MŨGAA - MŨGETHO 2017
John Irũngũ Goko: Njamba Njĩthĩ Ĩregariũra Ũteti-Inĩ
| ISSUE 1
THOGORA KSHS. 100.00
Ũrĩmi | Ũgima wa mwĩrĩ | Ũthaka | Ũrugi
CONTENTS/MANDĩKO
Mwambĩrĩria
3 WONI WA MWANDĨKI
Claire Wambui cwambui@kagi.co.ke
4 WONI WAKU
Andĩki
5 ŨTETI: NJAMBA NJĨTHĨ IRŨNGŨ WA GOKO ŨRĨA ARAHŨRANĨRA GĨTĨ KĨA ŨBUNGE KĨA NDIA, KĨRĨNYAGA COUNTY
Alice Nyawira Claire Wambui Isaack Kiarie DESIGN
8 WĨANDĨKI MAHĨTĨA 10 MARĨA MEKAGWO NĨ ARĨA MAREANDĨKA
Clawaja Enterprises MARKETING
14 ŨRĨMI A-Z YA ĨGIĨ
Angela Muthoni Njoki Wamuyu Eric Karanja
18 ŨRUGI: Kũruga Ngũkũ Ya Ndimũ
PUBLISHERS
Na Rosemary Gũra Ũmũthĩ
1 Issue @ 150/6 Issues @ 130/12 Issues @ 100/Email: info@kagi.co.ke Hũra namba: 0722399756 – Wambũi cwambui@kagi.co.ke
Clawaja Enterprises Ltd. P O Box 15328-00200 Nairobi Tel: 0722 399 756 info@kagi.co.ke www.kagi.co.ke
Disclaimer: Any information sent to the editor may be edited for clarity, space and to suit house style. The views expressed in these articles do not reflect the views of the author and may not represent those of Kagi and/or Clawaja Enterpries, its staff or even contributors.
Kagi
MŨGAA - MŨGETHO
2
N
wa Kĩrĩnyaga ĩrĩa ĩreingĩria ũteti-inĩ ĩtarĩ na itherũ.
ĩtũragũkarĩbithia kũrĩ iruta rĩa mbere rĩa Kagi. Ũrĩmĩthomaga nĩguo Naguo mwena wa irio tũtiwĩtigĩte ĩkũmenyithie marĩa mangĩgũteithia thutha tondũ nĩtũkũhete njĩra mũtũrĩre-inĩ waku. ya raithi wa kũruga kagũkũ gaku kũrĩ mwendwa waku kana andũ a Thĩinĩ wa Kagi, nĩ tũgũkũmenyithia nyũmba yaku. njĩra ĩrĩa njega ya kũhĩnja, ũrĩmi wa ngũkũ na ũrĩa ũngĩciĩthondekera Nĩ tũrakwendera ũthomi mwega irio. na ũtũhe macokio kũrĩ kĩrĩa ũngĩenda gũthomaga thĩinĩ wa Kagi. O haha nĩ ũgũthoma rũgano rwa njamba ĩmwe njĩthĩ kuma mwena Thengiũ mũno.
Kagi
MŨGAA - MŨGETHO
3
Rũgano Rũgano
Mbica - Mwene
J
ohn Irũngũ Goko aciarĩirwo Gacharũ na akĩrererwo Thagana. Aimĩte mwena wa Gathaka, Kĩrĩnyaga county. “Aciari ake nĩ Mũtugi Goko (arĩ mwarimũ) na mami Tabitha Njeri arĩ kanjura wa wodi ya Gacharũ. Nĩ niĩ mwana wa kana kũrĩa tũrĩ imwana4 na airitu 2.” Akĩĩra Kagi. Athomeire thukuru wa Gacharