنى قوربان له ماڵه‌وه دانیشتبووین ،له ناکاوێکدا به گریان خۆى کرد به ژووردا و ه��اوارى کرد «مێرده‌که‌م به دوامه‌وه‌یه ده‌یه‌وێت ب��م��ک��وژێ��ت» ئ��ێ��م �ه‌ش ک���ه چ��ووی��ن �ه دهرهوه ته‌ماشامان ک��رد مێرده‌که‌ى به چه‌قۆیه‌که‌وه ب �ه‌دوای��دا ده‌گ���ه‌ڕێ ،وتى ژنه‌که‌م هاتوه‌ته ماڵى ئێوه‌وه ،وتمان نه‌خێر نه‌هاتووه و ژنى ئێوه لێره نییه .ژنه‌که بۆى باسکردین که چۆن دووجار خواردنى له‌سه‌ر سینى بۆ هێناوه ،هه‌ردوو جاره‌که پیاوه‌که‌ى شه‌قى له سینییه‌که داوه و خواردنه‌که‌ى رژان��دووه ،پاشان که‌وتوه‌ته لێدانى... ن��م��ون �ه‌ى ئ���هو پ��ی��اوه «م��وس��ڵ��م��ان»ه‌ى ک�ه کچه‌کانى ل�ه خوێندن ده‌رک���رد و کوڕه‌کانى ده‌رنه‌کرد. نمونه‌ى ئ�هو ژن �ه‌ى که ه�ه‌ر له جه‌ژنى ق��ورب��ان��دا ب��ی��ن��ی��م ،س��ێ ک��چ��ى ه �هب��وو م��ێ��رده‌ک�ه‌ى ژن��ى ب�ه‌س�ه‌ر هێنابوو ،پێى وتبوو «تۆ ک��وڕت نابێ ،من بۆ کوڕ ژن ده‌هێنم». نمونه‌ى ئه‌و کچه‌ى باوکى له خوێندن ده‌ریده‌کات و ده‌یدات به پیاوێکى زۆر له خۆى گه‌وره‌تر ،پیاوه‌که بۆى خراپ ده‌بێت و لێى ده‌دات و سوکایه‌تى پێده‌کات، کچه‌که ده‌چێته‌وه ماڵى باوکى ،که‌چى ده‌یبه‌نه‌وه بۆ مێرده‌که‌ى ،دیسان ده‌چێته‌وه بۆ ماڵى باوکى ئه‌وانیش هه‌ر ده‌یبه‌نه‌وه بۆ مێرده‌که‌ى ،پاشان ئه‌ویش له نائومێدیدا کۆتایى به ژیانى خۆى دێنێت. ئه‌نجام ،سه‌دان نمونه‌ى له‌م شێوازانه‌مان ههیه و رۆژانه له‌م کۆمه‌ڵگه‌یه‌دا دووباره ده‌بێته‌وه ،با مامۆستایانى ئایینى بڵێن: ئه‌و پیاوه‌ى سوکایه‌تى به ژن بکات نێژ و رۆژو و چ��وون�ه حه‌جى قبوڵ نیه و ناچێته به‌هه‌شت ،با رێکخراوه‌کانى ژنان بچنه دهرهوه له بیناکانیان و هه‌ڵمه‌تى ه��ۆش��ی��ارک��ردن �ه‌وه‌ى کۆمه‌ڵگه ده‌س��ت پێبکه‌ن.
مه‌الیه‌ک :هه‌ر پیاوێک ئه‌گه‌ر ناچار بێت ئهوه هه‌ر ده‌بێ ژنى دووه‌م بهێنێت
()%70ی ئه‌وانه‌ى ژنى دووه‌م دێنن بۆ هه‌وا و ئاره‌زووه ئاماده‌کار هه‌نگاو هاشم و هانا ئازاد
تا ئێستا له هه‌رێمى کوردستان هیچ پێوه‌ر و ئامارێک له‌سه‌ر چه‌ندژنى نیه ،به‌اڵم په‌رله‌مانتارێکى خولى پێشووى په‌رله‌مانى کوردستان لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کى له‌مباره‌یه‌وه ئه‌نجام داوه. پارێزه‌ر زانا رۆستایى ئاماژه‌ى بهوه کرد که ساڵى ( )2008له میانه‌ى هه‌موارکردنه‌وه‌ى یاساى بارى که‌سێتى ،له‌سه‌ر چه‌ندژنی له په‌رله‌مانى کوردستان مشتومڕى گهوره په‌یدا ب��وو ،ب �ه‌اڵم هیچ ئامارێک نه‌بوو پشتى پێ ببه‌سترێت. وتیشى« :دواى ئه‌و هه‌وڵه ( )225فۆرممان بۆ گه‌ڕایه‌وه که پڕ بوون له زانیارى له‌سه‌ر بواره جیاجیاکانى ژیانى ئه‌و ژن و پیاوانه‌ى که له‌و ئه‌زموونه‌دا ژیان به‌سه‌ر ده‌به‌ن له شاره‌کانى هه‌ولێر ،که‌رکوک ،سلێمانى، دهۆک و ده‌وروبه‌ریان». به‌پێى لێکۆڵێنه‌وه‌که ئاشکرا ک��راوه ،ئه‌و پیاوانه‌ى ژنى دووه‌میان هێناوه ()%24.5 کچیان هێناوه ) %54( ،قه‌یره‌یان هێناوه و ( )%20.9بێوه‌ژنیان هێناوه .ئهمه له کاتێکدایه ته‌مه‌نى ( )31ساڵ به‌ره‌وژوور به قه‌یره دانراوه له‌م لێکۆڵینه‌وه‌یه‌دا. له‌باره‌ى ئاستى بژێویشیان ،لێکۆڵینه‌وه‌که ده‌ریخستووه که ئاستی بژێوی ئه‌و پیاوانه‌ى
ک��وردس��ت��ان ئ���ام���اژه‌ى ب���هوه ک���رد ،هیچ یاسایه‌ک نیه بۆ قه‌ده‌غه‌کردنى فره‌ژنى له هه‌رێمى کوردستان و ته‌نها مه‌رج ههیه بۆ ئه‌و که‌سانه‌ى ژنى دووه‌م ده‌هێنن. وتیشى« :ل�ه خولى دووه‌م���ى په‌رله‌مانى ک����وردس����ت����ان ی���اس���ای���ه‌ک ه����هب����وو ب��ۆ ق �ه‌ده‌غ �ه‌ک��ردن��ى ئ �هو دی���ارده‌ی���ه ،ب���ه‌اڵم له
ته‌نها ( )%1.7ل�هو پیاوانه دواى ئ�ه‌وه‌ى ژن��ى دووه‌م���ی���ان ه��ێ��ن��اوه ژن��ى یه‌که‌میان ته‌اڵق داوه .که‌واته ژنى دووه‌م نابێته هۆى ته‌اڵقدانى ژنى یه‌که‌م. هه‌ر به‌پێى لێکۆڵینه‌وه‌که ته‌نها ()%5.8 ژنه‌کان ته‌مه‌نیان له پیاوه‌کان گه‌وره‌تر ب��ووه له کاتى شووپێکردنیان ()%95.5
هاژه سلێمان: هیچ ی��اس��ای�ه‌ک نیه ب��ۆ قه‌ده‌غه‌کردنى فره‌ژنى له هه‌رێمى کوردستان و ته‌نها مه‌رج ههیه بۆ ئه‌و که‌سانه‌ى ژنى دووه‌م ده‌هێنن الی�ه‌ن چه‌ند چین و توێژێکه‌وه ناڕه‌زایى لێکه‌وته‌وه». ب�ه‌پ��ێ��ى زان��ی��اری �ه‌ک��ان��ى (چ��ه‌ت��ر) ب�ه‌ه��ۆى مه‌رجه‌کانى هه‌رێمى کوردستان بۆ فره‌ژنى خه‌ڵک له شاره‌کانى ترى عێراق ژن ماره ده‌که‌ن. ه����ه‌ر ب��ه‌پ��ێ��ى ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌ک��ه‌ش ئ��هو پیاوانه‌ى ژنى دووه‌میان هێناوه ()%54.4
بچووکتر بوونه. ئه‌و پیاوانه ژنى دووه‌میان هێناوه ()%1.7 ته‌مه‌نیان له نێوان ( 20ـ )30ساڵ بوو، ( )%29.9ته‌مه‌نیان له نێوان ( 31ـ )40 بوو )%31.6( ،ته‌مه‌نیان له نێوان ( 41ـ )50بوو )%1.7( ،ته‌مه‌نیان له نێوان (51 ـ )60ب��وو )%7.5( ،ته‌مه‌نیان له نێوان ( 61ـ )70بوو )%2( ،ته‌مه‌نیان له نێوان ( 71ـ )80بوو )%2( ،ته‌مه‌نیان نه‌زانراو ب��وو .که‌واته ته‌مه‌نى نێوان ( 41ـ )50 ته‌مه‌نى هێنانى ژنى دووه‌مه بۆ پیاوان. لێکۆڵینه‌وه‌که ده‌ریشیخستووه ،ئه‌و ژنانه‌ى ش��وی��ان ک���ردووه وه‌ک ژن��ى دووه‌م ()%2 ت�ه‌م�ه‌ن��ی��ان ل �ه ن��ێ��وان ( 15ـ )20س��اڵ، ( )%27.6ته‌مه‌نیان له نێوان ( 20ـ )30
ئه‌م دیاره‌ده‌یه ناوبراو وتى ،ده‌بێت بزاندرێت ه��ۆک��ارى هێنانى ژن��ى دووه‌م چیه .زۆر ج���ار پ��ی��اوه‌ک �ه ل �ه ت�ه‌م�ه‌ن��ی ه���ه‌رزه‌ک���ارى ژن ده‌ه��ێ��ن��ێ��ت ب���ه ش��ێ��وازێ��ک پ��رۆس �ه‌ى هاوسه‌رگیری کردووه ،ئه‌وه‌ى ئه‌و ده‌یه‌وێت له هاوسه‌ره‌که‌ى نیه .بۆیه په‌نا ده‌باته به‌ر هێنانه‌وه‌ى ژنى دووه‌م ،به‌اڵم ئهمه کێشه‌ى ب��ۆ دروس���ت ده‌ک����ات .چ��ون��ک�ه پێویسته پ��ی��اوه‌ک�ه وا ب��ک��ات خ��ێ��زان�ه‌ک�ه‌ى له‌گه‌ڵ
زانا رۆستایی: له ساڵى ()2008دا له‌سه‌ر چه‌ندژنی ل ه په‌رله‌مانى کوردستان مشتومڕى گهوره په‌یدا بوو ،به‌اڵم هیچ ئامارێک نه‌بوو پشتى پێ ببه‌سترێت
ژنى دووه‌میان هێناوه )%25.8( ،ده‌وڵه‌مه‌ند و ( )%63.8م��ام��ن��اوه‌ن��د و ()%10.2 هه‌ژارن .بۆیه به‌پێى لێکۆڵینه‌وه‌که ئه‌وانه‌ى تواناى داراییان باشه ژنى دووه‌م دێنن. له به‌شێکى ترى لێکۆڵینه‌وه‌که‌دا ئه‌وه‌ش خراوه‌ته روو ،ئه‌وانه‌ى ژنى دووه‌میان هێناوه ( )%8.9له‌به‌ر نه‌زۆکى ژنه‌که‌ى هێناوه، له‌به‌ر نه‌خۆشى تر ( ،)%4له‌به‌ر ئ��اره‌زوو ( )%70و به هۆى تر ( .)%16به‌م پێیه‌ش زۆربه‌ى ئه‌وانه‌ى ژنى دووه‌م دێنن بۆ هه‌وا و ئاره‌زووه. له‌باره‌ى ئاستى خوێنده‌وارى ئه‌و پیاوانه‌ش، ئاستى زانستى ئه‌و پیاوانه‌ى ژنى دووه‌میان هێناوه ( )%23.6نه‌خوێنده‌وار)%14.7( ، ته‌نها خ��وێ��ن��ده‌وار )%14.7( ،سه‌ره‌تایى، ( )%13ناوه‌ندى )%5( ،دواناوه‌ندى)%3( ، په‌یمانگا )%4 ( ،زانکۆ )%2 ( ،مه‌الیه‌تى و ( )%19نه‌زانراوه ،به‌م پێیه‌ش تا ئاستى زانستى به‌رزتر بێت دی���ارده‌ى ژن��ى دووه‌م که‌متر ده‌بێت. ه���اوک���ات ل �ه ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن �ه‌وه‌ک �ه‌دا ئ���ه‌وه‌ش خراوه‌ته روو ،ئه‌و ژنانه‌ى شووى دووه‌میان ک��ردووه )%38( ،نه‌خوێنده‌وار)%10.7( ، ت�ه‌ن��ه��ا خ���وێ���ن���ده‌وار )%8 ( ،س �ه‌ره‌ت��ای��ى، ( )%15ن���اوه‌ن���دى )%1( ،دوان���اوه‌ن���دى، ( )%2.6پ�هی��م��ان��گ��ا )%1 ( ،زان��ک��ۆ و ( )%22نه‌زانراوه. ل��ه‌الى خ��ۆش��ی�هوه ه��اژه سلێمان ئه‌ندامى ل��ی��ژن�ه‌ى ک��اروب��ارى ژن���ان ل �ه په‌رله‌مانى
دادپه‌روه‌ری ههیه )%34.8( ،تا راده‌یه‌ک دادپ�ه‌روه‌ری ههیه و ( )%8.9دادپه‌روه‌ری نییه .هه‌روه‌ها ئه‌و ژنانه‌ى ژنیان به‌سه‌ر هاتووه ( )%62رازى بوونه یان رازى کراون و ( )%35.7رازى نه‌بوون. ئ �ه‌وه‌ش خ��راوه‌ت�ه روو ،ه�ه‌ر دوو ژنه‌کانان ( )%82.5پ��ێ��ک�هوه گ��ون��ج��اون)%12( ، پ��ێ��ک�هوه گ��ون��ج��او ن��ی��ن ،ه���ه‌ردوو ژن�ه‌ک��ان
به‌هار ره‌فیق:
ساڵ بوو )%43( ،ته‌مه‌نیان له نێوان ( 31ـ )40بوو )%24( ،ته‌مه‌نیان له نێوان (41 ـ )50بوو )%4( ،ته‌مه‌نیان له نێوان (51 ـ )60ب��وو )%1.7( ،ته‌مه‌نیان له نێوان ( 61ـ )70بوو )%4( ،ته‌مه‌نیان نه‌زانراو بوو ،که‌واته له ته‌مه‌نى دواى ( )31ساڵى ب������ه‌ره‌وژوور ژن وه‌ک ژن���ى دووه‌م ش��وو ده‌کات. به‌هار ره‌فیق توێژه‌رى ده‌رون��ى به (چه‌تر) ى وت ،فره‌ژنى دهبێته هۆى بریندارکردنى هه‌ستى ژن و ،ئه‌و ژنه‌ى که ژنێکى ترى ب �ه‌س �ه‌ردا دێ��ت ده‌رون���ى ده‌ڕوخ��ێ��ت .به‌پێی شه‌رع و یاساش کۆمه‌ڵێ مه‌رج دانراو بۆ هێنانه‌وه‌ى ژنى دووه‌م .هه‌روه‌ها نه‌بوونى ژنى دووه‌م له هه‌موو حاڵه‌تێکدا له بوونى
فره‌ژنى دهبێته هۆى بریندارکردنى هه‌ستى ژن .ئه‌و ژن�ه‌ى که ژنێکى ترى به‌سه‌ردا دێت ده‌رونى ده‌ڕوخێت ( )%44پێکهوه داده‌ن��ی��ش��ن و ()%55.8 ماڵه‌کانیان جیان. له‌باره‌ى الیهنى سیاسى ئه‌و که‌سانه‌ى ژنى دووه‌م��ی��ان ه��ێ��ن��اوه )%23.6( ،ئیسالمى ( )%15.6پارتى و ( )%35.7یه‌کیتى و ( )%17.8بێالیه‌نن.
باشتره .چونکه که پیاوێک ژنى دووه‌م ده‌هێنێت دهبێته هۆی برینداربوونى هه‌ستى ژن��ى یه‌که‌م .ته‌نانه‌ت ژن��ى دووه‌م��ی��ش به ج��ۆرێ��ک ل �ه ج���ۆره‌ک���ان ت��وش��ی ه�ه‌ن��دێ هه‌ڵسوکه‌وت ده‌بێت که خۆشحاڵ نیه پێی. س�هب��اره‌ت به ه�ه‌وڵ��دان بۆ که‌مکردنه‌وه‌ى
ژیانى ئێستاى بگونجێت و مامه‌ڵه‌یه‌کى ته‌ندروستیان هه‌بێت. باسی ل���ه‌وه‌ش ک��رد ،زۆر ج��ار پیاو که که‌موکورتیه‌ک له خۆیدا به‌دی ده‌کا، وا هه‌ست ده‌کات به هێنانه‌وه‌ى ژنى دووه‌م ئه‌و که‌موکورتیانه‌ى پڕ ده‌بێته‌وه ،به‌اڵم
ئهمه په‌یوه‌ندى به که‌سایه‌تى ئه‌و ههیه. له‌به‌ر ئ �هوه پێویسته خێزانه‌کان هۆشیار بکرێنه‌وه. ب �ه‌ه��ار ،ب �ه‌ڕێ��وه‌ب �ه‌رى «م��اڵ��ى داڵ��ده‌دان��ى ژن��ان��ى ه �ه‌ڕه‌ش �ه‌ل��ێ��ک��راو» ئ���ه‌وه‌ی خسته روو ،چه‌ندین ژن ه�هب��ووه به‌هۆى ئ�ه‌وه‌ى مێرده‌که‌ى ژنى به‌سه‌ر هێناوه ،به خۆى و منداڵیه‌وه روى له ئێمه ک��ردووه .چونکه زۆر جار که پیاوێک ژنى دووه‌مى هێناوه، هیچ ب�ه‌رن��ام�هی�ه‌ک��ى دان �ه‌ن��اوه ب��ۆ ئ �ه‌وه‌ى ل�ه‌گ�هڵ ژن��ى ی�ه‌ک�ه‌م چ��ۆن بێت .به‌هۆى ک �ه‌م��ى ده‌رام���ه‌ت���ى پ��ی��اوه‌ک �ه‌ش �هوه ،ژن��ی یه‌که‌مى و منداڵه‌کانى په‌راوێز ده‌خ��ات. ب��ۆی �ه ب��ی��رک��ردن �هوه و ک����ردارى پ��ی��اوه‌ک�ه به‌رامبه‌ر ژنى یه‌که‌م ،وا ده‌کات کێشه بۆ ژنه‌که دروست بێت. به‌هار ئاماژه‌ى به‌وه‌شدا ،ئه‌وه‌ى ناخۆشترین و هه‌ست‌بریندارترین روداوه بۆ ژن؛ هێنانى ژن���ه ب �ه س���ه‌ری���دا ،ب �هب��ێ ئ����ه‌وه‌ى ب��زان��ێ��ت هۆکاره‌که‌ى چیه. م���ه‌ال ئ��ی��دری��س ک��اری��ت��ان��ى پ��ێ��ش��ن��وێ��ژ و وتارخوێنى مزگه‌وتى الله‌والکبر له هه‌ولێر بۆچوونى وای�ه که فره‌ژنى له ئیسالمدا شتێکى ئاساییه و له قورئانیش رێگه‌ى پێدراوه. کاریتانى وتیشى« :هه‌ر پیاوێک ئه‌گه‌ر ن��اچ��ار بێت ئ �هوه ه �ه‌ر ده‌ب��ێ��ت ژن��ى دووه‌م بهێنێت». ئه‌و مه‌الیه ئاماژه‌ى به‌وه‌ش کرد ،ته‌نها ئه‌و مه‌رجانه‌ى له قورئان دان��راون په‌سه‌ندن و پێویسته کار به‌و مه‌رجانه بکرێت.
هاوسه‌رگیری له‌ڕێی تۆڕه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانه‌و ه زیاتر ناچارییه
«ئه‌نجامدانى هاوسه‌رگیرى له رێگه‌ى فه‌یسبووکه‌وه وه‌ک قومار وایه» ئاماده‌کار
کاو‌ه حسێن کچان ئه‌نجامدانى پرۆسه‌ى هاوسه‌رگیرى له رێگه‌ى فه‌یسبووکه‌وه ره‌تده‌که‌نه‌وه و به‌کارێکى سه‌رکه‌وتووى نازانن، له‌به‌رامبه‌ریشدا توێژه‌رانى کۆمه‌اڵیه‌تى پێیانوایه ئه‌نجامدانى پرۆسه‌ى هاوسه‌رگیرى له رێگه‌ى فه‌یسبووکه‌وه کارێکى سه‌رکه‌وتوو نییه و گه‌نجان به‌ناچارى په‌ناى بۆ ده‌به‌ن.
ب������اخ������ان س������اڵ������ح ،وه‌ک ک��چ�� ه ڕۆژنامه‌نوسێک ئ��ام��اژه‌ى ب�ه‌وه‌ک��رد، ه��ی��چ ب����اوه‌ڕى ب �ه ه��اوس �ه‌رگ��ی��رى نیه ل �ه رێ��گ �ه‌ى ف �هی��س��ب��ووک �هوه ،چونکه پێیوایه له‌و رێگه‌یه‌وه ئه‌گه‌ر پرۆسه‌ى ه��اوس�ه‌رگ��ی��ری��ش بکه‌یت س�ه‌رک�ه‌وت��وو نابێت و وتیشى «ئ���هو ک �ه‌س �ه‌ى له‌و رێگه‌یه‌وه ده‌یناسیت نازانیت له راستیدا که‌سێکى چۆنه ،به‌هۆى چاتکردنه‌وه له‌فه‌یسبووکدا ده‌توانرێت چه‌نده‌ها درۆ بۆ یه‌کتر بکرێت ،رێگه‌ى تێده‌چێت nکچان ئه‌نجامدانى پرۆسه‌ى هاوسه‌رگیرى له‌رێگه‌ى فه‌یسبووکه‌وه‌ره‌تده‌که‌نه‌وه ک �ه ئ���هو ک �ه‌س �ه‌ى ت��ۆ ئ���ه‌دد ک���ردووه هاوکات مامۆستا فه‌رهاد عه‌بدولڕحمان، هاوڕه‌گه‌زى خۆت ده‌ربچێت ،به‌اڵم به خزمبوون و ت �ه‌واو یه‌کتریان ناسیووه ،به‌رامبه‌ر ده‌که‌یت که راستده‌کات. به‌اڵم رێک نه‌که‌وتوون هاوسه‌رگیرى ف���وئ���اد ه����ه‌ورام����ى ،ڕۆژن���ام���ه‌ن���وس ،ه��ێ��م��اى ب���ه‌وه‌ک���رد ،ه��اوس �ه‌رگ��ی��رى له ڕه‌گه‌زێکیتر خۆى له قه‌ڵه‌م دابێت». خ��وێ��ن��دک��ارێ��ک��ی��ش ب��اس��ى ل���ه‌وه‌ک���رد ،ب��ک��ه‌ن ،ئ��ی��ت��ر چ���ۆن ده‌ب��ێ��ت پ��رۆس �ه‌ى ڕوونیکرده‌وه ،که دۆزینه‌وه‌ى هاوسه‌رى رێگه‌ى ت��ۆڕه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانه‌وه بۆ ه��ی��چ ل��ه‌گ��هڵ ئ�����ه‌وه‌دا ن��ی�ه پ��رۆس �ه‌ى هاوسه‌رگیرى له رێگه‌ى فه‌یسبووکه‌وه ژیان له رێگه‌ى فه‌یسبووکه‌وه کارێکى نمونه فه‌یسبووک سه‌رکه‌وتوو نییه وه هاوسه‌رگیرى له رێگه‌ى فه‌یسبووکه‌وه سه‌رکه‌وتووبێت له کاتێکدا که‌سه‌که سه‌رکه‌وتوو نییه یاخود هه‌ڵه‌یه ،چونکه هۆکار زۆرن بۆ ئه‌وه‌ى سه‌رکه‌وتوو نه‌بێ گه‌نج کوڕ بێت یاخود کچ ئه‌و که‌سه‌ى وه‌ک ئه‌وه‌ى له هاوسه‌رگیری پێویستی ئ �ه‌ن��ج��ام��ب��درێ��ت ،چ��ون��ک �ه پ��رۆس��ه‌ى ناناسیت. هاوسه‌رگیرى له رێگه‌ى فه‌یسبووکه‌وه ئه‌وه‌شى خسته‌ڕوو ،ده‌بێت له پرۆسه‌ى ل�ه رێ��گ�ه‌ى فه‌یسبووکه‌وه ده‌یناسێت به‌یه‌کتر ناسینی هه‌ردووالیه ،به‌اڵم له هاوسه‌رگیریدا که‌سه‌کان به ته‌واوه‌تی به‌ته‌واوه‌تى نایناسێت ،زانیارى ته‌واویشى رێگه‌ى فه‌یسبووکه‌وه تواناى تێگه‌شتن سه‌رکه‌وتوو نابێت. ش��ادان مسته‌فا ،خوێندکار ،وتیشى :یه‌کترى بناسن‌و له‌سه‌ر هه‌موو شته‌کان له‌سه‌ر ئه‌و که‌سه‌‌و بنه‌ماڵه‌که‌ى نابێت ،له یه‌کتر زۆر که‌مه و ناتوانرێت به خه‌ڵکمان بینیوه پێش ئ���ه‌وه‌ی بچنه ڕێ��ک��ب��ک�ه‌ون ،ب��ه‌اڵم چ��ۆن ل�ه ڕێگه‌ى وتیشى «به بۆچوونى من دۆزینه‌وه‌ى ئاسانی له به‌رامبه‌ر تێبگه‌ن ،هه‌روه‌ها پڕۆسه‌ى هاوسه‌رگیریه‌وه خۆشه‌ویستى فه‌یسبووکه‌وه که‌سه‌کان یاخود کوڕ و هاوسه‌ر له‌ڕێگه‌ى فه‌یسبووکه‌وه وه‌ک ل �ه رێ��گ �ه‌ى ف �هی��س��ب��ووک ن��ات��وان��رێ��ت ی �ه‌ک��ت��رب��وون ،ب���ه‌اڵم دوات���ر له‌یه‌کترى کچه‌که به‌ته‌واوه‌تى ش��اره‌زاى یه‌کترى قومار وایه ،قوماریش زۆربه‌ى کاته‌کان وه‌ک خ���ۆى ک �ه‌س �ه‌ک��ان ب��ن��اس��رێ��ت و ناشتوانرێت متمانه به که‌سی تۆڕه ج���ی���اب���وون���ه‌ت���هوه ،ی���اخ���ود ک �ه‌س �ه‌ک��ان ده‌ب��ن ،ه��اوک��ات چ��ۆن ب��اوه‌ڕ به‌که‌سى دۆڕاویت».
کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کان بکرێت ،زۆرج��ار له ناچاریا په‌نا ده‌برێته به‌ر گه‌ڕان به‌دوای ک�ه‌س��ێ��ک��دا ل �ه ف�هی��س��ب��ووک ئ�ه‌م�ه‌ش هه‌ڵه‌یه‌که و چه‌ندان که‌سى تێکه‌وتووه. س���هب���اره‌ت ب �ه‌ئ �ه‌ن��ج��ام��دان��ى پ��رۆس �ه‌ى ه���اوس���ه‌رگ���ی���رى ل���ه رێ���گ���ه‌ى ت���ۆڕى کۆمه‌اڵیه‌تى فه‌یسبووکه‌وه توێژه‌رێکی کۆمه‌اڵیه‌تى جه‌ختی له‌وه‌کرده‌وه ،ئه‌و ش��ێ��وازه ه��اوس�ه‌رگ��ی��ری��ی�ه ل �ه هه‌رێمى کوردستاندا زۆر که‌مه و نه‌بۆته دیارده به‌ڵکو له چه‌ند حاڵه‌تێک تێناپه‌ڕێنێت. ئاکۆ جومعه ،توێژه‌ری کۆمه‌اڵیه‌تی ئ�ه‌وه‌ش��ى خ��س��ت�ه‌ڕوو ،ک�ه ئه‌نجامدانى پ���رۆس���ه‌ى ه��اوس �ه‌رگ��ی��رى ل��ه رێ��گ �ه‌ى فه‌یسووکه‌وه چه‌ندین الیهنى خراپه و نه‌رێنى ههیه ،وه‌ک ئه‌وه‌ى به‌ته‌واوه‌تى هه‌ردوو ڕه‌گه‌ز ناتوانن یه‌کترى بناسنن و یه‌کترى هه‌ڵبسه‌نگێن ،وه ئه‌وانه‌ى له‌م رێگه‌یه‌وه هاوسه‌رگیرى ئه‌نجامده‌ده‌ن ی��ه‌ک��ت��ری��ان ال ب��ێ��ب��ای �ه‌خ �ه و ره‌ن��گ �ه ماوه‌یه‌ک دواى ئه‌نجامدانى پرۆسه‌که تۆمه‌ت بۆ یه‌کترى دروستبکه‌ن ئه‌ویش که‌لێن ده‌خاته ژیانى هاوسه‌رگیرییانه‌وه، چونکه به ئاسایى نه‌یانتوانیوه بچنه پ��رۆس �ه‌ى هاوسه‌رگیرییه‌وه ،ه�ه‌روه‌ه��ا م����رۆڤ ب��هره��ه‌م��ى ک��ۆم �هڵ��گ �هی �ه و له‌کۆمه‌ڵگه‌ى ک��وردی��ش��دا ئ �هو ج��ۆره پرۆسه‌ى هاوسه‌رگیرییه ره‌تده‌کرێته‌وه، وتیشی «په‌نابردن بۆ ئ�ه‌م شێوازه له پرۆسه‌ى هاوسه‌رگیرى زیاتر ناچارییه، ب��ۆی �ه پ �هی��وه‌ن��دى ب �ه الس��ای��ک��ردن �ه‌وه‌ى رۆژئ��������اواوه ن��ی��ی �ه ،چ��ون��ک �ه ح����ه‌ز و ئ���اره‌زوو له م��رۆڤ��دا زاڵ��ت��ره وه‌ک له السایکردنه‌وه». ئ �هو ت��وێ��ژه‌ره کۆمه‌اڵیه‌تییه پێیوایه باشتره گه‌نجان له هه‌ردوو ره‌گه‌ز په‌نا نه‌به‌نه به‌ر ئه‌و شێوازه له هاوسه‌رگیرى، چ���ون���ک���ه ئ���ه‌ن���ج���ام���دان���ى پ���رۆس���ه‌ى هاوسه‌رگیرى له‌و رێگه‌یه‌وه زۆر نزیکه له‌شکستهێنانه‌وه.
سود و زیانه‌کانی سیستمى خوێندنى سویدى ل ه هه‌رێمی کوردستان
شاره‌زایه‌ک :گۆڕینی ئه‌م سیستمه ته‌نیا گۆڕینی ناونیشانی قوتابخانه‌کان بوو ئاماده‌کار دیمه‌ن عوسمان له دواى ئه‌و گۆڕانانه‌ى ڕویاندا له سیستمى خوێندندا دواجار شێوازى خوێندنى سویدى ل ه قوتابخانه‌کانى کوردستان جێبه‌جیکرا ،شاره‌زا و توێژه‌رانى بوارى په‌روه‌رده‌ش پێیانوایه له‌به‌رئه‌وه‌ى په‌له‌کراوه ل ه جێبه‌جێکردنى ئه‌م سیستمه ئه‌وا زیان له پرۆسه‌ى خوێندن ده‌دات له‌کوردستان.
ئ�����ارام ش���ه‌ری���ف ،خ��وێ��ن��دک��ارى ن��ۆى بنه‌ڕه‌تى ،پێیوایه ئه‌گه‌ر ئه‌م سیستمه نوێیه سود به خوێندکار بگه‌یه‌نێت ئه‌وا خوێندکارانیش کێشه‌یان نیه ،به‌اڵم ئایا به‌م شێوه‌یه ده‌توانرێت خوێندکاران سودیان پێبگات؟ ئارام ،وتیشی :به‌ڕاى من سیستمێک که ئ�ه‌وروپ��ی بێت بۆ خوێندکاران و قوتابخانه‌کانى ئێمه گونجاو نییه، له‌به‌رئه‌وه‌ى واڵتانى بێگانه له هه‌موو ڕوویه‌که‌وه جیاوازن له ئێمه ،له‌وانه‌یه ئ �هو پێداویستیانه‌ى ل �ه‌وێ ههیه الى ئێمه ن�هب��ێ��ت وه پێویستبوو س �ه‌ره‌ت��ا ل���ه ڕاگ���هی���ان���دن���ه‌ک���ان خ��وێ��ن��دک��اران ئ��اگ��ادارب��ک��رێ��ن�هوه ئ �ه‌م �ه‌ش ب��ۆ زیاتر ئ��اش��ن��اب��وون��ی و ئ���هو خ��وێ��ن��دک��اره و پێشیوایه ئه‌م «سیستمه الیهنى خراپی زیاتره له چاکه». شاره‌زایان و توێژه‌رانى بوارى په‌روه‌رده‌ش پێیان وایه ئه‌م سیستمه په‌له‌ى تێداکراوه ئه‌و زه‌مینه سازییه‌ى پێویست بوو بۆى نه‌کراوه ،پێویستبوو ژینگه‌ى گونجاوى ب���ۆ داب���ی���ن ب��ک��رای �ه و خ��وێ��ن��دک��اران ئاماده‌بوونایه بۆ ئ�ه‌م شێوازه نوێیه‌ى
nزه‌مینه‌سازی نه‌کراو ه بۆ جێبه‌جێکردنی سیستمی نوێی خوێندن خوێندن. ده‌بوو ژینگه‌ی گونجاو دابین بکرایه ئه‌حمه‌د حه‌مه سه‌عید ،شاره‌زاى بوارى په‌روه‌رده ،به‌م شێوه‌یه بۆمان دوا و وتی: ئه‌گه‌ر سیستمه‌که ئه‌وروپی بێت یان سویدى بێت به‌مه‌رجێک باش په‌روه‌رده بکرێت باشه ،ئێمه له‌گه‌ڵ ئه‌و بڕیاره‌ى وه‌زاره‌ت���ى پ���ه‌روه‌رده‌دای���ن ،ب �ه‌اڵم ئ�ه‌وه‌ى جێگه‌ى نیگه‌رانییه له جێبه‌جێکردنیدا په‌له‌کرا ،ئه‌و زه‌مینه‌سازییه‌ى پێویستبوو بۆى بکرێت نه‌کرا ،زیانی له پرۆسه‌ى خوێندن و پ����ه‌روه‌رده‌دا چ م���اددى چ مه‌عنه‌وى. ئ���هو ش����اره‌زای����هی ب�����واری پ�����ه‌روه‌رده وتیشى :من کاتى خۆى ئه‌و قسه‌یه‌شم ک���ردووه ک �ه ل �ه‌س �ه‌ر حسابى ک��ێ به
گۆڕینى سیستمى پ���ه‌روه‌رده نزیکه‌ى بایى هه‌شت ملیار دۆالر کتێب له لوبنانه‌وه چ��اپ��ک��راوه و نه‌گه‌یشتۆته گ�ه‌ن��ج��ی��ن�ه‌ک��ان��ى وه‌زاره‌ت������ى پ����ه‌روه‌رده سوتێنرا ،بۆچى؟ ،له‌به‌رئه‌وه‌ى په‌له‌ى تیاکرا ،بۆیه پێویستبوو زه‌مینه‌سازى ب��ۆ بکرێت و بیناى قوتابخانه‌ى بۆ بکرێت و مامۆستاى بۆ ئاماده‌بکرێت و خوله‌کان به‌ته‌واوه‌تى ببینن پرۆگرامى خوێندنى باشى بۆ ئاماده‌بکرێت. ناوبراو جه‌ختی له‌وه‌شکرده‌وه گۆڕینى ئه‌م سیستمه ته‌نیا گۆڕینى ناونیشانى قوتابخانه‌کان ب��وو ،ب �ه‌اڵم دان ب �ه‌وه‌دا ن��ان��ێ��ن ک��ه ئ��ه‌وروپ��ی��ه و رای��گ �هی��ان��د “ب����ه‌داخ����هوه دوا ب���ڕی���ارى وه‌زاره‌ت�����ى په‌روه‌رده‌م بینى ئه‌ویش هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى
وێنه :چه‌تر ئه‌و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیه بوو که دانرابوو بۆ به‌ڕێوه‌چوون و جێبه‌جێکردنى ئه‌م سیسته‌مه ،ئ��ای��ا ت��ا چ�ه‌ن��د جێبه‌جێ بووه ئه‌و کادرانه ده‌نێرنه‌وه؟ ،ده‌بوایه ب��ان��گ�ه‌وازی بکرایه ک�ه سیستمه‌که سه‌رکه‌وتوو بووه. ک���ارس���از ع��ی��س��ام��ه‌دی��ن ،ت���وێ���ژه‌رى ک��ۆم �ه‌اڵی �ه‌ت��ى ،ب��اس��ی ل���ه‌وه‌ک���رد ئ�ه‌م س��ی��س��ت��م �ه ن��وێ��ی �ه الی���ه‌ن���ى س��ل��ب��ى و ئیجابیشی ههیه ،چونکه ڕاسته له الی �ه‌ک �هوه زان��ی��ارى زی��ات��ر ده‌به‌خشێت ب��ه خ��وێ��ن��دک��ار ،ب����ه‌اڵم ل��هب��ه‌رئ��ه‌وه‌ى ژینگه‌یه‌کى گونجاو و بارودۆخێکى گ���ون���ج���اوم���ان ن��ی��ی��ه ،ت����اڕاده‌ی����ه‌ک خوێندکار سارد ده‌کاته‌وه له‌وانه‌کانى، واته پێویستبوو ژینگه‌ى گونجاو دابین
بکه‌ن و الیهنى خێزانى خوێندکارانى لێ ئاگاداربکرایه‌وه به‌ته‌واوه‌تى ئاشناى بونایه ،پێشموایه ئهمه ئاستى په‌روه‌رده به‌ره‌و نزمى ده‌بات. ئ �هو ت��وێ��ژه‌ره ئ��ام��اژه‌ى ب��ۆ ئه‌وه‌شکرد ل �ه‌وان �هی �ه ل �ه ه�ه‌ن��دێ��ک قوتابخانه‌دا ئ����ه‌م پ���رۆس���هی���ه س���ه‌رک���ه‌وت���وو ب��ێ��ت، ئ �ه‌وی��ش قوتابخانه نموونه‌ییه‌کان و ئ�هو شوێنانه‌ى ب��ارودۆخ��ی��ان گونجاوه ب��ۆ ئ �ه‌م ش��ێ��وازه ،ب��ه‌اڵم ناتوانرێت له هه‌موو قوتابخانه‌کان به سه‌رکه‌وتووی جێبه‌جێ بکرێت. که‌مال ن��ورى ،به‌ڕێوه‌به‌رى پ��ه‌روه‌رده‌ى سلێمانى ،باسی له‌وه‌کرد سیستمه‌که گ��ون��ج��اوه و ب����ارودۆخ����ى ق��وت��اب��ى و خ��وێ��ن��دک��ارى ڕه‌چ�����اوک�����ردووه ،ب��ه‌اڵم پێده‌چێت وه‌ک پێویست ژینگه‌ى خوێندن له خوێندنگه‌کانماندا و که‌موکوڕیه‌کان وایکردبێت که ن��اڕه‌زای��ى به‌شێک له خوێندکارانى لێبکه‌وێته‌وه ،وه نوێنه‌رى قوتابیان و خوێندکارانى کوردستان خ��ۆی��ان ب�ه‌ش��دارب��وون ل�ه کۆنگره‌که و وتیشى «ن��ات��وان��ی��ن بڵێین به‌دڵنیایى سیسته‌مه‌که س �ه‌رک �ه‌وت��ووه ،چونکه هه‌ڵسه‌نگاندنى سیسته‌مێکى وا گهوره به ( )4-3ساڵ ناکرێت به‌ڵکو ()10 ساڵیتر ده‌توانی بڕیاربده‌یت که چهنده سه‌رکه‌وتووه». ش��ای �ه‌ن��ی ب��اس �ه پ���اش پ��اب �ه‌ن��دب��وون به سیستمى خوێندنى ده‌وڵه‌تى عێراق بۆ ماوه‌ی زیاتر له ( )80ساڵ وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده له کۆنگره‌یه‌کى په‌ره‌وه‌رده‌یى له ساڵى ()2007دا له شارى هه‌ولێر ب �ه ئ��ام��اده‌ب��وون��ى زی��ات��ر ل �ه ()500 ش��اره‌زا و پسپۆڕى کوردستان بڕیارى گ��ۆڕان��ک��ارى ڕیشه‌ییدا ل�ه سیستمى خوێندندا و پاشان په‌سه‌ندکرا له الیه‌ن ئ�ه‌ن��ج��وم�ه‌ن��ى وه‌زی����ران و پ �ه‌رل �ه‌م��ان و سه‌رۆکایه‌تى ههرێمهوه.
گه‌نجان ساڵی دووه‌م ژماره 85 دووشه‌ممه 2711/9/28 - 2011/12/19
کارا
9
گه‌الن بۆ ئازادى هاوار ده‌که‌ن و عه‌دنان که‌ریمیش بۆ خاتونه‌که‌ى uسه‌الح مه‌حمود u هونه‌ر خۆراکى رۆحه ،شت‌ه سواوه‌کانمان دووباره له فۆرمێکى تردا پێده‌ناسێنێته‌وه، گ���ۆران���ی���ش ب �ه‌ش��ێ��ک �ه ل����ه‌م ه���ون���هره، هونه‌رێکیش له دڵى کۆمه‌ڵگا ده‌نیشێ که له ئێشه‌کانى کۆمه‌ڵگا هه‌ڵقواڵبێت. وه‌ک ده‌زانین واقعى گه‌الن به تایبه‌ت واق��ع��ى ک��وردس��ت��ان واق��ع��ێ��ک��ى ت���اڵ و ب �ه‌ئ��ازاره ،ئ�ه‌م واقع‌ه تاڵ‌ه وه‌ک خۆره دڵى مرۆڤ ده‌هاڕێت ،ئێستا گوڵ له باخچه‌که‌مان ناڕوێت ،هه‌موو هه‌وڵیشمان بۆ رواندنه‌وه‌ى گوڵ‌ه تا بزانین ده‌ریا چه‌ند قووڵه ،ئاسمان چه‌ند دووره ،ب �ه‌اڵم... ل�ه کاتێکدا گه‌نجانى ئێمه به‌ده‌ست کێشه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان و بێکارى و کۆیله‌بوون به‌ده‌ست یاساکانى ده‌وڵه‌ته‌وه ده‌ناڵێن و فڕۆکه‌کانیش بۆ سه‌رکوتى ده‌ن��گ��ى ئ��ازادی��م��ان ئ��اس��م��ان داده‌گ����رن، ئێمه هه‌ست به دورى ئاسمان ناکه‌ین، خه‌یاڵ نامانباته‌وه“ ،له کاتێکدا به شه‌قامه‌کانى شاردا تێپه‌ڕ ده‌بین و منااڵن و دایکانى فه‌قیر له سه‌ر چیمه‌نتۆ سارد و س��ڕه‌ک��ان دان��ی��ش��ت��وون و سیستمیش به‌رده‌وام تاکه‌کان فڕێ ده‌دات“ ،نازانین ده‌ریا چه‌ن قووڵه“ .کاتێک خۆکوشتن و ل �ه‌رزی��ن��ى چ��ۆک��ى ژن����ان ل���هب���ه‌رده‌م ده‌نگه‌کانى ده‌سه‌اڵت ،هه‌ست پێده‌که‌ین و ده‌بینین دای��ک��ێ��ک ل �ه چ��اوه‌ڕوان��ى وه‌رگ��رت��ن �ه‌وه‌ى ته‌رمى رۆڵ �ه‌ک �هی دایه که بۆ ئ��ازادى گیانى به‌خت ک��ردووه و نایده‌نه‌و‌ه و به ملیۆنانیش م��رۆڤ له سیستمى ده‌وڵه‌تدا کۆیل‌ه ک��راون ،ئێمه ناتوانین رۆمانسییان‌ه ده‌س���ت به‌سه‌ر گوڵه‌کاندا بێنین و له عاله‌مى خه‌یااڵتى خۆماندا ون بین و ئه‌شقیش له‌م نه ته‌نها له‌م قاڵب‌ه بچوکه ،به‌ڵکو له قالبیش نادرێت .ده‌نگى به‌ئازارى ئه‌م دایک‌ه بۆ ئێمه باشترین موسیقای‌ه و رۆخسارى باشترین تابلۆیه .بۆیه له که‌سایه‌تى عه‌دناندا هه‌موو ئه‌و هونهرمهندانه که له گۆرانییه‌کانیاندا له‌م “زه‌مه‌نه“ تابلۆى رۆمانسى وێنا ده‌که‌ن ،ره‌خن‌ه ده‌که‌م و وه‌ک گه‌نجێکى ئه‌م کوردستانه یاخیانه ه��اوار ده‌ک �ه‌م تابلۆ رۆمانسییه‌کان به واق��ع��ى ئ�ه‌م��ڕۆى ک��وردس��ت��ان و گ�ه‌الن نامۆن .له راستیدا گه‌نجان زۆرترین کێشه‌یان ههیه و رۆژانه له‌گه‌ڵ ده‌رد و ره‌نجه‌کان ملمالنێ ده‌که‌ن و هه‌ندێک یاخییان‌ه هه‌نگاو ده‌نێن و هه‌ندێکیش ب���ه ئ���اگ���رى ج �ه‌س��ت �ه‌ش��ی��ان پ �هی��ام��ى کۆیالیه‌تییه‌کى قوڵ دهدهنه کۆمه‌ڵگا، به‌اڵم هه‌ندێک هونه‌رمه‌ند له که‌شێکى ئ����ارام و رۆم��ان��س��ی��دا ب��اس��ى گ���وڵ و مانگه‌شه‌و ده‌که‌ن .وه‌ک ئه‌وه‌ى “نه بایان دیبێت و نه باران” .ئهمانه ناراسته‌وخۆ ب�ه پێچه‌وانه‌ى ده‌ن��گ�ه سه‌رکه‌شه‌کان هه‌نگاو ده‌نێن و دواجاریش له فۆڕمێکى لیبڕالیدا خزمه‌ت به ده‌سه‌اڵت ده‌که‌نه‌وه و ده‌ب��ن �ه له‌مپه‌رێکى ب����ه‌رده‌م ده‌نگى ئ��ازادى و ه�ه‌وڵ ده‌ده‌ن گه‌نج راکێشى خه‌ڵوه‌تگاکانى خه‌یاڵ خۆیان بکه‌ن، ب���ه‌اڵم دواج���اری���ش خ�هی��اڵ�ه‌ک�ه نابێته وه‌اڵم .گه‌النى دنیا رۆژان�ه بۆ ئازادى خوێن ده‌ده‌ن و به‌ره‌نگارى سیستمه‌کانى ده‌س���ه‌اڵت ده‌ب��ن�هوه و بۆ ئ���ازادى ه��اوار ده‌ک���ه‌ن و ه��ون�ه‌رم�ه‌ن��دان��ى ئێمه‌ش به پێچه‌وانه‌ى گ �ه‌الن و گه‌له‌که‌مان بۆ خ��ات��ون �ه‌ک �هی��ان ه����اوار ده‌ک����ه‌ن .ب �ه‌اڵم ئه‌وه‌ى بۆت‌ه موسیقا و دهبێته موسیقاش ه�ه‌ر ده‌نگى سه‌رکه‌شى گهنجانه که کۆشکه‌کانى ده‌س���ه‌اڵت ده‌ه�ه‌ژێ��ن��ێ، دواج������ار گ �ه‌ن��ج��ان ه��ێ��زى خ���ۆی���ان له “شاهین”ه‌کان و “داریۆش”ه‌کان ده‌گرن و بۆ ئازادى و پێکهوه ژیانى گه‌الن هاوار ده‌که‌ن .با هونه‌رمه‌ندانى ئێمه قه‌ى ناکا با له خه‌ڵوه‌تدا بۆ خاتوونه‌کانیان هاوار بکه‌ن و له کۆشکه‌کانى دهسهاڵتهوه مشتێک پاره‌یان له خوێنى گه‌ڵ پێبده‌ن و لیبراالن‌ه ب��ۆ خاتوونه‌که‌یان ه��اوار بکه‌ن .دواج��ار هه‌ر ده‌نگى ئێمه دهبێته موسیقاى ئ��ازادى و دواجاریش هه‌ر ئێمه واقیع ده‌خوڵقێنینه‌وه.
گه‌ڵ رۆحى وه‌خه‌به‌رهاتن له‌به‌رامبه‌ر سه‌رده‌سته‌کاندا
ئه‌م ئه‌ده‌بیات و هونه‌ر و هونه‌رمه‌ند یان هه‌ڵوێستگرتنه‌ى شه‌هرام نازرى ناچێتهوه داهێنه‌ره ناڕازییه به‌دۆخى داسه‌پاوى نێو ناڕه‌زایه‌تى هونه‌رمه‌ندێکى کورد له حازر و ئه‌م ناڕه‌زایه‌تیى و هه‌ڵوێستگرتن به‌رامبه‌ر گوشار بۆسه‌ر نه‌ته‌وه‌که‌ی، و تووڕه‌ییه له‌الیه‌ن داهێنه‌ره‌وه به که‌ڵک به‌اڵم ده‌کرێ شێوازى جوڵه نیشانبده‌م وه‌رگ���رت���ن ل��ه ب��چ��وک��ت��ری��ن رۆچ����وون ،که راسته ئ�ه‌م ناڕه‌زایه‌تییه کارێکى مه‌زنترین کاریگه‌ریى ده‌بێ .له رۆژئاوادا هونه‌ریانه نییه ،ب�ه‌اڵم رۆڵ��ى هونه‌ر و کارى گرافیکى به خه‌سڵه‌تى تایبه‌ت که‌سایه‌تیى هونه‌ر واده‌که‌ن که هه‌موو
شیعرانه‌ى ده‌چنه خانه‌ى به‌ڵێنده‌رییه‌وه، شیرکۆ بێکه‌س) ده‌خوڵقێ و ده‌نووسرێته‌وه به خۆیه‌وه ،مۆسیقا و گۆرانی گرژو توند و له‌الى ئێمه‌ش به شیعر و کارى شێوه‌کاریى به هه‌موو لقه نوێیه‌کانییه‌و‌ه ره‌نگدانه‌وه‌ى ناڕه‌زایه‌تیى بووه به‌دۆخى حازرى داهێنه‌ر یان به‌رهه‌مهێنه‌ره‌که‌ی. ئه‌گه‌ر بمه‌وێ نموونه‌ى زیندوو بێنمه‌و‌ه ده‌ک����رێ ل �ه رۆژه���ه‌اڵت���ى ک��وردس��ت��ان هه‌ڵوێستى هونه‌رمه‌ند (شه‌هرام نازری) ده‌ستنیشان بکه‌م له به‌رامبه‌ر ته‌له‌ڤزیۆنى ک��ۆم��ارى ئیسالمی ،ئ�ه‌گ�ه‌رچ��ى ئه‌م
ناڕه‌زایه‌تییه‌کى ئه‌و به‌هێند وه‌ربگیرێت. یان هێندێک جوڵه‌ى ئه‌ده‌بى و هونه‌رى له باشور پاش توندوتیژییه ناوخۆییه‌کان، ه����ه‌روه‌ه����ا ده‌س��ت��درێ��ژی��ی��ه‌ک��ان��ى ئ �ه‌م داوای��ان �ه‌ى داگ��ی��رک�ه‌ران��ى کوردستان، هێندێک ک���ارى ه��ون �ه‌رى و ئه‌ده‌بیى وه‌ک دژک������رده‌وه ه��ات��ن �ه ب���ه‌رده‌س���ت، ئه‌گه‌رچیش ده‌بێت بڵێم که تائێستا له ئاستى پێویستدا نه‌بووه .ئه‌وه‌شمان نابێ له‌بیربچێ ئ �هو ئ�ه‌ده‌ب��ی��ات و ه��ون�ه‌ره‌ى
که له کوردستاندا به‌دیهاتووه له‌ژێر کارتێکردنى خه‌ستى فه‌زاى سه‌رکوت و ل�ه‌ن��اوب�ه‌ردا ب��ووه .ئ �ه‌وه‌ى تا به‌ئێستا به‌رهه‌مهاتووه و نوسراوه و پێشاندراوه زاڵبوونى توخمى سیاسى و تاڕاده‌یه‌ک ره‌خنه‌یى بووه به‌سه‌ر توخمى هونه‌رى و ئه‌ده‌بیدا .واته له دۆخێکدا که ده‌ربڕى راسته‌وخۆ بوونى نه‌بووه ،که‌شوهه‌واى سیاسیى قۆڕغ کراو بووه و هه‌مووشتێ و ه �ه‌م��وو ب��اس��ک��ردن��ێ��ک ل �ه‌خ��ۆ و له نهتهوه و به‌گشتى ئازادیى یاساغ بووه، په‌نا براوه بۆ هونه‌ر و ئه‌ده‌بیات و له‌و رێ��گ��ای �هوه ب �ه زم��ان��ێ��ک ن��اڕاس��ت�ه‌وخ��ۆ ده‌ن��گ��ى خ��ۆى ده‌رب��ڕی��وه .ئ�ه‌م�ه‌ش زۆر الیهنى پۆزه‌تیڤ و نێگه‌تیڤیشى به‌جێ هێشتووه و ل��ێ��ره‌دا به پێویستى نازانم ئاماژه‌ى پێبکه‌م. چ �ه‌ت��ر :ه�ه‌س��ت و دی��دێ��ک��ى ن�ه‌ت�ه‌وه‌ی��ى چ�ه‌ن��ده ده‌ت��وان��ێ��ت ل�ه‌س�ه‌ر به‌هێزکردنى ئه‌ده‌بیاتمان کارێگه‌رى دابنێت؟ ئه‌گه‌ر بکرێت به نمونه‌وه باسى بکه‌ن؟ ـ ئ�ه‌گ�ه‌ر ل�ه‌ک��ۆن�هوه ت��ا ئێستا سه‌رنج ل �ه ک��ۆم�هڵ��گ��ا و ئ���هو واڵت��ان��ه ب��ده‌ی��ن ک �ه ب����ه‌داوى ش��ون��اس��ى م��رۆڤ��ی��ه‌وه‌ن و هه‌وڵ ده‌ده‌ن به ئ��ازادى و سه‌ربه‌خۆیى ب��گ�ه‌ن ،ده‌بینین ل�ه‌ژێ��ر ده‌س��ت��درێ��ژى و داگیرکارى ده‌سه‌اڵته سه‌رده‌سته‌کاندا به‌رده‌وام به‌ده‌ستى ئازار و نه‌هاتییه‌کانى خۆڕاگرییه‌وه نااڵندوویانه .ئهوه روون و ئاشکرایه ک�ه گ �ه‌ل ل�ه ه �ه‌ر واڵت و سیسته‌مێکى سیاسیدا پشتیوانى سه‌ره‌کییه بۆ حکومه‌ت یان ئه‌و هێزه‌ى ک �ه ه�هی��ان�ه ،ده‌ت��وان��ن ببنه له‌مپه‌رى س�ه‌ره‌ک��ی��ى ل�ه‌س�ه‌ر رێ��ى ده‌س��ت��درێ��ژى و داگ��ی��رک��اری��ی�ه‌ک��ان .ل�هب��ی��رم��ان نه‌چێ به‌رخۆدان و خۆڕاگرى ته‌نیا له به‌رامبه‌ر داگیرکاراندا نییه ،ب�هو راده‌ی���ه‌ى که گه‌ل دژ به هێرشى ده‌ره‌کیى به هه‌موو واتاکانییه‌وه راده‌وه‌س��ت��ێ ،له‌به‌رامبه‌ر ه��ێ��زى چ �ه‌وس��ێ��ن �ه‌ر و ب���ه‌الڕێ���داب���ه‌رى خۆییش خۆڕاگریى له خۆى نیشانده‌دا. ئه‌م له‌سه‌ر پێبوونه‌ى گه‌ل پێویستى به هه‌وێنبه‌ستنى و به فکرى خۆڕاگرى و پێکهاتنى ک��ل��ت��وورى یه‌کگرتوویى و ن��اڕازی��ی �ه دژ ب �ه سیستمى زاڵ و ه �ه‌ڕه‌ش �ه‌ک��ار .گرنگترین توخمێک که ده‌ت��وان��ێ ل�ه‌م حاڵه‌ته پڕته‌وژمه‌ى ت��ێ��داچ��وون و ت��وان �ه‌وه‌ی �ه‌دا کاریگه‌رى راسته‌وخۆ و خێراى له‌سه‌ر گه‌ل به هه‌موو ئاسته‌کانى هۆشیارییه‌وه دابنێ هونه‌ر و ئه‌ده‌بیات و به گشتیى کلتووره که ده‌توانێ کارییگه‌رى ته‌ندروستى خۆى هه‌بێ و ببێته هۆى هۆشیاربوونه‌وه‌ى سه‌رله‌به‌رى کۆمه‌ڵگاى به‌ر هه‌ڕه‌شه. ئه‌م چه‌شنه له ئه‌ده‌بیات و هونه‌ر که ناوى ئه‌ده‌بیات و هونه‌رى به‌ڵێنده‌ر یان خاوه‌ن هه‌ڵوێستى له‌سه‌ر دانراوه ،دهبێته به‌شێک ل�ه ک��ۆى گشتیى ئه‌ده‌بیات و ه��ون��ه‌ر .الی �ه‌ن��گ��ران��ى ئ���ه‌م چه‌شنه ئه‌ده‌بیاته پێیانوایه که به‌رهه‌مه‌کانیان ده‌که‌وێته خزمه‌تى ئ��ازادى و ه�ه‌ژار و
هونه‌ری
فێستیڤاڵى سینه‌مایى چرا له سلێمانی به‌ڕێوه‌چوو
«شه‌ره‌فنامه‌ی شه‌ره‌فخانى به‌دلیسی؛ ناسنامه و سه‌رچاوه‌ى مێژوى گه‌لى کورد»
یه‌که‌مین فێستیڤاڵى چرا بۆ فیلمى دۆکیۆمێنتارى له ماوه‌ى سێ رۆژدا له هۆڵى ته‌وارى شارى سلێمانى به‌ڕێو‌ه چوو. فێستیڤاڵى چرا بۆ فیلمى دۆکیۆمێنتارى له‌الیه‌ن وه‌زاره‌ت��ى رۆشنبیریى و الوانى حکوومه‌تى هه‌رێمى ک��وردس��ت��ان ،به‌ڕێوبه‌رایه‌تیى گشتیى راگه‌یاندن س���ازدرا ،تێیدا ( )٢٥فیلمى دۆکیۆمێنتارى له قۆناغى پێشێڕکێدا و یه‌ک فیلمى میوان به‌شدارى پێکرا. فێستیڤاڵه‌ک‌ه ،له ڕۆژانى ()15 _١٣ى ئه‌م مانگه ده‌ستى به کاره‌کانى کرد ،یه‌که‌م فیلمى ده‌سپێکى فێستیڤاڵیش فیلمى دۆکیۆمێنته‌رى (دایکى کورد) بوو ،له ماوه‌ى سێ رۆژ فیستیڤاڵدا به ئاماده‌بونى میوانێان و هونه‌رمه‌ندان و به‌تایبه‌ت فیلمسازان فیلمه‌کان نمایشکران ( )25فیلم‌ه دۆکۆمێنتاری که له ملمالنێدا ب��وون بۆ به‌ده‌ستهێنانى چه‌ند خه‌اڵتێک ل �ه‌وان �ه خ�ه‌اڵت��ى باشترین ده‌ره��ێ��ن��ان و باشترین ده‌ق ،باشترین مونتاج و باشترین وێنه‌گرتن .
ناوه‌ندی هاڤیبوون یان لێکۆلینه‌و‌ه و وه‌شانێن ک��وردی، کۆنفرانسێکى ل��هب��اره‌ى «ش �ه‌ره‌ف��ن��ام �هی شه‌ره‌فخانى به‌دلیسی؛ ناسنامه و سه‌رچاوه‌ى مێژووى گه‌لى کورد» ساز کرد. کۆنفرانسه که له (به‌رلین)ى ئه‌ڵمانیا ساز کرا .به‌رنامه‌کانى له به‌شى یه‌که‌مدا ل�هب��اره‌ى وه‌رگێڕانه‌کانى شهرهفنامه به بابه‌ته‌کانى؛ شهرهفنامه له ره‌هه‌ندى وه‌رگێڕانه‌که‌ى مه‌ال جه‌میلى رۆژبه‌یانیدا ،شهرهفنامه له‌نێوان وهرگێڕانه فره‌نسییه‌که‌ى شاموا و وهرگێڕانه کوردییه‌که‌ى موکریانیدا. شهرهفنامه له وهرگێڕانه ئه‌ڵمانییه‌که‌ى بوو. به‌شى دووه‌مى له‌باره‌ى مێژوو و ناسنامه به بابه‌ته‌کانى؛ هه‌ڤرکیا ئوسمانى‌و سه‌فه‌ویا د شه‌ره‌فنامێ دا ،شه‌ڕه‌فنامه وه‌ک ژێده‌رێ مێژوویى بۆ رۆژهه‌التا ناڤین و مێژوو وه‌ک دامه‌زرێنه‌رى ناسنامه له‌شه‌ره‌فنامه‌دا بوو. به‌شى سێیه‌مدا ل �هب��اره‌ى ره‌ه �ه‌ن��دى ئایین ،جڤاک و هونه‌ره‌و‌ه به بابه‌ته‌کانى؛ ره‌نگدانه‌وه‌ى هه‌ڵوێستى جڤاکى ئیسالمى له‌هه‌مبه‌ر ک��ورد له شه‌ره‌فنامه‌دا ،جیهانبینى ئایینى له شه‌ره‌فنامه‌دا ،شهرهفنامه له خوێندنه‌وه‌یه‌کى سۆسیۆمێژووییدا و هونه‌رێ میناتوریێ ل ده‌ڤ شه‌ره‌فخانێ بدلیسیی.
چه‌وساوه‌کانى کۆمه‌ڵگا و ئامانج و گه‌یشتن که هونه‌ر و ئه‌ده‌بیات ده‌بێ خه‌ون و خولیاکانى ئه‌وان ده‌کاته هه‌وێنى له خزمه‌تى کۆمه‌ڵگا دابێ و له‌پێناو سه‌ره‌کیى به‌رهه‌مه‌کان .له‌م روانگهیهوه ئ���ازادى و ماڤه‌کانیاندا تێبکۆشێ، ه��ون�ه‌ر و ئه‌ده‌بیاتى به‌ڵێنده‌ر ئه‌رکى دژ به جیاوازى چینه‌کانى کۆمه‌ڵگا روون��اک��ک��ردن �هوه و ه��ۆش��ی��ارک��ردن�ه‌وه‌ى راب��وه‌س��ت��ێ .له ئێران و کوردستانیش ک��ۆم��هڵ��گ��ا ل��ه‌ئ��ه‌س��ت��ۆ ده‌گ����رێ����ت و ک�ه‌س��ان��ێ��ک��ى ن���اودارم���ان ه���هب���ووه که ل �هب �ه‌رام��ب �ه‌ر ه��ون �ه‌ر و ئ�ه‌ده‌ب��ی��ات��ێ��ک به‌رهه‌م و نوسینه‌کانیان ته‌رخانکردووه راده‌وه‌س���ت���ێ ک �ه وات���اى راسته‌قینه‌ى بۆ هاوده‌نگبوون له‌گه‌ڵ خواسته‌کانى هونه‌ر و ئه‌ده‌بیات ده‌پارێزێ و مه‌به‌ستى گ��ه‌ل��ه‌ک��هی��ان( .ئ���ه‌ح���م���ه‌دى ش��ام��ل��و) س��ه‌ره‌ک��ى ل �ه داه��ێ��ن��ان و خوڵقاندنى شاعیرى ناسراوى فارس یه‌کێک له‌و ئه‌ده‌بیات هیچ شتێکى دیکه بێجگه شاعیرانه ب��ووه که له زۆرب��ه‌ى زۆرى له خودى هونه‌ره‌که نییه .به واتایه‌کى ش��ی��ع��ره‌ک��ان��ی��دا دژ ب���ه ک��ه‌ش��وه��ه‌واى دی��ک�ه ه��ون�ه‌ر و ئ�ه‌ده‌ب��ی��ات��ى پێشه‌نگ دیکتاتۆرى و چه‌وساندنه‌وه و کوشتوبڕى هه‌ڵوێستگرتن به‌هۆى ئه‌ده‌بیات ده‌خاته ه �ه‌ن��اس �ه‌ک��ان راوه‌س����ت����اوه‌و ل �ه‌ڕێ��گ��اى ژێر پرسیاره‌وه و پێیوایه الیهنى ئامرازیى شیعره‌کانیه‌وه هه‌ڵوێستى گرتووه .له‌به‌ر له‌م چه‌شنه هونه‌ر و ئه‌ده‌بیاته‌دا دهبێته ئه‌وه‌شه شاملو له کۆمه‌ڵگاکه‌ى خۆى و ته‌نانه‌ت ناوچه‌که‌دا به شاعیرى گه‌ل هۆى قوربانى بوونى داهێنان... بۆ ئ�ه‌وه‌ى له باسه‌که‌ى مه‌به‌ستى تۆ و نه‌ته‌وه‌یى ن��اودێ��رک��راوه .ل��ێ��ره‌دا جێى الن����ه‌ده‌م ،ئ�ه‌ده‌ب��ی��ات��ى به‌ڵێنده‌ر ه �ه‌ر له خۆیه‌تى ک�ه ئ��ام��اژه ب�ه نموونه‌یه‌ک سه‌ره‌تاى سه‌رهه‌ڵدانییه‌وه سه‌رنجى به له شیعره‌کانى شاملو بکه‌م که بزانین ئ���ازادى و دیموکراسى داوه و دژ به چۆن ده‌نگى خستۆته پاڵ نه‌ته‌وه‌که‌ى و دیکتاتۆری و زوڵ��م و چه‌وساندنه‌وه ته‌نانه‌ت مرۆڤایه‌تی .هه‌ر وه‌ک شاملو راوه‌س��ت��اوه .له مێژووى دوور و نزیکى له سه‌ره‌تاى شیعرێکدا ده‌ڵ��ێ ،شیعرى جیهاندا به‌شێکى زۆر له شاعیران و راسپارده (پیغام) پێشکه‌ش ده‌کا به شه‌ش نوسه‌ران و هونه‌رمه‌ندان له‌ڕێگاى کاره گیان به‌ختکردووه که ژیانیان له‌الیه‌ن ه��ون�ه‌رى و نوسینه ئه‌ده‌بییه‌کانیانه‌وه حکومه‌تى تازه به‌ده‌سه‌اڵت گه‌یشتووى ده‌ن��گ��ى خ��ۆی��ان خستۆته پ��اڵ خه‌ڵکى کۆمارى ئیسالمیه‌وه لێستێندرا .ئه‌و ژێ��ر ئ��ازارى ده‌س�ه‌اڵت�ه‌ک��ان .بۆ نموونه شه‌ش کهسه چوار تورکمان و سه‌عیدى (ماکسیم گ��ورک��ى) ن��وس �ه‌رى روس ،س��وڵ��ت��ان��پ��ور ش��اع��ی��ر و ه��ون �ه‌رم �ه‌ن��دى (ل��ۆرک��ا)ى شاعیر و شانۆیى ن��ووس ،ف��ارس و تێکۆشه‌رى ناسراوى کوردى (ب��رێ��خ��ت) شانۆیى ن��ووس��ى ئه‌ڵمانی ،رۆژه����ه‌اڵت ف���واد مسته‌فا سوڵتانى (ی��ان��ی��س ری��ت��س��وس) ش��اع��ی��رى یۆنانى بوون .ئهمه کۆپله‌یه‌کى شیعره‌که‌یه‌تى و ...ئ��ه‌م که‌سایه‌تییانه ل �ه رێگه‌ى که له وه‌رگێڕانى ناسر حیسامی: به‌رهه‌مه‌کانیانه‌وه بیریان له ئازادیخوازى ....زهوى له مێژه مردووه و ک���ردۆت���هوه ،ب��ۆ گه‌یشتن ب �ه ئ���ازادى تاقى شین و مۆرى ئاسمان هه‌میشه هه‌وێنى به‌رهه‌مه‌کانیان له پۆلێک ئه‌ستێره‌ى پێوه‌یه کۆمه‌ڵگا وه‌رگ���رت���ووه و داوی��ان �ه‌ت �هوه له زۆنگاوى تاریکیدا سیس و کزبوون. ب�ه کۆمه‌ڵگا و گه‌لى ب �ه‌ر ئ��ام��اژه‌ى ئێمه به‌اڵم خ��ۆی��ان .دی���اره ب �ه‌ت �ه‌واو ب��وون��ى ش�ه‌ڕى ده‌ڵێى هه‌موومان ده‌زانین دووه‌م��ى جیهانى و تێکڕوخانى به‌ره‌ى بۆ دیتنه‌وه‌ى چى ده‌گه‌ڕێین، فاشیزم و زاڵبوونى به‌ناو دیموکراسى ئه‌گه‌رچى هیچ بیریشى لێ‌ناکه‌ینه‌وه رۆژئ���اوای���ى و سۆسیالیزمى یه‌کێتى به‌کردارمان ،ده‌ڵێى کۆمه‌ڵێک پیاوى واین سۆڤیه‌ت گۆڕانکارى مه‌زن سه‌رله‌به‌رى پ �ێ��ش ئ � �ی� ��راده‌و ت� �ه‌م ��ا و ت ��وان ��اى خ��ۆم��ان ژیانى کۆمه‌ڵگاکانى گرته‌وه و له ناو که‌وتووین. ئه‌وانیشدا هونه‌ر و ئه‌ده‌بیات کاریگه‌رى گه‌رچى گڕى هیچ قازانجێک راس��ت �ه‌وخ��ۆى ل��هو ک �ه‌ش �هوه �ه‌وا نوێیه هێنده‌ى سه‌رى په‌نجه‌ى ماندوو گه‌رمه‌وه کا وه‌رگرت .هه‌روه‌ها (ژان پۆل سارته‌ر) ،هانده‌رى جۆششمان نییه نوسه‌ر و فه‌یلسوفى فه‌ڕه‌نسى پاش شه‌ڕى هیچ هه‌ستێکیش له دهرهوه و له ده‌رووندا دووه‌مى جیهانی ،یه‌که‌م که‌سێک بوو کۆسپى ڕێى کۆششمان نییه. وات��اى به‌ڵێنده‌رى به‌کارهێنا .هه‌ڵبه‌ت پاچ و نوێڵ و پێمه‌ڕه ئ �هو ئ �ه‌م چه‌شنه نوسینانه‌ى ب�ه‌ون��اوه به‌بێ وه‌ستان هه‌ڵپه‌یانه ن���اودێ���رک���رد ،ده‌ن����ا ب���ه‌رل���هو ه �ه‌وێ��ن��ى هه‌تا په‌رده‌ى سه‌ر نهێنى له‌مچه‌شنه له ئه‌ده‌بیات و هونه‌ر له هه‌ڵده‌نه‌وه..... به‌رهه‌مه‌کاندا هه‌بوو ،به‌اڵم سارته‌ر له‌و ل �ه ن��ێ��وک��وردان��ی��ش��دا ده‌ی����ان ش��اع��ی��ر و گۆڤاره‌ى که ده‌ریده‌کرد ،وابزانم به‌ناوى نوسه‌ر هه‌بوون و هه‌ن که باوه‌ڕیان به چاخێ ن��وێ ،ئ�هو ن��اوه‌ى له س�ه‌ر ئه‌م هونه‌ر و ئه‌ده‌بیاتى به‌ڵێنده‌ره ،خۆیان به جۆره نووسینانه تۆمارکرد .سارتێر و به‌رپرسى راسته‌وخۆى کۆمه‌لگاکه‌یان هاوبیره‌کانى به سه‌رنجدان له دۆخى زان��ی��وه و ده‌زان����ن .ب��ۆ نمونه ده‌ک��رێ پاش شه‌ڕى دووه‌مى جیهانى ،هه‌روه‌ها ئ��ام��اژه بکه‌ین ب �ه (ف��ای �ه‌ق بێکه‌س، چه‌وسانه‌وه و دیکتاتۆڕى و بزووتنه‌وه ق��ان��ع ،ئ �ه‌ح��م �ه‌د م��وخ��ت��ارج��اف ،هێمن رزگ���اری���خ���وازه‌ک���ان ب���هو ده‌ره‌ن��ج��ام�� ه موکریانى و حه‌سه‌نى قزڵجى و،) ...
هونه‌ر و وێژه
ساڵی دووه‌م ژماره 85 دووشه 2711/9/282010/11/8 ممه‌ممه- 2011/12/19 دووشه
11
به‌اڵم لێره‌دا نمونه‌یه‌ک له شیعره‌کانى مامۆستا قانع وه‌بیر دێنمهوه که کاتێ هه‌واڵى تێکڕوخانى کۆمارى ()1946 ى کورد و له‌سێداره‌درانى قازى محه‌مه‌د و هه‌ڤااڵنى پێده‌گا ،به‌شیعرى (شیوه‌نى ئ���اگ���راوی) ،ئ���اوا ده‌ن��گ��ى ت��ێ��ک�ه‌اڵوى هاوارى خنکاوى گه‌له‌که‌ى ده‌کا: ...چ ��ى ب��و ت��اوان��ى ئ �ه‌وان �ه‌ى وا ل�ه س�ێ��داره دران؟ غ � �هی� ��رى دڵ� � �س � ��ۆزى واڵت و دوژم � �ن� ��ى داگیرکه‌ران! دوژمنینه دڵنیا بن ،کورد به‌مه ناتوێته‌وه! ڕه‌و ڕه‌وه‌ى به‌ڵکو ب �ه‌ره‌و پێش م��ل ئه‌نێ و ناکشێته‌وه ق� ��وڕ ب� �ه‌س� �ه‌رت ��ان! ئ��ێ��وه خ� � ��اوه‌ن ت� ��ۆپ و ته‌یاره‌ى شه‌ڕن میله‌تى من! خاوه‌نى (ته‌ئریخ وبیر وباوه‌ڕن)! گ �ه‌رچ��ى ن��ووک��ى ن �ێ��زه‌ت��ان س ��ووره ب �ه خوێنى الوى من با له‌ناو یادا بمێنێ ،تاوه‌کو ریسوا ئه‌بن الوى کوردى هوشیاربه! ده‌رسێکه ئه‌م که‌وتنه شه‌رمه‌زارى که‌ن ئه‌وه‌ى بڕواى به‌خه‌نده‌ى دوژمنه گه‌ل به هێزى ده‌ست وبازوو ،فیکرى خۆى ڕزگار ئه‌بێ هه‌رچى بڕواى کرد به خه‌ڵکى کارى ناهه‌موار ئه‌بێ .... له هاوچه‌رخه‌کانیشدا که‌ڵه‌گه‌تترینى ئ�����هو ش���ی���ع���ران���ه‌ى ده‌چ����ن����ه خ���ان���ه‌ى به‌ڵێنده‌رییه‌وه ،له‌سه‌ر ده‌ستى شاعیرى ن�����اودارى ک����ورد (ش��ی��رک��ۆ ب��ێ��ک�ه‌س) ده‌خوڵقێ و ده‌نووسرێته‌وه .به‌اڵم نابێ ئه‌وه‌مان له‌بیرچێ که هونه‌ر و ئه‌ده‌بیاتى به‌ڵێنده‌ر پێش ئ��ه‌وه‌ى که سیاسى بێ ده‌چێته خانه‌ى کۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه ،دهبێته هانده‌رى کۆمه‌ڵگا ،دهبێته وه‌خه‌به‌رهاتن له به‌رامبه‌ر مه‌ترسییه‌کانى سه‌رمانه‌وه. ده‌بێ بشزانین به سه‌رنجدان له مێژووى ئ �ه‌ده‌ب��ی��ات��ى ج��ی��ه��ان ئ���هوه ده‌رک���ه‌وت���ووه ئه‌ده‌بیات و هونه‌رى به‌لێنده‌ر زیاتر له‌و شوێنانه‌دا به‌هێزبووه که گه‌ل و واڵت بنده‌سته‌یی تێپه‌ڕده‌کات ،داگیرکارى و ل �ه‌ن��اوب��ردن ح��اک��م�ه ،ب��ۆن��ى خ��وێ��ن و ب���اڕووت هه‌ناسه‌کان ده‌ئاخنێ ،به‌اڵم به سه‌رکه‌وتنى گه‌ل و تێکه‌وه‌پێچرانى داگیرکاران و گه‌یشتنى کۆمه‌ڵگا به ئازادی ،هونه‌ر و ئه‌ده‌بیاتی به‌ڵێنده‌ریش له‌گه‌ڵ چوونى سه‌رده‌مى ژانى گه‌ل و تێکڕوخانى ده‌سه‌اڵته دیکتاتۆڕه‌کان بۆ مێژوو ،زیندوبوونى خۆى له‌کیسده‌دا، وه‌ک���و م��ێ��ژووی��ه‌ک ی���ان قۆناغێکى به‌سه‌رچوو چاوى لێده‌کرێ.
هه‌ڵبژارده‌ی فۆتۆ
فۆتۆ /کوردۆ شوانی
هونه‌ر و وێژه
ساڵی دووه‌م ژماره 85 دووشه 2711/9/282010/11/8 ممه‌ممه- 2011/12/19 دووشه
10
سازدانی
بێری محه‌مه‌د
ئیسماعیل ئیسماعیل زاده نوسه‌رى کوردى رۆژهه‌اڵتى کوردستان ،له چاوپێکه‌وتنێکیدا له‌گه‌ڵ رۆژنامه‌ى (چه‌تر) ئاماژه به‌وه‌ده‌کات که گرنگترین توخمێک که ده‌توانێ له‌م حاڵه‌ته پڕته‌وژمه‌ى تێداچوون و توانه‌وه‌یه‌دا کاریگه‌ریى راسته‌وخۆ و خێراى له‌سه‌ر گه‌ل به هه‌موو ئاسته‌کانى هۆشیارییه‌وه دابنێ هونه‌ر و ئه‌ده‌بیات و به گشتیى کلتووره، ئه‌م نوسه‌ره ده‌ڵێت :ئه‌ده‌بیاتى کورد نهیتوانیوه پێشڕه‌و یان هاوده‌نگ بێت له‌گه‌ڵ رۆحى وه‌خه‌به‌رهاتن له به‌رامبه‌ر ده‌وڵه‌ته سه‌رده‌سته‌کاندا. چه‌تر :ئێمه وه‌ک گه‌لى کورد تا چه‌ند ده‌توانین بڵێین خاوه‌نى ئه‌ده‌بیاتین و گه‌ر ههیه ئه‌ده‌بیاتى ک��وردى له ئێستادا له کوێى ئه‌ده‌بیاتى جیهانیدا ده‌یبینیت؟ ـ ناتوانین جێگه و پێگه‌یه‌کى جێمتمانه بۆ ئه‌ده‌بیات نه‌ک له ئاستى جیهاندا ،به‌ڵکو ته‌نانه‌ت له ئاستى گه‌النى ده‌وروب �ه‌رى خۆشمان دیاریبکه‌ین .چونکه ف�ه‌زاى سیاسى و فکریى کۆمه‌ڵگاى ک��ورد له الی�ه‌ن سه‌رده‌سه‌تکانه‌وه داگیرکراوه و زانیاریى به‌پێى ویستى گه‌لى خۆیان خوازراو یان نه‌خوازراو رشتۆته نێو زمان و ئه‌ده‌بیات و به‌گشتى کلتوورى ئێمه‌وه، بۆیه به‌ره‌یه‌کى بێئیراده و خۆ به‌بچوکزان و له‌خۆته‌ره سه‌ریهه‌لێناوه که راست به ئاقارى خواستى سه‌رده‌سته‌کان هه‌نگاو ده‌نێت .له‌الیه‌کى دیکه‌وه ئه‌و که‌شوهه‌وا زاڵ �ه‌ى که سه‌رلێشێوازیى خستۆته نێو ک��ۆم�هڵ��گ��اوه ،ی �ه‌ک ل �ه کاریگه‌رییه راسته‌وخۆکانى له‌سه‌ر ئه‌ده‌بیات بووه بته‌وێ یان نه‌ته‌وێ ملکه‌چى بارودۆخى ن���اڕوون���ى ف����ه‌زاى س��ی��اس��ى ب����ووه .وات �ه خه‌ستبوونى کێشه‌ى وه‌به‌ریه‌ککه‌وتنى ئایدۆلۆژییه‌کان ،هه‌روه‌ها له زۆر بواردا رۆحى ناکوردیى بوونى ئه‌ده‌بیاتى ئێمه ده‌ره‌تانى نه‌هێشتۆته‌وه .وات�ه ئه‌ده‌بیات به‌واتاى راسته‌قینه‌ى نهیتوانیوه پێشڕه‌و ی���ان ه���اوده‌ن���گ ب��ێ��ت ل��ه‌گ��هڵ رۆح��ى وه‌خه‌به‌رهاتن له‌به‌رامبه‌ر سه‌رده‌سته‌کاندا. نهیتوانیوه ب �ه‌ت �ه‌واوى د‌رک��ى کاره‌ساته چ��اوه‌ڕوان��ک��راوه‌ک��ان ب��ک��ات ه���ه‌روه‌ک بێشوناسییه‌کانى دی��ک �ه‌ى کۆمه‌ڵگا تووشى لێکترازان و هیالکى و نائومێدى هاتووه .بۆزیاتر روونبوونه‌وه‌ى پێویسته بگه‌ڕێینه‌وه سه‌ر گه‌وهه‌رى شوناسێک که ئه‌ده‌بیاتى نه‌ته‌وه‌یه‌ک له نه‌ته‌وه‌یه‌کى
ئه‌ده‌بیاتمان نه‌یتوانیو ه پێشڕه‌و یان هاوده‌نگ بێت له‌گ دی��ک�ه‌ى پ��ێ جیاده‌کرێته‌وه .ب��ۆ نمون ه کاتێک ده‌ڵ��ێ��ی��ن ئ�ه‌ده‌ب��ی��ات��ى ک���وردی، ئه‌ده‌بیاتى فارسى ،یان ئینگلیزى یان هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌کى دیکه .واته شوناس یه‌کێکه ل �ه گرنگترینى ئ �هو پ��رس��ی��اران �ه‌ى که ده‌کرێ نه‌ته‌وه‌یه‌کى پێ له نه‌ته‌وه‌یه‌کى دی��ک�ه جیابکه‌ینه‌وه .مه‌به‌ست ل��ێ��ره‌دا ش��ون��اس��ى ت��اک نییه ،به‌ڵکو شوناس ل �ه وات��ای �ه‌ک��ى ب���ه‌رف���ره‌دا ک �ه ب����ه‌رده‌وام نه‌ته‌وه‌یه‌ک له خه‌سله‌ته‌کانى تایبه‌ت ب �ه‌خ��ۆی و پێکهاتووه ل �هو توخمانه‌ى ک���ه س���ه‌رل���هب���ه‌رى ئ���اک���ار و ره‌ف���ت���ارى گه‌لێکى پ��ێ ده‌ن��اس��رێ��ت �هوه .گ�ه‌رچ��ى تائێستا ل �ه‌س �ه‌رده‌س��ت��ى رون��اک��ب��ی��ران��ى ک���ورد ب�ه‌ش��ێ��وه‌ى ج��ی��دى پ��رس��ى شوناس نه‌هاتۆته ئ��اراوه ،به‌اڵم جاروبار ئاماژه گ�ه‌ل��ێ��ک ب �ه ش��ون��اس ده‌ک����رێ ،وه‌ک��و شوناسى نه‌ته‌وه‌یی ،شوناسى کوردى،... ئ�ه‌وه‌ى گرنگه ئه‌م پرسه که په‌یوه‌سته به مانه‌وه‌ى گه‌ل ،نه‌ک هه‌ر به‌ڕوونى ب�هڵ��ک��و ل �ه ک �ه‌ش��وه �ه‌واى ک��ۆم�ه‌ل��گ��ادا هه‌روا به‌لێڵى ماوه‌ته‌وه ،چونکه هێشتا تیۆر ی��ان بیروڕا بۆ ده‌ستنیشانکردنى توخمه‌کانى پێکهێنه‌رى شوناس بۆ ئه‌م پرسه له‌ئارادا نییه .با له‌خۆمان بپرسین ئایا ئێمه وه‌ک کورد شوناسمان ههیه؟ ده‌م��ان �ه‌وێ��ت ش��ون��اس��م��ان بناسێنینه‌وه؟ شوناسمان لێ بزربووه؟ هه‌وڵى ئهوه ده‌ده‌ین شوناسى داگ��ی��رک��راوم��ان بستێنینه‌وه؟ ی��ان شوناسمان نییه و کارده‌که‌ین بۆ سازکردنى شوناس؟ ،پرسیارى هه‌بوون ی���ان ن �هب��وون��ى ش���ون���اس ،ی�ه‌ک��ێ��ک�ه له گرنگترینى ئه‌و پرسیارانه‌ى که هه‌موو ج��ووڵ�ه‌ک��ان ی��ان م��ان �ه‌وه‌ى ن�ه‌ت�ه‌وه‌ی��ى له خۆگرتووه .بهداخهوه تا ئێستا نه‌چۆته نێو په‌یوه‌ندییه‌کانى تاکه‌کان و به‌گشتى هه‌موو کۆمه‌لگاوه .پرسى شوناس به سه‌رنجدان له ئاڵۆزییه‌کانى مانه‌وه‌ى ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ک ب��ه‌ن��اوى ک���ورد ده‌ک��رێ��ت بڵێین گرنگترین پرسێکه بۆ ناسین و م���ان���ه‌وه‌ی .ل �ه س��ۆن��گ�هی�ه‌ک�هوه ن�ه‌ت�هوه ده‌توانێ یه‌که‌یه‌کى کلتووریى بێت ،نژاد و زم��ان و دابونه‌ریت و ئایین به‌شێکن له‌و شوناسه‌ى ده‌کرێت ببێته پێناسه‌یه‌کى س �ه‌ره‌ک��ی��ى ک��ۆم �هڵ��ێ��ک خ �هڵ��ک که هاوبه‌شییان به‌یه‌که‌وه ههیه. له‌باره‌ى نیشانه‌ناسییه‌وه بڕوانین ،شوناسى تاکى و گشتیى کاتێک خۆده‌گرێت که ئه‌و کۆمه‌ڵه یان تاکه وێنه‌یه‌ک ل �ه‌خ��ۆى ئ��اراس��ت �هب��ک��ات ،ب�ه‌ج��ۆرێ��ک قورسایى پێبدات که دیترانیش وه‌ریبگرن و قبووڵى بکه‌ن .کاتێک ئه‌وان نه‌توانن وێنه‌یه‌کى روون له خۆیان نیشانبده‌ن، ی��اخ��ود بتوانن خ��ۆی��ان ده‌رب��خ �ه‌ن ،ب�ه‌اڵم دیتران قبووڵى نه‌که‌ن قه‌یرانى شوناس دێ���ت���ه‌ئ���اراوه .ل���ێ���ره‌دا ک����ورد به‌گشتى به‌رده‌وام له‌گه‌ڵ ئه‌م پرسیاره رووبه‌ڕووه، ئ��ێ��م �ه ک��ێ��ی��ن؟ ل �ه‌ک��وێ��ی��ن و ش��وێ��ن و پێگه‌مان له چ ئاستێکدایه ،یان ئێمه چکاره‌ین؟ له‌الیه‌کى دیکه‌وه ئه‌م پرسه ت����ه‌واو ک��ێ��ش�هی�ه‌ک�ه‌ى ک��ۆم �ه‌اڵی �ه‌ت��ى و
که‌سایه‌تی ههفته
سیاسییه .ل �ه‌رووى سیاسییهوه ده‌بینین ک��ۆم �هڵ��گ��اى ک���وردس���ت���ان ل���ه ه �ه‌م��وو به‌شه لێکدابڕاوه‌کانیدا له‌ژێر بنده‌ستیدا ده‌ناڵێنێ و قوربانیى سڕینه‌وه یان بایکۆت بووه ،نه‌ته‌وه‌یه‌که ئاوا ده‌هاڕدرێ ناچاره خۆى رزگاربکات بۆ ئه‌مه‌ش ده‌ست به خ��ۆراگ��ری��ى و خ�هب��ات و به‌ربه‌ره‌کانێ ده‌ک������ات .گ���وش���اره‌ک���ان���ى ده‌س���ه‌اڵت���ى سه‌رده‌ست بۆ سڕینه‌وه‌و النیکه‌م کپکردن
ده‌بینێ و هه‌ر له‌م رووه‌شه‌وه گه‌وره‌ترین زه‌برى لێکه‌وتووه. له قه‌یرانى شوناسدا خه‌باتکاران یان ک �ه‌ش��وه �ه‌واى گشتگیرى خ �هب��ات که ده‌کرێ سه‌رله‌به‌رى کۆمه‌ڵگا بگرێته‌وه سه‌باره‌ت به شوناسى خۆیان هیچ نازانن و ئاساییه که ئامانج لێیان ونه و هیچ زان��ی��ی��اری��ی�ه‌ک��ان س��هب��اره‌ت ب �ه ش��ێ��وازى خه‌بات و خواسته‌کانیان بۆ هه‌رکام له
پڕۆفایل ئیسماعیل ئیسماعیل زاده ،ل�ه کۆتاییه‌کانى ساڵى ( )1978ل�ه ش��ارى بۆکانى رۆژه�ه‌اڵت��ى کوردستان له‌دایکبووه ،ئێستا دانیشتووى واڵت��ى نه‌رویژه. نوسه‌رو وه‌رگێڕه به‌شێک له به‌رهه‌مه چاپکراوه‌کانى بریتین له (دنیاى راسته‌قینه‌ى دیموکراسی ،وه‌رگێڕانى هه‌ڵبژارده‌یه‌ک له چیرۆکه‌کانى جۆیس که‌رول ئوتس .ژیان و که‌سایه‌تیى فرانتس کافکا ،وه‌رگێڕانى چه‌ند ده‌ق .نیچه و سه‌رچاوه‌ى چه‌مکى مۆدیرنیزم .قه‌رتاڵه‌یه‌ک پێ له رۆژب��اش ،هه‌ڵبژارده‌یه‌ک له شیعره‌کانى یانیس ریتسوس .پرسه‌کانى مۆدیرنیزم ،پرۆژه‌ى کۆلێژى فه‌لسه‌فه‌ى زانکۆى سه‌الحه‌دین. کۆمه‌ڵه شیعرى ( ،)22.5ئیسماعیل ئیسماعیل زاده .ئه‌و رۆژه‌ى که ستالین مرد ،هه‌ڵبژارده‌یه‌ک له چیرۆکه‌کانى دوریس لێسینگ .پێنج کتێبى نوسین و وه‌رگێڕانی له بواره‌کانى ئه‌ده‌ب و فه‌لسه‌فه له‌ژێر چاپدایه). له هه‌موو سۆنگه‌یه‌که‌وه هێرش دێنێت، دی�����اره ن���ه‌ت���ه‌وه‌ى ب��ن��ده‌س��ت ده‌ک �ه‌وێ��ت � ه ژێ��ر ک��اری��گ�ه‌ری��ى و به‌شێکى زۆر له تایبه‌تمه‌ندیى و خه‌سڵه‌ته‌کانى ناسیاریى خ���ۆى ل���ه‌ده‌س���ت���ده‌دا و ت��ای��ب�ه‌ت��م�ه‌ن��دی�ى‌و خ �ه‌س��ڵ �ه‌ت��ى ن����ه‌ت����ه‌وه‌ى ب��ن��ده‌س��ت دێ��ت�ه جێگاکه‌ی .به‌مجۆره بنده‌ست تووشى خه‌سار و ئاریشه‌ى شوناس یان باشتره بڵێم ق�هی��ران��ى ش��ون��اس و سه‌رلێشێواى دێت .نه‌ته‌وه‌یه‌کى ئاوا به‌مچه‌شنه زۆر زه‌حمه‌ته بتوانێ رێگاى خه‌باتى و ره‌وتى خۆڕاگریى و به‌رخۆدانى به‌سه‌رکه‌وتوویى تێپه‌ربکات ،یان به‌کرده‌وه هه‌نگاوێکى قایم و جێمتمانه هه‌ڵبێنێته‌وه .چونکه ناتوانن پالنێکى دروس��ت بۆ خه‌باته‌که داب���ڕێ���ژێ ،زۆرج������اران س��اوی��ل��ک��ان �ه و هه‌سته‌کییانه رووب���ه‌ڕووى گوشاره‌کان ده‌بنه‌وه ،به‌هۆى ئه‌وه‌ى له‌بارى فکرى و ده‌روونییه نهیتوانیوه متمانه به‌ئیراده‌ى خ���ۆى ب��ک��ات و ب �هب��ێ ه��ی��چ پالنێکى ژیرانه به‌ره‌و پێشێ ده‌ڕوات یان ده‌دۆڕێ یان داده‌وه‌شێت .یان ئه‌گه‌ر به‌رنامه‌یه‌کى بۆ خه‌باتکردنه‌که‌ى له‌به‌رده‌ستدا هه‌بێ ب��ۆم��اوه‌ی �ه‌ک��ى ک��ورت��خ��ای �ه‌ن به‌شێکى به‌ڕێوه‌ده‌بات ،به‌اڵم دواتر پشتى تێده‌کات، به‌که‌وتنه ژێ��ر کاریگه‌ریى بارودۆخى زاڵ چ له‌ڕووى ده‌روونى و چ له رووى ره‌فتارییه‌وه ،به‌پێى مه‌یلى خۆى ده‌جووڵێ و بۆ ئه‌م ئاکاره‌شى هه‌میشه ئه‌م پاساوه‌ى ئاماده‌یه که سیاسه‌ت ده‌بێ به‌پێى رۆژ هه‌ڵسووڕێ! و به‌نێوى چاره‌سه‌رکردنى کێشه و ئاریشه‌کانى رۆژانه‌ى به‌رخۆدان ناوى دێنێت .ئه‌وه‌ى تائێستا له‌گه‌لى به‌ر ئاماژه‌ى خۆمان دیتوومانه ئهوهیه که گه‌لێکى بێشوناس هه‌میشه له نه‌بوونى ستراتیژییه‌که‌ى روون و دیاریکراو ئازار
قۆناغه‌کانى به‌رخۆدان له‌به‌رده‌ستدا نییه. ره‌نگبێ بپرسى که ئێستا قۆناغى خه‌بات جیاوازه و پالن و خواستى دیموکراتیک ههیه ئ�ه‌وی��ش ل�ه‌س�ه‌ر ده‌س��ت��ى بکه‌رانى سیاسه‌تى ئێستاى کۆمه‌ڵگاى کوردی! ئ�ه‌گ�ه‌رچ��ى هێندێک ل�ه که‌سایه‌تییه سییاسییه‌کان بانگه‌شه‌ى ئ �هوه ده‌ک�ه‌ن پالن و پرۆگرامى خه‌بات و به‌رخۆدانیان داڕشتووه و به‌شێوه‌یه‌کى دیموکراتیکانه سه‌رۆکایه‌تى خواسته‌کانى گه‌ل ده‌که‌ن، به‌اڵم له‌به‌رئه‌وه‌ى بارودۆخى بێشوناسى ی��ان باشتره بڵێم قه‌یرانى شوناس باڵى ب �ه‌س �ه‌ر ت����ه‌واوى ک��ۆم �هڵ��گ��ادا کێشاوه و ت �ه‌ن��ان �ه‌ت خ���ودى ب �ه‌ڕێ��وه‌ب �ه‌ران��ى ئه‌و ب��ان��گ�ه‌ش�هی�ه‌ش��ى گ��رت��ۆت �هوه ،رێ��ب�ه‌ری��ى کردنه‌که‌یان چ له رووى ستراتیژیى و چ له رووى به‌رنامه و خواسته‌کانى تایبه‌ت به ب �ه‌رخ��ۆدان تووشى کێشه ه��ات��ووه و له وه‌همدا بیرده‌که‌نه‌وه .من ئه‌م کورته باسه‌ى سه‌باره‌ت به شوناسم بۆیه هێنا گ��ۆڕێ چونکه هه‌موو توانسته‌کان و توخمه‌کانى کۆمه‌ڵگا ،به ئ��اب��وورى و سیاسه‌ت و کلتوور که ئه‌ویش بریتى بێت له ئه‌ده‌بیات و هونه‌ر و ئاکار و.... له‌خۆ ده‌گرێ و جووڵێنه‌رى هه‌موویانه. چه‌تر :ئ�هو به‌رهه‌مه ئه‌ده‌بیانه‌ى لێره‌و ل �ه‌وێ ه�ه‌ن له ئێستادا له‌گه‌ڵ ڕه‌وت��ى به‌ره‌و پێشچونه‌کان و پێداویستییه‌کانى کۆمه‌ڵگاى کوردستان خۆیان گونجاندوه یاخود له قۆناغێکدا وه‌ستاوه؟ ـ یه‌کێک له گرنگترین هۆکاره‌کان و ک���اری���گ���ه‌رت���ری���ن ک���ه‌ش���وه���ه‌وا ب��ۆ وه‌خ�هب�هره��ات��ن��ى ن �ه‌ت �ه‌وه‌ی �ه‌ک ه��ون �ه‌ر و ئه‌ده‌بیاته که نمونه‌کانى له زۆر شوێنى دنیادا ه�هب��ووه .ئ�ه‌م چه‌شنه ئه‌ده‌بیاته ب��ه‌درێ��ژای��ى ه �هب��وون��ى دی��ک��ت��ات��ۆرى و
ده‌لیل میرساز و تریفه
سرودێک بۆ شه‌هیدانى کورته‌ک تۆمار ده‌که‌ن ئاماده‌کار
هه‌رێم کاوانى به‌مه‌به‌ستى دیکۆمێنتکردن و به مێژووکردنى تاوان و ره‌شه‌کوژییه‌کانى رژێم ه داگیرکه‌ره‌کانى کوردستان ،وه‌ک رێزلێنانێک ل ه گیانی شه‌هیدانى گوندى بۆڵه‌ى چیاى کورته‌ک و ل ه درێژه‌ى کار و چاالکییه‌کانى کۆمه‌ڵه‌ی هونه‌رى دیجله ،هه‌ردوو هونه‌رمه‌ندى سروودبێژ (ده‌لیل میرسازو تریف ه خدر) به‌هاوبه‌شى سرودێک بۆ ( )7شه‌هیده‌که‌ى کورته‌ک ده‌چڕن ،ده‌لیل بۆ (چه‌تر) وتى :ئه‌و کاره‌ى ئێم ه ده‌یکه‌ین دهبێته مێژووى ئه‌م واڵت ه و دهمێنێتهوه.
س����رووده‌ک���� ه ب���ه ه������ه‌ردوو ش����ێ����وه‌زارى س��ۆران��ى وکرمانجییه و هۆنراوه‌ى (راب �ه‌ر ره‌شید و ده‌لیل میرساز)هو ئاوازه‌که‌یشى یه‌کێک ه ل ه به‌رهه‌م ه شۆڕشگێڕییه‌کانى هونه‌رمه‌ندى خه‌باتکار (ده‌لیل م��ی��رس��از)و داب�ه‌ش��ک��ردن��ى مۆسیکان (مسته‌فا عه‌باس)ه .ل ه رۆژان��ى (24ـ���ـ )2011/11/25ل ه سلێمانى و بنارى چیاى پیره‌مه‌گرون و له‌سه‌ر گڵکۆى شه‌هیدانى کورته‌ک ل ه رانیه له الیه‌ن وێنه‌گرى هونه‌رمه‌ند (بڕیار عه‌فرینی) و وێنه‌گر
(رام��ان رۆژهه‌اڵتی)یه‌و‌ه کاری وێنه‌گرتنى بۆ هونه‌رییه‌کانه‌وه ئه‌و کاره‌ساتانه ڕیسوا بکات ئه‌و کاره‌ى ئێمه ده‌یکه‌ین دهبێته مێژووى ئه‌م واڵته و کراوه. ئه‌م به‌رهه‌مه به‌م نزیکانه کارى مۆنتاژى ته‌واو دهمێنێتهوه. ده‌بێت و بڕیاروایه له‌که‌ناڵ ه ئاسمانییه‌کانى MMCشایانى باسه ل�ه ئه‌نجامى هێرشى دڕن��دان �هی فڕۆکه‌کانى رژێمى تورکیا بۆ سه‌ر قه‌ندیل)7( ، ROJوNEWROZ باڵوبکرێته‌وه. ده‌ل��ی��ل م��ی��رس��از ،ل �هب��اره‌ى به‌رهه‌مه‌که‌وه بۆ (چه‌تر) ه��ێ��م��اى ب���ۆئ���ه‌وه‌ک���رد له ئ���ێ���س���ت���ادا ئ������ه‌م ج�����ۆره گ����ۆران����ی����ی����ان����ه ک���ه‌م���ه له‌کاتێکدا که هونه‌رمه‌ندان خۆیان ده‌ڵێن ئێمه به‌شێکین له کۆمه‌ڵگا له ئ��ازار و خۆشى و ناخۆشیه‌کاندا ب����ه‌ش����داری����ن ،ب������ه‌اڵم ب�ه پێچهوانهوه ئ �ه‌م چه‌مکه له نێومان که‌مبۆته‌وه به تایبه‌ت الى هونه‌رمه‌ندان. ئه‌و هونهرمهنده ئاماژه‌ى به‌وه‌شکرد ،الیه‌نه‌کان هاواڵتى گوندى بۆڵه له‌چیاى کورته‌ک له رۆژى الى هونه‌رمه‌ندان زیاتر ته‌کنیکین وه‌ک له‌وه‌ى ( )2011/8/21بوونه قوربانى و شه‌هیده‌کان ڕوح��ى ب��ن ،ئ �ه‌م گۆرانییه‌ى ئێمه به‌شێکه له بریتى بوون له (مام حوسێن مسته‌فا ،مێرێ ،رێزان ڕوح و ئ��ازارى کۆمه‌ڵگاکه‌مان ،ه�ه‌روه‌ه��ا ئه‌و حوسێن مسته‌فا ،ئۆسکار عوزێر حوسێن ،سۆنیا کاره‌ساتانه‌ى له‌سه‌ر کۆمه‌ڵگاى ئێمه‌ن له‌الیه‌ن شه‌ماڵ حه‌سه‌ن ،زان��ا حوسێن مسته‌فا ،سۆلین ده‌وڵ�ه‌ت��ان�هوه هونه‌رمه‌ند ده‌توانێت له ڕێ��ى کاره شه‌ماڵ حه‌سه‌ن).
سته‌م و چه‌وساندنه‌وه زووت��ر له هه‌موو ب �ه‌ش �ه‌ک��ان و ئ �ه‌ن��دام��ان��ى ک��ۆم�هڵ��گ��ادا هه‌ست پێده‌کا .به‌راده‌یه‌ک له هۆشیارى ده‌گا که هه‌سته‌وه‌ره‌کانى داهێنه‌ره‌که‌ى زۆر هه‌ستیارترن له خه‌ڵکانى دیکه. ب���ه‌رل���ه ه���ه‌م���وو ک����ه‌س ل���ه ش���وێ���ن و ده‌وروب �ه‌رى خۆى کاریگه‌رى وه‌رده‌گ��رێ
دیاره ناڕه‌زایه‌تیى هونه‌رمه‌ند یان ئه‌دیب زۆر زۆر جیاوازتره له‌گه‌ڵ ناڕازییبونى جه‌ماوه‌ر یان سیاسییه‌کان .ئه‌م جیاوازییه نه‌ک له جۆرى ئامانج به‌ڵکو چۆنیه‌تى و جۆرى هه‌ڵوێست نیشاندانه به‌رامبه‌ر به گوشار .یانى به‌ره‌هه‌م یان جووڵه‌که‌ى به‌ر له هه‌موو شتێک ،هه‌ڵگرى گه‌وهه‌رى
له هاوچه‌رخه‌کانیشدا که‌ڵه‌گه‌تترینى ئه‌و له‌سه‌ر ده‌ستى شاعیرى ناودارى کورد (ش و ک��رده‌وه یان دژک��رده‌وه له‌خۆى نیشان ده‌دا .ئاساییه که هونه‌رمه‌ند و ئه‌دیب هه‌میشه‌ش زووت��ر له خه‌ڵکانى دیکه‌ى ژینگه‌که‌ى ک�ه‌وت��ۆت�ه ب �ه‌ر ه �ه‌ڕه‌ش �ه و رووب �ه‌ڕووب��ون �هوه .به واتایه‌کى دیکه، هونه‌رمه‌ند و ئه‌دیب خێراتر ناڕه‌زایه‌تیى له به‌رامبه‌ر ئه‌و دۆخه حازره نیشانده‌دا که ئه‌وه‌ى وه‌خۆ گرتووه یان گه‌مارۆى داوه ی��ان هه‌ڕه‌شه‌یه بۆ هه‌بوونى خۆى و مانه‌وه‌ى ئه‌و ژینگه‌یه‌ى تێیدا ده‌ژی.
ه���ون���هره .ب���ۆ ئ���ه‌دی���ب ب �هره �ه‌م �ه‌ک �ه‌ى هه‌ڵگرى گه‌وهه‌رى ئه‌دبیاته به شیعر و چیرۆکه‌وه .واته ئه‌ده‌بیات و هونه‌ر واتاى سه‌ره‌کیى خۆیان ده‌پارێزن و ره‌نگدانه‌وه‌ى دۆخى داسه‌پاوه له هونه‌ردا که ده‌توانێ هه‌ڵوێستى هونه‌رمه‌ند یان ئه‌دیب روون ب��ک��ات�هوه .ئ�ه‌گ�ه‌ر ب�ه پێچه‌وانه‌ى ئ�هوه له‌سه‌ر ده‌ستى هونه‌رمه‌ند ی��ان ئه‌دیب رووبدا به‌رهه‌مه‌که‌ى به‌هیچ شیوه‌یه‌ک ناچێتهوه خانه‌ى هونه‌ر یان ئه‌ده‌بیاته‌وه.
هه‌واڵی که‌رکوک یادی سابیری شاعیر به‌رز راده‌گرێت به‌همه‌نی قوبادى :ده‌مێکه زهنیه‌تى ده‌وڵه‌تم به‌جێ هێشتووه
له()67مین ساڵیادی کۆچی دوایی(سابیری) شاعیردا بنکه‌ی رووناکبیری گه‌الوێژ له هۆڵی مسته‌فا گه‌رمیانی کۆمه‌ڵه‌ی رووناکبیری و کۆمه‌الیه‌تی که‌رکوک کۆڕێکی به ناونیشانی (ده‌س �ه‌اڵت��ی ده‌ق و بنه‌ما بابه‌تیه‌کانی شیعری سابیری) بۆ دکتۆر ئازاد عه‌بدولواحید سازکرد. له یاده‌که‌دا کۆمه‌ڵێک له ئه‌ده‌ب دۆست و رۆشنبیران و بنه‌ماڵه‌ى شاعیر ئاماده‌بون ،تێدا کفتوگۆ له‌سه‌ر ژیان و شیعره‌کانی کرا. له‌و ب��ارهوه دکتۆر ئ��ازاد به (چه‌تر)ى وت :سابیر خاڵێکی پرشنکدار‌ه له قۆناغی ئه‌ده‌بی کالسیکی کوردیدا ،به‌اڵم بهداخهوه تائێستا کارێکی وانه‌کراوه که وه‌ک ئه‌ستێره‌یه‌کی پرشنکدار و زانایه‌ک بناسرێ وه‌ک خاوه‌ن ئایدۆلۆژییه‌کی سۆفیالیزم له ئه‌ده‌بی کوردی بژمێردرێ. ئه‌م شاعیر‌ه له ساڵی()1881ز له دێی شۆرجیه‌ی ناوچه‌ی قه‌ره‌حه‌سه‌ن له‌دایک ب��ووهو له ته‌مه‌نی ( )37ساڵی ده‌ستیداوه‌ت‌ه شیعر نوسین ،له ساڵی ( )1944/ 12/9کۆچی دوایی کردوه.
ده‌رهێنه‌رى ناودارى کورد (به‌همه‌ن قوبادی) ل ه شارى ئیسته‌نبوڵ ،له کۆبوونه‌وه‌یه‌کدا که له ژیر ناوی (هونه‌رمه‌ندانى سینه‌مایى سه‌رده‌م)بوو ،له‌باره‌ى ده‌رهێنانى فیلم قسه‌یکردو و ئاماژه‌ى به‌وه‌شکرد «ده‌مێکه زهنیه‌تى ده‌وڵه‌تم به‌جێ هێشتووه». کۆبوونه‌وه‌که له شانۆى شارى ئیسته‌نبوڵ پێکهات، ده‌ره��ێ��ن �ه‌ر ل �ه‌س �ه‌ر فیلمى (ه���ۆن���راوه‌ى کۆتایى ک���ه‌رگ���ه‌ده‌ن) ک �ه ل �ه ت��ورک��ی��ا دروس��ت��ى ک���ردوه، قسه‌یکرد. پاشان له‌سه‌ر ئه‌زموونه‌کانى له‌باره‌ی ده‌رهێنانى فیلم و سینه‌مادا قسه‌ى بۆ به‌شداربووان کرد و داوایکرد ئه‌و که‌سانه‌ى که ده‌یانه‌وێ ده‌رهێنانى فیلم بکه‌ن، سه‌ره‌تا کورته فیلم به‌رهه‌م بهێنن. ق��وب��ادى ل�ه وه‌اڵم���ى پرسیارێکى ب�ه‌ش��دارب��وان که بۆچى فیلمه‌کان هه‌موو کاتێک باس له ئێش و ژانى گه‌ل ده‌کات؟ وتی «کاریگه‌رى توندووتیژى له‌سه‌ر ئێمه ،له فیلمه‌کانمدا ره‌نگ ده‌ده‌نه‌وه .ئهوه ماوه‌یه‌کى درێژه که من ئێران و زهنیه‌تى ده‌وڵه‌تم به‌جێ هێشتووه».
دۆسیه
ساڵی دووه‌م ژماره 85 دووشه 2711/9/282010/11/8 ممه‌ممه- 2011/12/19 دووشه
12
دۆسیه‌ى ئه‌مجاره‌ى (چه‌تر) تایبه‌ته به پرسى کاره‌با و گرفته به‌رده‌وامه‌کانى که‌رتى کاره‌با له هه‌رێمى کوردستان، له ئێستا گرفتى کاره‌با وه‌ک نه‌خۆشیه‌کى درێژخایه‌نى لێهاتووه و سه‌رجه‌م کابینه یه‌ک له دواى یه‌که‌کانى حکومه‌ت گیرۆده‌ى ئه‌م گرفته بوون. ئاماده‌کردنی عه‌لى فه‌تاح مه‌جید
ه �ه‌رێ��م��ى ک���وردس���ت���ان پ���اش راپ �ه‌ڕی��ن��ى ب �ه‌ه��ارى س��اڵ��ى ( )1991و ل� ه ب���ه‌روارى ()1992/5/19دا هه‌ڵبژاردنى ئه‌نجامدا و ی �ه‌ک �ه‌م��ی��ن ک��اب��ی��ن �ه‌ى ح��ک��وم �ه‌ت ب ه سه‌رۆکایه‌تى (د.فواد مه‌عسوم) پێکهێنرا، له‌و ساته‌وه‌خته‌وه تا ئێستا نزیکه‌ى ()20 ساڵ تێپه‌ڕیو‌ه و چاره‌سه‌رى گرفته‌کانى ک��اره‌ب��اش ت��ا دێ��ت ق���ورس و ئه‌سته‌متر ده‌بێت )20( ،ساڵ تێده‌په‌ڕێ و نه‌وه‌یه‌ک به‌بێ کاره‌با گرنگترین وێستگه‌ى ژیانیان ده‌گوزه‌رێنن ،هه‌ر له‌م هه‌رێمه‌دا هێنده‌ى موعاناته‌کانى تاریکى و بێ کاره‌بایى به‌ڵێنى قه‌به و زه‌به‌الح به هاواڵتیان دراوه و تا ئێستا که‌مترینیان جێبه‌جێ نه‌کراون، به‌رنامه‌ى ک��ارى کابینه ی �ه‌ک ل �ه‌دواى ی�ه‌ک�ه‌ک��ان��ى ح��ک��وم�ه‌ت��دا پشکى مه‌زنى چاره‌سه‌ر کردنى کێشه‌ى کاره‌بایان تێدایه،
کوردستان ،هه‌رێمێکى پڕ له به‌ڵێن و بێ کاره‌با
ساڵى ( )2008یه‌کێتى و پارتى له بودجه‌ی گشتی ترلیۆنێک و ( )800ملیۆن دیناریان بردووه ،به‌و پاره‌یه ده‌تواندرا ( )10یه‌که‌ی ( )125مێگاواتی پێ به‌رهه‌م بهێنرێت توانای به‌رهه‌مهێنانی ( )1250مێگاوات ک��اره‌ب��ای��ان هه‌بێت و گرفتی ک��اره‌ب��اش چاره‌سه‌ر ببێت ،هه‌ر ل ه ساڵی ()2008 دا حکومه‌تی ه�ه‌رێ��م ( )748ملیار و ( )238ملیۆن دیناری داوه‌ت �ه به‌خشین، وات ه به‌و پاره‌یه‌ی ک ه داویه‌تییه به‌خشین دوو وێستگه‌ی گ �ه‌وره‌ی به‌رهه‌مهێنانی ک��اره‌ب��ا وه‌ک ئ���ه‌وه‌ی ئێستای هه‌ولێر ک ه خ��اوه‌ن�ه‌ک�هی وه‌ک ک �ه‌س (ئه‌حمه‌د ئیسماعیل)ه پێ داده‌مه‌زرا و ( )48ملیار دیناری دیکه‌شی ده‌مایه‌وه. پ��رۆژه‌ک��ان��ی ک��اره‌ب��ا ل � ه ب��ودج �هی ساڵى ()2011دا ل ه ساڵی ()2009دا بڕی ( )189ملیارو ( )781ملیۆن دیناری داوه‌ته راکێشانی وزه‌ی کاره‌با ل� ه ساڵى ()2011دا ب��ڕى ( )30ملیار و ( )762ملیۆن دینار تهرخانکراوه بۆ پرۆژه‌کانی وه‌زاره‌تی کاره‌با ح��ک��وم�ه‌ت��ی ه �ه‌رێ��م ل �ه ب��ودج��هی ساڵى ()2011دا ل ه ( )11ترلیۆن و ()432
به‌ختیار ک � ه ئێستا ب �ه‌رپ��رس��ى ده‌س��ت�ه‌ى سووته‌مه‌نییان پێویسته بۆ به‌رهه‌مهێنانى کارگێڕى مه‌کته‌بى سیاسى (ى.ن.ک)ه ک��اره‌ب��ا ،ت��اوه‌ک��و رۆژان���ه ( )17کاژمێر تێپه‌ڕیو‌ه و کێشه‌ى کاره‌باش وه‌ک خۆى کاره‌با بۆ هاوواڵتیان دابین بکه‌ن ،هه‌روه‌ها ل�ه‌گ�هڵ وه‌زاره‌ت����ى سامان ه سروشتیه‌کان ماوه‌ته‌وه. کرێى کاره‌با له ساڵی ()2009دا ( )100کۆبووینه‌ته‌و‌ه و داوامان لێکردوون که ل ه رێگاى کۆمپانیاى دانه غازه‌و‌ه رێژه‌ى غاز ملیار و ( )25ملیۆن دینار بوه. ل ه وێستگه‌ى (کۆرمۆر)هوه زیاد بکرێت ( )2009ساڵى ملمالنێ سه‌خته‌که بۆ ئه‌وه‌ى قورسایى سه‌ر وه‌زاره‌ت��ى سامان ه س��اڵ��ى ( )2009س��اڵ��ى س �هره �هڵ��دان��ى سروشیه‌کان که‌م بکرێته‌وه .له به‌رامبه‌ر ه��ێ��زێ��ک��ى ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن��ى ن���وێ ب���وو ل ه ئه‌و داواکاریه‌ى وه‌زاره‌تى کاره‌بادا ،وه‌زاره‌تى ه���ه‌رێ���م���ى ک����وردس����ت����ان ،ل��� ه ب������ه‌روارى سامان ه سروشتیه‌کان رایگه‌یاندوو‌ه که: ( )2009/7/25هه‌ڵبژاردنى په‌رله‌مانى ت��وان��اى دابینکردنى ب��ڕى ملیۆنێک و ک��وردس��ت��ان ئ �ه‌ن��ج��ام��درا ،ملمالنێکانى ( )400هه‌زار لیتر گازی ههیه. بانگه‌ش ه گه‌یشتنه ئاستى توندوتیژى ،وه‌زی���ری ک��اره‌ب��ا ل� ه درێ���ژه‌ى قسه‌کانیدا هه‌ر دوو پارتى ده‌سه‌اڵتدار به‌ڵێنه‌کانیان وت���ى :ئ �ه‌م��ڕۆ دوو ی�ه‌ک� ه ل � ه ک��ۆى ئه‌و زیاتر به‌رفراوان کرد به جۆرێک هه‌موو چوار یه‌که‌ی ه که وه‌ستاوه ،به‌کارخراوه و ئاسته‌کانى ژیانى هاواڵتیانى گرته‌وه )250( ،میگاوات کاره‌باى تر به‌رهه‌مدێت، ک���اره‌ب���ا ب����ووه ک��ۆڵ �ه‌ک �هی �ه‌ک��ى پ��ت �ه‌وى وات�� ه ل�ه‌ڕۆژێ��ک��دا ( )17 -16کاتژمێر بانگه‌شه‌کانى هه‌ڵبژاردن ،هه‌ر ئه‌و کات کاره‌با به‌هاواڵتیانى هه‌رێمى کوردستان رێبوار سیوه‌یلى وه‌زیرى کاره‌باى کابینه‌ى ده‌درێ��ت ،داواشمان له‌کۆمپانیاى دانا‌غاز پێنجه‌مى حکومه‌تى هه‌رێم ل ه یه‌کێک ک���ردووه بۆ ئ �ه‌وه‌ى غ��ازى پێویست دابین ل ه ژماره‌کانى رۆژنامه‌ى هه‌ولێردا مژده‌ى چاککردنى کێش ه و گرفته‌کانى کاره‌باى به هاواڵتیان راگه‌یاند. مه‌ال به‌ختیار له ()2008دا :ئه‌گه‌ر ئه‌مساڵ ساڵى ( )2011و ه گرفتى کاره‌با به‌رده‌وامه کۆتایى ساڵى دووه‌مى ده‌ست به‌کاربوونى کابینه‌ى شه‌شه‌مى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستانه و کێش ه و گرفته‌کانى کاره‌با ب �ه‌رده‌وام و روو له زیادبوونه ،له ئێستادا ه��اواڵت��ی��ان ب � ه ده‌س���ت گرفتى ک��اره‌ب��اوه ک�ه‌وت��ون�ه‌ت�هوه ن��اڕه‌زای��ى ده‌رب��ڕی��ن ،دۆخ��ى کاره‌باى هه‌رێم گهیشتۆته ئه‌و قۆناغه‌ى
ل .ژوورى لێکۆڵینه‌وه‌ى ئابوورى بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان: حکومه‌ت ب ه بودجه‌ى گشتى کاره‌با ده‌کڕێت ل ه که‌رتى تایبه‌ت و ده‌یداته‌و ه ب ه خه‌ڵک به‌اڵم کێشه هه‌نوکه‌ییه‌کانى کاره‌با ئه‌و راستیه ده‌سه‌لمێنن ،ک ه ئه‌و به‌ڵێن ه مه‌زنان ه ته‌نها به‌شێکن ل �ه گفت ه شیرینه‌کانى بانگه‌شه‌ى هه‌ڵبژاردن و دواتر وه‌ک به‌فرى به‌رخۆر ده‌توێنه‌وه .دواى ( )20ساڵ ل ه ب�هڵ��ێ��ن��دان ت���ازه ب �ه‌ت��ازه وه‌زاره‌ت�����ى ک��اره‌ب��ا گ��رف��ت�ه‌ک��ان ده‌خ��ات � ه ئ�ه‌س��ت��ۆى وه‌زاره‌ت����ى سامان ه سروشتییه‌کان و رایده‌گه‌یه‌نێت ک ه «وه‌زاره‌ت��ى کاره‌با ل ه کێشه‌ى که‌مى کاره‌با به‌رپرس نییه» ،پرسیاره‌که ئه‌وه‌ی ه (ل ه کاتێکدا هاواڵتیان له‌م وه‌رزى سه‌رما و س��ۆڵ�هی�ه‌دا کێشه‌ى که‌مى ک��اره‌ب��ای��ان ههیه ،ئه‌گه‌ر وه‌زاره‌تى کاره‌با ل ه کێشه‌ک ه ب�ه‌رپ��رس نه‌بێت ،ده‌بێت هاواڵتیان رووى ره‌خن ه و گله‌یى و داواکاریه‌کانیان بکه‌ن ه کێ؟).
ک ه کێشه‌ى کاره‌با نه‌خۆشیه‌کى به‌رده‌وام ه و به‌رۆکى کابین ه یه‌ک له‌دواى یه‌که‌کانى حکومه‌تى هه‌رێم ب�ه‌رن��ادات ،به‌ڵێنه‌کانى ب���ه‌رده‌وام���ن ک �ه‌م��وک��وڕى و کێشه‌کانى کاره‌باش هه‌روه‌ها. وه‌زیرى کاره‌با :که‌م بوونه‌وه‌ى کاره‌با په‌یوه‌ندى ب ه وه‌زاره‌تى سامان ه سروشتییه‌کانه‌وه‌یه ل� ه رێ��ک�ه‌وت��ى ( )2011/12/14وه‌زی��رى ک���اره‌ب���ا ب���ۆ روون����ک����ردن����ه‌وه‌دان ل �ه‌س �ه‌ر که‌مبوونه‌وه‌ى رێ��ژه‌ى کاره‌با ل ه هه‌رێمى کوردستان ،له‌گه‌ڵ لیژنه‌ى پیشه‌سازى و وزه و سامانه سروشتیه‌کانى په‌رله‌مانى کوردستان کۆبوونه‌وه ،ل ه کۆبوونه‌وه‌که‌دا زۆری��ن�ه‌ى ئه‌ندامانى لیژنه‌ى پیشه‌سازى و وزه‌ى په‌رله‌مانى کوردستان و یاسین
شیرینی نه‌وت ل ه کوردستاندا ( )6ملیار دۆالره، به‌رته‌خانکردنی ()%10ى ئه‌و بڕ ه پاره‌ی ه کێشه‌ی کاره‌با ل ه کوردستاندا چارسه‌ر ده‌بێت ساڵى ( )2008ساڵى به‌ڵێن ه گه‌وره‌که له رێکه‌وتى ()2008/5/10دا کۆنفرانسى مه‌کته‌بى رێ��ک��خ��راوه دیموکراتیه‌کانى (ى.ن.ک) به‌ڕێوه‌چوو ،له‌و کۆنفراسه‌دا مه‌ال به‌ختیار به‌رپرسى مه‌کته‌بى رێکخراوه دیموکراتیه‌کان و کارگێڕى مه‌کته‌بى سیاسى (ى.ن.ک) ل � ه وت�هی�ه‌ک��ی��دا ب ه ئ��ام��اده‌ب��ون��ى (ع��وم �ه‌ر ف �ه‌ت��اح) جێگرى سه‌رۆکى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان له کابینه‌ى پێنجه‌م ،رایگه‌یاند :ئه‌گه‌ر تا کۆتایى ئه‌مساڵ حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان کێشه‌ى ئاو و کاره‌باى چاره‌سه‌ر نه‌کرد ،پێویست ه حکومه‌ت خواحافیزى ل ه خه‌ڵک بکات ،پێویسته خه‌ڵک ده‌نگ نه‌داته‌وه به‌و حکومه‌ته ،وتیشى (ئه‌م قسه‌ی ه کاتێک ده‌ک��ه‌م ک ه ئێستا لێره جه‌نابى جێگرى سه‌رۆکى حکومه‌ت ئاماده‌یه). ئه‌وه‌ى جێگه‌ى پرسیاره نزیکه‌ى دوو ساڵ و حه‌وت مانگ به‌سه‌ر ئه‌و وته‌یه‌ى مه‌ال
ئ �هب��وب �ه‌ک��ر م���اوه‌ت���ى وه‌زی�����رى ک���اره‌ب���او ب�ه‌ڕێ��وه‌ب�ه‌رى گشتى به‌رهه‌مهێنانى وزه‌ى کاره‌با و به‌ڕێوه‌به‌رى گشتى کۆنتڕۆڵ و راگه‌یاندنى کاره‌باى هه‌رێمى کوردستان تێیدا ئ��ام��اده‌ب��وون و ئه‌ندامانى لیژنه‌ک ه چه‌ندین پرسیاریان ئاراسته‌ى وه‌زیرى کاره‌با کرد له‌و بارهیهوه وه‌زیرى کاره‌با وتى :بنچینه‌ى سه‌رهه‌ڵدانى کێشه‌که له‌ئه‌نجامى که‌مى دابینکردنى رێ��ژه‌ى سووته‌مه‌نى پێویست ه بۆ وێستگه‌کانى به‌رهه‌مهێنانى کاره‌با، ئه‌و کێشه‌ی ه په‌یوه‌ندار‌ه ب ه وه‌زاره‌تى سامان ه سروشتیه‌کان له هه‌رێمى کوردستان ههیه، به‌هۆى که‌مبوونه‌وه‌ى سووته‌مه‌نى بۆ به‌رهه‌م هێنانى کاره‌با ( )4وێستگه‌ى کاره‌با ک ه ( )500م��ی��گ��اوات ک��اره‌ب��ا ل �ه هه‌رێمى کوردستان ب�هره�ه‌م دێنن کوژێنراونه‌وه، ب����ه‌وه‌ش ک���اره‌ب���اى ه �ه‌رێ��م��ى ک��وردس��ت��ان که‌مى ک��ردووه ،وه‌زیرى کاره‌با رایگه‌یاند ک ه «رۆژان��� ه نزیکه‌ى ( )5ملیۆن لیتر
کێشه‌ى کاره‌با چاره‌سه‌ر نه‌کرێت ،پێویسته حکومه‌ت خواحافیزى بکات و خه‌ڵک ده‌نگ نه‌داته‌وه به‌و حکومه‌ته
بکه‌ن به‌مه‌به‌ستى به‌کارخستنه‌وه‌ى ئه‌و دوو یه‌که‌یه‌ى دیکه. ئاماژه‌ى به‌وه‌شدا ،له رۆژانى رابردوو دواى وه‌س��ت��ان��ى چ���وار ی �ه‌ک �ه‌ى به‌رهه‌مهێنانى کاره‌با ب��ڕى به‌رهه‌م هاتوو بۆ ()1900 مێگاوات که‌مبووه ،ئێستا بڕی ()2150 میگاوات کاره‌با به‌رز بۆته‌وه ،ب ه به‌راورد له‌گه‌ڵ وه‌رزى هاوین ل ه ئێستادا ()120 میگاوات کاره‌با زیاتر به‌رهه‌مدێت ،به‌اڵم خواست له‌الیه‌ن هاواڵتیانهوه بۆ کاره‌با زیادیکردووه ،بۆی ه پێدانی کاتژمێره‌کانی کاره‌با به‌هاواڵتیان که‌میکردووه. ()%2ى بودجه‌ی کوردستان بۆ پرۆژه‌کانی کاره‌با تهرخانکراوه هه‌رێمی کوردستان و کابینه یه‌ک له‌دواى ێ بواری یه‌که‌کانى حکومه‌ت ،له هه‌ر س به‌رهه‌مهێنان و گواستنه‌و‌ه و دابه‌شکردنی کاره‌بادا گرفتیان ههیه ،به‌اڵم گه‌وره‌یی گ��رف��ت��ی ک���اره‌ب���ا ل���ه ب �هره �ه‌م��ه��ێ��ن��ان��ی کاره‌بادایه ،حکومه‌تی هه‌رێم چی کردوه ب��ۆ ب�هره�ه‌م��ه��ێ��ن��ان��ی ک���اره‌ب���ا؟ ب��ودج �هی ه �ه‌رێ��م��ی ک��وردس��ت��ان ل��ه چ����وار ساڵی راب���ردودا ( )35ترلیۆن و ( )809ملیار دینار ب��وه ،به‌ته‌رخانکردنی ()%2ى ئه‌م پاره‌یه بۆ دامه‌زراندنی ویستگه‌ی غازی ک��اره‌ب��ا کێشه‌ی به‌رهه‌مهێنانی کاره‌با ل ه کوردستاندا چاره‌سه‌ر ده‌ب��وو ،چونک ه دام �ه‌زران��دن��ی ویستگه‌یه‌کی کاره‌بایی غازی ( )500مێگاواتی ( )350ملیار دینارى تێده‌چێت .ئێستا هه‌رێمی کوردستان پێویستی به ( )2200مێگاوات کاره‌بای ه و ت��وان��ای به‌رهه‌مهێنانی ک��اره‌ب��اش ل ه وێستگه‌کانی کاره‌بادا نزیکه‌ی ()1250 مێگاواته ،وات ه ب ه به‌رهه‌مهێنانی ()1000 مێگاوات کاره‌بای دیک ه کێشه‌ی کاره‌با له ئێستادا چ��اره‌س�ه‌ر ده‌بێت ،ویستگه‌ی کاره‌بای هه‌ولێری غازی که هی که‌رتی تایبه‌ته و خاوه‌نه‌که‌ی کۆمپانیای (ماس گلۆبه‌ڵه) به سه‌رمایه‌ی ( )350ملیار دینار پ��رۆژه‌ک� ه دام���ه‌زرا و حکومه‌تیش ( )300دۆن��م زه‌وی پ��ێ��داوه ،پرۆژه‌که‌ش ک � ه ل � ه چ���وار ی �ه‌ک �هی به‌رهه‌مهێنانی ک��اره‌ب��ا پێکدێت و ه���ه‌ر یه‌که‌یه‌کیش توانای به‌رهه‌مهێنانی ( )125مێگاوات ک���اره‌ب���ای ه��هی��ه ،ل��ه س��اڵ��ی ()2008 دا حکومه‌تی هه‌رێم وه‌ک پرۆژه‌یه‌کی وه‌ب�هره��ێ��ن��ان مۆڵه‌تی دام �ه‌زران��دن��ی ئه‌م وێستگه‌ی داو ه �ه‌ر ل �هو س��اڵ �ه‌دا و ل ه ب��ودج�هی گشتی ترلیۆنێک و ()800 ملیۆن دینار وه‌ک بودجه درا ب ه یه‌کێتی و پارتی ،واته ده‌توانین بڵێین :به‌و پاره‌ی ک ه درابه یه‌کێتی‌و پارتی له یه‌ک ساڵدا ده‌تواندرا ( )10یه‌که‌ی ( )125مێگاواتی به‌رهه‌مهێنانی کاره‌بای پێ دابندرێت و
ملیار دینار ،ته‌نیا ( )30ملیار و ()762 ملیۆن دیناری ته‌رخانکردوه بۆ پرۆژه‌کانی وه‌زاره‌ت���ی ک��اره‌ب��ا ،که ()%02ی بودج ه ده‌ک���ات ،ئایا ()%02ى بودج ه به‌س ه بۆ چاره‌سه‌رکردنی کێشه‌ی کاره‌با؟ جێگه‌ى ئاماژه‌یه ئه‌و ( )30ملیار دیناره‌ش ک ه تهرخانکراوه بۆ پرۆژه‌کانى وه‌زاره‌تی کاره‌با تایه‌به‌ت نین ب ه به‌رهه‌مهێنانی کاره‌با، به‌ڵکو بۆ دروستکردنی بینا و پ��رۆژه‌ی دام��ه‌زران��دن��ی چ�ه‌ن��د ه��ای��درۆپ��اوه‌رێ��ک��ی بچوکن ،حکومه‌تی هه‌رێم ئه‌گه‌ر ل ه ساڵی راب��ردودا ()%3ى بودجه‌ی ته‌رخانبکردای ه ده‌یتوانی وێستگه‌یه‌کی به‌رهه‌مهێنانی ( )500مێگاواتی کاره‌با دابنێت. ئه‌گه‌ر به‌راوردێک بکه‌ین له‌نێوان چه‌ند خه‌رجییه‌کی حکومه‌تدا ،پێنج ئه‌وه‌نده‌ی ئ���هو پ���اره‌ی���هی ک�� ه ح��ک��وم �ه‌ت��ی ه �ه‌رێ��م بۆ پ��رۆژه‌ک��ان��ی ک��اره‌ب��ا ته‌رخانی ک��ردوه ل � ه س��اڵ��ی ( )2010و ()2009دا ب ه رێکخراوه‌کانی داوه ،زیاتر ل ه دوو ئه‌وه‌نده‌ی ئ �هو پ��اره‌ی �هی ب��ۆ پ��رۆژه‌ک��ان��ی وه‌زاره‌ت���ی کاره‌با تهرخانکراوه ل ه ساڵی ()2010دا بۆ ئۆتۆمبیل خه‌رجکراوه ،به‌وپێیه‌ی ()66 ملیار و ( )79ملیۆن دینار بۆ کڕین و چاکردنه‌وه و کرێی ئۆتۆمبیل خه‌رجکراوه. ل���ه س��اڵ��ی ()2009دا ب����ڕی ()189 ملیارو ( )781ملیۆن دی��ن��اری داوه‌ت���ه راکێشانی وزه‌ی کاره‌با ،واته به‌و پاره‌یه‌ی ک �ه ح��ک��وم�ه‌ت ل �ه ( )2س��اڵ��دا ده‌ی��دات �ه راکێشانی وزه‌ی ک��اره‌ب��ا وێستگه‌یه‌کی ( )500مێگاواتی به‌رهه‌مهێنانی کاره‌بای پێداده‌مه‌زرێت. له ساڵی ()2008دا حکومه‌تی هه‌رێم ( )748ملیار و ( )238ملیۆن دیناری داوه‌ته به‌خشین ،به‌و پاره‌یه دوو وێستگه‌ی گ���ه‌وره‌ی به‌رهه‌مهێنانی ک��اره‌ب��اى وه‌ک ئه‌وه‌ى (ئه‌حمه‌د ئیسماعیل) پێ داده‌مه‌زرا و ( )48ملیار دیناری دیکه‌شی ده‌مایه‌وه. هاواڵتیان به ( )3رێگا کرێی کاره‌با ده‌ده‌ن ب��ودج �هی ب�ه‌ک��ارب��ردن��ی وه‌زاره‌ت����ى ک��اره‌ب��ا ک���ه ت���وان���ای دان���ان���ی وێ��س��ت��گ�هی�ه‌ک��ی به‌رهه‌مهێنانی ک��اره‌ب��ای نییه ل�ه ساڵى راب���ردوودا ( )104ملیار و ( )15ملیۆن دینار بووه. ل �ه‌گ �هڵ ئ����ه‌وه‌ی وه‌ک پێویست ک��اره‌ب��ا له کوردستاندا نییه ،ب �ه‌اڵم هاواڵتیانی ک��وردس��ت��ان ب�ه س�ێ رێگا کرێی کاره‌با ده‌ده‌ن: رێگای ی�ه‌ک�ه‌م :هاواڵتیانی کوردستان کرێی کاره‌با به‌شێوه‌ی راسته‌وخۆ ده‌ده‌ن له رێگای ئه‌و پسواڵنه‌ی که بۆیان دێته‌وه، ئه‌م بڕه ته‌نیا له ساڵی ()2009دا ()100 ملیارو( )25ملیۆن دینار بوه. رێ���گ���ای دووه‌م :ح��ک��وم �ه‌ت��ی ه �ه‌رێ��م وه‌زاره‌تێکی ههیه به‌ناوی وه‌زاره‌تی کاره‌با، له بنه‌ڕه‌تدا ئه‌م وه‌زاره‌ته بۆ ئهوه دامه‌زراوه
ک�ه ک��اره‌ب��ا ب��ۆ ه��اواڵت��ی��ان داب��ی��ن بکات، ئ�ه‌م وه‌زاره‌ت���ه له ئێستادا ( )15ه �ه‌زار و ( )936فه‌رمانبه‌ری ههیه ،ته‌نیا بودجه‌ی به‌کاربردنی ئه‌م وه‌زاره‌ته که توانای دانانی وێستگه‌یه‌کی به‌رهه‌مهێنانی کاره‌بای نییه له ساڵى راب��ردوودا ( )104ملیار و
تایبه‌ت ب�ه گرفتى ک��اره‌ب��ا و په‌یوه‌ندى ئ����ه‌م ک��ێ��ش �هی �ه ب���ه وه‌زاره‌ت��������ى س��ام��ان �ه سروشتییه‌کانه‌وه ،ئه‌و ئابوورى ناسه ده‌ڵێت: له‌ماوه‌ى دوو ساڵى رابردوودا وه‌زیرى سامانه س��روش��ت��ی��ی�ه‌ک��ان ت��اک �ه ئ��ی��ن��ج��ازێ��ک که شانازى پێوه ک��ردووه ،ئهوهیه که ده‌ڵێت:
وه‌زیرى کاره‌با :رۆژان ه نزیکه‌ى ( )5ملیۆن لیتر سووته‌مه‌نیمان پێویست ه بۆ به‌رهه‌مهێنانى کاره‌با ( )15ملیۆن دینار بووه. رێگای سێیه‌م :حکومه‌تی هه‌رێم سااڵن ه بڕێک پ��اره‌ی زۆر له ب��ودج�هی گشتی ه��اواڵت��ی��ان��ی ک���وردس���ت���ان داده‌ت������ه ئ �هو وێستگانه‌ی به‌رهه‌مهێنانی ک��اره‌ب��ا ،له ساڵى ()2009دا حکومه‌تى هه‌رێم بڕى ( )189ملیار دینارى له بودجه‌ی گشتی خه‌رجکرا بۆ هێنانی وزه‌ی کاره‌با. شیرینی نه‌وت له کوردستاندا ( )6ملیار دۆالره ،به‌رته‌خانکردنی ()%10ى ئه‌و بڕه پ��اره‌ی �ه کێشه‌ی ک��اره‌ب��ا ل�ه کوردستاندا چارسه‌ر ده‌بێت ،چونکه ب�هو پاره‌یه دوو وێستگه‌ی به‌رهه‌مهێنانی کاره‌با به بڕی ( )500مێگاوات داده‌نرێت. تایبه‌ت به دۆسیه‌ى کاره‌با و گرفته‌کانى کاره‌با له هه‌رێمى کوردستان تایبه‌ت به چاره‌سه‌رکردنى ئه‌م کێشانه ل ه رووى ئابوورییه‌وه( ،عه‌لى حه‌مه ساڵح) لێپرسراوى ژوورى لێکۆڵینه‌وه‌ى ئابوورى بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان به‌م شێوه‌یه بۆمان دوا: گرفتى ک��اره‌ب��ا ل �ه ه�ه‌رێ��م��ى ک��وردس��ت��ان به‌شێوه‌یه‌کى سه‌ره‌کى په‌یوه‌ندى به‌وه‌وه ههیه که حکومه‌تى هه‌رێم هیچ بڕه کاره‌بایه‌کى به‌رهه‌م نه‌هێناوه ،به‌ڵکو به بودجه‌ى گشتى ک��اره‌ب��ا ده‌ک��ڕێ��ت ل �ه ک �ه‌رت��ى ت��ای��ب�ه‌ت و ده‌ی���دات���هوه ب �ه خ �هڵ��ک ،ل�ه‌ه�ه‌م��ان کاتدا که‌رتى کاره‌با له راب��ردودا به (گازوایل) ئیشى کردووه ،که ئهمه تێچونێکى زۆرى ده‌وێ��ت ،خاڵێکیتر ئهوهیه که له بودجه‌ى
ئه‌گه‌ر پڕۆسه‌ى ده‌رهێنانى نه‌وت نه‌بوای ه نه‌مان ده‌توانى گازوایل بۆ وێستگه‌کانى کاره‌با دابین بکه‌ین و ئێستا کاره‌با نه ده‌بوو ،به‌اڵم ل ه هه‌رێمى کوردستاندا ئێستا سێ پ��ااڵوگ�ه‌ى فه‌رمى ههیه و نزیکه‌ى سه‌د پااڵوگه‌ى مۆڵه‌ت پێنه‌دراویش ههیه، ئ��ای��ا ب��ه‌م ه �ه‌م��وو پ��ااڵوگ �هی �ه ناتوانرێت گ��ازوای��ل��ى پ��ێ��وی��س��ت ب��ۆ وێستگه‌کانى ک��اره‌ب��ا داب��ی��ن ب��ک��رێ��ت ،له‌کاتێکدا که وێستگه‌کانى هه‌ولێر و چه‌مچه‌ماڵ به گازى شل کارده‌که‌ن ،ده‌توانرێت گازیشیان بۆ دابینبکرێت ،چونکه باس لهوه ده‌که‌ن که له داهاتویه‌کى نزیکدا هه‌رێم گاز بۆ تورکیا و بۆ ئه‌وروپا هه‌نارده ده‌کات، بۆیه هه‌موو ئهمانه گومانن له‌سه‌ر که‌رتى کاره‌با ،چونکه خه‌ڵک به چه‌ندین شێوه پاره ئه‌دات ئیتر کێشه‌ى خه‌ڵک نییه که کاره‌با نییه ،خه‌ڵک له بودجه‌ى گشتى ()2 ترلیۆن دینارى ته‌رخان کردووه بۆ که‌رتى کاره‌با ئیتر وه‌زاره‌تى سامانه‌سروشتییه‌کان و کاره‌با ئێوه کێشه‌تان ههیه ،ئهمه کێشه‌ى خه‌ڵک نییه. ئایا ئه‌و بڕه زه‌به‌الحه‌ى بودجه ده‌کرا سودى زیاترى لێوه‌ربگیرێت ساڵى ( )2010داهاتى کرێى کاره‌با ( )115ملیار دینار بوو ه له‌و بارهیهوه عه‌لى حه‌مه ساڵح ده‌ڵێت :به دڵنیاییه‌وه ،له واڵت��ان شتێک ههیه پێى ده‌وترێت (پێوه‌رى زی��ره‌ک) ئه‌م پێوه‌ره بۆ مااڵن داده‌نرێت ،بڕى به‌کارهێنان سنوردار
وه‌زیرى کاره‌با :خواست له‌الیه‌ن هاواڵتیانه‌و ه بۆ کاره‌با زیادیکردووه ،بۆی ه پێدانی کاتژمێره‌کانی کاره‌با به‌هاواڵتیان که‌میکردووه گشتى ه�ه‌رچ�ه‌ن��ده پ��اره ت�ه‌رخ��ان��ک��راوه بۆ ک �ه‌رت��ى ک��اره‌ب��ا،ب��ه‌اڵم ن��ه‌ت��وان��دراوه سود له‌م بودجه گه‌وره‌یه وه‌ربگیرێت ،له‌ساڵى ()2011دا ب��ڕى ( )2ترلیۆن و ()170 ملیار دی��ن��ار ،ک �ه ل �ه ( )%15ب��ودج�ه‌ى گشتى هه‌رێمى کوردستانه ب��ۆ که‌رتى ک��اره‌ب��ا ت�ه‌رخ��ان��ک��راوه ،ک�ه نزیکه‌ى ()1 ملیار و ( )800ملیۆن دۆالره،پرسیاره‌که ئ �ه‌وه‌ی �ه «ئ��ای��ا ک��اره‌ب��ا زی��ادی��ک��ردووه بۆ هاواڵتیان؟» بۆیه گرفته‌که له نه‌بوونى پالنێکى ستراتیژییه له که‌رتى کاره‌بادا، بۆ نمونه ئه‌م حکومه‌ته ئه‌بێت بزانێت ()3 ساڵیتر خواستى خه‌ڵک بۆ کاره‌با چه‌ند میگاواته؟ به ئه‌ندازه‌ى ئه‌و خواسته بیر له به‌رهه‌مهێنانى کاره‌با بکاتهوه به رێگایه‌کى ته‌ندروست ،نه‌ک به گازوایل.
ده‌ب��ێ��ت ،ئ �هو کاته خه‌ڵکیش ناچاره‌بێت ک���اره‌ب���ا ک���ه‌م ب �ه‌ک��ارب��ێ��ن��ێ��ت ،ل �ه‌الی �ه‌ک��ى تریشه‌وه دیسانه‌وه په‌یوه‌ندى به وه‌زاره‌ت��ى سامانه سروشتییه‌کانه‌وه ههیه ،چونکه ناکرێت رۆژان �ه به به‌ر چ��اوى هه‌موانه‌وه ئه‌و هه‌موو ته‌نکه‌ره نه‌وته ده‌ڕوات ،ئه‌و هه‌موو سوته‌مه‌نیه ههیه )42( ،گرێبه‌ست واژۆک���������راوه ،س���ێ پ���ااڵوگ���ه‌ى ف �ه‌رم��ى حکومه‌ت ههیه که تواناى ( )65هه‌زار به‌رمیلیان ههیه ،که‌چى نه‌وت گرانه و وه‌ک پێویست بۆ خه‌ڵک دابین ناکرێت ،ئه‌گه‌ر حکومه‌ت نه‌وتى پێویست بدات به‌خه‌ڵک، ئیدى خه‌ڵک هیته‌ر به‌کارناهێنێت ،ئه‌و کاته خواست له‌سه‌ر کاره‌با که‌م ده‌بێته‌وه و دۆخى کاره‌با باش ده‌بێت .جگه له‌مانه بۆ نمونه ساڵى ( )2010داه��ات��ى کرێى
له‌ساڵى ()2011دا بڕى ( )2ترلیۆن و ( )170ملیار دینار ،ک ه ل ه ( )%15بودجه‌ى گشتى هه‌رێمى کوردستان ه بۆ که‌رتى کاره‌با تهرخانکراوه ،ک ه نزیکه‌ى ( )1ملیار و ( )800ملیۆن دۆالره قه‌یرانى کاره‌با و وه‌زاره‌تى سامانه سروشتییه‌کان له هه‌رێمى کوردستاندا ئێستا سێ پااڵوگه‌ى فه‌رمى ههیه و نزیکه‌ى سه‌د پااڵوگه‌ى مۆڵه‌ت پێنه‌دراویش ههیه
کاره‌با ( )115ملیار دینار ب��ووه ،ئهمه بڕێکى باشه و ده‌توانرێت جارێکیتر سودى لێوه‌ربگیرێته‌وه. سه‌رچاوه: /1ماڵپه‌ڕى روداو /2ماڵپه‌ڕى خه‌ندان /3ماڵپه‌ڕى سبه‌ى
په‌یوه‌ندى نێوان په‌رله‌مانتار و میدیا له دیدى په‌رله‌مانتارانه‌وه
عه‌بدولسه‌الم به‌روارى :له کوردستاندا میدیاى به‌سیاسه‌ت‌کراومان هه‌ی ه و که‌وتوه‌ته سه‌نگه‌ره‌وه به‌یان ئه‌حمه‌د :میدیایه‌ک دوور بێت ل ه خه‌مى رۆژانه‌ى هاواڵتى ،ئه‌و میدیایه هه‌ر نه‌بێت باشتره ئاماده‌کار چه‌تر ئه‌ندامانى په‌رله‌مانى کوردستان، ب ه پێویستى ده‌زانن په‌رله‌مانتاران په‌یوه‌ندییه‌کى به‌رده‌وامیان له‌گه‌ڵ ده‌زگاکانى راگه‌یاندندا هه‌بێت‌و ئاگادارى هه‌موو رووداوه‌کان بن. په‌رله‌مانتارێکیش ئاماژ ه به‌و ه ده‌کات ک ه وه‌کو پێویستیش بڕوام ب ه میدیاى کوردى نییه .چونک ه هه‌مووى هه‌ڵوێست وه‌رده‌گرێت ل ه هه‌ڵبژاردنى بابه‌ته‌کان ،یان راسته‌وخۆ حزبێک له‌پشتێتى یان خۆى له‌خۆیه‌و ه هه‌ڵوێستى وه‌رگرتوو ه به‌مه‌ش ناوترێت میدیا.
عه‌بدولسه‌الم به‌روارى ،ئه‌ندامى په‌رله‌مانى کوردستان له فراکسیۆنى کوردستانى تایبه‌ت ب�ه‌م بابه‌ته وت��ى :تا راده‌ی�ه‌ک��ى که‌م رۆژنامه‌کان ده‌خوێنمه‌وه ،چونک ه کاتى ئه‌وه‌م نییه هه‌موویان بخوێنمه‌وه، وه‌ک���و پێویستیش ب����ڕوام ب �ه میدیاى کوردى نییه ،چونکه هه‌مووى هه‌ڵوێست وه‌رده‌گرێت له هه‌ڵبژاردنى بابه‌ته‌کان ،یان راسته‌وخۆ حزبێک له‌پشتێتى یان خۆى له‌خۆیه‌وه هه‌ڵویستى وه‌رگرتووه به‌مه‌یش ناوترێت میدیا. ئ���هو ئ �ه‌ن��دام پ �ه‌رل �ه‌م��ان �ه‌ى ک��وردس��ت��ان��ى بۆچونى وایه له کوردستاندا میدیایه‌کى ئ��اراس��ت �ه‌ک��راو ه �هی �ه ،وات���ا میدیایه‌کى به‌سیاسه‌ت ک��راوم��ان ههیه ،له‌راستیدا
میدیا پردێکه بۆ گواستنه‌وه‌ى خه‌به‌ر و را .ب �ه‌اڵم الى ئێمه میدیا که‌وتووت ه سه‌نگه‌ره‌وه. ب���ه‌روارى گله‌یی و گازنده‌یه‌کى زۆرى ل �ه م��ی��دی��اى س�ه‌رب�ه‌خ��ۆ (ئ�ه‌ه��ل��ى) هه‌ی ه ل �ه‌م��ب��اره‌ی �هوه رای��گ �هی��ان��د :ئ���ه‌وه‌ى خۆى به میدیاى ئه‌هلى داده‌ن��ێ��ت ج��ارى وای ه هه‌واڵى ناڕاست باڵو ده‌کاته‌وه و درۆى ت��ێ��دا ده‌ک����ات ،ب �ه‌راس��ت��ى ئ �ه‌م �ه ک��ارى میدیا نییه .م��ن نمونه‌یه‌ک دێنمهوه که له‌م ڕۆژانه‌دا له سایتى (هاواڵتى)دا به‌مانشێت نووسراوه (مه‌سعود بارزانى) ئ���ام���اده‌م ش���ه‌ڕ ب���ک���ه‌م .ک �ه‌چ��ى ئ�ه‌م� ه ل�ه ن��اوه‌ڕۆک��دا باسى ئ��هوه ده‌ک���ات ک ه (مه‌سعود بازانى) وتویه‌تى ئیمه له پێناوى که‌مه نه‌ته‌وایه‌تى و ئازادیدا ئاماده‌ین شه‌ڕ بکه‌ین .به‌راستیش ئهمه ناڕاسته. راشیگه‌یاند داوام له میدیاکاران ئه‌وه‌ی ه هه‌واڵ نه‌شێوێنن. به‌یان ئه‌حمه‌د :من خ��ۆم زۆرم ح�ه‌ز ب ه راگه‌یاندنه و راگه‌یاندنیش ده‌خوێنم ئ���ه‌ن���دام پ�ه‌رل�ه‌م��ان��ێ��ک��ى ک��وردس��ت��ان ل ه فراکسیۆنى (ی �ه‌ک��گ��رت��وو) ب��اس ل �هوه ده‌کات که ده‌بێت په‌رله‌مانتاران هاوڕێی راس��ت�ه‌ق��ی��ن�ه‌ى م��ی��دی��اک��ان ب��ن و ده‌ب��ێ��ت پ�ه‌رل�ه‌م��ان��ت��ار ئ��اگ��ادارى ئ �هو رووداو و ه���ه‌واڵ و گ��ۆڕان��ک��اری��ان �ه بێت ک �ه ل ه کوردستاندا روو ده‌ده‌ن .به‌یان ئه‌حمه‌د له‌مباره‌یه‌وه ده‌ڵێت :خ��ۆم زۆرم ح�ه‌ز ب ه راگه‌یاندنه و راگه‌یاندنیش ده‌خوێنم. وت��ی��ش��ى ت�ه‌ل�ه‌ف��زی��ۆن ف��اک��ت�ه‌رێ��ک��ى زۆر گرنکه بۆ ئ��اگ��ادارب��وون له ب��ارودۆخ��ى
جیهان به‌تایبه‌تى کوردستان ،نابێت ئه‌ندام پ�ه‌رل�ه‌م��ان پشت ل�ه ته‌له‌فزیۆن بکات، به‌ڵکو ده‌بێت په‌یوه‌ندى خ��ۆى له‌گه‌ڵیدا پته‌و بکات. ئ����هو پ���ه‌رل���ه‌م���ان���ت���اره‌ى ف��راک��س��ی��ۆن��ى (یه‌کگرتوو) وتیشى :میدیاى ک��وردى دوو ج���ۆره یه‌کێیان م��ی��دی��اى حزبییه، ئ����ه‌وى ت���ری���ان م��ی��دی��اى س �ه‌رب �ه‌خ��ۆی �ه. میدیاى سه‌ربه‌خۆ تا راده‌ی�ه‌ک میدیاى ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن و رۆژن��ام��ه‌ى ه��اواڵت��ى و لڤین و ئاوێنه دهگرێتهوه ،له‌ماوه‌ى ئه‌م دووس����ێ س��اڵ��ه‌دا ت��وان��ێ��ت��ى رۆڵ���ى خ��ۆى بگێڕێت ،وتیشى ئ �ه‌گ �ه‌ر میدیایه‌ک دوور بێت له خه‌مى رۆژان �ه‌ى هاواڵتى،
ئه‌و میدیایه هه‌ر نه‌بێت باشتره .چونک ه هیچ وجودێکى نابێت .هیوادارم میدیاى ک���وردى ڕوڵ��ى خ��ۆى زی��ات��ر ببینێت ،ب ه راستى کاتى ئهوه هاتووه. عه‌زیمه نه‌جمه‌دین :ک��ات ب��ۆ به‌رنام ه سیاسیه‌کان و هه‌واڵه‌کان ته‌رخان ده‌که‌م عه‌زیمه نه‌جمه‌دین ،ئ�ه‌ن��دام په‌رله‌مانى ک��وردس��ت��ان ل�ه فراکسیۆنى گ���ۆڕان ب ه (چه‌تر)ى راگه‌یاند :به‌نسبه‌ت خۆمه‌و‌ه به‌پێى تواناو مه‌جالى خۆم رۆژنامه‌کان ده‌یخوێنمه‌وه ،ئیشتراکم ههیه .عه‌زیم ه ئ��ه‌وه‌ی��ش��ى خ��س��ت��ه‌روو ئ���ه‌گ���ه‌ر ش �ه‌وان � ه ک��ات��م ه�هب��ێ��ت ن��زی��ک �ه‌ى ک��ات��ژم��ێ��رێ��ک ک��ت��ێ��ب ده‌خ��وێ��ن��م��هوه .وت��ی��ش��ى ه �ه‌م��وو
به‌دواداچوون ساڵی دووه‌م ژماره 85 دووشه‌ممه 2711/9/28 - 2011/12/19
13
ئه‌هلیه‌کان سه‌ربه‌خۆیانه‌تر کار ده‌که‌ن و شتى راستى و واقیعى ده‌خه‌نه روو،ک� ه ئهمه له رۆژنامه و که‌ناڵه حزبییه‌کاندا به‌و شێوه‌یه نییه. ه����ه‌ر ل����هو ب����اره‌ی����هوه ش��ل��ێ��ر م��ح �ه‌م �ه‌د نه‌جیب ،ئ�ه‌ن��دام په‌رله‌مانى کوردستان له فراکسیۆنى کوردستانى به (چه‌تر) ى راگ���هی���ان���د :ئ��ێ��م�ه زی��ات��ر ل �ه‌رێ��گ �ه‌ى س��ای��ت �ه‌ک��ان �هوه ئ���اگ���ادارى ئ�ه‌وک��ێ��ش�ه و گۆڕانکارییانه ده‌بین که روو ده‌ده‌ن، شلێر ئ �ه‌وه‌ی��ش��ى ن���ه‌ش���ارده‌وه ک �ه راس��ت� ه میدیاى ک���وردى زۆرب���ه‌ى زانیاریه‌کان به‌خه‌ڵکى ده‌دات ،ب���ه‌اڵم هێشتا وه‌ک��و پێوست نییه ،میدیا ههیه هه‌ندێ هه‌واڵ باڵو ده‌کاته‌وه کاتى ئهوه نه‌هاتووه ک ه ب�ڵاوى بکاتهوه،ئه‌مه‌یش الیهنى خراپى که‌سێک گوێ له ته‌له‌فزیۆن ده‌گرێت م��ی��دی��اى ک��وردی��ی�ه،ن��اب��ێ��ت واب��ێ��ت،ده‌ب��ێ��ت و ده‌ی��ان��ب��ی��ن��ێ��ت .ئ����ه‌وه‌ى ک �ه گ���وێ ل ه م���ی���دی���اک���وردی���ه‌ک���ان خ���ۆی���ان چ��اک ت �ه‌ل �ه‌ف��زی��ۆن ن��اگ��رێ��ت ده‌ت���وان���م بڵێم ل ه ب��ک �ه .وت��ی��ش��ى ت���ه‌س���ه‌ورى ئ���هوه ده‌ک���ه‌م زۆرشت بێ ئاگا ده‌بێت .زیاتریش کاتى ک�ه ب��ه‌ره‌و باشتر ب���ڕوات ،ب �ه‌اڵم ئه‌گه‌ر خۆم بۆ به‌رنامه سیاسیه‌کان و هه‌واڵه‌کان که‌موکوڕیه‌کیش هه‌بێت ده‌گ�ه‌ڕێ��ت�هوه ت���ه‌رخ���ان ده‌ک�����ه‌م .ئ���هو پ �ه‌رل �ه‌م��ان��ت��اره ب��ۆ ئاستى رۆشنبیرى چ ئ �هو الیه‌نه‌ى وتیشى له‌رێگه‌ى راگه‌یاندنه‌وه هه‌موو ک �ه ده‌ی��ن��وس��ێ��ت چ ئ��هو الی �ه‌ن �هی��ش ک ه هه‌واڵێک ده‌بیستین،که پێشتر له هیچ زانیارى ده‌داتێ ،هه‌روه‌وها وتیشى په‌یامم شوێنێک نه‌مان بیستووه،هه‌ر ئه‌و ئه‌ندام ب��ۆم��ی��دی��اى ک���وردى ئ �ه‌وه‌ی �ه ک �ه زۆرب � ه په‌رله‌مانه‌ى فراکسیۆنى (گ���ۆڕان) ل ه شه‌فافییه‌ت ب �ه دواى زانیارییه‌کاندا درێ���ژه‌ى ل��ێ��دوان�ه‌ک�هی��دا وت���ی :متمانه‌م ب���ڕۆن ،راس��ت��گ��ۆب��ن ل �ه گ��ێ��ڕان �ه‌وه‌ى ئه‌و ب �ه م��ی��دی��اى ک���وردى ه �هی �ه ،به‌تایبه‌ت که که‌ناڵه راگه‌یاندنه سه‌ربه‌خۆکان و رووداو هه‌وااڵنه‌ى که به‌دوایدا ده‌ڕۆن و رۆژنامه ئه‌هلییه‌کان ،چونکه رۆژنام ه وه‌ریده‌گرن تا خه‌ڵکى بڕوایان پێ بکات.
به‌ڕێوه‌به‌رى ناحیه‌ى شۆڕش :ئه‌و پرۆژانه‌ى که له ناحییه‌که به ئه‌نجام گه‌یه‌نراون که‌من و ئیش و کاره‌کانیش وه‌کو پێویست ناڕوات
ئاماده‌کار ه��اواڵت��ى ت��ێ��دا ده‌ژى ،ل �ه‌م ناحیه‌یه‌دا ئێش و کاره‌کان ده‌ڕوات ،به‌اڵم وه‌کو سه‌روه‌ر عه‌بدواڵ و سوار‌ه بیالل پێویست نییه ،چونکه هه‌ندێ کار و ناحیه‌ى (شۆڕش) ،یه‌کێکه پرۆژه ههیه هێشتا نه‌کراوه و پێویستیشه له ناحیه گه‌وره‌کانى هه‌رێمى بکرێت ،به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا نابێت کوردستان که دانیشتوانه‌که‌ى بڵێین شت نه‌کراوه ،به‌اڵم ئه‌وه‌ى پێویسته زیاتر له ( )35هه‌زار هاواڵتى نه‌کراوه وه‌کو (قیرکرن) دیاره گه‌ڕه‌کى ده‌بێت ،به‌اڵم ئه‌وه‌ى جێگه‌ى پیریادییه‌کان (ح���ه‌وت) کۆاڵنی لێ ئاماژه بۆ کردنه ئهوهیه که تا قیر کراوه ،ئه‌وه‌ى دهمێنێتهوه ،گه‌ڕه‌کى ئێستا حکومه‌ت وه‌کو پێویست (قه‌ره‌هه‌نجیره‌یه‌کان و شێخانییه‌کان)ه، ئاوڕى لێیان نه‌داوه‌ته‌وه. که قیرى بۆ نه‌کراوه. له‌مباره‌یه‌وه (کاکه خان چ�ه‌ت��ر :ئ �هو پ��رۆژان �ه‌ى ک�ه له‌مساڵدا نه‌سره‌دین) به‌ڕێوه‌به‌رى ناحیه‌ى به‌جێى ده‌گه‌یه‌نن چین؟ ئایا گرنگن بۆ (شۆڕش) بۆ «چه‌تر» وتى: دانیشتووانى ناحیه‌که؟ ده‌بێت ئه‌و ه بڵێن وه‌کو پێویست ـ ده‌توانم بڵێم (ئاو و کاره‌با) پێویسترین کار و پرۆژه بۆ ناحییه که پرۆژه‌ن که ده‌بێت هاواڵتیان هه‌یان بێت، نه‌کراوه ،به‌اڵم له ئه‌مساڵدا پرۆژه‌ى ( ئاو و قیرتاوکردن) به چونکه مافی خۆیانه ،ئێمه هه‌وڵه‌کانمان چڕ ده‌که‌ینه‌وه بۆ ئ�ه‌وه‌ى ئه‌و پرۆژانه ئه‌نجام ده‌گه‌یه‌نین. به ئه‌نجام بگه‌یه‌نین ،چونکه ناحیه‌ى چ�ه‌ت��ر :ده‌ت��وان��ی��ت پێمان بڵێت ئیش و (شۆڕش) له وه‌رزى (هاوین)دا ده‌ناڵێنن به ده‌ست که‌م‌ئاوییه‌وه. کاره‌کانتان له ئێستادا چۆن ده‌ڕوات؟ ـ ناحیه‌ى ش��ۆڕش یه‌کێک ه ل�ه ناحیه چه‌تر :ئێوه رازین له‌و کار و پرۆژانه‌ى گه‌وره‌کان ،که زیاتر ل ه ( )35هه‌زار که له ناحیه‌ى (شۆڕش)دا کراوه؟
ـ ئێمه ڕازین ،به‌اڵم ئه‌وله‌ویه‌تى شته‌کان وه‌ک خۆیان جێ به‌جێ نه‌کراوه ،من وه‌ک��و خ��ۆم نزیکه‌ى (ش���ه‌ش) مانگ ده‌بێت ده‌ست به‌کارم ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا (دوو) شتم وروژاندووه له‌الى حکومه‌ت و پارێزگا و الیهنه په‌یوه‌ندیداره‌کان که ئه‌وه‌یش (قیر و ئ��او)ه ،بۆ دانیشتوانى سنوره‌که ،له ئێستادا خه‌رێکى جاده و شۆسته‌ین بۆ گه‌ڕه‌کى (مۆفه‌رییه‌کان) ک �ه پ��رۆژه‌ک��ه ملیارێک و ()500 ملیۆنى بۆ ته‌رخان کراوه. چه‌تر :له‌م نزیکانه‌دا ( )20خانوو له گه‌ره‌کى ئ��اواره‌ک��ان داب �ه‌ش ک��را ،پێت وایه ناعه‌داله‌تى تێدا نه‌کراوه؟ ـ من ئه‌و کاته‌ى که تازه ده‌ست به‌رکار بووم ،ئه‌و ( )20خانووه ته‌واو بوو بوو، ته‌نانه‌ت به به‌ڕێوه‌به‌ری ناحیه‌ى پێش خۆمم وت ده‌بوایه پێشتر دابه‌ش بکرایه، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ده‌ستى کۆمه‌ڵه خه‌ڵکانێکى تێدا بوو له‌و الو له‌و الوه که واسیته‌ى زۆر له‌سه‌ر ده‌کرا ،من هاتم هه‌وڵى زۆرم دا چه‌ندین جار سه‌ردانى قایمقامیه‌تم کرد بۆ ئ�ه‌وه‌ى بدرێته خه‌ڵکانى مسته‌حه‌ق
و شیاو ،له راستیدا ئ�هو خانوانه بۆ به‌ڕێوه‌به‌رى فه‌رمانگه‌کان کراوه نه‌ک بۆ که‌سانێک که فه‌رمانبه‌ربن. چه‌تر :باوه‌ڕت بهوه ههیه که جارێکى تر ئه‌و خانوانه داب�ه‌ش بکرێته‌وه ،واتا له‌و که‌سانه بسه‌ندرێته‌وه که به واسته‌و واسته‌کارى وه‌ریانگرتووه؟ ـ ئه‌و خانووانه به ناوى فه‌رمانگه‌وه‌یه، وه له‌سه‌ر که‌سانى تر تاپۆناکرێن ،بۆ نمونه خانوویه‌ک به ناوى فه‌رمانگه‌ى (ک���اره‌ب���ا)وه‌ی���ه ،ک�ه‌چ��ى ئێستا دراوه ب �ه ک��اب��رای �ه‌ک ،ک �ه گ��وای �ه به‌کاتى ت��ێ��دای �ه‌ت��ى ،ئ �ه‌گ �ه‌ر م��ن خ��ان��ووی �ه‌ک ب��ده‌م �ه ب �ه‌ڕێ��وه‌ب �ه‌رى فه‌رمانگه‌یه‌ک ئه‌وا به‌کاتى ده‌یده‌مێ ،واتا ئه‌گه‌ر ئه‌و کهسه له‌و به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه نه‌ما ،ئه‌وا ده‌یده‌م به‌و که‌سه‌ى که دێته شوێنى. چه‌تر :به‌دواداچونت بۆ ده‌زگاکانى سنوره‌که ههیه؟ به‌دواداچونم ههیه ،به‌اڵم مهرجیشنییه ،هه‌موو شتێک بزانم. چه‌تر :به گوێره‌ى ئ�ه‌وه‌ى ناحیه‌ى ش��ۆڕش یه‌کێکه ل�هو ناحیانه‌ى
که شهوانه کێشه‌ى کۆمه‌اڵیه‌تیی زۆرى تێدا روو ده‌دات ،له‌رووى ئاسایشه‌وه ئێوه چ رۆڵێکتان ههیه؟ ـ خ �هڵ��ک گ���ه‌ر گ��ێ��ره ش��ێ��وێ��ن بێت، ل����ه ه����ه‌م����وو ش��وێ��ن��ێ��ک گێره‌شێوێنى خ��ۆى ده‌ک��ات .ئاسایشى ئێره ئیشى خۆى ده‌ک�����ات ،ب��ه‌اڵم خه‌ڵکانێک هه‌ن ه���ه‌ر ک��ێ��ش�هی��ان ه������هب������ووه .ل �ه س���������ه‌رده‌م���������ى ب�ه‌ع��س��ی��ش��دا
(چه‌مچه‌ماڵ) هه‌ر کێشه‌ى تێدا بووه، ئهمه ئهوه ناگه‌یه‌نێت که کێشه نه‌بێت، چونک ه س��ن��وورى ناوچه‌که وای��ه که خۆى کێشه‌ى تێدا بێت .ئێمه پێویسته ل �هوه ج��دی تر ئیش بکه‌ین و زیاتر خزمه‌تى سنوره‌که بکه‌ین.
ده‌ستى کۆمه‌ڵه خه‌ڵکانێکى تێدا بوو له‌و الو له‌و الوه که واسیته‌ى زۆر له‌سه‌ر ده‌کرا هه‌وڵى زۆرمدا ئه‌و ( )20خانووه بدرێته خه‌ڵکانى مسته‌حه‌ق و شیاو له‌م گۆشه‌یه‌دا هه‌رجار‌ه و زانیارییه‌کی پزیشکی له‌الیه‌ن پزیشکێکی پسپۆڕه‌وه ده‌خرێته‌ڕوو
زانیاری پزیشکی
شێرپه‌نجه‌ى مه‌مک د.هیوا ساڵح شێرپه‌نجه‌ى مه‌مک: بریتیی ه ل ه نه‌خۆشییه‌کى مه‌ترسیدار ،که به‌پله‌ى دووه‌م دێت له‌نێوان نه‌خۆشیی ه باڵوه خراپه‌کاندا
ل����������ه‌دواى ش���ێ���رپ���ه‌ن���ج���ه‌ى سییه‌کان که تووشى ژنان ده‌بێت ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى زۆربه‌ى حاڵه‌ته‌کانى ئه‌م نه‌خۆشیی ه له ره‌گه‌زى مێینه‌ن ،به‌اڵم پیاوانیش هه‌ن تووشى ئه‌م نه‌خۆشیی ه ده‌بن و ب ه دروستبوونێکى هه‌ر کۆمه‌ڵه خانه‌یه‌ک ،یان گرێکان به‌شێوه‌یه‌کى ناسروشتى ل ه مه‌مکه‌کاندا ،ناوى لوویان به‌سه‌ردا ده‌بڕێت. هۆکاره‌کانى: ته‌مه‌نى زۆر که‌سى پیر ئ�ه‌گ�ه‌ر له‌خێزانه‌که‌دا که‌سیتر ت��وش ب��ووب��ی��ت ده‌ی��گ��وازی��ت �هوه ،یاخود که‌سێک پێشتر توشى شێرپه‌نجه‌ى تر بووبیت وه ئه‌و که‌سانه‌ش ته‌مه‌نیان سه‌روو ( )56سااڵنه زیاتر ئه‌گه‌ری توش بوونیان به‌م نه‌خۆشیه ههیه.
نیشانه‌کانى: بوونى گرێیه‌ک ،که له مه‌مکدا ناجوڵێت کاتێک به‌په‌نجه‌کانت په‌ستانى ده‌خ�هی��ت�ه س �ه‌ر ئ��اوس��ان و گرێبوون له‌ژێر بنباخه‌ڵدا ،وه ب���ه‌ده‌ورى ملدا، یاخودله‌سه‌روو مه‌مکد ،گۆڕانى ره‌نگ ،یان شێوه‌ى گۆى مه‌مک ،یان ناوچه‌ى ده‌ورى گۆى مه‌مک گه‌وره‌بوونى ناسروشتیى له قه‌باره‌ى یه‌کێک ل ه مه‌مکه‌کاندا ،یان جیاوازیى دی��ارى شێوه‌ى نێوان مه‌مکه‌کان ،ئاوسان ،یان گرێبوونى به‌شى سه‌ره‌وه‌ى باڵ ،یان بوونى ئازار ،یان سووربوونه‌وه‌ى پێسته‌کان، دابه‌زینى یه‌کێک له‌مه‌مکه‌کان به‌شێوه‌یه‌کى ناهه‌میشه‌یى له‌چاو مه‌مکه‌که‌ى ت��ردا ،گۆڕانى ره‌نگ و تێکچونى شێوه‌ى پێست و ئاوڕێزى ناڕوون،
راهێنان جێبه‌جێ بکه‌یت له‌دواى هه‌ندێک جۆرى یان خوێناوى له‌گۆى مه‌مکدا. چاره‌سه‌رکردن: نه‌شته‌رگه‌رییه‌کان ،ب ه مه‌به‌ستى پارێزگاریکردن ده‌بێت نه‌شته‌رگه‌ریى بکریت ،چاره‌سه‌ر ب ه تیشک ،له‌تواناى جواڵندن و تواناى جه‌سته‌ت ،له‌گه‌ڵ چاره‌سه‌رکردنى ده‌رمانیى دهگرێتهوه و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى ئه‌و راهێنانه ده‌بن ه هۆکارى که‌مکردنه‌وه‌ى ه �ه‌ری �ه‌ک ل���ه‌م چ��اره‌س �ه‌رک��ردن��ان �ه‌دا ئ����اره‌زووی ئازار و گرژبوونى ماسولکه‌کان. خ��ۆراک��ت که‌مبێته‌وه ،ه�ه‌ر بۆی ه خ��ۆراک��ى باش ب �ه‌گ��وێ��ره‌ى ئ���هو چ���اره‌س���ه‌ران���ه‌ى پ��ێ��ش��ووت��ر ب��ۆت ب ه هۆکارێکى گرنگ داده‌ن��رێ��ت و ی��اری��ده‌ده‌رى به‌کارهێنراون ،پێویست ه پشکنینى مانگانه‌ى خۆت جه‌سته‌ت ده‌بێت بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى هه‌وکردنه‌کان بکه‌یت ،ش�ه‌ش مانگ جارێک وێنه‌ى تیشکى و به‌رگریکار‌ه الوه‌کییه‌کانى چاره‌سه‌ره جیاوازه‌کان ،مه‌مکه‌کانت بگریت ،ه �ه‌روه‌ه��ا پشکنینه‌کانى هه‌روه‌ها هه‌ستى به‌هێزت پێده‌به‌خشێت ،پێویست ه خ��وێ��ن بکه‌یت ب��ۆ چ��اودێ��ری��ک��ردن��ى پێشکه‌وتنى ئ �هو توشبووه ئ��اس��وود‌ه بێت ب��ۆ ئ �هو چ��اره‌س �ه‌رى حاڵه‌ته‌که‌ت. پزیشکیه‌ی ب��ۆى دی��ارى ک��ردوى ده‌بێت ده‌رون��ت ئارام بێت ،له‌وانه‌ی ه وا پێویست بکات ،هه‌ندێک ئاماده‌کار :دیمه‌ن عوسمان
کراوه
ساڵی دووه‌م ژماره 85 دووشه 2711/9/282010/11/8 ممه‌ممه- 2011/12/19 دووشه
14
ئاماده‌کار
ئاراس عوسمان پشتبهستن به میدیا تورکیه‌کان و ناو نه‌هێنانیان بوه‌ته کاری به‌شێک له راگه‌یاندنه‌کانی کوردستان و سه‌رنوسه‌ری لڤینیش پێیوایه پێویسته میدیاکانی کوردستان هۆشیار بن له‌و بارهیهوه .چونکه میدیاکانی تورکیا بێالیه‌ن نین، رۆژنامه‌نوسێکیش ده‌ڵێت :به‌شێکی بۆ ئهوه دهگهڕێتهوه خه‌ونی به‌رپرسان له‌م دهڤهره یه‌کسانه به خه‌ونی تورکه‌که‌کان.
س���ه‌رن���وس���ه‌رى گ���ۆڤ���ارى ل��ڤ��ی��ن ب��ۆچ��ون��ى وای �ه ئهمه په‌یوه‌ندى به تێکڕاى میدیاى کوردیه‌وه ههیه ،که «میدیایه‌کى بێتوانایه ل �ه ده‌ستخستنى س �ه‌رچ��اوه‌ک��ان��ى ه���ه‌واڵ، ن �ه‌ک به‌ته‌نها ل�ه‌ح��اڵ�ه‌ت�ه سیاسیه‌کاندا، ب�هڵ��ک��و ل �ه الی �ه‌ن �ه ک��ۆم �ه‌اڵی �ه‌ت��ى و بۆنه ئاینیه‌کانیشدا» ،له‌الیه‌کى ترهوه بۆ میدیاى تورکیا ئێمه کێشه‌یه‌کى سیاسى و نه‌ته‌وویى قوڵمان له‌گه‌ڵ ئه‌و واڵته‌دا ههیه ،بۆیه زۆر کات ده‌بینى بزوتنه‌وه‌ى سیاسى ک��ورد و له نێویشیاندا پارتى کرێکارانى کوردستان، هه‌میشه له میدیاکانى تورکیادا ڕایه‌کى جیاوازى له‌باره‌وه ده‌درێ��ت ،بۆیه زۆر کات له‌هه‌مبه‌ر ئه‌و بۆچون و ڕایه جیاوازانه له باکور ده‌گه‌ڕێینه‌وه ناو میدیاى تورکى. ئه‌حمه‌د میره ئاماژه‌ى بۆ ئه‌وه‌شکرد کێشه‌ى کورد له تورکیا گرفتى نێوان دوو نه‌ته‌وه‌یه و ک���ورد کێشه‌ى ل �ه‌گ �هڵ ده‌س �ه‌اڵت��ى ئه‌و ناوچه‌یه‌دا به‌رده‌وام ههیه ،بۆیه ئه‌و ده‌سه‌اڵت و سوڵته‌یه واى کردهوه هه‌میشه میدیاى تورکى بێالیه‌ن نه‌بێت له ڕووماڵکردنى ڕووداوه‌کاندا، ل�هو چوارچێوه‌یه‌شدا میدیایه‌کى تورکیا نابینین پێى وابێت دۆزى کورد له باکورى ک��وردس��ت��ان دۆزێ��ک��ى ڕاسته‌قینه‌یه ،یان چاالکیه‌کانى گ �ه‌ری�لا به‌شێوه‌یه‌کن که هه‌میشه به‌دواى کێشه‌کى مرۆڤایه‌تیه‌وه‌ن، هه‌میشه میدیاى تورکیا وا وێناى ده‌کات که ئهمانه تیرۆرست و تێکده‌رن و ئاسایشى نیشتمانى تورکیا ده‌شێوێنن. میره جه‌ختى ل �ه‌وه‌ک��رده‌وه بۆ میدیایه‌کى ئایدۆلۆژى و ب��ارگ��اوى کرابێت به‌هه‌ستى
به‌شێک له میدیاکان پشت به میدیاکانی داگیرکه‌رانی کوردستان ده‌به‌ستن
رۆژنامه‌نوسێک :هۆکاری ئهوهیه خه‌ونی به‌رپرسان له‌م دهڤهره یه‌کسانه به خه‌ونی تورکه‌که‌کان نهتهوه په‌رستى کارێکى مه‌ترسیداره ،میدیاى کوردى بیکاته سه‌رچاوه بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنى بارودۆخه‌که ،لهبهرئهوه بۆچونم وایه میدیاى ک��وردى به‌گشتى کهوتووهته ئه‌و قه‌یرانه‌وه له‌نێویشیاندا میدیاى ئه‌هلیشى تێکه‌وتووه، ب���ه‌اڵم نابێت ئ��ام��اژه ب���هوه ن�ه‌ک�هی��ن تاکه میدیا له کوردستاندا که میدیاى تورکیا کردوێتیه سه‌رچاوه میدیاى ئه‌هلى بووه ،که‌م جار هه‌بووه میدیاى تورکى پشت به‌میدیاى کوردى ببه‌ستێت ،کاتێک حاڵه‌تێکى ئاوا هه‌بووبێت پشتى به‌میدیاى ئه‌هلى به‌ستوه، هه‌ندێک جار میدیاکانى وه‌ک ( ته‌ره‌ف) ده‌بینى وه‌ک لڤین ب��اس بکه‌م که ژم��اره ()17ى ئ��ێ��م�ه ک��راب��وی��ه م��ان��ش��ێ��ت��ى ئ �هو ڕۆژنامه‌یه. ڕۆژنامه‌نوسێکیش پێى وایه پشتبهستن به زانیارییه‌کانى ده‌س �ه‌اڵت��داران��ى تورکیا له هه‌رێمى کوردستان دیارده‌یه‌کى ناله‌باره و پشتکردنه له هه‌ر هه‌وڵێک بۆ به‌هێزکردن و کۆمه‌ککردنى هێزه کوردیه‌کانمان له پارچه‌کانى ترى کوردستان و له بێئاگایى سیاسى یان له نه‌بوونى پ��رۆژه‌ى سیاسیه‌و‌ه سه‌رچاوه ده‌گرێت ،هه‌موو کۆکین له‌وه‌ى که ده‌سه‌اڵتدارانى تورک چ عه‌قڵیه‌تێکى شۆڤێنى و چ خه‌ونێکیان ههیه بۆ له‌باربردنى خه‌ونى ک��ورده‌ک��ان ن�ه‌ک ه�ه‌ر ل ه تورکیا، به‌ڵکو له سه‌ر ئه‌زمونى هه‌رێمه‌که‌شمان. ب ه پشتبهستن ب ه میدیاکانیان خزمه‌ت ب ه براکانمان ده‌که‌ین له باکور عه‌زیز ڕه‌ئ��وف ،رۆژنامه‌نوس هۆکارى ئه‌م حاڵه‌ته‌ى گ�ه‌ڕان��ده‌وه بۆئه‌وه‌ی که ئه‌گه‌رى ئ����هوه ه �هی � ه ک�� ه ب �ه‌ش��ێ��ک ل�� ه ده‌س��ه‌اڵت��ى ک���وردى ی��اخ��ود دروس���ت ت��ر بڵێم به‌رپرسان
ل�ه‌م ده‌ڤ���هره خه‌ونه‌کانیان یه‌کسان بێت ب ه خه‌ونى تورکه‌کان ،ئه‌مه‌ش له‌و سۆنگه‌یه‌و‌ه که ب �ه‌رژه‌وه‌ن��دى ئ��اب��وورى ه��اوب�ه‌ش له‌نێوان به‌رپرسانى ت��ورک و هه‌رێمى کوردستاندا ه �هی �ه و ب��ۆ ب�����ره‌ودان ب���ه‌م ب �ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ان �ه، به‌رپرسانى کورد له‌م پارچه‌یه‌ى کوردستان ک��ار ل�ه‌س�ه‌ر ئه‌جێنداى ت��ورک�ه‌ک��ان ده‌ک �ه‌ن له‌ڕووى میدیا و ده‌رخستنى زانیارییه‌کانه‌وه. ن��اوب��راو ل� ه درێ���ژه‌ی لێدوانه‌کیدا وتیشی: ئێمه ئهوه ده‌زانین ئێستا مه‌سه‌له‌ى کورد ل ه باکوور به‌ره‌و پێش چووه و ته‌نانه‌ت خاوه‌نى مه‌کینه‌یه‌کى ئیعالمى ک���وردى گ�ه‌وره‌ی� ه چ له‌ناو تورکیا و چ ل���ه‌ده‌ره‌وه‌ى تورکیا، پشتنه‌به‌ستن به‌م میدیا کوردی ه بۆ ده‌رخستنى زانیارییه‌کان و پشتبهستن ب ه میدیاى تورکى ئیشکالێکى هێنده گه‌وره‌ی ه که گومان له‌م عه‌قڵ ه سیاسییه‌ش ده‌کرێت که به‌م نه‌مه‌ت ه کارى سیاسى و ئیعالمى ده‌کات. ئ�هو رۆژنامه‌نوسه جه‌ختی ل �ه‌وه‌ک��رده‌وه تا میدیاى کوردى له باکور مابێت هه‌ڵه‌یه‌کى گ���ه‌ور‌ه ی��ان به‌مانا ناسیۆنالیستیه‌که‌شى بڵێم خیانه‌تێک مێژوویى گه‌وره‌یه پشت ب ه میدیای تورک به‌ستین ،ئێمه که لێره له‌به‌ر گه‌نده‌ڵى و شه‌ڕى ناعه‌داله‌تى نه‌په‌رژێینه سه‌ر هاوکارى براکورده‌کانمان له باکور ،النی که‌م ده‌توانین ب ه پشتبهستن ب ه میدیاکانیان خزمه‌تیان بکه‌ین. «پێویست ه ه���ه‌ر ک�ه‌ن��اڵ��ێ��ک ه �ه‌واڵ��ی لێ وه‌رده‌گیرێت ئاماژه به‌ناوه‌که‌ی بکرێت» ه میدیای تورک ببه‌ستین» فۆتۆ :چه‌تر ه پشت ب « nخیانه‌تێکی مێژوویی شوان محه‌مه‌د سه‌رنوسه‌رى ڕۆژنامه‌ى ئاوێنه هێما بۆ ئهوه ده‌کات ئێم ه وه‌ک ئاوێن ه زۆر بارگاوى کراون به‌دیدێکى شۆڤێنیانه ،بۆی ه له‌و میدیایانه‌وه هه‌واڵ بگوازنه‌وه ،پێویست ه ئه‌و مامۆستایه‌ى بوارى ڕاگه‌یاندن پێشیوای ه ک�ه‌م ئ�هو میدیایانه به‌کار ده‌هێنین وه‌ک هه‌ندێک که‌ناڵى گرنگیتر هه‌ی ه به‌تایبه‌تى هه‌ر که‌ناڵێکیش هه‌واڵه‌که‌ى لێ وه‌رده‌گیرێت زۆر کات ده‌بێت بگه‌ڕێیت له‌میدیاى جیهانیدا س���ه‌رچ���اوه ،ل �هب �ه‌رئ �ه‌وه‌ى ت��اڕاده‌ی �ه‌ک��ى زۆر جیهانیه‌کان که میدیاى ک��وردى ده‌توانێت ئاماژه به‌ناوه‌که‌ی بکه‌یت. زان��ی��ارى وه‌رب��گ��ری��ت ل �هو واڵت��ان �ه‌ى زان��ی��ارى سود لهوه وه‌ربگرێت ،وه‌ک ئاسیۆ شه‌یتت د.هه‌ڤاڵ ئه‌بوبه‌کر ،مامۆستاى ڕاگه‌یاندن ل ه کۆدهکهنهوه له‌سه‌ر واڵت�ه‌ک�ه‌ى تۆ و قس ه پ��رێ��س و ڕۆی���ت���ه‌رز و ف��ران��س پ��رێ��س سێ زانکۆى سلێمانى وتی :ئه‌گه‌ر ناوى سه‌رچاوه‌ى ده‌ک �ه‌ن ،له‌ئێستادا ده‌بینى تورکیا نزیکه‌ى ئاژانسى گ���ه‌وره‌ى جیهانین ،بۆیه ته‌مه‌نا میدیاکه‌مان هێناو وه‌ک خۆى زانیاریه‌کانمان ( )1200کۆمپانیاى ههیه و به‌شێکى زۆرى ده‌که‌م میدیاى کوردى بۆ ئه‌وه‌ى بێالیه‌نان ه گه‌ڕانده‌وه بۆ ئه‌و که‌ناڵه ئه‌وا کارێکى ته‌واو‌ه ئه‌و ل ه ()%17ی دێته کوردستان ،ده‌چێت ه ک��ار بکات ل�ه‌گ�هڵ ه�ه‌م��وو ڕووداوه‌ک��ان��ى ل�ه‌ڕووى یاساو ئیتیکه ڕۆژنامه‌وانیه‌که‌وه ،بازاڕه‌کانى تورکیا و ئێرانه‌وه ،هێز و باره‌گاى ب��اک��ورى کوردستاندا و ناوچه‌کانى ت��ردا ،به‌اڵم ئه‌گه‌ر زانیاریه‌کان له‌باره‌ى واڵته‌که‌ى س �ه‌رب��ازى ل �ه‌م واڵت��� ه و ڕێککه‌وتننامه‌ى بتوانن س �ه‌رچ��اوه‌ى ه�ه‌واڵ�ه‌ک��ان ل �هو میدیا خۆمان ب��وون ڕاستر وای�ه خۆمان ڕووماڵى سه‌رسنوره‌کان ههیه ،بۆیه کورد له‌و واڵته‌دا جیهانیانه‌وه وه‌ربگرن. ئه‌و ڕووداوان���ه بکه‌ین ،به‌پێچه‌وانه‌وه ئه‌وان ههیه واته تورکیا و ئه‌و هێزان ه گه‌شه‌یان س���ه‌رن���وس���ه‌رى ڕۆژن����ام����ه‌ى ئ��اوێ��ن �ه ب��اس��ى سود له‌سه‌رچاوه‌کانى ئێمه وه‌ربگرن ،به‌اڵم ک����ردوه هێزێکى وه‌ک پ �ه‌ک �ه‌ک �ه‌ت هه‌ی ه له‌وه‌کرد له تورکیا میدیاى ئه‌هلى بوونى کاتێک ڕووداوێ��ک له‌ناوخۆى کوردستان له‌ملمالنێیه‌کى گه‌وره‌دایه له‌گه‌ڵ تورکیا، ههیه زۆر زیاتر له‌وانه‌ى کوردستان ،به‌اڵم ڕووبدات و زانیاریه‌کانمان له‌وانه‌و‌ه وه‌رگرت ،ل�هب�ه‌رئ�هوه نابێت ه �ه‌ر درۆی���ه‌ک هه‌بێت و که‌ناڵیان هه‌ی ه شۆڤێنین و نزیکن له‌حزبى ئ �ه‌وا ئیتیک و ئه‌ته‌کێتى ڕۆژنامه‌گه‌رى ئێمه به‌بێ دڵنیایى له‌زانیاریویه‌کان باڵویان حکومڕانه‌وه ،حه‌ق نیه که‌ناڵ ه کوردیه‌کان کوردى ده‌که‌وێته ژێر پرسیاره‌وه. بکه‌ینه‌وه.
تا میدیاى کوردى ل ه باکور مابێت هه‌ڵه‌یه‌کى گهوره یان به‌مانا ناسیۆنالیستیه‌که‌شى بڵێم خیانه‌تێک مێژوویى گه‌وره‌یه پشت به میدیای تورک به‌ستین
له‌خانه‌قینه‌وه هه‌وڵى به‌فه‌رمیکردنى جلوبه‌رگى کوردى ده‌درێت له‌داموده‌زگا حکومییه‌کاندا ی بپۆشیایه پاداشتم ده‌کرد سه‌رۆکى شاره‌وانى خانه‌قین :گه‌ر یاسایی بوایه هه‌ر فه‌رمانبه‌رێکم‌جلى کورد چاالکوانێکى مه‌ده‌نى :زۆرینه‌ى گه‌نجانى ئێم ه جلوبه‌رگى کلتورى خۆیان ناناسن ئاماده‌کار
دلێر عه‌بدولڕه‌حمان له خانه‌قینه‌وه هه‌ڵمه‌تی زیندوکردنه‌وه‌ی پۆشاکی کوردی ده‌ستی پێکرد و قایمقامی قه‌زاکه‌ش پشتیوانی خۆی بۆ ئه‌و هه‌ڵمه‌ته ده‌ربڕی و سه‌رۆکی شاره‌وانی خانه‌قینیش ده‌ڵێت: گه‌ر یاسا رێگه‌م پێدات پاداشتی ئه‌و فه‌رمانبه‌رانه ده‌که‌م که جلی کوردی ده‌پۆشن.
به‌مه‌به‌ستى زی��ن��دوک��ردن �ه‌وه‌ى کلتورى ک���ورده‌وارى‌و ئاشتکردنه‌وه‌ى ن�ه‌وه‌ى نوێ به‌جلوبه‌رگى ک���وردى ،له‌چاالکیه‌کدا لێژنه‌ى به‌رگرى له‌به‌رژه‌وه‌ندیه گشتیه‌کانى خانه‌قین هه‌ڵمه‌تێکیان بۆ به‌فه‌رمیکردنى ج��ل��وب��ه‌رگ��ى ک������وردى ل���ه‌دام���وده‌زگ���ا ح��ک��وم��ی�ه‌ک��ان��دا ده‌س��ت��پ��ێ��ک��ردوه‌و به‌پێى گوته‌ى ئه‌ندامێکى لێژنه‌که‌ش له‌هه‌وڵدان ب��ۆئ�ه‌وه‌ى چوارچێوه‌ى چاالکیه‌که هه‌ر ک چوار پارچه‌ى کوردستان بگرێته‌وه ،وه ه خانه‌قین فۆتۆ /دلێر عه‌بدوڕه‌حمان nهه‌ڵمه‌تێک بۆ به‌فه‌رمیکردنی جلی کوردی ل ب �ه‌ده‌ن��گ �هوه چونێکیش ب��ۆ هه‌ڵمه‌ته‌که رێژه‌که‌ش زۆرنه‌بوو به‌هۆى باران بارین‌و فراوانترکردنى چوارچێوه‌ى چاالکیه‌کان رۆژى ()20ی تشرینى دووه‌م/نۆڤێمبه‌رى ت �ه‌ن��ان �ه‌ت پ��ی��اوه ب�ه‌ت�ه‌م�ه‌ن�ه‌ک��ان��ی��ش��م��ان له‌به‌رى بکات». راب���ردوو به‌شێکى زۆر له‌فه‌رمانبه‌رانى له‌ئێستادا نه‌ک جلى کوردى له‌به‌رناکه‌ن ،رابیعه له درێژه‌ی لێدوانه‌که‌یدا وتیشى :س����ه‌رم����اوه ،ب����ه‌اڵم ت���اڕاده‌ی���ه‌ک���ى ب��اش که‌مپینى به‌فه‌رمیکردنى له‌به‌رکردنى داموده‌زگا حکومیه‌کانى خانه‌قین به‌جلى به‌ڵکو ناشی ناسن‌و هاوشێوه‌ى گه‌النیتر رۆژى ()20ی تشرینى دووه‌م/نۆڤه‌مبه‌رى به‌رپرسانى داموده‌زگاکان به‌ئه‌رێنى به‌ده‌م جلوبه‌رگى کوردیمان له‌هه‌رچوار پارچه‌ى کوردستان راگه‌یاندو له‌گه‌ڵ ژماره‌یه‌ک شانازى به‌کلتورى خۆیانه‌وه ناکه‌ن ،بۆیه راب�����ردوو وه‌ک ب �ه‌ده‌م �ه‌وه‌ه��ات��ن��ێ��ک بۆ هه‌ڵمه‌ته‌که‌مانه‌وه هاتن. کوردیه‌وه ده‌وامى خۆیان کرد. رابیعه عه‌باس ئه‌ندامى لێژنه‌ى به‌رگرى راگه‌یاندنى ئه‌م هه‌ڵمه‌ته‌مان به‌پێویستزانى هه‌ڵمه‌ته‌که‌مان به‌شێک له‌فه‌رمانبه‌رانى ئ��هو ئ �ه‌ن��دام �هی ل��ی��ژن�هی ب �ه‌رژه‌وه‌ن��دی �ه ل�ه‌پ��ارت‌و که‌سایه‌تیه‌کانى پارچه‌کانى ل�هب�ه‌رژه‌وه‌ن��دی�ه گشتیه‌کان ب�ه (چه‌تر) بۆئه‌وه‌ى تاکى کوردیش شانازى به‌جلى داموده‌زگا حکومیه‌کانى خانه‌قین به‌جلى گشتییه‌کان باسی له‌وه‌کرد هه‌ڵمه‌ته‌که ترى کوردستان قسه‌مانکردوه‌و ئه‌وانیش ى راگه‌یاند «به‌شێکى زۆر له‌گه‌نجان‌و نه‌ته‌وه‌یی خۆیه‌وه بکات‌و پێى شه‌رم نه‌بێت ک���وردی���هوه ده‌وام���ی���ان ک���رد ،ه�ه‌رچ�ه‌ن��ده ب����ه‌رده‌وام����ى ه���هی���هو ه���ه‌م���ان رۆژ بۆ ره‌زامه‌ندیان له‌سه‌ر کاره‌که‌مان دهربڕیوه
و ئاشکراشیکرد «گه‌ر ده‌رفه‌ت هه‌بێت له‌سااڵنى داه��ات��ودا ڤێستیڤاڵى تایبه‌ت به‌جلى کوردی سازده‌که‌ین». م��ح �ه‌م �ه‌دى م���ه‌ال ح��ه‌س��ه‌ن ،قایمقامى ق�����ه‌زاى خ��ان �ه‌ق��ی��ن ،ئ���ام���اژه‌ی ب����ه‌وه‌دا پاڵپشتى ل �ه هه‌ڵمه‌تێکی واده‌ک����ه‌ن و کوردیش مافى خۆیه‌تى به‌جلى کوردیه‌وه له‌داموده‌زگاکاندا ده‌وام بکات ،باشتر وای �ه هه‌ڵمه‌ته‌که‌ش سه‌رتاسه‌رى هه‌رێم بگرێته‌وه‌و هه‌فتانه ( )3-2رۆژ به‌جلى کوردیه‌وه ده‌وام بکرێت. ه �ه‌روه‌ک وتیشى «ئه‌گه‌ر له‌به‌رکردنى جلى ک���وردى ل�ه‌ف�ه‌رم��ان��گ�ه‌ک�ه‌ى مندا نه‌بێته پێشێلکردنى مافى نه‌ته‌وه‌کانیتر پێم ئاساییه فه‌رمانبه‌ران بیپۆشن ،به‌اڵم بۆ ژنان رهنگه که‌مێک زه‌حمه‌ت بێت، به‌تایبه‌ت له‌رۆژه سارده‌کاندا». س����ۆران ع��ه‌ل��ی ،س���ه‌رۆک���ى ش���اره‌وان���ى خانه‌قین ،که‌له‌دواى هه‌ڵمه‌ته‌که‌وه به‌جلى ک���وردی���هوه ده‌چ��ێ��ت�ه ده‌وام رون��ی��ک��رده‌وه ل�����ه‌دواى راگ �هی��ان��دن��ى ئ���هو ه�هڵ��م�ه‌ت�هوه به‌جلى ک��وردی �هوه ده‌وام���م ک���ردوه‌و بڕى ملیۆنێک دیناریشم ته‌رخانکردوه بۆ ئه‌و فه‌رمانبه‌رانه‌م که‌ده‌ستیان کورته بۆئه‌وه‌ى جلى کوردى پێ بکڕن‌و ده‌وامى پێوه‌بکه‌ن. ن���اوب���راو وت��ی��ش��ى «ب �ه‌ه��ی��چ ش��ێ��وه‌ی�ه‌ک رێگرنابم له‌به‌رده‌م ئه‌و فه‌رمانبه‌رانه‌مدا که‌به‌جلى کوردیه‌وه ده‌وام ده‌که‌ن‌و ده‌ست خۆشیان لێده‌که‌م‌و یاساش رێگه‌ى پێ بدایه‌م پاداشتم ده‌کردن».
ده‌بوو بدرێ به دادگای بااڵی تاوانه‌کان محه‌مه‌د شێخ ئه‌حمه‌د ل���ه گ����ۆڤ����اری ژم������اره ()173ی رۆژی ( )2011/9/10وتارێکم خۆێنده‌و‌ه به پێنوسی پارێزه‌ر عه‌بدولڕه‌حمان حاجی زێباری ،ره‌خن ه ده‌گ��رێ له دادوه‌رێ���ک له‌سه‌ر لێدوانێکی بۆ دادگ��ای��ی ک��ردن��ی مه‌سعود ب��ارزان��ی و ئه‌و که‌سانه‌ی ت��ر ک�ه ل�ه (31ی ئابی )1996 دا به‌شداریان ک��ردوه له سه‌ر په‌لکێش کردنی سوپای به‌عس بۆ سه‌ر خاکى کوردستان. ئ���ه‌م ب�����راده‌ر‌ه ب �ه گیانێکی خۆشه‌ویستی و الی�ه‌ن��گ��ری و س��ۆز و س��ی��اس��ی�هوه ئ�ه‌چ��ێ بۆ بابه‌ته‌ک‌ه نه‌ک به بێ الیه‌نی و یاسایی و دوور له سوز و په‌رۆشی ،ئه‌مه‌ش وه‌ک عه‌ره‌ب ئه‌ڵێ: وعین «وعین الحب عن کل عیب کلیل‌ه الحقد لکل المعایب بادیا» ئه‌مجۆر‌ه هه‌ڵوێستان‌ه هه‌رچی ئه‌و راستیانه‌ی که ب�ه‌رژه‌وه‌ن��دی تێدا نه‌بێ ئه‌کا به‌ژێر لێوه‌و‌ه و ئه‌یشارێته‌وه ،بۆیه م��ێ��ژووی مرۆڤایه‌تی زۆرب���هی پ��ڕ‌ه له درۆ و ده‌له‌س‌ه و خاپاندن و زۆربه‌ی ئه‌و که‌سانه‌ی که پێیان ئه‌ڵێن قاره‌مان یان خاوه‌ن کارێزما هیچیان شیاوی ئه‌و نازناوه نین .کاک عه‌بدولڕه‌حمانیش ئه‌یه‌وێ هه‌مان میتۆد په‌یڕه‌و بکا ،ده‌ن��ا بۆچی به‌رگری ل ه بارزانی ئه‌کا و ئه‌ڵێ «به پێی ماده‌ى ( )11ل ه یاسای سزادانی عێراقی یاسای دادگای بااڵی تاوانه‌کانی عێراقی له‌سه‌ر ئه‌و که‌سانه‌ی ک ه (حصانه)یان ههیه ،به‌پێی رێکه‌وتنی نێوده‌وڵه‌تی و یاسا نێوده‌وڵه‌تیه‌کان و یاسا ناوخۆییه‌کان، پیاد‌ه ناکرێ» .جارێ ئه‌م ماده‌ی‌ه ئه‌و که‌سان ه ئه‌گرێته‌و‌ه که عێراقی نین و بیانین له خاکی
عێراقدا تاوان ئه‌که‌ن ،ئه‌و تاوانانه‌ی له یاسای ژم���اره ()1969/111دا ه��ات��ووه ک�ه تاوانی قڕکردنی به‌کۆمه‌ڵ (أإلب���اده الجماعیه) و دژ‌ه مرۆڤایه‌تی (چ��د إالنسانیه) و تاوانی جه‌نگ (جرائم الحرب)ی تیا نیه و ئاشکرای ه که یه‌کێک له سه‌ره‌تاکانی یاسا ئه‌ڵێ «تاوان و س��زا به‌بێ ده‌ق ،ن��اب��ێ» ،گریمان هه‌بوو، ئه‌میش به‌پێی ی��اس��ای ژم���اره ()2005/10 ى یاسای دادگ��ای بااڵی تاوانه‌کانی عێراق (قانون المحکم‌ه الجنائی‌ه العراقی‌ه العلیا)، هه‌ڵوه‌شاوه‌ته‌وه ،واتا س��ڕدراوه‌ت�هوه ،چونکه ئه‌م یاسای‌ه پاش یاسای سزادانی عێراقی هاتووه. له‌الیه‌کی ت���رهوه به‌پێی ئ �هو رێکه‌وتننام ه نێوده‌وڵه‌تی‌ه که به بڕیاری ( )260له ()9 کانوونی یه‌که‌می ساڵی ()1948دا له‌الیه‌ن کۆمه‌ڵه‌ی گشتی (الجمعی‌ه العامه)هوه دهرچووه و عێراق له ()1959/1/20دا په‌سه‌ندی کردوه، به‌پێی ماده‌ی ( )4هه‌ر که‌سێک تاوانێک له‌و تاوانانه‌ی که له ماده‌ی ()3دا هاتو‌ه ئه‌بێ سزا بدرێ ئه‌گه‌ر چی ده‌سه‌اڵتداری ده‌ستوری یان فه‌رمانبه‌ری گشتی و یان تاکه‌که‌س بن، ماد‌ه ()3یش ئاماژه بۆ قڕکردن و پیالنگێڕی و هه‌وڵدان و به‌شداریکردن له کۆمه‌ڵکوژی وقڕکردنی به‌کۆمه‌ڵ ئه‌کا ،که ده‌ق��اوده‌ق ل ه یاسای دادگ��ای تاوانه‌کانی بااڵی عێراقیدا خۆی ده‌نوێنێ .ئهمه و سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ماده‌ی (/15پالپا و رابعا)ی یاسای ژم��اره ()10ی ساڵی ( )2005ئه‌ڵێت :تایبه‌تمه‌ندی و خه‌سڵه‌تی فه‌رمی تاوانبار هۆکارنی‌ه بۆ لێبوردن و سزا سوککردن ،نابێ ده‌ربازببێ له لێپرسینه‌و‌ه و رووبه‌ڕوبوونه‌وه‌ی یاسا ..ئیتر (حصانه)ی هه‌بێ یانه‌یبێ ،ئه‌بێ دادگایی بکرێ و سزا بدرێ ئه‌گه‌ر تۆمه‌ته‌ک‌ه به سه‌ریدا ساغ بووه‌وه .ئ‌ه گه‌ر (حصانه) رۆڵی هه‌بوای‌ه دادگ��ای نێوده‌وڵه‌تی فه‌رمانی گرتنی عومه‌ر ئه‌لبه‌شیر ،سه‌رۆک کۆماری سودانی ده‌رنه‌ئه‌کرد بۆ دادگایی کردنی ،خۆ بارزانی له‌و زیاتر نیه .ئهمه بێجگ ه ل �ه‌وه‌ی که هه‌رێم ده‌س��ت��ور و که‌سایه‌تیه‌کی نێو نه‌ته‌وه‌یی نیه تا سه‌رۆکه‌که‌ی (حصانه)
ی ه�هب��ێ ،هیچ ده‌وڵ�ه‌ت��ێ��ک ،چ دوور و چ نزیک هه‌تا به‌رودراوسێکانیشمان ،قه‌واره‌بوونی هه‌رێمیان نه‌سه‌لماندوه .ئه‌وه‌تا سه‌رۆکی هه‌رێم ل ه الیه‌ن تورکیا و هه‌ندێ واڵتهوه وه‌ک سه‌رۆک خێڵ ی��ان وه‌ک س���ه‌رۆک ح��زب بانگهێشت ئه‌کرێ ،ئه‌میش ئه‌مه‌ی الپه‌سه‌ند‌ه و وه‌ک سه‌رۆکێکی یاسایی و ده‌ستوری هه‌ڵسوکه‌وت ناکات ،به به‌ڵگه‌ی ئ�ه‌وه‌ی له گه‌شته‌کانیدا که‌س له‌گه‌ڵ خ��ۆی نابات ،بێجگه له خزم و ک �ه‌س و ک��اره‌ک��ان��ی خ��ۆی و ئه‌ندامانی حزبه‌که‌ی ،ئه‌وه‌تا برازاکه‌ی خۆی که هیچ تایبه‌تمه‌ندیه‌ک و خه‌سڵه‌تێکی فه‌رمی نی ه ئه‌یکا به نۆینه‌ری خۆی و ده‌ینێرێت‌ه دهرهوه بۆ دانوستاندن و بریاردان له‌سه‌ر پرسه گه‌وره‌کانی کورد ،به بێ ئاگاداری و پرسکردن به هیچ ده‌زگایه‌کی فه‌رمی هه‌رێم ،خوێشی له‌پڕێکا ون ئه‌بێ و جێگاکه‌ی به بۆشی دهمێنێتهوه و ب ه که‌س ناڵی بۆ کوێ ئه‌چم .سه‌رچاوه‌ی ئه‌مان ه هه‌موی نه‌بوونی ده‌ستور‌ه ،که حه‌سانه‌ش نابێ ببێت. ل �هب �ه‌ر ئ����ه‌وه‌ی ک���اک ع�هب��دول��ڕح��م��ان وه‌ک بریکاری قوربانیانی ئه‌نفاله‌کان له دادگای ب����ااڵی ت��اوان �ه‌ک��ان��ی ع��ێ��راق ک���ار ده‌ک����ات، ئه‌بوای‌ه تێبینی ئه‌و ماد‌ه یاساییانه‌ی دادگای بااڵی تاوانه‌کانی عێراقی بکردایه و بازی به‌سه‌ردا نه‌دای‌ه و فه‌رامۆشی نه‌کردایه ،ک ه (نسخ)=(سڕینه‌وه)ی ئه‌و ماد‌ه یاساییان‌ه ئه‌کا ئه‌گه‌ر (حصانه) به‌خشش بێت ،بێجگه له‌وه‌ی هیچ یاسا و ماده‌یه‌ک نیه که (حصانه)ی دابێ به کاک مه‌سعود .دیاره ئه‌م براده‌ر‌ه ئه‌وه‌ی به‌هه‌ل زانیو‌ه بۆیه ئ�هو سه‌ره‌تا یاساییه‌که‌ی قۆستۆته‌و‌ه که ده‌ڵێ «تقام البین‌ه على اإلثبات، والعلى النفی» واتا ئه‌بێ به‌ڵگ‌ه هێنانه‌و‌ه بۆ سه‌لماندن بێ ،نه‌ک بۆ نه‌رێ=ره‌تکردنه‌وه. له‌کاتێکدا کاکی پ��ارێ��زه‌ر ئ��ام��اژه به چه‌ند ماده‌ی یاسایی ده‌دات که بۆ دادوه‌ر نیه راوێژی یاسایی بدا ،چونکه ئهمه پێی ئه‌ڵێن (إحساس رأی) ،ئهمه وه‌ختێک ئه‌بێ ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر کێشه‌یه‌ک (دۆزێ��ک) بێ و له‌دادگا تۆمار
کرابێ و له به‌ر ده‌ستی دادوه‌ردا بێ ،نه‌ک کێشه‌یه‌ک که هێشتا نه‌گه‌یشتبێت‌ه دادگا و نه‌بووبێت به داوا .کێ ئه‌ڵێ ئه‌و دادوه‌ر‌ه ک ه ئه‌م رایه‌ی داوه ،ئه‌م داوای‌ه ئه‌بینێ .ئه‌و کات ه ئه‌م دادوه‌ر‌ه که رای له‌سه‌ر ئه‌و کێشهیه داوه، بۆی نیه بڕیاری دادگایشی له‌سه‌ر بدا ،چونک ه سه‌ره‌تایه‌کى (م��ب��دأ)ی یاسایی ههیه ئه‌ڵێ دادوه‌ر نابێ به‌پێی زانیاری خۆی بڕیار بدات. کاکی پاریزه‌ر ئه‌ڵێ دادگای بااڵی تاوانه‌کان تایبه‌تمه‌ند‌ه به‌سه‌رانی به‌عسه‌وه .به‌اڵم به پێی بڕگه‌کانی مادد‌ه (/11پانیا)ی یاسای ژماره ( )2005/10ئ�هو که‌سانه‌ش دهگرێتهوه ک ه پیالن ئه‌گێڕن و گاڵی (هانی) راسته‌وخۆ و ئاشکرا ده‌ده‌ن ،هه‌وڵ ده‌ده‌ن کۆمه‌ڵکوژی بکه‌ن و به‌شداری ده‌که‌ن له قڕکردن و کۆمه‌ڵکوژیدا. ئایا کاک مه‌سعود له مان‌ه به‌ریئ‌ه یان به‌شدار و هانده‌ره؟ م�����اده (/15س�����ادس�����ا) ل���ه ی���اس���ای ژم����اره ( ،)2005/10ئه‌ڵێ بڕیاری به‌خشین (عفو) که پێش یاسای ژماره ( )2005/10دهرچووه بۆ جاش و سه‌رۆکه‌کانیان ،بۆیه ک��اری پێ ن��اک��رێ .ئ�ه‌م��ان�ه ل �ه الی���ه‌ن دادگ����ای ب��ااڵو‌ه فه‌رمانی گرتنیان بۆ دهرچووه ،بۆیه شاردنه‌و‌ه و داڵ��ده دانیان له الیه‌ن بارزانی و تاڵه‌بانیه‌وه تاوان دروست ئه‌کا و له‌م حاڵه‌ته‌دا به‌پێی ماد‌ه ()17ی ی��اس��ای ژم���اره ( )2005/10ئه‌بێ ماد‌ه ()272ی یاسای سزادانی عێراقی ژماره ( )1969/111به‌سه‌ریاندا پیاد‌ه بکرێ. به‌م بۆنه‌و‌ه ئه‌مه‌وێ دۆزی ئه‌و که‌سانه‌ی ک ه له ( )1997/5/16بێسه‌ر شوێن کراون بخه‌م ه به‌رچاو که ژماره‌یان نزیکه‌ی ( )70کهسه. ئهمانه گروپێک بوون له ئه‌ندامانی ()YNDK (یه‌کێتی نه‌ته‌ویی دیموکراتی کوردستان) ک ه سه‌ر به پارتی کرێکارانی کورستان ()PKK ب��وون ،تیایشیاندا هه‌بوو ئه‌ندامی ()PKK ب��وون ،ل�ه‌م ڕۆژه‌دا ( )1997/5/16هێزێکی میلیشیای ب��ارزان��ی به فه‌رمانده‌یی جه‌مال مۆرتک‌ه و فرانسۆ هه‌ریری ،پارێزگاری هه‌ولێر و چه‌ند که‌سانی تر و هه‌ندێ تورکمان و ب ه
هاندانی مه‌سعود بارزانی ،هێرشێکی خه‌ست و بێبه‌زه‌یی و نامرۆڤانه‌یان کرد‌ه سه‌ر باره‌گاکانی گروپه‌که ،لهوانه باره‌گای (ی.ن.د.ک) و باره‌گای رۆژنامه‌ی واڵت و باره‌گای تیپی میزۆپۆتامیای ه��ون �ه‌ری و نه‌خۆشخانه‌ی م��ان��گ��ی س���وری ک��وردس��ت��ان ک �ه پ��ڕب��وو ل ه نه‌خۆش وک�ه‌م ئه‌ندام و په‌ککه‌وته ،هه‌مویان کوشتن و پاشان خه‌سته‌خانه‌که‌یان تااڵن کرد و هه‌رچی دارشه‌ق و ده‌ست و قاچی سناعی، هه‌تا هی کوژراوه‌کانیشیان برد و هه‌موو داو و ده‌رم���ان و که‌ره‌ست‌ه و ک �ه‌ل و په‌له‌کانیان پێچایه‌و‌ه و خستیان‌ه ناو سه‌یار‌ه و بردیان .ئینجا ک��وژراوه‌ک��ان و بریندار و دیله‌کانیان ب��رد بۆ شوێنێکی نادیار که تائێستا بێسه‌ر و شوێنن. ئه‌م تاوان‌ه بڕگه‌کانی ماده‌کانی (11و12و)13 ل�ه ی��اس��ای ژم���اره ()10ی ساڵی ()2005 ئه‌یانگرێته‌وه ،ک�ه ل��ێ��ره‌دا جێگایان نابێته‌و‌ه یهکه یهکه بیان نووسم ،بۆیه دادگاییکردنیان ئه‌رکێکی نه‌ته‌ویی و یاسایی و مرۆڤانه‌یه، ئه‌بێ بدرێن به دادگا .وه‌نابێ هیچ پاساوێکیان بۆ بهێنرێته‌وه ،چونکه ئهمه یه‌که‌م هێرش نی ه ده‌کرێت‌ه سه‌ر ( ،)pkkبه‌بێ ئه‌وه‌ی (پ ک ک) کرده‌وه‌یه‌کی تیرۆرستی یان تێکده‌رانه‌ی کردبێ .ئه‌م دوژمنایه‌تیه‌ی (پ ک ک) هه‌ر له‌به‌ر ئهوهیه که پیاوی هیچ که‌س و ده‌وڵه‌تێک نیه و هیچ ده‌وڵه‌تێک داینه‌مه‌زراندو‌ه خۆی به‌ڕه‌نجی شانی خۆی و به حه‌ماڵی و کرێکاری ئه‌ندامه‌کانی خ��ۆی دام �ه‌زران��دو‌ه و گهیشتۆته ئه‌م پل‌ه و پایه‌ی ئێستا که ل ه رووبه‌ریکی پان و فراواندایه ،هه‌ر له ده‌ریای ره‌شه‌و‌ه تا دهگاته ئیالمی ئێران ،خه‌باتی تێدا ده‌کات .هۆیه‌کی تر بۆ دوژمنایه‌تی کردنی (پ ک ک) ،ترسی س�ه‌ران��ی ب��اش��ور‌ه که نانبڕاو ده‌بن له ئه‌نجامی سه‌رکه‌وتن و ئازادی باکوری کوردستاندا ،که باشووریش له‌و سایه‌دا رزگ��ار ئه‌بێ .ئه‌م سه‌ر کردانه‌ی ئێستا له‌م ناز و نیعمه‌ت و گه‌نده‌ڵییه‌ی ئێستایان بێبه‌ش ئه‌بن .چونکه تا باکوری کوردستان رزگار نه‌بێ مهحاڵه هیچ پارچه‌یه‌کی تری کوردستان
بیروڕا ساڵی دووه‌م ژماره 85 دووشه‌ممه 2711/9/28 - 2011/12/19
15
رزگار ببێ .هۆیه‌کی تری ئه‌م دووژمنایه‌تیه، دهگهڕێتهوه بۆ تورکیا ،له‌به‌ر خاتری تورک ئ �ه‌م دوژمنکاری‌ه پ�هی��ڕه‌و ده‌ک���رێ .به‌ڵگ‌ه و مێژوو سه‌لماندویه‌تی که تورک چه‌ندین جار بۆت‌ه کۆسپ و رێگر له کورد بۆ به‌دیهاتنی ساده‌ترین ماف .ئیتر تاکه‌ی سه‌رانی باشوور شه‌ڕی کورد و (پ ک ک)ی بۆ ئه‌که‌ن؟ هێشتا بارزانی تورک قه‌رزاربار ده‌کا و ئه‌ڵێ ( )3000پێشمه‌رگه‌م به‌ده‌ستی (پ ک ک) بۆ تورک به‌کوشت داوه .که‌چی ئهوه ناخات ه به‌رچاو که چه‌ندین جار سوپای تورکی په‌لکێش کردوه بۆ سه‌ر خاکی با شور و چه‌ندین بنک ه و مۆڵگه‌ى سه‌ربازی و هه‌واڵگری به تورک داوه ،بێجگه له چه‌ندین کۆمپانیای فره‌ڕه‌نگ و کار .له‌کۆتاییدا ئه‌ڵێم کاک عه‌بدولڕحمان وه‌ک بریکاری قوربانیه‌کانی سته‌مه‌کانی به‌عس ده‌رح �ه‌ق به خه‌ڵک نه‌ئه‌بوو به‌رگریت له بارزانی و به‌عس بکردایه و له‌م دووفاقی ه بگالیه ،ئه‌بوای‌ه له‌باتی سۆز و په‌رۆشی سیاسی به عه‌قڵ و مه‌نتق و یاسا مامهڵه له‌گه‌ڵ ئه‌م جۆره کێشانه بکردایه .چونکه په‌لکێش کردنی سوپای به‌عس ،نه‌ک ته‌نیا بۆ گیانی یه‌کیتی ب��وو ،به‌ڵکو بۆ گاڵوکردنی خاکی کوردستان و گیانی په‌نابه‌رانی ئۆپۆزسیونیش بوو ،که خیانه‌تێک‌ه و نابێ هیچ پاساوێکی بۆ بهێنرێته‌وه .ئه‌م براده‌ر‌ه ده‌ست خۆشی له کاک مه‌سعود ئه‌کا و چه‌پڵه‌ی بۆ لێئه‌داو هانی ئه‌دا بۆ دووپ��ات کردنهوه و سێ پات کردنه‌وه‌ی، رهنگه دستی سوپایه‌کی تر بگری و کێبڕکێ هه‌ڵبداته‌وه ،وه‌ک تاڵه‌بانی سوپای پاسدارانی په‌لکێش کرد بۆ گیانی میوان‌ه په‌نابه‌ره‌کانی له کۆیه.
بنغازى و ترابلۆس و ده‌ڤه‌رى زه‌رد و ده‌ڤه‌رى سه‌وز کامه‌ران گوڵپى له درێ��ژه‌ى به‌هارى عه‌ربیدا چه‌ندین رووداوى سه‌یرمان بینى ،چه‌ندین کاره‌ساتى نه‌خوازراو روویاندا ،له هه‌مووى گرنگتر چه‌ندین راستى ده‌رکه‌وتن که ده‌سه‌اڵتى تاکڕه‌وان‌ه له جیهانى ده‌ره‌وه‌ى شاردبوونه‌و‌ه به‌درێژایى ده‌یان ساڵ! به‌اڵم له‌گه‌ڵ چه‌خماخه‌ى شۆڕشى گه‌الندا راسته‌وخۆ ئه‌و دیمه‌ن‌ه خه‌فه‌کراوان‌ه له‌الیه‌ن دهسهاڵتهوه هاتنه سه‌رشانۆى ژیان و به هه‌موو دونیاى سه‌رمایه‌دارى سه‌لماند که ئه‌و به‌ربه‌سته‌ى ئێوه‌ى زلهێز به‌ناوى حکومه‌ت و فه‌رمانڕه‌وا بۆ ئێمه‌تان هێنای‌ه بوون دوور له خواستى خۆمان ئه‌مڕۆ کهوتووهته به‌ر ش��ااڵوى راماڵین و وه‌الن��ان بۆ هه‌تا هه‌تای‌ه و رووى راسته‌قینه‌ى ئێوه‌ى پارێزه‌رانى دیموکراسى ئاشکرابوو ب��ۆ گ�ه‌الن��ى رۆژه �ه‌اڵت��ى ناوین! چونکه ئه‌و فه‌رمانڕه‌وا دیکتاتۆران‌ه پارێزه‌ى چه‌ندین ساڵه‌ى ئێوه بوون بۆ به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانتان
له ناوچه‌که‌دا ،له هه‌رێمى کوردستاندا تازه به‌تاز‌ه س�ه‌ره‌داوى رووى راسته‌قینه‌ى هه‌ڵگرانى به‌ناو -دیموکراسى -ده‌رده‌ک �ه‌وێ��ت ئه‌ویش به کاردانه‌وه‌ى نادیموکراسى به‌رامبه‌ر به گه‌ل و الیهنه سیاسییه‌کانى کوردستان. هه‌رێمى کوردستان دوو دیدى جیاواز به‌یه‌کتر فه‌رمانڕه‌وایه‌تى ده‌ک�ه‌ن و ده‌سه‌اڵتى ته‌واویان ب �ه‌س �ه‌ر ه �ه‌م��وو جومگه‌کانى ژی��ان��دا ههیه ئه‌ویش ده‌ڤ �ه‌رى زه‌رد و ده‌ڤ �ه‌رى سه‌وز و ته‌نها خ��اڵ��ى ه��اوب��ه‌ش ل�ه‌ن��ێ��وان��ی��ان��دا داب�ه‌ش��ک��ردن��ى بودجه و خێروبێرى ئه‌م ههرێمه ده‌وڵه‌مه‌نده‌یه. ده‌سته‌اڵتى زه‌رد له ده‌ڤه‌رى خۆى تاکو ئێستاش کاردانه‌وه‌ى بۆ رووداوه‌ک��ان ته‌نها به ئه‌قڵیه‌تى هێز و فشارى نادیموکراسیانه‌ی‌ه بۆ به‌رامبه‌ر و که‌شوهه‌وایه‌کى دوور له دیموکراسى و ئازادى زاڵ‌ه به‌سه‌ر ره‌فتاره‌کانیدا ،چونکه ناوهێنانى به‌رپرسێکى ب��ااڵى حزبى به بێ پاشگر یان پێشگر بۆ ناوه‌که‌ى کاره‌ساتى زۆر گ�ه‌وره‌ى لێ دهکهوێتهوه گوایه ئه‌و کهسه سوکایه‌تى کردوه به براى به‌رپرس به‌بێ دانانى پاشگرێک بۆ ناوه‌که‌ى! له‌م روانگهیهوه شته‌کانى تریش بپێو‌ه پێوانه‌ى -دیموکراسى -بۆیه که‌شێکى خنکاو له دیموکراسى ده‌کرێت به -ترابلس-ى پایته‌ختى لیبیا بچوێنرێت ،چونکه ئه‌وه‌نده‌ى وێنه‌ى سه‌رۆک پیرۆز ده‌کرێت ئه‌وه‌ند‌ه گرنگىبهکردار و ره‌فتار نادرێت له‌الیه‌ن به‌رپرسانه‌وه،
چونکه لێپرسراوى هه‌لپه‌ره‌ست هه‌رده‌م له هه‌وڵى به‌ده‌ستهێنانى ئامانج و مه‌به‌ستى تاکه که‌سى خۆیدای‌ه بۆیه به‌ناوى رێبه‌ر یان سه‌رۆکى ئه‌م ههرێمهوه قسه ده‌کات هه‌تا پارێزراوبێت له ئاست یاسادا به‌رامبه‌ر به‌و هه‌اڵنه‌ى که ئه‌نجامى داون! ئه‌وه‌نده‌ى گرنگى به وێنه‌کان ده‌درێت له ده‌ڤه‌رى زه‌رد هێنده گرنگى به پاراستنى موڵک و ماڵى گشتى و به پاراستنى ئه‌زموونى هه‌رێم نادرێت ،ئه‌وه‌نده‌ى گرنگى به‌وێنه‌کان ده‌درێت هێنده گرنگى به‌سه‌روه‌رى یاسا و ئازادى تاک نادرێت! له ده‌ڤ�ه‌رى سه‌وز -هاوشێوه‌ى بنغازى له لیبیا ک �ه‌ش و هه‌وایه‌کى ئ���ازادى ههیه و گ �ه‌ل و ج �ه‌م��اوه‌ر -ب �ه ئۆپۆزسیۆنیشه‌وه -توانیویانه ئ���ازادان���ه بێن‌ه س �ه‌رش �ه‌ق��ام و ن��اخ��ی��ان به‌تاڵ ب��ک�ه‌ن�هوه ل �هو ن��اه�ه‌ق��ى و نایه‌کسانیه‌ى که به‌رامبه‌ریان ده‌کرێت که له الیه‌ن دهسهاڵتهوه ئه‌م دۆخ�ه‌ش هه‌مووان لێى سودمه‌ند بوون به ده‌س �ه‌اڵت��ى س �ه‌وزی��ش �هوه ،چونکه ب�ه‌درێ��ژای��ى مێژوو سلێمانى هه‌رێم و بنغازى هاوشێوه‌ى یه‌کتر مه‌ڵبه‌ندى هه‌ڵگیرسانى شۆڕشه‌کان ب��وون ئه‌گه‌رچى مێژوو هه‌لى راب�ه‌رای�ه‌ت��ى و مه‌شغه‌ڵدارى شۆڕشیشى به که‌سێکى ده‌ره‌وه‌ى ئ�ه‌م ده‌ڤ��هره به‌خشیبێت ،ب �ه‌اڵم جواڵنه‌وه‌ک‌ه و به‌رخۆدان و رێ��ژه‌ى به‌رفراوانى خه‌باتگێڕان و شۆڕشگێڕان هه‌ر کوڕانى ئه‌م ده‌ڤ�ه‌رى ئازاده
بوون له‌م هه‌رێمه‌دا ،کاتێک عه‌بدولکه‌ریم قاسم هاته سه‌ر کورسى ده‌س �ه‌اڵت له عێراق وه‌کو نه‌ریتێکى خۆى شهوانه یان ب �ه‌ڕۆژدا ده‌گه‌ڕا به‌سه‌ر چین و تۆێژه‌کانى کۆمه‌ڵگه‌ى عێراقیدا له یه‌کێک له‌سه‌ردانه‌کانیدا رێى که‌وت‌ه الى نانه‌وایه‌ک سه‌یرى کابراى نانه‌واى کرد و وتى کێشى گونکى نانه‌کانت چهنده وتى سه‌رۆک س �هی��رى وێ��ن�ه‌ک�ه‌ت ک �ه چ�ه‌ن��د ج��وان �ه ،ب �ه‌اڵم عه‌بدولکه‌ریم له وه‌اڵمدا وتى «وێنه‌که‌ى من بچوک بکه‌ره‌و‌ه و کێشى گونکه‌کانت زیاد بکه« ئ�ه‌م وه‌اڵم���ه‌ى عه‌بدولکه‌ریم قاسم بۆ ئێمه‌ى کورد زۆر پێویسته با وێنه‌کان بچوک که‌ینه‌و‌ه و ئازادى و دیموکراسى گهوره بکه‌ین به کرداره‌کانمان له‌م هه‌رێمه‌دا. ل�ه ده‌ڤ���ه‌رى س��ه‌وز ته‌نانه‌ت قسه و جنێو به سه‌رۆکیش ت��اوان نییه ،چونکه که‌س قسه‌ى ناشیرین ناکات له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئازادى بوونى ههیه له ده‌ربڕیندا و تاکه‌کان چه‌ند هه‌نگاوێک له‌پێش ده‌ڤه‌رى زه‌ردن له‌تێگه‌شتنیان بۆ دیموکراسى و ئازادى! ئه‌و بڕیاره متوازعانه‌ى که ئه‌مڕۆ له په‌رله‌مانى کوردستان ده‌رده‌کرێن بۆ به‌رژه‌وه‌ندى کۆمه‌اڵنى خه‌ڵکى هه‌رێم هه‌مووى له سایه‌ى ئه‌و ئازادى و خۆپێشاندانانه‌ى ئه‌م دهڤهره بوون که به‌رپرسانیشى هۆشیار کردهوه له ئاست کار و ئه‌رکه‌کانیاندا .له ده‌ڤه‌رى زه‌ردى خۆمان و له ترابلسى لیبیا ده‌بێت ته‌نها ئه‌و شتانه بزانیت
که ده‌سه‌اڵت رێگه‌ى پێداوه‌و -free-فریی‌ه له به‌رده‌م هه‌مواندا ،ئه‌گه‌ر به پێچه‌وانه‌ى ئه‌وه‌و‌ه شتێکت وت ئه‌وا تۆ که‌سێکى تێکده‌ر و گێره شێوێنى و ده‌ستى ده‌ره‌کیت له‌پشت‌ه پێچه‌وانه‌ى فه‌رمانى به‌دیهێنه‌رمان که ده‌فه‌رمێت «گرۆى ئاده‌میزادم به جیاوازى دروست کردوه له ره‌نگ و ده‌نگ و بیرکردنه‌وه‌دا» عه‌جه‌با ئه‌م کلتورى خنکاندن و وه‌النانى لۆژیک و کپکردن‌ه له چییه‌و‌ه وه‌رگ���ی���راوه؟ ب�����ه‌راوردى راستیه‌کان کارێکى مرۆیى و ئه‌خالقیی‌ه که ئێمه تیشکى بخه‌ینه‌سه‌ر وه‌کو تاکێکى ئه‌م ههرێمه ،چونکه نوسینى ده‌سه‌اڵته‌کان به هۆشى خۆیان دێنێته‌وه و جه‌ماوه‌ریش له‌خشته‌بردن پ��ارێ��زراو ده‌ک��ات به‌رامبه‌ر به چه‌واشه‌کارییه‌کان .بۆیه ده‌ڵێن نوسین پ��ی��رۆزت��ری��ن ش��ۆڕش �ه ب��ۆ چ��اره‌س �ه‌رى کێشه‌کان و ده‌ربازبوون له قه‌یرانه‌کان ،چونکه دووره له وشه‌ى -خوێ !-گرفتى ئێمه‌ى کورد کاتێک ده‌ست پێده‌کات که دهبینه خاوه‌ن بڕیار و پۆست و ده‌سه‌اڵت ئیتر به هه‌موو شێوه‌یه‌ک دژایه‌تی ده‌نگی نه‌یار و ناڕازی ده‌که‌ین بێئاگا له‌وه‌ی که هه‌ڵسوکه‌وتی دور له دیموکراسی چهنده زی��ان به ئه‌زمونه‌که‌مان ده‌گه‌یه‌نێت و وێنه‌ی هه‌رێمه‌که‌مان ناشرین ده‌کات له الی دهرهوه ،هه‌موان هاواری به داموده‌زگا کردنی حکومه‌تی هه‌رێم ده‌که‌ین به ده‌سه‌اڵتیشه‌وه، ب���ه‌اڵم ل�ه ئ��اس��ت روداوه‌ک���ان���ی ئ �ه‌م دوای��ی�هی
بادینان بێده‌سه‌اڵت له هه‌ر سێ پێگه‌ی بڕیار له هه‌رێمدا (سه‌رۆکایه‌تی هه‌رێم ،سه‌رۆکایه‌تی ئه‌نجومه‌نی وه‌زی��ران ،په‌رله‌مانی کوردستان) به‌ده‌رکه‌وت که نه‌توانرا یاسا س�ه‌روه‌ر بێت له یه‌کالییکردنه‌وه‌ی کێشه‌کان بگره یاسا و دادوه‌ری گشتی فه‌رامۆش کران و هه‌روه‌ک سه‌رده‌می ب�ه‌ره‌ی کوردستانی –حه‌سانه‌ی– حزبی بوون بۆ چه‌ند کاربه‌ده‌ستێک له یاسا ب��ااڵت��رب��وو ،ده‌ک����را س �ه‌رۆک��ی ه �ه‌رێ��م وه‌ک سه‌رۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان سزای ده‌رکردنی هه‌موو ئه‌وانه‌ی ده‌ربکردای‌ه که له پشێویه‌کاندا تێوه‌گالون له حزبدا به ده‌رکردنیان دواتر هه‌ر به بڕیاری سه‌رۆکی هه‌رێم راپێچی دادگا بکرێن ،ئه‌وکات هه‌موان دڵنیا ده‌بووین که یاسا س���ه‌روه‌ری خه‌ریک‌ه پ��رژی روناکی خۆی په‌خش ده‌کات له هه‌رێمدا. له واڵتانیتر له‌به‌ر قه‌یرانی دارایی و ئابوریدا کێشه‌و ئ��اڵ��ۆزی دروس���ت ده‌ب��ێ��ت ،ب���ه‌اڵم له پێناو شاردنه‌وه‌ی ژماره‌ی داهاتی بێشوماردا قه‌یرانه‌کان دروس��ت ده‌ک��رێ��ن ،بۆیه پێویسته سه‌رده‌می هێز و تاکڕه‌وی و (انا انا) وه‌النێن و له‌گه‌ڵ یاسادا خۆمان ئاشتکه‌ینه‌و‌ه بۆ ئه‌وه‌ی له مێژوودا چه‌ند دێڕێکمان بۆ بنوسرێت له ستایش و خزمه‌تی گه‌ل و نیشتمان و واڵت، چونکه پاراستنی سه‌روه‌ری یاسا مێژوو دروست ده‌کات نه‌ک پاراستنی که‌سانی دژ به یاسا.
ده‌ستگیرکردنى رۆژنامه‌نووس! شوان سدیق ه���ه‌ر کاتێک ره‌وش����ى سیاسى و ئ��اب��ورى و کۆمه‌اڵیه‌تى له کوردستان رووى له گرژى و ئ���اڵ���ۆزى ک���رد ب��ێ��گ��وم��ان ژی����ان و گیانى رۆژنامه‌نوسانیش ب�ه حوکمى ئ���ه‌وه‌ى ئ �ه‌وان له کاتى رووداوه‌ک��ان��دا ئاماده‌ییان ههیه و تا هه‌نوکه‌ش ده‌زگایه‌کى ئه‌منى نیشتمانى پیشه‌یى بێالیه‌ن له کوردستان له ئارادا نییه بۆیه پرژى زۆرى ئه‌و گرژى و ئاڵۆزیان‌ه وه‌ک ره‌دفیعلێک له الیه‌ن حزبى ده‌سه‌اڵتداره‌و‌ه یان که‌سانى ترهوه، به‌ر رۆژنامه‌نوسان ده‌که‌وێت .به ده‌لیلى ئه‌وه‌ى رووداوه‌ک��ان��ى راب���ردوى شاره‌کانى کوردستان، شایه‌تحاڵى ئه‌وه‌ن که زۆرێک له رۆژنامه‌نوسان
رووب����ه‌ڕوى ده‌ستگیرکردن و ب�ه‌ن��دک��ردن ،یان سوکایه‌تى و بێ رێزى کردن بوونه‌ته‌وه! زۆرن ئ �هو چ��ی��رۆک و رووداوه ناخۆشانه‌ى الى رۆژن��ام�ه‌ن��وس��ان وه‌ک یادگارییه‌ک ل ه ک���ارى رۆژن��ام��ه‌وان��ى خ��ۆی��ان��دا ل �ه ده‌ف��ت �ه‌رى بیره‌وه‌رییه‌کانیاندا تۆماریان ک��ردوه ،ئ�ه‌وان ل ه جیاتى ئ�ه‌وه‌ى خه‌اڵت بکرێن ،یان هیچ نه‌بێ رێز له کاره‌کانیان بگیرێت ،که‌چى رۆژ به‌رۆژ هه‌ست ب���هوه ده‌ک���ه‌ن ل�ه ن��اک��او دوژمنێکیان بۆ په‌یدا ده‌بێت ،به جۆرێک ئه‌گه‌ر قوڵتر و وردت��ر له رووداوه‌ک����ان بڕوانین ،زۆرت��ری��ن ئه‌و پێشێلکاریان‌ه به‌رانبه‌ر به رۆژنامه‌نووسان کراون. یان هێزه ئه‌منییه‌کان بوون یاخوود له ئه‌نجامى که‌مته‌رخه‌مى ئه‌واندا رۆژنامه‌نوسان پێشێلکارى دژیان کراوه. ه �ه‌م��وو ئ���هو ئ���ام���اران���ه‌ى ک �ه ب�ڵ�او ده‌ب��ن �هوه پێمان ده‌ڵێن توندوتیژى دژ به رۆژنامه‌وانان و ب�ه‌رب�ه‌س��ت�ه‌ک��ان��ى ب�����ه‌رده‌م م��ی��دی��اک��اران ل ه هه‌ڵکشاندای‌ه واته شێوازه‌کانى توندوتیژى ب ه شێوه‌یه‌کى سیستماتیک و پالن بۆ دارێ��ژراو ده‌رهه‌قیان پراکتیزه ده‌کرێت.
ئه‌گه‌ر ته‌نیا راپۆرتى حه‌وته‌مى سه‌ندیکاى رۆژنامه‌نووسانى کوردستان له ساڵى «»2011 به‌نموون‌ه بێنینه‌و‌ه ته‌نیا ل �هو پ��ارت�ه «»75 رۆژنامه‌نووس روبه‌ڕووى ده‌ستگیرکردن و لێدان و ه�ه‌ڕه‌ش�ه‌ى کوشتن ب��وون�ه‌ت�هوه و رێژه‌یه‌کى زۆریشیان پێشێلکارى جۆراو جۆریان به‌رامبه‌ر کراوه. ب�ه‌گ��وێ��ره‌ى ئ �هو زانیارییانه‌ى ک�ه سه‌ندیکاى رۆژنامه‌نووسان کۆى کردۆته‌وه .له حه‌وته‌مین راپ��ۆرت��ى خۆیدا « »29سکااڵو پێشێلکارى ج����ۆراو ج���ۆر ده‌ره����ه‌ق ب �ه رۆژن��ام �ه‌ن��ووس��ان، له‌الیه‌ن حزب و چه‌کدارانى نه‌ناسراو فه‌رمانگ ه ئیدارییه‌کانى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان، تۆمار ک��راون که پێشێلکارییان به‌رامبه‌ر ب ه رۆژنامه‌نووسان ئه‌نجام داوه. ه�����ه‌روه‌ه�����ا راپ����ۆرت����ه‌ک����ه ده‌ڵ����ێ����ت «»17 رۆژنامه‌نووس ،له چه‌ند الیه‌که‌و‌ه هه‌ڕه‌شه‌ى کوشتنیان ل��ێ��ک��راوه .ک�ه ب �ه‌داخ �هوه جگه ل ه سوتاندن و تااڵنکردنى ده‌زگ��اى راگه‌یاند له‌و راپ���ۆرت���ه‌دا ئ��ام��اژه ب �ه‌وه‌ش��ک��راوه ک �ه «»13 رۆنامه‌نووسى تر ده‌ستگیر و زیندانى کراون،
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش « »16رۆژنامه‌نووس له شوێنى جیاجیا روبه‌ڕووى سوکایه‌تى و لێدان بوونه‌ته‌وه. ( )2011/12/2رووداوه‌کانى بادینانیش که بووه هۆى ئه‌وه‌ى ژماره‌یه‌ک له دوکانى مه‌یفرۆشتن و م �ه‌س��ا ج و دوات���ری���ش چ�ه‌ن� د ب��اره‌گ��ای�ه‌ک��ی یه‌کگرتوی ئیسالمی له‌و دهڤهره بسوتێنرێن ،دوا به‌دواى ئه‌وه‌ش ( )5رۆژنامه‌نووسى یه‌کگرتوو له الی �ه‌ن هێزه ئه‌منییه‌کانى ئ�هو ناوچه‌که‌و‌ه ده‌س��ت��گ��ی��رک��ران ئ �ه‌م �ه‌ش ب���ووه ه��ۆى ن���اڕه‌زاى زۆرێک له رۆژنامه‌نووسان و رۆشنبیران! له ئێستا ده‌بێ بۆچوونى خۆمان روونبکه‌ینه‌و‌ه و ب �ه‌راش��ک��اوان �ه ه�هڵ��س�ه‌ن��گ��ان��دن ب��ۆ ره‌وش���ى رۆژنامه‌گه‌رى بکه‌ین و کارى ئه‌و الیه‌نانه‌ى که ئاسایشى پاراستنى گیانى میدیاکارانیان له ئه‌ستۆدای‌ه گوتار و ک��رداری��ان بخه‌ینه‌ڕوو بۆ ئ �ه‌وه‌ى هه‌موومان ئه‌و راستییه بزانین ک ه گوتار و کردارى ئه‌م ده‌زگایان‌ه زیاتر ئه‌جێنداى حزبیان جێبه‌جێکردوه ،بۆیه ده‌شێت ئه‌وان لێره‌دا ب ه پیشه‌ییان‌ه کارى خۆیان ئه‌نجام نه‌ده‌ن! جێگه‌ى خۆیه‌تى ده‌توانین جگه له‌وه‌ى پرۆسه‌ى په‌یوه‌ندییه‌کانى ئه‌وان به حزبه‌و‌ه گرێ بده‌ین،
هه‌روه‌ها حکومه‌تى هه‌رێمیش که نهیتوانیوه رێگرى له کاریگه‌رى حزب بکات به‌سه‌ر ئیش و کاره‌کانییه‌وه ،بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌و یاسایانه‌ى ک ه په‌رله‌مان ده‌ریکردون ،ئه‌وان به‌بێ ده‌ستێوه‌ردان به ئه‌رکى خۆیان هه‌ڵسن! چونکه به‌هۆى جێبه‌جێنه‌کردنى یاساى کارى رۆژن��ام �ه‌ن��وس��ى و غیابى حکومه‌تى هه‌رێم لێره‌دا وایکردوه ،که پێشیلکارییه‌کان به‌رامبه‌ر رۆژنامه‌وانان هه‌ر له ده‌ستگیرکردن و سوکایه‌تى کردن و هه‌ڕه‌شه‌ى جۆراوجۆر بۆ سه‌ر ژیانیان ئه‌مساڵ به‌راورد به سااڵنى تر له‌په‌ره‌سه‌ندن دایه. ئه‌گه‌ر خوێنه‌ر واهه‌ست بکات ،من ره‌خن‌ه و تێبینم له‌سه‌ر رۆژنامه‌نوسان و هاوپیشه‌کانم نیی ه به‌دڵنیاییه‌و‌ه رۆژنامه‌نوسانیش به‌رپرسیارێکى گرنگیان ل�ه ئه‌ستۆه‌ی‌ه ک�ه پێویسته وه‌ک «دادوه‌ر»ێک هه‌ڵسوکه‌وت بکه‌ن ،بۆ نمونه ل ه کاتى رووداوه‌کاندا ئه‌وه‌ى گرنگه بۆ ئه‌وان نابێ به هیچ جۆرێک الیه‌نگیریان پێوه دیار بێت. وات �ه پێویسته له‌سه‌ر رۆژن��ام�ه‌ن��وس له نێوان خۆپیشانده‌ر و پۆلیسدا ده‌ب���ێ ب�ه چاوێکى وری��ای��ان�هوه هه‌ڵسوکه‌وت بکات ،وه‌ک چۆن
ده‌توانێت به‌رگرى له گیانى خۆى بکا به‌هه‌مان شێوه‌ش پێویسته وه‌هاش به‌رگرى له میساق و ناسنامه‌ى خۆى بکات ،وه‌ک رۆژنامه‌نووس. خۆپیشاندانم بینیوه له ب�ه‌رده‌ک��ى په‌رله‌مانى ک���وردس���ت���ان ،رۆژن���ام���ه‌ن���وس ه���هب���ووه ب���ه‌ره‌ى خ��ۆپ��ی��ش��ان��ده‌ران��ى گ����رت����ووه .ب���ه ج��ۆرێ��ک «ده‌م��ام��ک��ی» پ��ێ��چ��اوه ،ی���ان «ل �ه‌زگ �هی» له ده‌مى داوه ،خۆ ئه‌گه‌ر بهاتبای‌ه ئه‌و رۆژه روداوێ��ک رووى بدابای‌ه یان پێکدادانێک له نێوان پۆلیس و خۆپیشانده‌ران روویدابایه ،له‌وێدا رۆژنامه‌نوسه‌ک‌ه توشى ئازار یان ده‌ستگیرکردن بوبایه‌ته‌و‌ه دوات��ر ده‌یانوت «رۆژنامه‌نووسێک بریندار ب��ووه« یان ئ��ازارى پێگه‌یشتووه .بۆی ه ئهمه هه‌ڵه‌یه ،چونکه ناکرێ رۆژنامه‌نووس تێکه‌ڵ به حه‌ماسى خۆپیشانده‌ران ببێت! ب �ه‌ه �ه‌رح��اڵ ئ���هوه راس��ت �ه راگ �هی��ان��دن ی��اخ��وود رۆژنامه‌نوسان رکابه‌رى سروشتى ده‌سه‌اڵتن له هه‌ر کوێیه‌کى دنیا بێت ،به‌اڵم ده‌بێ ده‌سه‌اڵت خ��ۆى هه‌ست ب�ه‌م ملمالنێ سروشتیی‌ه بکا و به‌پێى عورفى یاسایى مامه‌ڵه‌یه‌کى مه‌ده‌نیان ه له‌گه‌ڵ رۆژنامه‌نووساندا بکات.
)Lowستراتیجیی سه‌ربازیی ده‌وڵه‌تی تورکیاه باکووری کوردستان ــــــی گه‌لی کورد ل ()1996دا ،هه‌واڵیداوه که ()2.540 گوند وێرانکراون و سێ ملیۆن که‌س ل �ه س��اڵ��ی ()1984هوه راگ���وێ���زراون، UNHCRی�����ش ه��ه‌م��ان ژم����اره بۆ ساڵی ( )1996به‌ده‌سته‌وه ده‌دات ،به‌اڵم ئه‌و کوردانه‌شی ده‌هاوێته‌سه‌ر که له‌به‌ر هۆکاری ئ��اب��ووری رۆیشتوون .خاتوو زه‌ینه‌ب باران ،سه‌رۆکی Kadavکه رێکخراوێکه هه‌وڵی هاوکارییکردنی ئ����هو ژن����ه ک����وردان����ه ده‌دات ک���ه له ئه‌سته‌مبوڵ ده‌ژین ،مه‌زه‌نده‌یکردوه که له مارتی ()1988دا زیاتر له چوار ملیۆن ک��ورد ن��اچ��ارک��راون ب �ه‌ره‌و شاره گه‌وره‌کانی تورکیا هه‌ڵبێن. هه‌ڵسه‌نگاندنی جیاواز له‌باره‌ی ژماره‌ی گ��ون��د و گ��ون��دۆک��ه س��وت��ێ��ن��راوه‌ک��ان
له سێرت سه‌رنجڕاکێشترین ته‌قینه‌وه‌ی دانیشتووان له‌سااڵنی 1993و 1994دا رووی������داوه ،ک��ات��ێ��ک دان��ی��ش��ت��ووان له 70.000بۆ 130.000زیادیکردووه. دانیشتووانی ئامه‌د له ساڵی 1994دا ،له 300.000بۆ 900.000په‌ره‌یگرتووه. ه �ه‌روه‌ه��ا ده‌وت��رێ��ت ل�ه ساڵی 1998دا دهبێته 1.5ملیۆن ک�ه‌س .له دێرسیم دانیشتووانه‌که له ساڵێکدا له 24.000 بۆ 40.000ک �ه‌س زی��ادی��ک��ردووه .له جۆله‌مێرگ (هه‌کاری) دانیشتووانه‌که ل �ه س��اڵ��ی 1995دا ل �ه 35.000بۆ 83.000که‌س زیادیکردووه .له ژونی 1995دا ،ناهیت مێنته‌س ،وه‌زی���ری ن��اوخ��ۆی تورکیا رایگه‌یاند ک�ه هه‌ر ل �ه‌س��اڵ��ی 1984وه 2.200 ،گ��ون �د‌و گوندۆکه به ته‌واویی یاخود به‌شێکیان وێرانکراون HRFT .مه‌زه‌نده‌یکردووه که له‌ساڵی 1995دا ،دوو بۆ سێ
خانووی که‌پردار هه‌بوون‌و دوو مزگه‌وتی گه‌وره‌ش خه‌ریک بوو بنیاتده‌نرا. ل �ه دی��س�ه‌م��ب�ه‌ری 1994دا ،چیله‌ری س���ه‌رۆک وه‌زی���ران پالنێکی راگه‌یاند بۆ بنیاتنانی «گونده به‌کۆمه‌ڵه‌کان» بۆ ه�ه‌زاران له‌و کوردانه‌ی که له‌الیه‌ن سوپاکه‌یه‌وه ماڵه‌کانیان وێرانکرابوو ،به چاولێکه‌ریی نموونه‌که‌ی سه‌دام حوسێن «گونده هاوچه‌رخه‌کان» له عێراق .ئه‌و پالنێکی بۆ بنیاتنانی 548گوندی به‌کۆمه‌ڵ پێشکه‌شکرد ک�ه ئاسانتر بێت ته‌ندروستیی ،فێرکردن‌و هه‌روه‌ها پاراستن دابینبکرێت بۆ ئه‌و کوردانه‌ی رازیی ده‌بن هاوکاریی بکه‌ن .له‌ساڵی 1996دا ،ح��ک��وم �ه‌ت ده‌س��ت��ی��ک��رد به «به‌رنامه‌ی پشتگیریی فریاکه‌وتن» بۆ خێراکردنی نیشته‌جێبوونه‌وه له باشووری رۆژهه‌اڵت .بڕه پاره‌یه‌یه‌ک 2-ملیۆن دۆالر له ساڵی 1996دا -بۆ بنیاتنانی
م��ن��داڵ�ه‌ک��ان��ی��ش��ی��ان ل �ه خوێندنگاکان وه‌رناگیرێن .ئ �ه‌وان هاوکاریی مرۆیی له UNHCRی��ان خاچی س��ووره‌وه وه‌رن�����اگ�����رن UNHCR .ت �ه‌ن��ی��ا هاوکاریی ئه‌و په‌نابه‌رانه ده‌ک��ات که ل�����ه‌ده‌ره‌وه‌ی واڵت���ی خ��ۆی��ان��ن ،ه �ه‌روه‌ه��ا خاچی سووری نێونه‌ته‌وه‌ییش ئه‌وکاته ه���اوک���اری���ی ده‌ک�����ات ک���ه رێ��ک��خ��راوه لۆکاڵییه‌کان داوای بکه‌ن. رێ���ک���خ���راوی ه��ی��وم��ان رای���ت���س ۆچ/ ه��ی��ل��ن��س��ک��ی رای�����گ�����هی�����ان�����دووه ک �ه به‌رنامه‌کانی حکومه‌تی تورکیی بۆ هاوکاری خه‌ڵکانی راگوێزراو له‌بواری جێبه‌جێکردندا دواک���ه‌وت���ووهو ل �ه‌ڕووی چاره‌سه‌رکردنی گرفته‌که‌شه‌وه نه‌شیاوه، ه �ه‌روه‌ه��ا ب�ه‌الوازی��ی��ش ئه‌نجامده‌درێت. ل �ه‌س��اڵ��ی 1995دا ،ح��ک��وم �ه‌ت 5.7 م��ل��ی��ۆن دۆالری ب��ۆ نیشته‌جێکردن، پۆشته‌کردن ،بایه‌خپێدانی ته‌ندروستییو
ناوه‌نجیی سااڵنه ل ه تورکیا 3000دۆالره بۆ هه‌ر تاکێک ،به‌گوێره‌ی کلینج ،ل ه ئامه‌د 238دۆالره .یه‌کێتیی ژووره‌کانی ئ���ه‌ن���دازی���اران‌و ت��ه‌الرس��ازان��ی تورکیی ( )UCTEAله رووماڵکردنه‌که‌ی ساڵی 1996دا ده‌ریخست که رێ��ژه‌ی بێکاریی له ئامه‌د %60پێکده‌هێنێت، داه���ات���ی ت���اک���ی ش���اره‌ک��� ه %14ی ناوه‌نجیی تورکییه‌که‌یه(سااڵن ه 297 دۆالر) ،ه����ه‌روه‌ه����ا زی���ات���ر ل �ه‌ن��ی��وه‌ی ژی���ان���ی خ �هڵ��ک��ی ش��ارن��ش��ی��ن �ه‌ک��ان ل ه خ��وار ئاستی برسێتییه‌وه‌ن .ڤێرمۆس- مانگۆلد له راپۆرتێکیدا بۆ ئه‌نجومه‌نی ئه‌وروپیی مه‌زه‌نده‌یکردووه ک ه %60ی دانیشتووانه‌که‌ی باشووری رۆژهه‌اڵت ل ه خوار ئاستی هه‌ژارییه‌وه‌ن ،هه‌روه‌ها رێژه‌ی مردن %50به‌رزتر‌ه ل ه به‌شه‌کانی دی���ک���هی ت��ورک��ی��ا .ل���ه پ��رۆژه‌ی��ه‌ک��ی ک��ۆڵ��ی��ن�ه‌وه‌ی��ی��دا ک �ه ل �ه‌الی �ه‌ن زان��ک��ۆی
له دیسه‌مبه‌ری 1994دا ،چیله‌ری سه‌رۆک وه‌زیران پالنێکی راگه‌یاند بۆ بنیاتنانی «گونده به‌کۆمه‌ڵه‌کان» بۆ هه‌زاران له‌و کوردانه‌ی ک ه له‌الیه‌ن سوپاکه‌یه‌وه ماڵه‌کانیان وێرانکرابوو ،به چاولێکه‌ریی نموونه‌که‌ی سه‌دام حوسێن «گونده هاوچه‌رخه‌کان» له عێراق
ههیه .کۆمه‌ڵه‌ی پارێزه‌رانی دیاربه‌کر ئه‌نجامگیریی ک��ردووه که به‌گوێره‌ی لێکۆڵینه‌وه‌کانیان ت��ه‌واوی ()3.211 گ���ون���د ل���ه ه���ه‌رێ���م���ه‌ک���ه‌دا ل���ه ن��ێ��وان سااڵنی 1990بۆ 1997به زۆره‌ملێ راگواستراون .ئه‌م کۆمه‌ڵه‌یه ژماره‌ی سااڵنه‌ی وه‌ک الی خواره‌وه ده‌دات: خشته‌ی :5ژم��اره‌ی سااڵنه‌ی گونده راگواستراوه‌کان 923 1993-1989 1.800 1994 175 1996 118 1997 3.211 تێکڕا ب���ه‌گ���وێ���ره‌ی UNHCRق���هب���اره‌ی دان���ی���ش���ت���ووان���ی چ���ه‌ن���د ش��ارێ��ک��ی دیارییکراوی باشووری رۆژهه‌اڵت وه‌ک ئامه‌د ،سێرت ،دێرسیم و هه‌روه‌ها جزیره به گه‌یشتنی ک��ورده راگواستراوه‌کان دووهه‌نده یان سێ هه‌نده زیادی کردووه.
ملیۆن که‌س ناچارکراون گونده‌کانیان جێبهێڵن .له ه�ه‌ر به‌شێکی کوردستاندا پ���ه‌ن���اب���ه‌ران ق �هی��ران��ێ��ک��ی��ان ل������ه خ����زم����ه‌ت����گ����وزاری����ی کۆمه‌اڵیه‌تیی ،نیشته‌جێبوون و هه‌روه‌ها ده‌ستکه‌وتنی کار ته‌قانده‌وه .دانیشتووانی ئه‌ده‌نه له 900.000که‌سه‌وه بۆ 1.5 ی��ان دوو ملیۆن و ئ �ه‌وه‌ک �هی مارسین له 550.000بۆ یه‌ک ملیۆن زی��ادی��ک��ردووه .زۆرب��هی په‌نابه‌ران روویان له ئه‌سته‌مبوڵ، ئ���زم���ی���ر ،ه�����ه‌روه‌ه�����ا ئ���ه‌ن���ک���هره ک���ردووه ،ه �ه‌ر له‌ساڵی 1995وه، 1.442.000ک��ۆچ��ب�ه‌ری نوێی گه‌یشتوونه‌ته ئه‌سته‌مبوڵ. KHRPئ����ه‌م م���ه‌زه‌ن���ده‌ی���هی خ������واره‌وه‌ی س���هب���اره‌ت ب��ه ژم����اره‌‌و شوێنی ک��وردان��ی راگ��وێ��زراو داوه. زانیارییه‌کانی ئه‌و رێکخراوه له‌الیه‌ن مه‌زلوم-ده‌ر دابینکراوه. ن �ه‌خ��ش �هی : 6م���ه‌زه‌ن���دی ت��ێ��ڕژان��ی کوردانی راگوێزراو 1.150.000 ئامه‌د 1.200.000 ئه‌ده‌نه 450.000 سانلیورفه 350.000 غازی ئه‌نتاب 250.000 مێردین 230.000 ئلیه(باتمان) 70.000 مازرا(ئیلزاگ) جۆله‌مێرگ (هه‌کاری) 50.000 35.000 ماله‌تێ ئه‌گه‌ر ئ �ه‌م ژم��اران �ه باوه‌ڕپێکراوبن ، ژم��اره‌ی مه‌زه‌نده‌کراو دهگاته نزیکه‌ی 3.750.000خه‌ڵکی راگوێزراو. ه �ه‌ن��دێ��ک ل �ه ش���اره‌ک���ان رووب�����ه‌ڕووی په‌ره‌سه‌ندنی پێچه‌وانه بوونه‌وه .شاری شیرناخی چیایی ل �ه 18ب��ۆ 20ی ئ��ووت��ی 1992ب��ه‌ه��ۆی ب��ۆم��ب��اران��ی س �ه‌رب��ازی��ی �هوه ب��ه‌ت��ه‌واوی��ی وێ��ران��ک��را، پ��اش ئ �ه‌وه‌ی 25000 -18000که‌س شاره‌که‌یان جێهێاڵ .کاتێک له‌رێگه‌ی س��اڵ��ن��ام �هی س �ه‌رژم��ێ��ری��ی ت��ورک��ی��اوه س��هی��ری س �ه‌رژم��ێ��ری��ی �ه‌ک��ان ل��هب��اره‌ی شیرناخهوه بکرێت ،که‌سێک ناتوانێت ئهوه بێنێته‌به‌رچاو که شیرناخ شانۆی شه‌ڕێکی توند بووه که ده‌رئه‌نجامه‌که‌ی هاوشێوه‌ی بومه‌له‌رزه‌یه‌ک بوو ،هه‌روه‌ها ل�ه‌الی�ه‌ن چ��اودێ��ران��ی بیانییه‌کانیشه‌وه ب���ی���ن���را .م���ن ل���ه م���ارت���ی 1997دا سه‌ردانی شیرناخم کرد ،کاتێک شاره بێده‌نگه‌که له‌الیه‌ن هێزه‌کانی ئاسایش‌و پاسه‌وانانی گوندی سه‌ربه خێڵی تاتاره‌وه کۆنترۆڵکرابوو .هاتوچۆ له شه‌قامه‌کان ه���ه‌ر ل���ه س���ات 4ی پ���اش ن���ێ���وه‌ڕۆوه ق �ه‌ده‌غ �ه‌ک��راب��وو .زۆر ل �ه خ��ان��ووه‌ک��ان واپێده‌چوو که چۆڵ بن ،به‌اڵم هه‌ندێک
خ��ان��وو‌و ش�ه‌ق��ام به‌کارهێنرا ،ه�ه‌روه‌ه��ا بۆ بایه‌خپێدانی ئ��اژه‌ڵ‌‌و به‌رنامه‌کانی هه‌نگه‌وانیی .له ئۆکتۆبه‌ری 1996دا، وه‌زی����ری ده‌ره‌وه‌ی ت��ورک��ی��ی وت��ی که 15.314که‌س گه‌ڕاونه‌ته‌وه گونده‌کانی خۆیان .له‌ساڵی 1997دا 7.608 ،که‌س بۆ 61گوند گهڕانهوه. ب��ه‌گ��وێ��ره‌ی KHRPوێ��ران��ک��ردن��ی به‌رهه‌می کشتوکاڵیی ،له‌گه‌ڵ کارگه‌‌و دوکانی پیشه‌گه‌ره‌کان له شاره‌کاندا، ده‌گونجێت هه‌وڵێکی به‌ئه‌نقه‌ست بێت بۆ که‌مکردنه‌وه‌ی توانایی ئابووریی ن��اوچ �ه‌ک��هو ئ����ه‌وه‌ش ب��ێ��ک��اری��ی زێ��ده‌ت��ر ده‌ک���ات .ئ���ه‌وه‌ش پشتبه‌ستنی خه‌ڵکه راگواستراوه‌که‌ی به حکومه‌ت زێده‌تر ک����رد‌و وای���ک���رد زه‌م��ی��ن �هی زی��ات��ر بۆ ناونووسینیان ل ه سیستمی پاسه‌وانانی گوند بڕه‌خسێت. KHRPمه‌زه‌نده‌یکردووه که %50ی دان��ی��ش��ت��ووان�ه ک��وردی��ی �ه‌ک �هی تورکیا ئێستا له ده‌ره‌وه‌ی ناوچه کوردییه‌که‌دا ده‌ژین .له‌ده‌ستدانی خاک به‌رجه‌سته‌ی زیاتر له له‌ده‌ستدانێکی مادیی ده‌کات: ئ���هوه بریتیه ل �ه ل�ه‌ده‌س��ت��دان��ی شێوه‌ی ژی��ان که به‌درێژایی چه‌ندین ن �هوه له خێزانه‌کاندا پارێزراوه .کوردان له‌رووی کۆمه‌اڵیه‌تییو که‌لتوورییه‌وه له‌رێگه‌ی خ���اک‌و ه �ه‌رێ��م �ه‌ک �هی��ان �هوه ن���اس���راون. ک��ات��ێ��ک ئ���ه‌م ک �ه‌ل��ت��ووره له‌ناوبچێت مهحاڵه زێندووبکرێته‌وه. رێکخراوه‌کانی مافه‌کانی مرۆڤی وه‌ک ،IHD، HRFTهه‌روه‌ها لێبوردنی نێونه‌ته‌وه‌یی ژم��اره‌ی گونده‌چۆڵکراو‌و خه‌ڵکه راگوێزراوه‌کانیان تۆمارکردووه، ب�����ه‌اڵم ل���ه راپ���ۆرت���ه‌ک���ان���ی ئ���ه‌وان���دا ئاماژه‌یه‌ک بهوه نییه که چی به‌سه‌ر ئه‌و خه‌ڵکه‌دا هاتووه پاش ئه‌وه‌ی چوونه‌ته گ��ه‌ڕه‌ک��ه ه �ه‌ژارن��ش��ی��ن �ه‌ک��ان ل �ه ش��اره تورکییه‌کان .زۆرب�هی ئه‌و کوردانه‌ی ب�ه‌ره‌و رۆژئ��اوای تورکیا هه‌اڵتوون له‌و گ �ه‌ڕه‌ک �ه هه‌ژارنشینانه‌دا ده‌ژی���ن که ب�ه «گێجه‌کوندوز /شه‌وبنیاته‌کان» ن��اس��راون که ده‌که‌وێته ک�ه‌ن��اری شاره گه‌وره‌کانه‌وه. « ئ�ه‌وان منداڵه‌کانیان ده‌ب �ه‌ن‌و ده‌ڕۆن، ل��ه خ��ێ��وه‌ت��دا ده‌ژی�����ن ،خ��ێ��وه‌ت �ه‌ک��ان له نایلۆن دروستکراون ،ته‌نانه‌ت خێوه‌تی راستیینه‌ش نین ،ئ���ه‌وان ته‌نیا ده‌ڕۆن چ���ه‌ن���د م��ه‌ت��رێ��ک ن��ای��ل��ۆن ده‌ک�����ڕن‌و خێوه‌تێک دروستکه‌ن‌و هاوین‌و زستان له‌ژێریدا ده‌ژین». ب��ه‌ف��ه‌رم��ی��ی ،ک���وردان���ی راگ���وێ���زراو حاڵه‌تی په‌نابه‌ریان نییه .به‌گوێره‌ی UNHCRئ���ه‌وان���ه ک�ه‌س��ان��ێ��ک��ی راگوێزراوی ناوخۆیین .زۆربه‌ی ئه‌وانه پێناسی یاساییشیان نییه ،هه‌ربۆیه ناتوانن له ئه‌سته‌مبوڵ یان هه‌ر شارێکی دیکه کاری یاساییش بکه‌ن ،هه‌روه‌ها
هه‌روه‌ها فێرکردن بۆ 32.260مندا ڵ له ب��اش��ووری رۆژه���ه‌اڵت ته‌رخانکرد. هه‌ر له ساڵی 1994وه دوو به‌رنامه بۆ چاره‌سه‌رکردنی قه‌یرانی نیشته‌جێکردن له باشووری رۆژهه‌اڵتدا دانرا .یه‌که‌مین ب���ه‌رن���ام���ه ک���ه پ���رۆژه‌ک���هی»گ���ون���ده ن��اوه‌ن��دی��ی �ه‌ک��ان» ب���وو ل��ه‌الی��ه‌ن تانسۆ چیله‌ری سه‌رۆک وه‌زیرانه‌وه راگه‌یه‌ندرا، به‌هۆی ناجێگیریی له پشتگیرییکردنی مادیی ئه‌نجومه‌نی ئه‌وروپییه‌وه دواخرا. سه‌ندوقی په‌ره‌سه‌ندنی کۆمه‌اڵیه‌تیی له ئه‌نجومه‌نی ئه‌وروپیی داواکه‌ی تورکیای ره‌تکرده‌وه ک ه بڕی 252ملیۆن دۆالری ێ له‌ترسی ئه‌وه‌ی ک ه بۆ پرۆژه‌ک ه بدات نه‌وه‌کا ئه‌و پاره‌یه بۆ نیشته‌جێکردنه‌وه‌ی زۆره‌ملێ به‌کاربهێنرێت .له ناوه‌ڕاستی ساڵی 1995دا« ،گهڕانهوه بۆ پرۆژه‌ی گونده‌کان» راگه‌یه‌ندرا ،به‌اڵم له‌کۆتایی ئه‌و ساڵه‌دا به‌هۆی ده‌رکه‌وتنی چه‌ند گ��رف��ت��ێ��ک �هوه دواخ�������را .ه �ه‌وڵ �ه‌ک��ان��ی خه‌ڵکه راگ��وێ��زراوه‌ک � ه ب��ۆ وه‌رگرتنی ق�ه‌ره‌ب��ووی وێرانکردنی کێڵگه ،ماڵ‌و که‌لوپه‌له‌کانیان ل ه ده‌وڵ��ه‌ت زۆرب �هی جار بێسوود بوو .مێدیکۆ ئینته‌رناشناڵ‌‌و پ������رۆژه‌ی ک���وردی���ی ب���ۆ م��اف �ه‌ک��ان��ی م��رۆڤ شرۆڤه‌یانکردووه که کاتێک ن��وێ��ن �ه‌رای �ه‌ت��ی��ی ئ��ه‌وروپ��ی��ی س��ه‌ردان��ی باشووری رۆژهه‌اڵتی تورکیایان کردووه تاوه‌کو «گونده ناوه‌ندییه‌کان» یاخود خ��ان��ووه‌ک��ان��ی نیشته‌جێکردنه‌و‌ه ببینن بۆیان ده‌رکه‌وت که ئه‌وانه له‌ئاستێکی زۆر به‌رته‌سکدان .کاتێک «راپۆرتی ک���ۆچ���ب���ه‌ران» ل���ه‌الی���ه‌ن کۆمسیۆنی په‌رله‌مانیی کۆچبه‌رانه‌و‌ه ئاماده‌کرا‌و ل���ه ژون����ی 1998دا ل���ه پ �ه‌رل �ه‌م��ان��ی ت��ورک��ی��ی پ��ێ��ش��ک �ه‌ش��ک��را ،ت �ه‌ن��ی��ا 20 په‌رله‌مانتار له‌کۆی 550به‌شدارییان له گفتوگۆکردن له‌باره‌ی راپۆرته‌که‌و‌ه کرد. کاتێک م��ن ل �ه ی �ه‌ن��ای �ه‌ری 1999دا س�ه‌ردان��ی ئامه‌دم ک��رد ،شه‌قامه‌کانی ش����اره‌ک����ه پ���ڕ ب����وو ل���ه ف���رۆش���ی���اری ده‌ستگێڕ ،واپێده‌چوو سه‌ده‌ها تاکسی راوه‌س��ت��اب��ێ��ت ،ه �ه‌روه‌ه��ا ه�ه‌م��وو شتێک له‌سه‌ر شه‌قامه‌کان هه‌بوو ،هه‌ر ل ه میوه‌‌و سه‌وزه‌وه بۆ قۆری چای چینیی ،چه‌تر، پۆشاک ،هه‌روه‌ها شته‌کانی دیکه‌ی وه‌ک بۆیاخی پێاڵو‌و گوێزان‌و موبڕه. ته‌نیا شتێک که لێی نه‌بوو کڕیار بوو. ئه‌و داڕمانه‌ی له ژێرخانی ئابوورییدا وه‌ک ئ���اک���ام���ێ���ک���ی راگ���واس���ت���ن���ی دان���ی���ش���ت���ووان���ه‌ک���ه رووی�������دا ،وای���ک���رد ه���ه‌ژاری���ی���ه‌ک���ی دژوار ب��ک��ه‌وێ��ت��هوه. به‌گوێره‌ی مه‌حموود کلینج ،ئه‌ندامی په‌رله‌مانی کوردیی له تاراوگه ،رێژه‌ی بێکاریی ل ه ئامه‌د %70و ئه‌وانه‌شی ل���ه‌س���ه‌رک���ارن ک���اره‌ک���هی���ان ت �ه‌ن��ی��ا بۆ ماوه‌یه‌کی کاتییه .له‌کاتێکدا داهاتی
ته‌کنیکیی رۆژه �ه‌اڵت��ی ن��اوه‌ڕاس��ت�هوه ل�ه ساڵی 1993دا ب��ۆ لێکۆڵینه‌وه ل ه ج��وواڵن��ه‌وه‌ی دان��ی��ش��ت��ووان ل� ه هه‌رێمی گ��اپ��دا ئ���ه‌ن���ج���ام���دراوه ،ک��ۆڵ��ی��ن�ه‌وه‌ک� ه مه‌زه‌نده‌یکردووه ،ل ه گه‌ڕه‌که هه‌ژارنشین ه تازه‌دروستکراوه‌کان ،زۆربه‌ی خێزانه‌کان ک���ه‌م���ێ���ک ل����ه س���������ه‌رووی ئ��اس��ت��ی ه���ه‌ژاری���ی���ه‌وه‌ن ،ه �ه‌رچ �ه‌ن��ده به‌ئاشکرا ل �ه‌س �ه‌رو ئاستی برسێتییه‌وه‌ن .ئامه‌د ب �ه‌ه��ۆی ف�ه‌ل��س�ه‌ف�هی کۆمه‌اڵیه‌تیی کوردییه‌وه له وێرانبوونی کۆمه‌اڵیه‌تیی رزگ��اری بووه ،ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر گرنگیی ه����اوک����اری����ی ب����ه‌گ����وێ����ره‌ی خ���ێ���زان‌و په‌یوه‌ندییه‌کانی خوێن له چوارچێوه‌ی ب�ه‌ه��ا سوننه‌تیی ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان بنه‌مای گ��رت��ووه .رێکخراوی هیومان رای��ت��س ۆچ/هیلنسکی رای��گ�هی��ان��دووه که ته‌نیا په‌یوه‌ندییه‌کانی خزمایه‌تیی رێ���گ���هی ل���ه ت���ه‌ن���ان���ه‌ت ق �هی��ران��ێ��ک��ی مه‌زنتر گ��رت��ووه ،چونکه گوندنشین ه راگوێزراوه‌کان په‌ناگای خۆیان له‌الی خزم ه نزیکه‌کانیان بینیوه‌ته‌وه .کورده کۆچبه‌ره نیشته‌جێیه‌کانی ئه‌وروپا پاره‌یان بۆ هاوکاریی راگوێزراوه‌کان ل ه تورکیا ناردۆته‌وه .چونک ه هیچ هاوکارییه‌کی نێونه‌ته‌وه‌یی بۆ راگ��وێ��زراوه‌ک��ان نه‌بوو، ئ���ه‌م���ه‌ش ه��ۆک��ارێ��ک��ی گ��رن��گ ب��وو ب��ۆ رزگ���ارب���وون���ی���ان .زۆر ل��ه خ��ێ��زان� ه راگ��وێ��زراوه‌ک��ان به‌ته‌واویی پشتیان به‌و پاره‌یه ده‌به‌ست ک ه خزمانیان ل ه ئه‌وروپاو‌ه بۆیان ده‌ناردنه‌وه. ئه‌و کوردانه‌ی به‌ره‌و شاره‌کانی رۆژئاوای تورکیا کۆچیانکرد ،که‌لتووری کوردییو شوناسی الدێییان له‌گه‌ڵ خۆیاندا هێنا. کاتێک له‌و باره نائاساییه‌دا گه‌یشتن ه ش��اره‌ک��ان ،ئه‌وان ه راڕا‌و بێمتمانه به‌خۆ ب�����وون ،ه����ه‌روه‌ه����ا ئ���ام���اده‌ی���ی ژی��ان��ی شارنشیینیان نه‌بوو .ئه‌وان ه له‌بری ئه‌وه‌ی له‌نێو که‌لتووری تورکییدا بتوێنه‌وه، بۆخۆیان له‌گه‌ڕه‌که هه‌ژارنشیینه‌کاندا دوورگ���هی���ه‌ک���ی ک��وردی��ی��ان پێکهێنا. کوردان رووب�ه‌ڕووی هه‌اڵواردن بوونه‌وه‌‌و دژواری�����ی ل �ه‌ن��ێ��وان ت����ورک‌و ک����ورددا ل��ه‌ش��اره ق �ه‌ره‌ب��اڵ��غ �ه‌ک��ان��دا پ �ه‌ره‌ی��گ��رت، که ل�ه‌الی�ه‌ن میدیا تورکییه‌کانه‌وه ب ه پرۆپاگه‌نده‌ی دژبه‌کوردان ده‌ورووژێنران. هه‌ندێک له ک��وردان وه‌ک کرێکاری رۆژان���ه‌ک���ار ی��اخ��ود وه‌ک ده‌س��ت��ف��رۆش ک��اری��ان ده‌ک���رد ،ب �ه‌اڵم زۆرب �هی��ان هیچ ج��ۆره سه‌رچاوه‌یه‌کی داهاتیان نه‌بوو. خه‌ڵکه راگوێزراوه‌کان له‌هه‌رجێگایه‌ک گه‌وتبوونه ب �ه‌ر ب��ێ��زارک��ردن��ی پۆلیس‌و فشار بۆ ئ �ه‌وه‌ی ب��ڕۆن .هیچ شارێک پ����ه‌رۆش����ی ئ�����هوه ن���هب���وو ب������اوه‌ش بۆ خه‌ڵکانێکی بێکار‌و بێکار‌ه بکاتهوه، ه �ه‌روه‌ه��ا ت��ازه‌ه��ات��ووه‌ک��ان به‌شێوه‌یه‌کی رۆتینیی وه‌ک ه��ه‌وادارن��ی په‌که‌ک ه گومانیان لێده‌کرا .ل�ه‌م��اوه‌ی سااڵنی
تایبه‌ت
ساڵی دووه‌م ژماره 85 دووشه 2711/9/282010/11/8 ممه‌ممه- 2011/12/19 دووشه
17
1990کاندا ،جه‌مسه‌رگیرییه‌ک له‌نێوان ب�ه‌ره‌ی کوردییو تورکیدا په‌یدابوو ک ه بهوه جیاده‌کرایه‌وه « کرێکارانی کورد هه‌ڕه‌شه‌یان لێبکرێت ،کشتیارانی تورک بترسێنرێن ک ه کوردان وه‌ک کرێکاری وه‌رزی���ی ل�ه کێڵگه‌کانیاندا ران �ه‌گ��رن، هه‌روه‌ها ماڵ‌و جێگه‌ی نیشته‌جێبوون ب ه کوردان نه‌درێت». ره‌وش����ی ئ���هو خ �هڵ��ک �ه ب �ه‌ئ��اش��ک��را ل �هو وه‌سفه‌ی راندالدا سه‌باره‌ت ب ه کوردی ڵ گه‌ڕه‌که هه‌ژارنشینه‌کانی ئه‌سته‌مبو ده‌رده‌که‌وێت: «ب��ێ هیچ به‌ڵگه‌یه‌کی گونجاو ،ن ه ئه‌و و ن ه هیچ که‌سێک له خێزانه‌که‌دا ناتوانێت ک��اری یاسایی بکات .به‌اڵم س�ه‌ره‌ڕۆی��ی��و ه �ه‌روه‌ه��ا دۆزی��ن �ه‌وه‌ی کار له بازاڕی ره‌شیشدا له بنیاتنان‌و کاری که‌مکرێدا هه‌بوون که به‌ڵگه‌ی کاری پێویست ن�هب��وو ی��ان پرسیاری ل�هب��ارهوه نه‌ده‌کرا .به‌رتیلدان لێره‌و له‌وێ به‌باشیی پۆلیسی دوور له ده‌رک �ه راده‌گ���رت... ه �ه‌ن��دێ��ک ل���ه م��ن��داڵ �ه‌ک��ان��ی ده‌چ��ن � ه ێ خ��وێ��ن��دن��گ��ا ،س��وپ��اس ب��ۆ ئ���هو ه���اوڕ تورکه‌ی منداڵه‌کانی کرد‌ه هی خۆیو به‌ناوی خۆیه‌وه تۆماری کردن». ی���ه‌ح���ی���ا م���ون���ی���س ،س����ه‌رۆک����ی ل��ق��ی ک��ۆچ��ب �ه‌ران��ی مێرسین (گ�����ۆچ-ده‌ر) ل���ه س��ێ��پ��ت �ه‌م��ب �ه‌ری 1995دا وه‌س��ف��ی ره‌وشه‌که‌ی کردووه: «ده‌وڵه‌ت هه‌میش ه حیسابی تاوانباریان بۆ ده‌کات ،نه‌ک وه‌ک زڕ کوڕێکیش، به‌ڵکو وه‌ک دوژمنێک مامه‌ڵ ه ده‌کرێن. سه‌رۆکی شاره‌وانی هه‌رگیز سه‌ردانی کۆچبه‌ران ناکات .پارێزگار‌و نوێنه‌ر‌و وه‌زیریش ئهوه ناکه‌ن .کێ ئهوه ده‌کات؟ پۆلیس ده‌ی��ک��ات .همیش ه ئ �ه‌م خه‌ڵک ه خه‌ریکن خۆیان ل ه پۆلیس ده‌شارنه‌وه. راگ��واس��ت��ن ب��ۆ ش���اره‌ک���ان ن���ه‌ک ه�ه‌ر ته‌نیا بووه سه‌باری ناته‌واویی ژێرخان، به‌ڵکو هه‌روه‌ها نایه‌کسانییه‌کی قووڵی ل�ه به‌کارهێنانی خزمه‌تگوزارییه‌کان هێنایه‌کایه‌وه .پرۆسه‌که بزاوتی ناوخۆیی شاره‌کیی الوازک���رد ،لهبهرئهوه له‌بری شارستانییبوون ،ناوچه شارنشینه‌کان بوون ه الدێ .ل ه سێپته‌مبه‌ری 1988دا، ب��ۆخ��ۆم ک���وردان���ی الدێ��ی��ی��م بینی ل ه گ�ه‌ڕه‌ک��ێ��ک��ی ئ�ه‌س��ت�ه‌م��ب��وڵ��دا گ��اگ �ه‌ل‌و پۆل ه مراوییان به‌خێوده‌کرد‌و نانیان ب ه ته‌نوری کوردیی سوننه‌تیی ده‌کرد ک ه له زه‌وییه‌که‌دا چاڵیان بۆ هه‌ڵکه‌نیبوو. ێ گه‌یشتنی سه‌ده‌ها هه‌زار خه‌ڵکی نو گرفتگه‌لێکی پێکهێنا ،به‌تایبه‌تیی له‌بواری ،هه‌لی کار ،هاتوچۆ ،فێرکردن ه �ه‌روه‌ه��ا بایه‌خپێدانی ته‌ندروستیی. یه‌حیا مونیس ل ه سێپته‌مبه‌ری 1995دا، رای��گ�هی��ان��د »:گرفته‌کانی ب��اش��ووری رۆژهه‌اڵت گواسترانه‌وه بۆ ئه‌سته‌مبوڵ‌‌و شاره‌کانی دیکه». «گه‌ڕه‌که‌کانی شیتاله‌ر ،گوینایدوغو، یه‌نیپازاڕ ،هه‌روه‌ها چای (ل ه مێرسین) هه‌موویان وه‌ک رۆژهه‌اڵتی تورکیان. رۆژه���ه‌اڵت���ی مێرسین ل � ه ه�ه‌ک��اری��ی، ئ��ول��وده‌ره ،شیمدینلی ،ج��زی��ره ده‌چێت. شه‌قامه سه‌ره‌کییه‌ک ه شاره‌که‌ی کردبوو‌ه دوو به‌ش .به‌شی رۆژئ��اوای ل ه ئزمیر‌و ئه‌سته‌مبوڵ ده‌چێت .ئ�هو که‌سه‌ی ل ه ههکارییهوه یان ل ه شیرناخهوه کۆچی کردووه ،جارێکی تر هه‌کاریو شیرناخی ل ه مێرسین ده‌دۆزی��ی�هوه .ئه‌م ه بنه‌مای کێشه‌که‌یه ،ئه‌و بڕوای وایه ک ه گرفتی راستیین ه ل � ه ک��وردب��وون��هوه س �ه‌رچ��اوه ده‌گ���رێ���ت ،ن���ه‌ک ل���ه دواک���ه‌وت���ووی���ی ههکارییهوه». زۆر ل��هو ک���ورده راگ���وێ���زراوان���هی ک ه ل ه گ�ه‌ڕه‌ک�ه هه‌ژارنشینه‌کانی شاری ئامه‌د‌و شاره‌کانی رۆژئ��اوادا ده‌ژی��ن ل ه م��ارت��ی 1994دا رێ��گ�هی ده‌نگدانیان ل ه هه‌ڵبژاردنه هه‌رێمییه‌کاندا پێنه‌درا، ل ه 12ی ژون��ی 1995دا ،رۆژن��ام�هی توکیش ده‌ی��ل��ی ن��ی��وز رای��گ�هی��ان��د که النیکه‌م 1.5ملیۆن که‌س که کۆچیان ب��ۆ ئه‌سته‌مبوڵ ک���ردووه ل�هب�ه‌رئ�ه‌وه‌ی ت���ۆم���ارن���ه‌ک���راون ن��ات��وان��ن ده‌ن��گ��ب��ده‌ن، ه�ه‌روه‌ه��ا هه‌مان گرفت له شاره‌کانی دی���ک���هی وه‌ک ئ���ه‌ده‌ن���ه ،ئ �ه‌ن��ک �هره، ب���ۆرس���ه ،ئ���ام���ه‌د ،ئ��زم��ی��ر ،ه���ه‌روه‌ه���ا غازی ئه‌نتاب هه‌بوو.
تایبه‌ت
ساڵی دووه‌م ژماره 85 دووشه 2711/9/282010/11/8 ممه‌ممه- 2011/12/19 دووشه
16
ئه‌م نوسینه پوخته‌یه‌که له ناوه‌ڕۆکی په‌رتوکی (جه‌نگی شاراوه له باکوری کوردستان) که د.یاسین سه‌رده‌شتی بۆ زمانی کوردی وه‌ریگێڕاوه، ئه‌م پوخته‌یه‌ش هه‌ر له‌الیه‌ن وه‌رگێڕه‌وه نوسراوه و تایبه‌ت بۆ (چه‌تر) نێردراوه و به چه‌ند به‌شێک باڵوده‌کرێته‌وه.. به‌شی سێیه‌م و کۆتایی میتۆده‌کانی ناچاالکهێشتنه‌وه که دژی خه‌ڵکی سڤیل گیراوه‌ته‌به‌ر وێرانکردنی گونده کوردییه‌کان سه‌رۆک ئوزال پشتگیریی له راگواستنی ب��ه‌ک��ۆم��هڵ وه‌ک ه �ه‌ن��گ��اوێ��ک بۆ ت��وان��دن �ه‌وه‌ی ک����وردان ک���رد ،مێدیکۆ ئینته‌رناشناڵ‌‌و ه��ه‌روه‌ه��ا KHRP ئاماژه‌یان به نامه‌یه‌کی ئوزال داوه ،که پاش مردنه‌که‌ی له نۆڤه‌مبه‌ری 1993دا ل �ه «ت��ورک��ی��ش پ����رۆب»و «تورکیش ده‌یلی نیوز»دا باڵوکراوه‌ته‌وه .ئوزال له نامه‌که‌یدا م�ه‌زه‌ن��ده‌ی ئه‌وه‌یکردوه که ئه‌و گوندنشینانه‌ی پێویسته رابگوێزرێن له ( )200.000تێپه‌ڕناکه‌ن ،هه‌روه‌ها وتویه‌تی که کارێکی بایه‌خداره ئه‌وانه ل�ه‌پ��ی��ش�هی ل �ه‌س �ه‌رک��اردام �ه‌زران��دن��ی��ان هه‌بێت .راگواستنه‌که ده‌بێت هه‌میشه‌یی بێت« :رێگه له گ �ه‌ڕان �ه‌وه‌ی خه‌ڵکه خ��ۆم��اڵ��ی��ی�ه‌ک�ه ب��گ��ی��رێ��ت ب��گ �ه‌ڕێ��ن �هوه هه‌رێمه‌که ،بنیاتنانی ژماره‌یه‌کی زۆر له به‌نداوه‌کان له شوێنی شیاودا ته‌نیا ئه‌لته‌رناتیڤه».ئوزال مه‌زه‌نده‌یکرد که به به‌خشینی نموونه‌ی ئابوورییه‌کی درێژخایه‌نی کۆچبه‌ری روو له رۆژئاوا، ته‌نیا دوو ی��ان س�ێ ملیۆن ک��ورد له ئاینده‌دا له هه‌رێمه‌که نیشته‌جێ ده‌کرێن. چ��ۆڵ��ک��ردن��ی ئ���ۆردوگ���ا م��رۆی��ی �ه‌ک��ان وایکرد گونجاوبێت له‌ساڵی ()1987 دا به‌پێی یاسای حاڵه‌تی ئ��اوارت�ه له بڕیاری ژماره ( ،)285که ده‌سه‌اڵتی به‌خشیه پارێزگاری هه‌رێمی حاڵه‌تی ئ��اوارت �ه فه‌رمانی چۆڵکردنی کاتی ی��ان هه‌میشه‌یی گوند‌و ناوچه‌کان به قازانجی «ئاسایشی گشتی» ده‌ربکات. ل�ه‌ڕاس��ت��ی��ی��دا چ��ۆڵ��ک��ردن��ی گ��ون��ده‌ک��ان ن��زی��ک �هی پ��ێ��ش��ت��ر ده‌س��ت��ی��پ��ێ��ک��ردب��وو. له‌ماوه‌ی هه‌شت ههفته له‌پاش یه‌که‌مین پ�ه‌الم��اری هێزه‌کانی په‌که‌که بۆسه‌ر سه‌ربازه تورکییه‌کان له ئووتی ()1984 دا ،حکومه‌ت بڕیارییدا که به درێژایی س���ن���ووری خ���ۆی ل���ه‌گ���هڵ ع��ێ��راق��دا- له‌کاتێکدا ب��ڕوا واب���وو ک�ه یه‌که‌مین په‌المار لهوێوه هاتووه -چوارچێوه‌یه‌کی خۆپارێزی له ( )50گوندی سنووری پێکبهێنێت. له‌ساڵی ()1992دا ،له‌شکری تورکی گ��ۆڕان��ک��اری ل � ه ستراتیجیی دژه‌ى یاخیبوونی خۆی بۆ شه‌ڕکردن له‌گه‌ڵ په‌که‌که‌دا ئه‌نجامدا .یه‌که‌کانی سوپا، که له ماوه‌ی پێشوودا ستراتیجییه‌کی کاردانه‌وه‌ی گرتبووه‌به‌ر ،تاکتیکه‌کانی خ��ۆی گ���ۆڕی «ج�ه‌ن��گ بگوازێته‌وه ب��ۆ پ�ه‌ک�ه‌ک�ه« .ئ���ه‌وان ده‌ب���وو ب��ه‌دوای په‌که‌که‌دا بگه‌ڕێن و هێرشبکه‌نه سه‌ر ح �ه‌ش��ارگ �هی گ �ه‌ری�لاک��ان ل �ه ن��اوچ�ه شارنشینه‌کان‌و هه‌روه‌ها ئه‌و گوندانه‌ش به زۆره‌ملێ چۆڵبکرێت که گومانی ئه‌وه‌یان لێده‌کرێت پشتگیری بۆ په‌که‌که دابینبکه‌ن .فریمان ده‌ڵ��ێ��ت ک�ه سوپا
جه‌نگی توندی نزمه‌ئاست (intensity warfare دژ به خه‌باتی چه‌کدارانه‌ی ئازادیخوازیــــ
بڕیاریداوه ئه‌و گوندانه چۆڵبکات ک ه له به‌رزاییه‌کی دیارییکراودان بۆ ئه‌وه‌ی گه‌ریالکان بهاوێته ده‌ره‌وه‌ی لوتکه‌کان. هه‌روه‌ها سوپا ده‌ستیکرد به به‌کارهێنانی میتۆدی ملمالنێی توندی نزمه‌ئاست .ئه‌م ستراتیجییه له ناو ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی ن�ه‌ت�ه‌وه‌ی��ی��دا ل �ه‌الی �ه‌ن ت��ورگ��وت ئ���وزال‌و ه�ه‌روه‌ه��ا فه‌رمانده‌ی ب��ااڵی جه‌ندرمه جێنڕاڵ ئه‌شره‌ف بتلیسی ،رووب �ه‌ڕووی به‌رهه‌ڵستکارییه‌کی به‌هێز ب��ووه‌وه .ئه‌و دووانه هه‌ردووکیان له ساڵی داهاتوودا م��ردن .میتۆده‌که که بۆ راگواستنی دانیشتوانی ک��ورد به‌کارهێنرا هه‌مان ئ�ه‌وه‌ک�هی «کۆنترۆڵی دانیشتووان و سه‌رچاوه‌کان» که سوپای ئه‌مه‌ریکا له فلیپین له ساڵی ()1898و دواتریش له ڤێتنام‌و سلڤادۆر به‌کاریهێنا. ب �ه‌گ��وێ��ره‌ی مێدیکۆ ئینته‌رناشتاڵ‌‌و هه‌روه‌ها ، KHRPله‌ساڵی ()1990 دا ،گونده‌کانی باکوری کوردستان زۆر ده‌گونجا چۆڵبکرێت له‌کاتێکدا: -1ئه‌و گوندانه‌ی نزیکن له په‌که‌که و ل���ه‌الی���ه‌ن ه��ێ��زه‌ک��ان��ی ئ��اس��ای��ش �هوه حه‌شارگه‌ی خواردن‌و ته‌قه‌مه‌نییان تێدا ده‌دۆزرێته‌وه. -2ئ �هو گ��ون��دان�هی گومانی ئ�ه‌وه‌ی��ان ل���ێ���ده‌ک���رێ���ت ه����اوک����اری ل��ۆج��س��ت��ی��ی پێشکه‌شی په‌که‌که بکه‌ن. -3ئ����هو گ���ون���دان���هی ل���ه ن���اوچ���هی چاالکییه‌کانی په‌که‌که‌وه نزیکن. -4ئه‌و گوندانه‌ی له سنووره‌وه نزیکن. -5ئ �هو گوندانه‌ی دانیشتووانه‌که‌ی په‌یوه‌ستبوونیان به پاسه‌وانانی گونده‌وه ره‌تکردۆته‌وه. رێ��ک��خ��راوی IHDو ،KHRP ه���ه‌روه‌ه���ا رێ��ک��خ��راوه‌ک��ان��ی دی��ک �هی م��اف �ه‌ک��ان��ی م���رۆڤ ب��ڕێ��ک��ی زۆری زانیارییان له‌وباره‌یه‌وه دابینکردوه که چۆن گونده‌کان وێران ده‌کرێن .گوندی ک��ێ��ل�ه‌ک��ای ل �ه پ��ارێ��زگ��ای دی��ارب �ه‌ک��ر له‌ساڵی ()1992دا راگواسترا .ئه‌وه‌ێ یه‌که‌مین گ��ون��د ب��وو په‌نابه‌رێته به‌ر دادگای ئه‌وروپای مافه‌کانی مرۆڤ ک �ه ده‌وڵ���ه‌ت���ی ت��ورک��ی ری��س��وا بکات و ق �ه‌ره‌ب��وی زی��ان�ه‌ک��ان��ی گوندنشینان
گوندنشینان رێگه‌یان پێنه‌دراوه هیچ شتێک له‌گه‌ڵ خۆیاندا ببه‌ن له‌کاتێکدا سه‌ربازه‌کان ناچاریانکردون ماڵه‌کانیان جێبهێڵن: «س���ه‌رب���ازه‌ک���ان ه �ه‌م��وو شتێکیان له گونده‌که‌دا سوتاند ،لهوانه ئاژه‌ڵه‌کان، ک �ه‌ل��وپ �ه‌ل و ج �ل‌وب �ه‌رگ �ه‌ک��ان��ی��ش��م��ان. ئ��ێ��م�ه ک �ه‌رێ��ک��م��ان ه��هب��وو ئ�ه‌وی��ش��ی��ان ک��وش��ت .ک��ێ��ڵ��گ�ه‌ک��ان��م��ان س��وت��ێ��ن��ران، هه‌روه‌ها رێگه‌مان پێنه‌درا س�ه‌وزه‌ش له کێڵگه‌کانمانه‌وه به‌رین .سه‌ربازه‌کان بۆ ماوه‌ی سێ رۆژ له گونده‌که‌دا مانه‌وه، ئینجا خه‌ڵکه‌که روویان له ئامه‌د کرد». عوسمان بایده‌میر س �ه‌ر ب�ه IHDله دی��ارب�ه‌ک��ر ل�ه راپۆرتێکیدا ده‌ڵ��ێ��ت که سوپا له هه‌وڵی ناچارکردنی خه‌ڵکیدایه ک���ه ب��ب��ن �ه پ���اس���ه‌وان���ی گ���ون���ده‌ک���ان، ئه‌وانه‌ی رازی ده‌بن رێگه‌ی پاراستنی ماڵه‌کانیان پێده‌درێت ،له‌کاتێکدا له هه‌مان گوندا ئه‌وانه‌ی ره‌تیانکردۆته‌وه ببنه پ��اس �ه‌وان��ی گ��ون��د ،ماڵه‌کانیان ده‌سوتێنرێت .سوپا هه‌ندێک گوندی به ته‌واوی وێرانکردون .ژنێکی راگواستراو که من ئه‌وم له ئامه‌د بینی پێی وتم که هه‌ندێک خه‌ڵک له گونده‌که‌ی ئ �هو ه�ه‌اڵت��وون�ه‌ت�ه ئ��ام �ه‌د ،له‌کاتێکدا خه‌ڵکانێکی دی ب�هوه رازییبوون ببنه پاسه‌وانی گوند .ئه‌وانه له گونده‌که‌دا ماونه‌ته‌وه و ده‌ستیان به‌سه‌ر کێڵگه‌ی ئ �ه‌وان �ه‌ش��دا گ��رت��ووه ک �ه گ��ون��ده‌ک�هی��ان جێهێشتووه .هه‌ندێکجار له‌شکر مینیان له ده‌وری کێڵگه‌کان چاندووه بۆ ئه‌وه‌ی رێگه له گه‌ڕانه‌وه‌ی گوندنشینان بگرن‌و «زه‌وی ب �ێ ک �ه‌س �ه« بێننه‌ئارا ،که په‌که‌که نه‌توانێت به‌کاری بێنێت. ب�ه‌گ��وێ��ره‌ی مێدیکۆ ئینته‌رناشناڵ و ،KHRPه���ه‌ر ل �ه‌س��اڵ��ی ()1990 هوه چ��اودێ��ری��ی��ک��ردن��ی راگ��واس��ت��ن��ی گ��ون��ده‌ک��ان ف��ره ئه‌سته‌م ب��وو ب�ه هۆی کۆتوبهندی حکومه‌ت و رێگرتنی له دزه‌کردنی هه‌واڵ له‌باره‌ی ره‌وشه‌که‌وه. ل��ه س���ه‌ره‌ت���ای س��ااڵن��ی ن �ه‌وه‌ت �ه‌ک��ان��دا سیاسه‌تی حکومه‌تی تورکی بریتیبوو له نکۆڵییکردنی راگواستنه‌کان ،تاکو ساڵی ( )1994حکومه‌ت به ئاشکرا
په‌یوه‌ست بێت». له بالکان ،ماڵه چۆڵه‌کانی ئه‌ندامانی گروپێکی ئیتنی که هه‌اڵتبوون یاخود ک��وژراب��وون زۆرب���هی ج��ار ب�ه خێرایی ل �ه‌الی �ه‌ن ئ �هو خه‌ڵکانه‌وه پ��ڕده‌ک��رای �هوه که له ماڵه‌کانی خۆیانه‌وه هه‌اڵتبوون. له کوردستان ئهمه رووی��ن �ه‌دا ،گونده س��وت��ێ��ن��راوه‌ک��ان وه‌ک خ��ۆی��ان م��ان�هوه. تورکان نه‌یانده‌ویست بچنه باشووری رۆژه �ه‌اڵت ،وێڕای ئه‌وه‌ی بێکاری له رۆژئاوای تورکیاشدا گرفتێکی مه‌زن بوو ،هه‌روه‌ها که‌می کرێکاری هونه‌ری له هه‌رێمی حاڵه‌تی ئاوارته‌دا هه‌بوو .له ساڵی ()1994دا ،جێری البه‌ر چاوی به چاالکانی مافی مرۆڤ له تورکیا که‌وتووه ،ئه‌وانه‌ی که پێانوتووه «ئهمه پاکتاوی ئیتنی نییه ،ئهمه پاکتاوی مرۆییه .گونده‌کان که‌سی دیکه‌یان ت��ێ��دا نیشته‌جێ ن��اک��رێ��ت �هوه ،به‌ڵکو وێرانده‌کرێن ».ئه‌و پالنانه‌ی له سه‌ره‌تای س��ااڵن��ی ()1930ی��ه‌ک��ان��هوه دان��راب��وون هه‌نووکه جێبه‌جێ ده‌کرێن :له ژوه‌نی ()1934دا ،ی��اس��ای ژم���اره ()2510 پالنێکی راگ�هی��ان��د ب��ۆ دابه‌شکردنی تورکیا بۆ سێ هه‌رێم ،هه‌رێمی سێیه‌م «ئه‌و ناوچه‌یه بوو که ده‌بوو به ته‌واوی چۆڵبکرێت». «گه‌مارۆی خۆراک» س��وپ��ا ه���ه‌روه‌ه���ا ف���ش���اری ئ��اب��ووری��ی و س��ای��ک��ۆل��ۆج��ی ب��ه‌ک��ارده‌ه��ێ��ن��ا بۆ ناچارکردنی خه‌ڵک تا گونده‌کانیان ج��ێ��ب��ه��ێ��ڵ��ن .ل���ه‌ش���ک���ر گ����ه‌م����ارۆی ه �ه‌ن��دێ��ک گ��ون��دی ده‌دا ،ئامانجی ئ �ه‌م �ه‌ش ب��ێ��ب�ه‌ش��ک��ردن��ی گوندنشینان ب��وو له پێویستییه‌کانی گوزه‌رانیان و ئ �ه‌وه‌ش ناچاریان ده‌ک��ات گونده‌که‌یان چۆڵبکه‌ن .له ماوه‌ی گه‌مارۆداندا هیچ گوندنشینێک ناتوانێت بێ مۆڵه‌ت له گونده‌که‌ی خۆی بچێته دهرهوه .ده‌شێت جوتیاران نه‌توانن کێڵگه و ره‌زه‌کانیان بکێڵن ،نه‌توانن ئاژه‌ڵه‌کانیان بدۆشن یاخود بیانبه‌نه ل�ه‌وه‌ڕگ��اک��ان .کڕینی خ��ۆراک له شار و سه‌ردانی پزیشک ت �ه‌ن��ان �ه‌ت ب��ۆ خ �هڵ��ک��ان��ی نه‌خۆشیش قه‌ده‌غه‌کرابوو .ئه‌م پرۆسه‌یه هه‌روه‌ها
ح��اڵ�ه‌ت��ی گ �ه‌م��ارۆی �ه‌ک��ی ب���ه‌رده‌وام���دا ب���ێ���ت HRFT .ه����ه‌واڵ����ی����داوه ک ه له‌ساڵی 1995دا ،گه‌مارۆی خۆراک به‌شێوه‌یه‌کی سه‌ره‌کی له پارێزگاکانی تونجلی‌و هه‌کاری جێبه‌جێکراوه .البه‌ر له‌باره‌ی گه‌شته‌که‌یه‌وه هه‌واڵیداوه: «ب �ه ئێمه وت��را ک�ه چه‌ندین گوندی دی��اری��ی��ک��راو گ��وم��ان��ی ی��ارم�ه‌ت��ی��دان��ی ت��ی��رۆری��س��ت �ه‌ک��ان��ی��ان ل���ێ���ک���راوه« له دۆزه‌خ����دا ب���ژی ،ه �ه‌م��وو کاتێک له ژێ��ر چاودێرییدا».گوندنشینان هێنده ل �ه ن��زی��ک �هوه چ���اودێ���ری ده‌ک����ران که ئه‌گه‌ر یه‌کێکیان دوو کیلۆ شه‌کری بکڕیایه ،جه‌ندرمه‌کان لێیان ده‌پرسی: ز ۆ ر ه، ب��ۆچ��ی؟ ئهمه یه‌کجار پ��اره‌ت له‌کوێ هێناوه؟ ل �ه‌وان �هی �ه خ���ۆراک به تیرۆرستان بده‌یت». ناوه‌ندی لێکۆڵینه‌وه‌ی ئ��اب��ووری��ی��و سیاسیی ب��ۆ ک���اری کۆمه‌ڵ ( )C I E P A C ک�����ه چ�����اودێ�����ری ره‌وش����������ه‌ک����������هی ل�������ه چ����ی����اپ����اس ل�����ه ب�����اش�����ووری م����ه‌ک����س����ی����ک ک��ردوه ،سه‌باره‌ت به هه‌مان ئاکار له‌الیه‌ن سوپای م �ه‌ک��س��ی��ک �هوه ل����ه‌ه����ه‌م����ب����ه‌ر ه�����ن�����دی�����ی�����ه
ه���ه‌ن���دێ���ک رێ����ک����خ����راوی ک�����وردی بانگه‌شه‌ی ئهوه ده‌که‌ن که راگواستن به‌شێکه ل �ه پ�لان��ی رژێ��م��ی ت��ورک��ی ب��ۆ تێکشکاندنی شوناسی ک��وردی. ئ���هوه س��زای �ه‌ک��ی ب �ه‌ک��ۆم �هڵ �ه ب��ۆ ئ�هو گوندنشینانه‌ی ملکه‌چی په‌یوه‌ستبوون به سیستمی پاسه‌وانانی گونده‌وه نین، ی��ان ئ �ه‌وان �هی ه��اوک��اری راستیینه‌یان پیشکه‌شی پ �ه‌ک �ه‌ک �ه ک����ردوه ی��اخ��ود گومانی ئه‌وه‌یان لێده‌کرێت. په‌که‌که واده‌بینێت ک�ه راگواستنی گ��ون��ده ک��وردی��ی�ه‌ک��ان وه‌ک پالنێکی ب���ه‌ئ���ه‌ن���ق���ه‌س���ت ک���ارێ���ک���ه ب����ۆئ����ه‌وه‌ی ریشه‌کێشکردنی کورده له کوردستان. به‌گوێره‌ی مه‌زه‌نده‌ی ئه‌وان ،له سااڵنی
* هێنده له نزیکهوه چاودێری ده‌کران ک ه ئه‌گه‌ر یه‌کێکیان دوو کیلۆ شه‌کری بکڕیایه ،جه‌ندرمه‌کان لێیان ده‌پرسی :بۆچی؟ ئهمه یه‌کجار زۆره ،پاره‌ت له‌کوێ هێناوه؟ * له سااڵنی نێوان 1982بۆ ،1997نزیکه‌ی نیوه‌ی دانیشتووان ه کوردییه‌که ناچارکراون پارێزگاکانی باشووری رۆژهه‌اڵت جێبهێڵن بکاتهوه .له ماوه‌ی دادگاییکردنه‌که‌دا که‌یسی گوندنشینان شرۆڤه‌ی چۆنێتی سوتاندنی گونده‌که‌ی کرد: «ل��ه ئ��ێ��واره‌ی ()10ی نۆڤه‌مبه‌ری ()1992دا ،ئ���ه‌ن���دام���ان���ی «ت��ی��م�ه ت��ای��ب �ه‌ت �ه‌ک��ان»ی له‌شکر چ��وون �ه نێو گ��ون��دی کێله‌کچی و فه‌رمانیان به سه‌رۆکی شاره‌وانییدا که ده‌ستبه‌جێ ت���ه‌واوی دانیشتووانه‌که رابگوێزێت. له‌کاتێکدا سه‌رۆکی شاره‌وانی ده‌یویست خ �هڵ��ک �ه‌ک �ه پ��ێ��ک �هوه ب��ان��گ ب��ک��ات، س �ه‌رب��ازه‌ک��ان ئاگریان ل�ه ژم��اره‌ی �ه‌ک م���اڵ ب����ه‌ردا ،ل �ه‌وان �ه م��اڵ��ی ئ �ه‌وان �هی ئه‌م داوای�هی��ان ب�ه‌رزک��ردۆت�هوه .ت�ه‌واوی ن��ۆ م��اڵ به‌هه‌موو که‌لوپه‌له‌کانییه‌وه سووتێنران و له‌گ هڵ زه‌وی ته‌ختکران. له ئاکامدا ،زۆربه‌ی داواکه‌ران روویان له دیاربه‌کر ک��رد ،ل �ه‌وێ هه‌ندێکیان چوونه الی خزمه‌کانیان .باقی دیکه ب���ێ ج���ێو رێ م���ان���هوه .ل���ه ()6ی ئه‌پریلدا هێزه‌کانی ئاسایش گهڕانهوه بۆ گونده‌که و باقی خانووه‌کانی دیکه‌یان گ��ڕت��ێ��ب�ه‌ردا .کێله‌کچی ل �ه پێشوودا ( )500دانیشتووانی هه‌بوو ،ئه‌مێستا به‌ته‌واوی چۆڵه». ژن��ێ��ک ک��ه ل��ه گ��ون��دێ��ک��ی دی��ک �هوه راگ���واس���ت���راب���وو گ��ێ��ڕای��هوه ک��ه چ��ۆن
دانانی به راگواستنی گونده‌کان وه‌ک ب�ه‌ش��ێ��ک ل �ه س��ت��رات��ی��ج��ی ش���ه‌ڕ دژی په‌که‌که‌دا نه‌نا .هیچ سه‌رژمێرییه‌کی باوه‌ڕپێکراو س�هب��اره‌ت به راگواستنی گونده‌کان له‌به‌رده‌ستدا نییه .ده‌زگای ت��ورک��ی ب��ۆ م��اف�ه‌ک��ان��ی م���رۆڤ ئه‌م ژم��اران �هی خ����واره‌وه‌ی ب �ه‌ده‌س��ت �ه‌وه‌داوه: سوتاندن‌و راگواستنی گونده‌کان له ساڵی ( )1991ده‌ستیپێکردوه ،له ()1993دا، ( )871گوند راگواستراوه ،به گوێره‌ی داتایه‌کی فه‌رمی له ساڵی ()1994 دا ( )2.115گوند راگ��واس��ت��راب��وون، هه‌روه‌ها له ژونی ()1995دا ،ژماره‌که گه‌یشته ( )2.505گوند. له ئووتی ( ،)1995ئه‌لگان هاجه‌لئۆغلو، وه‌زیری پێشووی ده‌وڵه‌ت بۆ مافه‌کانی م����رۆڤ ،ب�����ه‌راوردی ره‌وش����ی خه‌ڵکه سڤیله‌که‌ی تونجلی به پ�ه‌ن��اب�ه‌ران له بۆسنه‌‌و فه‌له‌ستین کرد: «دی��م �ه‌ن �ه‌ک��ان��ی خ �هڵ��ک ل �ه تونجلی که‌مێک له‌وه‌که‌ی بۆسنه‌‌و فه‌له‌ستین ل�����ه‌ڕووی ب��رس��ێ��ت��ی و ن�ه‌ه��ام�ه‌ت��ی��ی�هوه جیاوازه .به‌ڵی بۆ خه‌بات دژی تیرۆر، به‌اڵم مافی په‌نادان و گوزه‌ران و ژیان پێویسته ل �هب �ه‌رچ��او ب��گ��رێ��ت .ئ�ه‌گ�ه‌ر تورکیا به‌مه بڵێت نه‌خێر ،ئه‌وا مافی ئ����ه‌وه‌ی نییه ب �ه یه‌کێتی ئ���ه‌وروپ���اوه
«گه‌مارۆی خ��ۆراک»ی پێده‌وترێت، ک �ه ل �ه پ��ارێ��زگ��ای ش��ی��رن��اخ له‌ساڵی ()1992دا ب �ه‌ک��اره��ێ��ن��راو ل �ه ساڵی دوات��ری��ش ل�ه شیرناخ و ه �ه‌ک��اری .له ئووتی ()1994دا ،هێزه ئاسایشییه‌کان گ �ه‌م��ارۆی ئابوورییان سه‌پاند به‌سه‌ر ( )117گوند له پارێزگای بینگۆل. له م��اوه‌ی گه‌مارۆکه‌دا ،گوندنشینان ده‌ب��وو لیستێک له پێویستییه‌کانیان ب��ده‌ن به بنکه‌ی جه‌ندرمه و هه‌روه‌ها به‌ده‌ستهێنانی ئه‌و پێویستییانه ملکه‌چی بڕیاری ملهوڕانه‌ی جه‌ندرمه‌کان ده‌بوو. ئ��ه‌گ��ه‌ر م��ۆڵ��ه‌ت ی���ان ب �هڵ��گ �هی��ان پێ نه‌درایه ،زۆربه‌ی گوندنشیان ناچاربوون شمه‌که‌کانیان ب��ف��رۆش��ن و به‌ده‌ستی به‌تاڵ ب �ه‌ره‌و گونده‌کانیان بگهڕێنهوه. ئاکامی ئه‌م جۆره ئاکاره‌ش ئه‌وه‌بوو که خه‌ڵکه‌که ئازاری برسێتییان ده‌چه‌شت‌و دواجار کۆچیانده‌کرد. ئ��ام��اژه‌گ��ه‌ل��ێ��ک ب���ه ب �ه‌ک��اره��ێ��ن��ان��ی ته‌کتیکی گه‌مارۆ ههیه ته‌نانه‌ت پێش س��اڵ��ی ( .)1992ب��ۆ ن��م��وون�ه ،جێری الب��ه‌ر ک�ه خ��ۆی له‌ساڵی ()1988دا به نێو کوردستانی به‌شه تورکییه‌که‌دا گه‌شتی ک���ردووه و س �ه‌ردان��ی دێرسیم و ماردینی ک���ردوه ،نووسیویه‌تی که زۆرب����هی واڵت �ه‌ک �ه واپ��ێ��ده‌چ��ێ��ت له‌ژێر
ده‌وارنشینه‌کان هه‌واڵیداوه. خه‌ڵک ده‌ڵێن گوایه هه‌موو شتێک له کێڵگه‌دا ون ده‌بێت ،له‌به‌ر ئهوه سه‌ربازه‌کان رێگه‌یان لێده‌گرن له کێڵگه‌کانیان کار نێوان 1982بۆ ،1997نزیکه‌ی نیوه‌ی بکه‌ن .سه‌ربازه‌کان به چه‌کی قورسه‌وه دانیشتووانه کوردییه‌که ناچارکراون له گونده‌کان جێگیر ک��راون ،هه‌روه‌ها پ��ارێ��زگ��اک��ان��ی ب��اش��ووری رۆژه���ه‌اڵت هێلیکۆپته‌ره‌کان به نزمی به‌سه‌ریاندا جێبهێڵن .لۆرد ئه‌ڤێبوری مه‌زه‌نده‌یکردوه ده‌ف�����ڕن ئ����ام����اده‌ن ل���ه‌ه���ه‌ر ک��ات��ێ��ک��دا که نیوه‌ی دانیشتوانه کوردییه‌که‌ی بنیشنه‌وه ،ب�هو هیوایه‌ی جوتیاره‌کان ت��ورک��ی��ا ئێستا ل �ه ده‌ره‌وه‌ی پارێزگا له‌ترساندا شێت بکه‌ن .مه‌به‌ست له‌و کوردییه‌کان ده‌ژی��ن .مانگی سووری توندوتیژییه ئاشکرایه ئه‌وه‌بوو هه‌ڕه‌شه کوردی ته‌نانه‌ت ژماره‌یه‌کی بڵندتریش له‌الیه‌نگرانی جواڵنه‌وه‌که‌ی زاپتێستا ده‌دات ،ئ�هو مه‌زه‌نده‌یکردوه ک ه زیاتر ب��ک �ه‌ن .وێ���ڕای ئ �ه‌م رووداوه تاکانه ،له ()%80ی دانیشتووانه گوندنشینه ره‌وشه‌که هه‌روه‌ها ئاکامی درێژخایه‌نی کوردییه‌کان هه‌ر له ساڵی ()1990هوه ه �هی �ه ،ل �هب �ه‌رئ �ه‌وه‌ی ب��وون��ی س��وپ��ا له ناچاربوون کۆمه‌ڵگاکه‌یان جێبهێڵن. گونده‌کان دهبێته هۆی شێواندنی خولی ئونه‌ل ئه‌رنه‌ک ،پارێزگاری هه‌رێمی ،له کشتوکاڵیی ،خولی جه‌ژن‌و بۆنه‌کان‌و (13ی ژونی )1995دا له رۆژنامه‌ی ه �ه‌روه‌ه��ا ژی��ان��ی رۆژان����هی ک��ۆم�هڵ« .س��وز» (ئامه‌د) وتی که ()2.667 ه����ه‌روه‌ه����ا ده‌ب��ێ��ت �ه ه����ۆی م��ل��م�لان�ێو گوند‌و گوندۆکه چۆڵکراون‌و هه‌روه‌ها دژواریی له‌نێو خه‌ڵک کاتێک پیاوان ( )311.229که‌سیش راگ��واس��ت��راون. ناتوانن بچنه سه‌ر کاره‌کانیان‌و ژنان ب �ه‌گ��وێ��ره‌ی م�ه‌ک��ت�هب��ی دی��م��وک��رات��ی، ناتوانن بۆ دارکۆکردنه‌وه یان جلشتن له مافه‌کانی م���رۆڤ ،ه �ه‌روه‌ه��ا ک��اری وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریکا ،حکومه‌تی گونده‌کانیان بچنه دهرهوه. راگ��واس��ت��ن��ی ک�����وردان ب��ۆ گ �ه‌ڕه‌ک �ه تورکی هه‌واڵیداوه که له ساڵی ()1997 هه‌ژارنشینه‌کانی شاره‌کانی رۆژئاوای هوه ژماره‌ی ته‌واوی ئه‌وانه‌ی راگوێزراون بریتی ه له ( IHD )336.717له ساڵی تورکیا
تیۆری
هۆکاره‌کانی شکستی بزوتنه‌و ه چه‌په‌کان ل ه رۆژهه‌اڵتی
ساڵی دووه‌م ژماره 85 دووشه‌ممه 2711/9/28 - 2011/12/19
18
گۆشه‌یه‌کی تایبه‌ته ،هه‌فتانه ئه‌حالم مه‌نسور ده‌ینوسێت به‌هۆی ناله‌باری باری ته‌ندروستییه‌وه ،له‌م ژماره‌یه‌دا نه‌یتوانی گۆشه‌که بنوسێت نوسینی زاگرۆس ئیبراهیم
ت��روس��ک��هی ش���ۆرش���ی سۆسیالیستی (مارکسیست ـ لنینیست) ل�ه س �ه‌ده‌ی بیسته‌مدا ،له ساڵی ( )1917له روسیا لێ درا .رودان��ی ئه‌م شۆڕشه له هه‌مان کاتدا که گورزێکی کوشنده ب��وو بۆ رژێ��م��ی ت�����ه‌زاری روس و پێکهاته‌ی ده‌ره‌ب�ه‌گ��ای�ه‌ت��ی کۆمه‌ڵگای روس��ی��ا ،له گ�ه‌رم��ای پێکدادانه‌کانی ئ �هو کاته‌ی س���ه‌رچ���اوه‌گ���رت���وو ل��ه ش����ه‌ڕی جیهانی ی���ه‌ک���ه‌م ،وه‌ک خ��اڵ��ی ه��ی��وای چینی هه‌ژار و ته‌نانه‌ت نهتهوه و ره‌گه‌زی ژێر سته‌م له قه‌ڵه‌م درا و ئ�ه‌م مزگینییه‌ی دا به هه‌مووان و به‌تایبه‌ت ه�ه‌ژاران که سه‌رده‌می ئ��ازادی و رزگ��اری له رژێمه زڵ �م‌س��االره ،دسپۆتیک و دژه‌گ�ه‌ل�ه‌ک��ان گه‌یشتووه. فه‌لسه‌فه‌ی مارکسیست ـ لنینیست و به‌تایبه‌ت شۆڕشی ئۆکتۆبه‌ری روسیا ب��ێ گ��وم��ان ک��اری��گ �ه‌ری ب �ه‌رچ��اوی له س�ه‌ر به‌ئاگاهاتنه‌وه‌ی گ �ه‌الن و چین و ره‌گ���ه‌زی م�ه‌زڵ��وم ک��رد و زنجیرئاسا له (چین)هوه بگره تا ئه‌مریکای التین و له ئه‌فریقاوه بگره تا ئه‌وروپا ،له زۆرێک له واڵتانی جیهان ،تێکۆشانی زرگاریخوازی نه‌ته‌وه‌یی کران و شۆڕشه‌کان سه‌رکه‌وتن. پرۆلیتاریا خ��ۆی به‌رێکخستن ک��رد و ب���ووه هێزێکی ب�ه‌ک��اری��گ�ه‌ر و ته‌نانه‌ت ل �ه زۆرێ����ک ل �ه واڵت���ان���دا ب���ووه هێزی فه‌رمانڕه‌وا .بزوتنه‌وه‌ی رزگ��اری ژن له ژێ��ر سێبه‌ری ئاگایی ره‌گ���ه‌زی ،توانی خۆی به‌رێکخستن بکات و له رێگای گه‌یشتن به مافه‌کانی خۆی ،هه‌نگاوی ریشه‌یی هه‌ڵگرت. ب�ه ک��ورت��ی ئ���ه‌وه‌ی ک �ه ،دوای م��اوه‌ی نزیکه‌ی نیو سه‌ده ،یه‌ک له سێی دنیا چ��ووه ب �ه‌ره‌ی سۆسیالیزم .ب �ه‌اڵم وێ��ڕای ه �ه‌م��ووی ئ �ه‌م پێشکه‌وتنانه ل�ه ناوچه جیاجیاکانی جیهان ،بزوتنه‌وه‌ی چه‌پ له رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست نه‌یتوانی سه‌رکه‌وتن به‌ده‌ست بهێنێت .بزوتنه‌وه چه‌په‌کان له رۆژه �ه‌اڵت��ی ن��اوه‌ڕاس��ت وه‌ک بزوتنه‌وه لیبراڵ ـ ب��ورژواک��ان ک�ه نه‌یانتوانیبوو ب���ه ش��ێ��وه‌ی �ه‌ک��ی ب���ن���ه‌ڕه‌ت���ی ،ک��ل��ت��ور و م��ێ��ژووی ه���ه‌زاران س��اڵ�هی رۆژه �ه‌اڵت��ی ن���اوه‌ڕاس���ت ت��ێ��ب��گ�ه‌ن ،ب��وون��ه ن��وێ��ن�ه‌ری سیستمێکی ده‌ره‌ک���ی .ته‌نانه‌ت له‌گه‌ڵ بوونه سیستمێکی سیاسی ،نه‌شیانتوانی خۆیان له ژێر کاریگه‌رییه‌کانی بێگانه و چاولێکه‌ری رزگ��ار بکه‌ن .هه‌روه‌ها نه‌یانتوانی له‌گه‌ڵ ناسین و تێگه‌یشتنی ت��ای��ب�ه‌ت��م�ه‌ن��دی ق��ۆرغ��ک��اری ک��ل��ت��وری ده‌وڵه‌تانی ناوچه‌که ،رێگری بکه‌ن له دووپ���ات‌ب���وون���ه‌وه‌ی دۆڕان��دن��ێ��ک وه‌ک شکستی سۆسیالیزمی بونیادنراو .چونکه رۆژه��ه‌اڵت��ی ن���اوه‌ڕاس���ت ،هه‌ستیارترین هه‌رێمی جیهانه له روی ئایدیۆلۆژی، مێژویی ،سیاسی ،ئابوری ،کلتوری و... ناوه‌ند و سه‌رچاوه‌ی شارستانیه‌ته گهوره و شکۆداره‌کانی نیۆلۆتیک و کۆیله‌داری و ده‌ره‌به‌گایه‌تییه؛ ناوه‌ندی دابونه‌ریتی پێغه‌مبه‌ری و ده‌رکه‌وتنی ئایینه گهوره جیهانییه‌کانه .هه‌زاران ساڵه به په‌یڕه‌وی له‌م مه‌زهه‌بانه و دابونه‌ریتانه و له‌گه‌ڵ ت��ێ��ک �ه‌اڵوک��ردن��ی ئ���ه‌وان���ه ل��ه ک��ل��ت��وری خۆیدا درێژه به هه‌بوونی خۆی ده‌دات. چه‌ند س��ه‌ده پێش ،ل�ه ه �ه‌ر ب��وارێ��ک�هوه، ل��� ه ه���ه‌م���ووی ه �ه‌رێ��م �ه‌ک��ان��ی ج��ی��ه��ان پێشکه‌وتووتر بووه .وه‌کو ناوچه‌کانی تر، پێویستیان به هاورده‌ی فکری ـ کلتوری ی��اخ��ود ده‌ره‌ک�����ی ن���هب���وو .ت��ا ئاستێک خ��اوه‌ن ده‌وڵه‌مه‌ندی ه��زری ـ کلتوری و مێژویییه که ده‌توانێ بانگه‌شه‌ی ئهوه بکات له دامه‌زراندنی شارستانیه‌تێکی ن��وێ جیهانی بێ رک��اب�هره و له‌به‌ر ئه‌م تایبه‌تمه‌ندیانه ،مۆدێرنیزاسیۆنی ()25 ساڵه‌ی دوای��ی ئ�ه‌وروپ��ا له رۆژه�ه‌اڵت��ی ن��اوه‌ڕاس��ت��دا گه‌یشتوه‌ته شکست .به‌م ه��ۆی �هوه ،رۆژه �ه‌اڵت��ی ن��اوه‌ڕاس��ت خ��اوه‌ن
هه‌له‌ومه‌رج و تایبه‌تمه‌ندی تایبه‌تی خۆیه. ب���ێ گ���وم���ان ،ب���زوت���ن���هوه چ �ه‌پ �ه‌ک��ان��ی رۆژه �ه‌اڵت��ی ن��اوه‌ڕاس��ت ،بێ تێگه‌یشتن ل���ه‌م راس��ت��ی��ان �ه ،ل��ه ه��ه‌وڵ��ی س��ازدان��ی شۆڕشگه‌لێک گ��وای�ه سۆسیالیستین، وه‌ک ناوچه‌کانی ت��ری جیهان .ب�ه‌اڵم بێئاگا ل��ه‌وه‌ی که مێژوو و کلتوری گ����ه‌الن����ی رۆژه�����ه‌اڵت�����ی ن�����اوه‌ڕاس�����ت، چاولێکه‌ری قبوڵ ناکات یاخود وه‌کو هه‌رێمه‌کانی تری دنیا ،ناتوانێ گۆڕینی کراسی سیستمی ده‌ره‌کی په‌سه‌ند بکات. له الیه‌کی دیکه ،وێڕای ئه‌وه‌ی خاوه‌ن مێژویه‌کی شکۆمه‌ند و ده‌وڵ �ه‌م �ه‌ن��ده، ب����ه‌اڵم گ���ی���رۆده‌ی داوی دوگ��م��ات��ی��زم، موحافیزه‌کاری ،تابوگه‌رایی ،ده‌مارگیری کوێرانه ،فه‌لسه‌فه‌ی قه‌ده‌رگه‌رایییه .به‌اڵم هزر و سیستمه‌گه‌لی ته‌حلیلی کۆپیکراو قبوڵ ناکات .له‌م رووه‌وه ،تێگه‌یشتن و ناسینی راست ،دور له هه‌ر جۆره حوکمی پێشوه‌خت و بیری ته‌سک ،تایبه‌تمه‌ندی ت��ای��ب �ه‌ت��ی رۆژه���ه‌اڵت���ی ن����اوه‌ڕاس����ت ،و به‌پێی پێویستییه‌کانی ئ�هو بزوتنه‌وه‌ی ره‌وشتی و عه‌قاڵنییه .مه‌سه‌له‌یه‌ک که
جێبه‌جێ‌نه‌کردنی ،دۆڕان��دن��ی بزوتنه‌وه چه‌په‌کان و سیستمی سه‌رمایه‌داری ل ه هه‌رێمه‌که‌ی له‌گه‌ڵ خۆی هێنا. ن�ه‌ن��اس��ی��ن و تێنه‌گه‌یشتنی راس���ت له م���ێ���ژووی رۆژه����ه‌اڵت����ی ن����اوه‌ڕاس����ت و پێگه‌که‌ی ،هه‌ڵنه‌سه‌نگاندنی بابه‌تیانه و کۆمه‌ڵناسانه‌ی بڕواکان و دۆخی رۆحی ـ ده‌رونی گه‌النی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست، ن �ه‌گ��ون��ج��ان��ی ت���ی���ۆری س��ۆس��ی��ال��ی��زم��ی بونیادنراو له‌گه‌ڵ تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست ،په‌یڕه‌وی ره‌ها له سۆسیالیزم و هه‌وڵدان له کۆپیکردنی، نه‌بوونی به‌رنامه و پرۆژه‌گه‌لی تایبه‌ت بۆ شۆڕشی زهنی و رینۆسانس ،نه‌بوونی تێکۆشان له‌گه‌ڵ پێگه‌کانی کاپیتالیزم ل�ه هه‌رێمه‌که و ب�ه پ��ێ��چ�ه‌وان�هوه بوونه یه‌ک له‌گه‌ڵ ئه‌وانه و ...هۆکاره‌کانی ناسه‌رکه‌وتویی و مارژیناڵ‌بوونی بزوتنه‌وه چه‌په‌کانن وێڕای ئه‌و هه‌موو تێکۆشان و هه‌وڵدانانه. بزوتنه‌وه چه‌په‌کان پێش هه‌موو شتێک ده‌ب���ێ ه�هڵ��س�ه‌ن��گ��ان��دن��ی��ان ب��ۆ ئ���ه‌م خاڵه
ب��ک��ردای �ه ک �ه رۆژه���ه‌اڵت���ی ن��اوه‌ڕاس��ت، ناوچه‌ی ئایینه‌گه‌وره‌کان و بڕوامه‌نده‌کانه و هاوته‌ریبی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی الیهنه کالسیک و دواک �ه‌وت��وی��ی ب��ڕواک��ان��ی خه‌ڵکانی ئ�ه‌م ههرێمه ،رووی���ان ده‌ک��رده دروس �ت‌ک��ردن��ی رینوسانس و شۆڕشی زهنی .بێگومان ،یه‌کێک له الیهنه زۆر الوازه‌ک��ان��ی مارکسیزم ،نه‌بوونی هه‌ڵسه‌نگاندنی ک��ارام�ه و هه‌مه‌الیه‌نه ل�ه ئایین و تێردیتنی ئ �ه‌م رسته‌یه که
ناوهڕاستدا
و به رێگا و رێبازی جۆراوجۆر ده‌رمانی بکه‌ن؛ کارێک که له کرده‌وه‌ی بزوتنه‌وه سۆسیالیستیه‌کان ئه‌نجام نه‌درا. لێره‌دا ،خاڵی جێگای بایه‌خ ئه‌مه‌یه که ک���ارل م��ارک��س و پ �هی��ڕه‌وان��ی ،به‌هۆی ئ �ه‌وه‌ی که دیالکتیکی گۆڕینه‌کانی کۆمه‌ڵگا و مێژوویان له سه‌ر بنه‌مای م��ادی��گ �ه‌رای��ی س �هڵ��ت و ئ��ام��ێ��ره‌ک��ان��ی به‌رهه‌مهێنان دامه‌زراندبوو و له‌م روانگه‌وه سه‌یری دنیایان ده‌ک��رد .بۆیه له رۆڵی
بێگومان ،یه‌کێک له الیه‌ن ه زۆر الوازه‌کانی مارکسیزم ،نه‌بوونی هه‌ڵسه‌نگاندنی کارامه و هه‌مه‌الیه‌ن ه ل ه ئایین و تێردیتنی ئه‌م رسته‌یه ک ه «دین ،تلیاکی گه‌النه»
ڤایرۆسی رۆژئاوا ،واته ناسیۆنالیزم له دڵی جواڵنه‌وه چه‌په‌کان ته‌شه‌نه‌ی کرد و ورده ورده ئه‌وانی له ناوه‌وه به‌تاڵ کرد و بووه هۆی ئه‌وه‌ی که ئه‌م بزوتنه‌وانه له ناو سیستمی سه‌رمایه‌داریدا توشی هه‌ڵوه‌شانه‌وه بن «دی�����ن ،ت��ل��ی��اک��ی گ����ه‌الن����ه» .ئ �ه‌م �ه، هه‌ڵسه‌نگاندنێکی س �ه‌ق �ه‌ت و ره‌ن��گ� ه نکۆڵیکارانه بێت ،ب��ه‌اڵم گریمان که هه‌ڵسه‌نگاندنێکی راس���ت بێت و دی��ن، وه‌ک تلیاکی گ���ه‌الن ل �ه‌ن��او ده‌ب���ات و زهنیان داگیر ده‌کات ،که‌واته دکتۆر و پسپۆڕه‌کانی وه‌ها نه‌خۆشینگه‌لێک ،ده‌بێ پسپۆڕ ،شاره‌زا ،ده‌رونناس و کۆمه‌ڵناس بن .قۆناغه جۆراوجۆر و هه‌ڵبه‌ت دژواری ده‌رمان‌کردنی نه‌خۆشێکی تلیاکی بزانن
س�ه‌ره‌ک��ی مه‌عنه‌ویات و گرنگی ئ�هوه ل �ه ژی��ان��ی م��رۆی��ی��دا ت��ا راده‌ی����ه‌ک زۆر زیاد بێئاگا مانه‌وه و نه‌یانتوانی دیدی دژه‌ئائینی بورژوازی و سیستمی الئیسم ئه‌وان تێپه‌ڕێنن و له‌م سنوره دیاریکراوه‌ی بورژوازی زیاتر بچن. ب�����ێ‌گ�����وم�����ان ،ی���ه‌ک���ێ���ک ل�����ه ه���هڵ���ه گه‌وره‌کانی سۆسیالیزمی بونیادنراو و پ �هی��ڕه‌وان��ی ل�ه رۆژه �ه‌اڵت��ی ن��اوه‌ڕاس��ت، نه‌بوونی تێڕوانینی قوڵی مێژوویی و
خوێندنه‌وه‌ی نوێ له مێژوو ،زمان گه‌الن و ب��زوت��ن�هوه ژێرسته‌مه‌کانی ،ه�ه‌روه‌ه��ا ره‌ت��ک��ردن �ه‌وه‌ی خ��وێ��ن��دن�ه‌وه‌ی م��ێ��ژوو له روان��گ�هی س�ه‌رم��ای�ه‌داری و چینه‌کانی سه‌رده‌ستی کۆمه‌ڵگان .شوێنکه‌وتووانی سۆسیالیزمی بونیادنراو له رۆژهه‌اڵتی ناوهڕاستدا له‌گه‌ڵ خوێندنه‌وه‌یه‌کی نوێ ل �ه م��ێ��ژوو ل �ه س��ن��وری هه‌ڵسه‌نگاندن و روان���گ���هی س���ه‌رم���ای���ه‌داری س �ه‌رووت��ر نه‌ڕویشتووه که له یونانه‌وه ده‌س��ت پێ ده‌ک���ات و کۆمه‌ڵگاکان ده‌ک��ا ب�ه دوو به‌شی1 :ـ پێشکه‌وتوو و مۆدێرن (ئه‌وروپا) و 2ـ کالسیک و دواکه‌وتوو (رۆژهه‌اڵت و ب�ه‌ت��ای��ب�ه‌ت رۆژه���ه‌اڵت���ی ن���اوه‌ڕاس���ت) داب���ه‌ش ک����ردووه .ل �ه‌گ �هڵ ئ��ه‌م روان��گ �ه ب �ه‌رت �ه‌س��ک �هی��ان ،ب �ه دی���دی سوکایه‌تی سه‌یری گه‌النی ئه‌م ههرێمه و رزگاریان ده‌کرد .ئهمه پارادۆکسێکی گه‌وره‌یه که هه‌م چ��اوه‌ڕوان��ی ش��ۆڕش ده‌ک �ه‌ن له‌و ناو ئه‌و گه‌النه ،هه‌م له‌گه‌ڵ تێنه‌گه‌یشتن له راستینه مێژوویی و کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کان، به چاوێکی سوکایه‌تیئامێزانه سه‌یری گه‌النی رۆژه�ه‌اڵت��ی ن��اوه‌ڕاس��ت ده‌ک�ه‌ن.
له‌م رووه‌وه ،بزوتنه‌وه چه‌په‌کان نه‌یانتوانی ل���ه روان����گ����هی گ����ه‌ل ـ ل���هب���ه‌ر ئ����ه‌وه‌ی سۆسیالیزم زم��ان��ی گ �ه‌الن �ه ـ سه‌یری مێژوو و گه‌ل بکه‌ن و به هۆی ئه‌وه‌ی که خۆیان له سنوری کردهوه به‌رژه‌وه‌ندیخواز و فریوکارانه‌ی رۆژئاوا و سه‌رمایه‌داری رزگ���ار ن �ه‌ک��ردب��وو ،ن�هی��ان��ت��وان��ی به‌پێی راستیه‌کانی کۆمه‌ڵگا ،ئایدیۆلۆژیا و ستراتیژیان له‌گه‌ڵیدا بگونجێنن و پراکتیزه بکه‌ن .راستی له‌مه‌دایه که چاولێکه‌ری له سۆسیالیزمی بونیادنراو و کۆپیکردنی سیستمی سازدراو له روسیا بۆ رۆژهه‌اڵتی ن���اوه‌ڕاس���ت ـ وات���ه ت��ی��ک �ه‌اڵوه‌ی �ه‌ک له دوگماتیزمی سوسیالیزمی بونیادنراو و چه‌قبه‌ستوویی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست ـ هێزی تێکدان و له‌ناوچوونی هه‌ر جۆره بزوتنه‌وه ،زهنیه‌ت ،تاک و کۆمه‌ڵگای له‌گه‌ڵدا بوو. م �ه‌س �ه‌ل �هی گ��رن��گ��ی ت��ر س���هب���اره‌ت به ناسه‌رکه‌وتویی ب��زوت��ن�هوه چه‌په‌کان له هه‌رێمه‌که‌دا ،هه‌ڵنه‌سه‌نگاندنی سیاسه‌تی ده‌وڵه‌ته حاکمه‌کان و به‌تایبه‌ت سیاسه‌ته
گ�ڵاوه‌ک��ان��ی ئیمپریالیزم ب���وو ب��ۆ ئ�ه‌م ب��زوت��ن �ه‌وان �ه .ب �ێ‌گ��وم��ان ،ه��ۆگ��ری بۆ سۆسیالیزم و سۆسیالیست‌بوون ،شێوه‌یه‌کی جیاوازه له زهنیه‌ت ،لۆژیک ،وی��ژدان، ره‌وش���ت ،روان��گ �ه و دواج���ار شێوه‌یه‌کی نوێیه له ژیان .سۆسیالیزم ،تێکۆشانێکی بێ‌وچانه له‌گه‌ڵ چه‌قبه‌ستوویی زهنی ـ رۆح���ی و ره‌وش��ت��ی ل �ه م��رۆڤ �ه‌ک��ان و ده‌وڵ �ه‌ت �ه دژه‌گ���ه‌ل و ئیمپریالیسته‌کان. سۆسیالیزم ،قوتابخانه‌ی م��رۆڤ��س��از و ن��اوه‌ن��دی خوڵقاندنی که‌سێتییه ن��وێ و حه‌قیقه‌ت‌خوازه‌کانه .به‌اڵم راستییه هزری ـ زانستییه‌کانی ئه‌م بزوتنه‌وانه دووره له‌و خااڵنه‌ی سه‌ره‌وه و له پێناو دروستکردنی که‌سێتییه‌کی سۆسیالیستی و زهنیت و شێوه‌ژیانێکی سۆسیالیستی ،نه‌یانتوانی هه‌نگاوی گرنگ هه‌ڵگرن .له‌م رووه‌وه، وێڕای ئامانجی سۆسیالیزم و شۆڕشی زه���ن���ی ،ل���ه ژێ����ر ک��اری��گ �ه‌ری��ی �ه‌ک��ان��ی سه‌رمایه‌داری ـ ده‌ره‌به‌گایه‌تی ده‌جواڵنه‌وه و ئه‌مه‌ش دزواژێکی به‌هه‌نده. هه‌روه‌ها که ئۆجه‌النیش له به‌رگرینامه‌ی «ب���ه‌رگ���ری���ک���ردن ل���ه گ���ه‌ل���ێ���ک» ،به شێوه‌یه‌کی روون و واقع‌بینانه ئاماژه‌یان پێ ده‌ک���ات؛ ئ �هو بزوتنه‌وه و پارتانه‌ی که له سه‌ر بنه‌مای ده‌وڵه‌ت ـ ده‌سه‌اڵت و توندوتیژی دام��ه‌زراون و بۆ سازدانی ده‌وڵ���ه‌ت���ی دی��ک��ت��ات��ۆری پ��رۆل��ی��ت��اری��ا و فه‌رمانڕه‌واکردنی له رێگای توندوتیژی شۆڕشگێڕییه‌وه ،له به‌رنامه‌ی کاریاندا ب���وو ،چاره‌نوسێکی جگه ل �ه دۆڕان���دن و ه�هڵ��وه‌ش��ان�ه‌وه‌ی��ان نابێت .ئ �ه‌م پ��ارت و رێکخستنانه ،هیچ کات ناتوانن خۆیان ل �ه س��ن��وری س��ی��اس�ه‌ت�ه‌ک��ان��ی سیستمی سه‌رمایه‌داری و زهنیه‌تی کۆمه‌ڵگای چینایه‌تی پیاوساالری رزگ��ار بکه‌ن و ببنه زمانی هه‌ژاران .چونکه سه‌رچاوه‌ی زهنیه‌ت و لۆژیکی ئ �ه‌وان یه‌کسانه و نه‌یانتوانیوه خۆیان له هه‌ر روویه‌که‌وه له سیستم و خوێندنه‌وه‌ی کالسیکی زاڵ و فه‌رمی رزگار بکه‌ن. ل���ه ه���ۆک���اره‌ک���ان���ی ت����ری دۆڕان���دن���ی ب���زوت���ن���هوه چ���ه‌پ���ه‌ک���ان ،دی����دی ئ��ه‌وان��ه س �هب��اره‌ت ب �ه ناسیۆنالیزم و چه‌مکی نهتهوه ـ ده‌وڵ�ه‌ت .هه‌روه‌ها که ده‌زانرێن؛ ناسیۆنالیزم ،ئایدیۆلۆژیای سه‌رمایه‌داری و ش��ێ��وه‌ی ئ�ه‌م��ڕۆی��ی عه‌شیره‌گه‌رایی، ئامێرانێکن ب��ۆ گه‌یشتن ب�ه ئامانج و به‌رنامه داگیرکارانه‌که‌یان .به‌اڵم خاڵی گرنگ لێره‌دا ،یه‌کێتی بزوتنه‌وه گوایه چ�ه‌پ�ه‌ک��ان��ی رۆژه���ه‌اڵت���ی ن���اوه‌ڕاس���ت و تێکدانی ئیمپریالیزمه که سه‌ره‌تا ده‌بێ ناسیۆنالیزمی توندڕه‌و له هه‌ر روویه‌که‌وه ب �ێ‌وات��ا بزانێت و ئ �هو زی���ان و ه��ۆک��اره ده‌ره‌کیه له ناو گه‌الندا له‌ناو ببات .به‌اڵم ه�ه‌روه‌ه��ا که به ئاشکرایی بینرا واڵته عه‌ره‌بییه‌کان و یه‌کێتی بلشویکه‌کان و ب��زوت��ن�ه‌وه‌ی مسته‌فا ک�ه‌م��ال له‌گه‌ڵ پ�هی��وه‌س�ت‌ک��ردن��ی سۆسیالیزم ،که‌وتنه خزمه‌تی به‌رباڵوکردنی ناسیۆنالیزمی تورک و عه‌ره‌ب و به‌م کاره له راستیدا جێی پێی سه‌رمایه‌داری له هه‌رێمه‌که‌دا کردهوه. ب���ه ک���ورت���ی ئ�����ه‌وه‌ی ک����ه ،ڤ��ای��رۆس��ی رۆژئ������اوا ،وات���ه ن��اس��ی��ۆن��ال��ی��زم ل �ه دڵ��ی ج��واڵن �هوه چ�ه‌پ�ه‌ک��ان ت�ه‌ش�ه‌ن�هی ک��رد و ورده ورده ئه‌وانی له ن��اوه‌وه به‌تاڵ کرد و ب��ووه هۆی ئ �ه‌وه‌ی که ئه‌م بزوتنه‌وانه له ن��او سیستمی سه‌رمایه‌داریدا توشی ه�هڵ��وه‌ش��ان�هوه ب��ن؛ ه �ه‌روه‌ه��ا ل�ه ده‌ره‌وه‌ی وه‌رچ �ه‌رخ��ان��ی سیاسی ـ کۆمه‌اڵیه‌تی ناوچه‌که بمێننه‌وه و نه‌توانن له پێناو به‌رپاکردنی شۆڕشی سۆسیالیستی له رۆژهه‌اڵتی ناوهڕاستدا ئامێر و شێوازی تایبه‌ت به خۆیان به‌کار بهێنن و له سه‌ر بنه‌مای دینامیزمی کۆمه‌ڵگا و نرخه به‌جێماوه‌کانی کۆمه‌ڵگای سروشتی، شۆڕشی شکۆداری سۆسیالیزم بگه‌یننه ئه‌نجام.
پرسی چه‌تر پرسی چه‌تر ،پانتاییه‌ک ه (چه‌تر) بۆ گوزارشتکردنی رای ئێوه‌ی هاواڵتی ره‌خساندوو‌ه تا ئازادانه لێره‌و‌ه هه‌ر هه‌فت ه و ل ه سه‌ر پرسێکی گه‌رم بۆچوونی خۆتان بخه‌نه‌ڕوو.
››
...
پرسی ئه‌مجاره‌ی (چه‌تر):
گرنگیدان ب ه هونه‌رمه‌ندی بیانی و کاریگه‌رییه‌کانی له‌سه‌ر هونه‌ری کوردی چۆن ده‌بینن؟
ئومێد ج��ه‌الل ،دوک��ان��دار :من وه‌ک خ����ۆم گ��رن��گ��ی��دان ب ه ه��ون �ه‌رم �ه‌ن��دان��ى ب��ی��ان��ى هیچ الیه‌نێکى ئه‌رێنی تێدا نابینم، به‌ڵکو الیهنى نه‌رێنی ههیه. چونک ه ل � ه رووى ئ��اب��وری��ی�هوه بلیتى ی�ه‌ک ئاهه‌نگ له‌وانه‌یه بۆ ی�ه‌ک که‌س ب ه چه‌نده‌ها وه‌ره‌ق�� ه بێت .ه�ه‌ر ل ه رووى کلتور و فه‌رهه‌نگیشه‌وه الیهنى خراپى زۆرى ههیه .چونک ه میلله‌تى کورد کلتورێکى جوانى ههیه ،به‌اڵم هێنانى ئه‌م هونهرمهنده بیانیان ه تێکى داوه .له حاڵێکدا خۆمان میلله‌تێکین هونه‌رێکى جوان‌و رێکوپێکمان ههیه ،خاوه‌نى هونه‌رمه‌ندى زۆر گهوره و ده‌نگخۆشین. ده‌بێ زیاتر بایه‌خ بدرێت به هونه‌رمه‌ندانى ناوخۆ تاکو هونه‌رمه‌ندانى دهرهوه .ئه‌و کێش ه بچوکانه‌ى ناوخۆى هونه‌رمه‌ندانى خۆمان چاره‌سه‌ر بکه‌ن که تا ئێستاش به‌رهه‌مهێنانى ئه‌لبومه‌کانیان بڕێک پاره‌ى زۆرى تێی ده‌چێت ،ب �ه‌اڵم ک ه ده‌خرێت ه ب���ازاڕه‌وه، کۆپى ده‌کرێت و ئه‌مه‌ش زه‌رێکى زۆریان لێ ده‌دات. به شێوه‌یه‌کى گشتى هێنانى هونه‌رمه‌ندانى بیانى، هونه‌رى ناوخۆى الواز کردووه. ئ����االن ره‌ئ�����وف ،ف �ه‌رم��ان��ب �ه‌ر: گرنگى‌نه‌دان ب ه هونه‌رى کوردى دهگهڕێتهوه بۆ کۆمپانیاکان و نه‌هاتن ه دى ئامانجه‌کانى ه��ون �ه‌رم �ه‌ن��دان��ى ک����ورد .ئێم ه خ����ۆم����ان ه���ون���ه‌رم���ه‌ن���دى ب� ه تواناى باشمان ههیه ،به‌اڵم به هۆى په‌راوێزخستنى کۆمپانیاکانه‌وه ئه‌و توانایه‌یان شاراوه‌ته‌وه .چونک ه ئه‌وان هونه‌رمه‌ندى بیانى ده‌هێنن و پاره‌ى باش ده‌ده‌ن به‌و هونهرمهندانه .جگ ه له‌وه‌ى که هونه‌رى بیانى زاڵ ده‌کات به‌سه‌ر هونه‌رى کوردى کاریگه‌ریشی هه‌ی ه ل ه سه‌ر الیهنى ئابورى واڵته‌که‌مان .چونک ه ئه‌و هونهرمهنده بیانیان ه که دێن بۆ کوردستان ب ه پاره‌ى
خه‌یاڵى دێن که به هیچ شێوه‌یه‌ک هونه‌رمه‌ندى خۆمان ئه‌و پاره‌یان نادرێتێ. چ���را ع���هب���دواڵ ،ف �ه‌رم��ان��ب �ه‌ر: گرنگیدان ب�ه هونه‌رمه‌ندانى خۆمان ل ه پێشتر‌ه وه‌ک له‌وه‌ى گرنگى بدرێت ب ه هونه‌رمه‌ندانى بیانى .چونکه هه‌ندێ کلتورى ه��ون �ه‌رى ک���وردى هه‌ی ه نابێت ل���ه ب��ی��ر ب��ک��رێ��ت و پێویست ه هه‌موو کات و به‌رده‌وام له‌گه‌ڵ رۆشتنى رۆژگاردا گرنگى ب�هو الیه‌نانه ب��درێ��ت .بۆ نمونه یه‌کێک ل �هو گرنگیدانه‌ى ک � ه ئێمه‌ى ک���ورد بتوانین ل ه هونه‌رى بیانى وه‌ریبگرین ئهوهیه ک ه بتوانین تا چ راده‌ی�ه‌ک سود ل ه ئامێره‌کانى دیمه‌ن و هه‌نده‌سه‌ى ده‌نگی وه‌ربگرین و له‌گه‌ڵ ئ��اوازه کوردییه‌کاندا بیانگونجێنین .هه‌روه‌ها په‌ر‌ه بدرێت ب ه هونهرمهنده ناوداره‌کانى کورد بۆ ئ�ه‌وه‌ى هونه‌رمه‌ندانى الو و تازه‌پێگه‌یشتوو چاویان لێ بکه‌ن. گه‌ش ه ئیبراهیم ،خوێندکارى زانکۆ :هێنانى هونه‌رمه‌ندانى ب��ی��ان��ى ب���ۆ ن���اوخ���ۆ ک��ارێ��ک��ى باشه .چونکه ئاشنا ده‌بین ب ه کلتور و ئادابیان سودیشیان لێ ده‌بینین بۆ فێربونى زمانیان. هه‌روه‌ها وا ده‌ک��ات ک ه گه‌نجان ب �ه‌ره‌و پێش بچن له رووى هه‌ڵسوکه‌وت و ستایل و جل و به‌رگیان. راست ه پێویسته هه‌ر میلله‌تێک بایه‌خ به هونه‌ر و هونه‌رمه‌ندانى خۆیان بدات ،به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌وڵ بدات هونه‌رى میلله‌تانى تریش پشت گۆێ ن �ه‌خ��ات .ه��ه‌وڵ ب��دات س��ود ل�ه الی�ه‌ن� ه باشه‌کانى ببینێت بۆ پێشخستنى هونه‌رى هه‌رێمه‌که‌ى خۆى. هه‌ر گوێگرتن له یه‌ک زمانیش ناخۆشه .هه‌روه‌ها هێنانى هونه‌رمه‌ندانى بیانى ل ه پێشخستنى هونه‌رى کوردیدا ره‌نگى داوه‌ت�هوه .هونه‌رمه‌ندانى ناخۆ زۆر
سودیان لێ بینیون. کاروان شه‌ریف ،کاسب :له رووى کۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه گه‌نجه‌کانمان چ��اوی��ان ل��ێ ده‌ک���ه‌ن هه‌مویان ب��ون �ه‌ت �ه راپ .ه����ه‌روه‌ه����ا ل ه رووى ئاینییه‌و‌ه زه‌ره‌رى ههیه. فه‌رهه‌نگى کوردى تێک داوه، له‌به‌رکردنى جلى کوردى کاڵ کردۆته‌وه .ئه‌م واڵته‌ى ئێمه خه‌ڵکى بێگان ه زۆر به‌رز ده‌که‌نه‌وه و رێزى ده‌گرن، به‌اڵم هونه‌رمه‌ندانى خۆشمان پشتگوێ ده‌خ�ه‌ن و ل ه دواى مردنیان بیریان دهکهوێتهوه .له حاڵێکدا تا ل ه ژیانیشدان ب ه ده‌رده‌سه‌رى ئه‌ژین. عه‌دنان هه‌ورامى ،فه‌رمانبه‌ر: ئ���ێ���م���ه زی����ات����ر گ���رن���گ���ى ب � ه هونه‌رمه‌ندانى بیانى ده‌ده‌ی��ن تا هونه‌رمه‌ندانى خۆمان .ئه‌گه‌ر ئیش بۆ هونه‌رمه‌ندانى خۆمان بکرێت سه‌د قاتى ئه‌وان ده‌نگیان خۆشتره .کۆمه‌ڵگاى ئێم ه ب ه عه‌یبى داده‌نێت ئه‌گه‌ر گوێ له گۆرانیه‌کانى (هانى و لۆکه و )...بگرین ،ب�ه‌اڵم الى ئاساییه گوێ ل ه گۆرانیی ه بیانییه‌کان بگرین و سه‌یریان بکه‌ین .ئه‌و کۆنسێرتانه‌ى بۆ هونه‌رمه‌ندانى بیانى سازى ده‌که‌ن بۆ هونه‌رمه‌ندانى خۆمان ساز بکرێت باشتره. ب��ێ��خ��اڵ ج���ه‌م���ال ،ی����اری����ده‌ده‌رى پزیشکى :ب �ه‌داخ �هوه خه‌ڵکانى ئێمه زی��ات��ر ب����ه‌دواداچ����وون بۆ گۆرانى و فیلمی بیانى ده‌که‌ن و زۆرب�����هی الی �ه‌ن��ی ک��وردی��ان ف �ه‌رام��ۆش ک����ردووه .هه‌رچه‌ند ئه‌مه‌ش کاریگه‌رى زۆر خراپى کردوه‌ته سه‌ر دابونه‌ریتمان و بوه‌ته هۆى ونکردنى داب و نه‌ریتى باپیرانمان .زۆر جار ده‌بینم ب ه تایبه‌تى گه‌نجان وه‌کو که‌سانى بیانى هه‌ڵسوکه‌وت ده‌ک�ه‌ن .به‌رپرسی
هه‌مه‌ڕ ه‌نگ ساڵی دووه‌م ژماره 85 دووشه‌ممه 2711/9/28 - 2011/12/19
19
ئه‌مه‌ش ل ه ملى ئه‌وانه‌ى که لێپرسراوى هونه‌رمه‌ندانن. چۆن ب ه کردهوه شتى پێویستیان بۆ به‌رجه‌ست ه ناکه‌ن تا بتوانن شتى زۆر جوانتر ل ه هونه‌رمه‌ندانى بیانى پێشکه‌ش بکه‌ن و هونه‌ری خۆمان له‌بیر نه‌چێته‌وه. ئ��وم��ێ��د م��س��ت�ه‌ف��ا ،ف�ه‌رم��ان��ب�ه‌ر: ه����ون����ه‌رى ب��ی��ان��ى ک���اری���گ���ه‌رى له‌سه‌ر کلتور و گۆرانى کوردى ه��هی��ه .ب��ه ت��ای��ب �ه‌ت��ى ل�� ه رووى وش �ه و ستایل و ئ��اوازه‌ک��ان ب ه شێوه‌یه‌ک کاریگه‌رى ههیه .تام و چێژى گۆرانیه‌کان گۆراوه .هه‌ست ناکه‌یت رۆح و هه‌ستت له‌گه‌ڵ وشه و ئاوازه‌کان ئاوێته ببن .نمون ه کۆنسێرتێک ده‌کرێت بۆ هونه‌رمه‌ندێکى (ع�ه‌ره‌ب، ف��ارس و ت���ورک) چه‌ندین ده‌ف��ت�ه‌ر دۆالر ده‌کرێن ه پاداش ،ل ه حاڵێکدا ده‌توانرێ بدرێت به هونه‌رمه‌ندانى خۆمان .له رووى هونه‌رییه‌وه ئه‌مان ه هه‌موویان ته‌نها بۆ پیشاندانی شۆخ و شه‌نگى خۆیانه ،زۆر که‌س ده‌چێت ه ئه‌م کۆنسێرتانه‌وه ته‌نانه‌ت یه‌ک وشه‌ش تێناگه‌ن و بۆ سه‌یرى هونهرمهنده بیانیه‌که ده‌چن ک ه وێنه‌ى له‌گه‌ڵ بگرن .ئهمانه هونه‌ریان پێیه بۆ واڵت و کلتورى خۆیان نه‌ک بۆ میلله‌تى کورد. ئاماده‌کار :گۆنا جه‌الل
به‌ڕوو چاره‌سه‌رى نه‌خۆشییه‌کانى پێست ده‌کات دۆزینه‌وه‌ی هه‌ساره‌یه‌کی نوێ و بوژاندنه‌وه‌ی گریمانه‌ی بوونی ژیان له که‌شدا
ئاماده‌کار
ئاشتى ئه‌حمه‌د
ئاماده‌کار
داربه‌ڕوو( )Quercusله سه‌ره‌تاى به‌هاره‌وه تا کۆتایى پاییز ل ه ناوچ ه شاخاوییه‌کاندا ده‌روێت و به‌ره‌که‌یشى به‌تایبه‌تى ل ه زستاندا پێ ده‌گات، چه‌ند سودێکى گرنگى هه‌ی ه لهوانه:
1ـ توێکڵى داربه‌ڕوو بۆ ده‌رمانى سکچوون به‌کار ده‌هێنرێت .هه‌روه‌ها بۆ دروستکردنى دژه‌هه‌وکردنى قوڕگ. 2ـ بۆ چاره‌سه‌رى برینه‌کانى ده‌م و پژانى لووت به‌کار ده‌هێنرێت. 3ـ هێزبه‌خشێکى کاریگه‌ره بۆ به‌سااڵچووان و مندااڵن ،به تایبه‌تى ئه‌و مندااڵنه‌ى که تووشى شێرپه‌نجه هاتوون. 4ـ ب���ۆ چ���اره‌س���ه‌رک���ردن���ى ف��ت��ق ب �ه‌ک��ار دێ��ت وه‌ک��و «فتقى ن��اوک» ئه‌ویش به گ �ه‌رم��ک��ردن��ى ش��وێ��ن��ى فتقه‌که ل�ه‌ڕێ��ى کیسه‌یه‌کى گه‌رم‌کراو. 5ـ به‌کار ده‌هێنرێت بۆ چاره‌سه‌رکردنى الوازى ده‌ماره‌کان له پیربووه‌کان ،ئه‌ویش به کواڵندنى توێکڵه‌که‌ى له ئ��اودا بۆ ماوه‌ى چاره‌کێک .پاشان ئاوه‌کواڵوه‌که خ��اوێ��ن ده‌ک��رێ��ت�هوه و ده‌خرێته ن��او ئ��اوى گه‌رمه‌که‌وه. 6ـ به‌کار دێت بۆ چاره‌سه‌رکردنى بیرۆ یان نه‌خۆشییه‌کانى پێست ئه‌ویش به برژاندنى ه��اڕاوه‌ى ئه‌و چینه‌ى که ده‌که‌وێته ژێر توێکڵه‌که‌یه‌وه ،پ��اش��ان ده‌ک��رێ��ت به‌سه‌ر شوێنه تووشبووه‌که‌دا. 7ـ خۆڵه‌مێشى دارب �ه‌ڕوو سوودبه‌خشه بۆ سپیکردنه‌وه‌ى ددانه‌کان. 8ـ سوودبه‌خشه بۆ چاره‌سه‌رکردنى برین
هێدی ئه‌حمه‌د ئه‌ستێره‌ناسان ل ه رێکخراوی هه‌واکه‌شی ئه‌مریکا ،ناسا، هه‌ساره‌یه‌کی نوێیان ل ه ده‌ره‌وه‌ی کۆمه‌ڵه‌ی رۆژدا دۆزیوه‌ته‌و ه ک ه گه‌وره‌بوونی دووقات و نیوی گۆی زه‌وین ه و زۆر هاوشێوه‌ی هه‌ساره‌که‌ی ئێمه‌یه.
و زامى ک �ه‌ڕواوى بۆگه‌ن ئه‌ویش له‌ڕێى به‌ڕووى کواڵوه‌وه. 9ـ ب���ه‌ک���ار دێ���ت ب���ۆ چ��اره‌س��ه‌رک��ردن��ى س��ک��چ��وون��ى ئ����هو م���ن���ااڵن���ه‌ى ت��ووش��ى ده‌رده‌باریکه «سیل»ى ڕژێنى سمیناوى هاتوون له سکدا. 10ـ بۆ چاره‌سه‌رکردنى ده‌ردان��ى زێ له الی���ه‌ن ئ��اف��ره‌ت ب�ه‌ک��ار دێ���ت ،ئ�ه‌وی��ش به پرژاندنى به‌ڕووى کواڵو. 11ـ خ����وێ����ن‌ب����ه‌رب����وون ڕاده‌گ�����رێ�����ت و هێورکه‌ره‌وه‌یه بۆ ئێش‌و ئازار. 12ـ به‌کار دێت بۆ چاره‌سه‌رى میزه‌چۆرکێ «به بێ ویست» ئه‌ویش به خواردنه‌وه‌ى نیو فنجان له ئاوى گه‌اڵى کواڵوى به‌ڕوو پێش نوستن بۆ ماوه‌ى ده رۆژ. 13ـ هاڕاوه‌ى به‌روبوومى به‌ڕوو یارمه‌تیده‌ره ب��ۆ چ��اک��ب��وون�ه‌وه‌ى برینه‌کان ئ�ه‌گ�ه‌ر به
سه‌ریدا بپرژێنى. 14ـ ب���ه‌روب���ووم���ه‌ک���ه‌ى س��وودب �ه‌خ��ش � ه ئه‌گه‌ر تێکه‌ڵ بکرێت له‌گه‌ڵ ق��اوه یان کاکاو بۆ چاره‌سه‌رکردنى سکچوون و الوازبوونى ریخۆڵه و ده‌ماره‌کان ،ئه‌ویش به وشک‌کردنه‌وه‌ى به‌ره پێگه‌یشتووه‌که‌ى و پاشان هاڕینى له‌گه‌ڵ ق��اوه ،بۆ هه‌ر فنجانێک ئ��او که‌وچکێکى بچوک به‌کار دێت‌و پاشان ده‌کوڵێنرێت. 15ـ چ���اره‌س���ه‌رى م��ی��زک��ردن��ى ش �ه‌وان �ه و ڕشانه‌وه‌ى خوێناوى و سه‌رجه‌م جۆره‌کانى خوێن به‌ربوونى گهوره له ڕیخۆڵه ده‌کات. 16ـ ب �هره پێگه‌یشتووه‌که‌ى سوودبه‌خشه بۆ چاره‌سه‌رکردنى زۆرى ل �ه‌ڕاده‌ب �ه‌ده‌رى ترشه‌ڵۆکى گه‌ده‌‌و سیس‌بوونى جگه‌ر. 17ـ بۆیه‌ى ب��ه‌ڕوو به‌کار ده‌هێنرێت بۆ ڕه‌شکردنى قژ‌و چاالک‌کردنى.
پشیله‌یه‌ک ( )13ملیۆن دۆالر دهبێته میراتی بردیه‌وه بۆ ماڵ. ئاماده‌کار ئه‌م ژنه دوو ههفته له‌مه‌وبه‌ر له ته‌مه‌نی ()94 هێمن عه‌لی ساڵدا ژیانی له‌ده‌ست دا و ته‌واوی سامانی خۆی به‌تایبه‌ت ماڵ و موڵک له شاره‌کانی رۆما ،میالن پشیله‌یه‌کی شه‌قام چووه ریزی ملیۆنه‌ره‌کانی و کاالبریا بۆ ئه‌م پشیله‌یه به‌جێی هێشت. ت��وم��اس��و ،ئ��ه‌م پشیله ب �ه‌خ��ت �ه‌وه‌ره ئێستا له‌گه‌ڵ جیهانه‌وه .ژنێکی به‌سااڵچوو ک ه ماوه‌یه‌ک خزمه‌تکاری پێشوی ئاسونتا و پشیله‌یه‌کی تر له له‌مه‌وبه‌ر پشیله‌یه‌کی وێڵی شه‌قامی بردبووه‌و ه ماڵ ،له وسیه‌تنامه‌که‌یدا سامانی خانویه‌ک له ده‌وروبه‌ری شاری رۆما ده‌ژین .به‌پێی که‌ناڵی ته‌له‌فزیۆنی ( ،)EBCتوماسو سێیه‌مین ( )13ملیۆنی خۆی بۆ ئه‌م پشیل ه به‌جێی ئ��اژه‌ڵ��ی ده‌وڵ �ه‌م �ه‌ن��دی جیهانه .دووه‌م��ی��ن ئاژه‌ڵی هێشتووه. ئه‌م میراته بریتیه له ملیۆنان دۆالر پاره‌ی نه‌قد و ده‌وڵه‌مه‌ندی جیهان ،عه‌نته‌رێکه به‌ناوی (کالو) ماڵ و موڵک له شوێنی جۆراوجۆر و که‌سێک که خاوه‌نه‌که‌ی کاتی مردن )80( ،ملیۆن دۆالری که هه‌تاهه‌تای ه ئه‌م پشیله به‌خێو ده‌کات .ناوی ئه‌م بۆ به‌جێی هێشت .و ده‌وڵه‌مه‌ندترین ئاژه‌ڵی جیهان، پشیله‌ڕه‌شه که تا ماوه‌یه‌ک له‌مه‌وبه‌ر له شه‌قامێکدا سه‌گێکه به ن��اوی (گوتنزی چ���واره‌م))372( ، ده‌ژی( ،توماسو)یه و ته‌مه‌نی چوار ساڵه .ژنێک ملیۆن دۆالری له سه‌گێک تر که باوکی بوو به دانیشتوی شاری (رۆما)ی ئیتالیا به ناوی (ماریا میرات بردوه‌ته‌وه .ئه‌م سه‌گه هی که‌سێکی ئه‌ڵمانی ئاسونتا) ئه‌وی له شه‌قام رزگار کرد و له‌گه‌ڵ خۆی بوو.
ونبوون پێناسه‌یه‌کی ژوری بازرگانی غورفه‌ی تجاره به ناوی (محه‌مه‌د نوری عه‌بدولقادر) ـ ده‌رجه ( )3ون بووه .هه‌ر که‌سێک دۆزییه‌وه په‌یوه‌ندی بکات به‌م ژماره مۆبایله‌وه)07701518199( :
ئه‌م هه‌ساره‌یه که (کۆپلێرـ 22بی) ن����اوی ل��ێ ن����راوه ل��ه س��ن��ورێ��ک ل ه ک��ۆم�هڵ�هی�ه‌ک��دای�ه ک �ه هه‌لومه‌رجی که‌ش ئه‌وێ هاوشێوه‌ی شوێنی گۆی زه‌وی��ی�ه و ل�هب�ه‌ر ئهمه ئه‌ستێره‌ناسان مه‌زنده ده‌که‌ن که له روی ئه‌گه‌ری بوونی ژی��ان ،ئه‌م ئه‌ستێره‌یه باشترین نمونه‌یه که تا ئێستا دۆزراوه‌ته‌وه. ئه‌م هه‌ساره‌یه له بازنه‌ی ئه‌ستێره‌یه‌ک هاوشێوه‌ی هه‌تاوه ده‌سوڕێته‌وه ،پله‌ی گه‌رمای ئ�ه‌وێ نزیکه‌ی ()22ی �ه و دوری له‌گه‌ڵ گۆی زه‌وی نزیکه‌ی ( )600ساڵی تیشکی‌یه. به پێی نوسینی رۆژنامه‌ی به‌ریتانی گاردیه‌ن ،زانایان مه‌زنده ده‌ک�ه‌ن که ل��ه‌م ه �ه‌س��اره‌ی �ه ،خ��اک و ئ��او ههیه و ک��ه‌وات��ه ب���ڕوای���ان ب���هوه ه �هی �ه که ه �ه‌ل��وم �ه‌رج��ی ژی���ان ل���ه‌وێ ده‌ت��وان��ێ زۆر ه��اوش��ێ��وه‌ی گ��ۆی زه‌وی بێت. وێ��ڕای ئهمانه ،هێشتا دی��ار نیه که م��اده سه‌ره‌کییه‌کانی س���ازده‌ری ئه‌م
هه‌ساره‌یه ،به‌رد ،ئاوه‌کی یان گازه. ئه‌م هه‌ساره‌یه ،به تلیسکۆپی گه‌وره‌ی ناسا به ن��اوی (کپلێر) دۆزراوه‌ت���هوه که ک��اره‌ک �هی دۆزی��ن �ه‌وه‌ی شوێن و ناساندنی هه‌ساره نه‌ناسراوه‌کانه .ئهمه بۆ جاری یه‌که‌مه که ئه‌م تلیسکۆپه، هه‌ساره‌یه‌ک هاوشێوه‌ی گۆی زه‌وی له هه‌رێمێک که نه زۆر گه‌رمه و نه زۆر سارده ده‌دۆزێته‌وه. یه‌کێک له زانایانی ناسا که به‌رپرسی رێنوێنی تلیسکۆپکپلێر له ئه‌ستۆیه، چه‌ند رۆژ پێش ل�ه کۆنفڕانسێکی ه��ه‌واڵ��ی��دا ل��ه ش����اری واش��ێ��ن��گ��ت��ۆن، پایته‌ختی واڵته یه‌کگرتووه‌کان وتی: «دۆزی���ن���ه‌وه‌ی ئ���ه‌م ه��ه‌س��اره نوێیه،
هه‌نگاوێکی زۆر گرنگه له ره‌وت��ی دۆزی��ن�ه‌وه‌ی هه‌ساره‌کانی هاوشێوه‌ی زه‌وی .درێژه‌ی خه‌بات و دۆزینه‌وه‌کانی تلیسکۆپی کپلر گرنگی ئه‌رکی زانستی ناسا بۆ وه‌اڵم��دان �ه‌وه‌ی به‌و پرسیارانه نیشان ده‌دات سه‌باره‌ت به پێگه‌ی ئێمه له گشت که‌شدا». ئ��ه‌رێ��ک��ردن ب����وون و پ��ێ��گ �هی چه‌ند ه����ه‌زار ه���ه‌س���اره‌ی ت��ر ک �ه ت��ا ئێستا دۆزراون��ه‌ت��هوه ،چ��اوه‌ڕێ��ی ب�ه‌رده‌وام��ی ئه‌رکی ئ�هو که‌شوانه که هه‌ڵگری تلسکۆپی کپلره .کۆی ئه‌م هه‌سارانه ل���ه الی����ه‌ن رێ���ک���خ���راوی ن���اس���اوه له ئه‌لبۆمێکی گهوره له سه‌ر ماڵپه‌ڕی ئه‌م رێکخراوه‌دا باڵو بوه‌ته‌وه.
کاریکاتێری ههفته
هۆکاره‌کانی ژماره‌ی متمان ه خاوه‌ن ئیمتیاز سه‌رنوسه‌ر دیزاین باڵوکردنه‌وه راوێژکاری یاسایی ناونیشان
212 که‌مال حه‌سه‌ن حه‌مه ره‌زا شۆڕش مسته‌فا گروپی دییه کۆمپانیای نێوه‌ند سیروان ئه‌حمه‌د حامد سلێمانی گه‌ڕه‌کی عه‌لی ناجی 07480179510 07710299753 cetir2010@gmail.com cetir2010@yahoo.com
WWW.Chatrpress.com
Be ciyawaziyekanewe le jêr Çetir da kodebînewe
شکستی بزوتنه‌وه
Be ciyawaziyekanewe le jêr Çetir da kodebînewe
چه‌په‌کان له رۆژهه‌اڵتی
ناوهڕاستدا 2711/9/28
ل18
No: (85) Mo.19/12/2011-
ریکالم
له‌نێوان وتار و کرداردا به‌ره‌و کوێ ده‌چین؟
ریکالم
دیار غه‌ریب ب����اس ل���ه ب���ون���ی���ادن���ان���ه‌وه‌ی هه‌رێمی کوردستان ده‌که‌ین و هه‌موو الیه‌ک کۆکین له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی که ناکرێت بارودۆخی هه‌رێم به‌مڕه‌نگه‌ی ئێستا به‌رده‌وام بێت. ه�ه‌م��وو الیه‌کیش ب��اس ل���هوه ده‌ک���ه‌ن ک�ه ده‌بێت چاره‌سه‌ری به رێکه‌وتنی هه‌موو الیه‌ک بێت ،به‌اڵم له کرداردا هه‌مووان پێداگیری له‌سه‌ر پرۆژه‌کانی خۆیان ده‌که‌ن. له‌الیه‌کی ترهوه هه‌مووان باس له فیدراڵی عێراق و دروستبوونی هه‌رێمی جیاجیا ده‌که‌ین له عێراقدا، ک�ه‌چ��ی س��هب��اره‌ت ب �ه ب��اب�ه‌ت��ی ب �ه هه‌رێمبوونی س �ه‌اڵح �ه‌دی��ن و دی��ال �ه هه‌ڵوێسته‌کانمان یه‌ک ناگرێته‌وه .دواترین حاڵه‌ت ئه‌و رووداوانه‌ی ده‌ڤه‌ری بادینان بوو ،له‌کاتێکدا هه‌مووان پێداگیری له‌سه‌ر ئهوه ده‌که‌ن که پێویسته رووداوه‌کان گهوره نه‌کرێن و کار بۆ سنووردارکردن و چاره‌سه‌رکردنی بکرێت، که‌چی ده‌بینین هه‌نگاوی پێویست نانرێت .هه‌روه‌ها ماوه‌یه‌کی درێژه باس له ئاڵوگۆڕکردنی حکومه‌ت ده‌کرێت له نێوان یه‌کێتی و پارتیدا ،به‌اڵم به فه‌رمی هه‌ڵوێسته‌کان دیار نیین. بابه‌تێکی ت��ر ک�ه زۆر گرنگه و پێویستی به هه‌ڵوه‌سته‌کردنه ،ئه‌و پرسه‌ی‌ه که ئێمه‌ی کورد پێویسته وه‌اڵمی بده‌ینه‌وه ،ئه‌ویش :ئایا رۆڵ و پێگه‌ی کورد له دوای گۆڕانکارییه‌کانی رۆژهه‌اڵتی ناوین و جیهان چی ده‌بێ؟ ئایا هاوشێوه‌ی سه‌ده‌ی بیسته‌م خۆزگ‌ه به پێش گۆڕانکارییه‌کان ناخوازین؟ وه‌کو زۆربه‌مان ده‌زانین کورد پێش سه‌ده‌ی بیسته‌م نکۆڵی لێ نه‌ده‌کراو له‌ناو ئیمپراتۆریه‌ته‌کانی عوسمانی و ئێرانیدا تاڕاده‌یه‌ک خاوه‌ن ماف بوو ،به هیواش بوو دوای شه‌ڕی جیهانی یه‌که‌م و گۆڕانکاریه‌کانی ج��ی��ه��ان ب �ه ت�����ه‌واوی ب �ه‌م��اف و ئ��ازادی��ی �ه‌ک��ان��ی ش��اد ببێت .ب �ه‌اڵم به پێچهوانهوه دوای ش �ه‌ڕ و گۆڕانکارییه‌کان کورد و کوردستان دابه‌شکران و نکۆڵی له‌بوون و مافه‌کانیان کرا .ئه‌م بارودۆخه کوردی نیگه‌ران کرد و ئهوه نزیکه‌ی سه‌ده‌یه‌که ه�ه‌وڵ��ده‌ده‌ی��ن که ئ�ه‌م نا دادی��ه راس��ت بکه‌ینه‌وه. بێگومان بارودۆخی ئه‌مڕۆی جیهان ده‌رفه‌تێکه بۆ ئه‌وه‌ی کۆتایی به‌و بارودۆخه بهێنرێت ،به‌اڵم مه‌رج نییه گۆڕانکارییه‌کان به خواست و ویستی ک��ورد بێت .گومانیش ده‌ک��رێ��ت که هاوشێوه‌ی سه‌ده‌ی رابردوو به‌ره‌و خراپتر هه‌نگاو بنرێت .ئێمه سه‌باره‌ت به سه‌ده‌ی رابردوو زۆرجار گله‌یی له هێزه سه‌رده‌ست‌ه جیهانییه‌کان ده‌که‌ین ،رهنگه ئهمه هه‌تا ئاستێک و به پێی ئه‌و بانگه‌شانه‌ی که ده‌یانکرد و خۆیان به پارێزه‌ری مافی گه‌الن به‌ناو ده‌کرد راست بێت ،به‌اڵم به‌پێی راستینه‌ی ئه‌وان که هێزی سه‌رده‌ستن و دوای ب �ه‌رژه‌وه‌ن��دی خۆیان ده‌ک �ه‌ون ئهمه راست نییه .ئه‌وانیش ئێمه تاوانبار ده‌که‌ن که ئێمه‌ی کورد له‌و سه‌رده‌مه‌دا به‌پێی قۆناخه‌که هه‌ڵسوکه‌وتمان نهکردووه و ئاماده‌کاریمان له رووی پرۆژه و له رووی رێکخستنی کۆمه‌ڵگاو‌ه نه‌بووه، ئه‌مه‌ش وای��ک��ردووه که ئ�هو هێزان‌ه ئێمه بکه‌نه قوربانی هێز و گه‌لی تر .گه‌وره‌ترین ره‌خنه‌ش له‌و کاته‌دا له‌سه‌ر کورد ههیه ئهوهیه که یه‌کگرتوو ن �هب��ووه و ئ �هو راپه‌ڕینانه‌شی ک�ه ئه‌نجامدراون خواستویان‌ه بگهڕێنهوه بۆ سیسته‌می خه‌الفه‌ت و ئیمپراتۆریه‌ت ،که ئ �هو مۆدیل‌ه ل �هو کاته‌دا مۆدیلێکی به‌سه‌رچوو بووه. ئێستاش ب��ارودۆخ��ی ک��ورد زۆر جیاواز نییه له‌و سه‌رده‌مه ،چونکه له‌سه‌ر ئاستی گشتی کوردستان و له‌سه‌ر ئاستی هه‌رێمی کوردستانیش یه‌کڕیزی و کۆده‌نگی و به‌رنامه‌ی هاوبه‌ش و ستراتیژی ه��اوب �ه‌ش��م��ان نییه و ه���ه‌ر الی �ه‌ن �هی ل �ه ه�ه‌وڵ��ی ئ �ه‌وه‌دای �ه ک�ه پ���رۆژه‌ی خ��ۆی جێبه‌جێ بکات، به‌شێکی پرۆژه‌کانیش پرۆژه‌ی سه‌ربه‌خۆ نیین و له چوارچێوه‌ی کارنامه‌ى هێزه ده‌ره‌کیه‌کاندایه. ئه‌مه‌ش خاڵێکی الواز‌ه و به بێ چاره‌سه‌رکردنی ناتوانین ببین‌ه خ��اوه‌ن پێگ‌ه و رۆڵێکی گونجاو. خاڵێکی ت��ر ک �ه گرنگه ئ �ه‌وه‌ی �ه ک �ه به‌شێکی هێزه کوردییه‌کان و رۆشنبیرانی ک��ورد هێشتا نه‌گه‌یشتوونه‌ت‌ه ئ �هو قه‌ناعه‌ته‌ی ک�ه مۆدێلی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی و به‌ستنه‌وه‌ی ناسنامه‌ی نهتهوه به ده‌وڵ�ه‌ت�هوه مۆدێلێک‌ه به‌سه‌ر چ��ووه و پێویسته له مۆدێلی تر بگه‌ڕێین بۆ چاره‌سه‌ری .ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌مان بیر ده‌خاته‌و‌ه له س�ه‌ده‌ی راب��ردوودا چۆن مۆدێلی خه‌الفه‌ت و ئیمپراتۆریه‌ت به‌س‌هر‌چووبوو، به‌اڵم کورد تازه‌به‌تاز‌ه په‌نای بۆ ده‌ب��رد .هه‌ربۆیه گرنگه که هه‌موومان به به‌رپرسیاری هه‌ڵسوکه‌وت بکه‌ین ،ئه‌گه‌ر به‌راستی خه‌مخۆرین بۆ گه‌ل و ئاینده ئ��ه‌وا ده‌ب��ێ��ت خ��ۆم��ان ل�ه‌س�ه‌ر بنه‌مایه‌کی هاوبه‌ش و ستراتیژێکی هاوبه‌ش کۆک بکه‌ین.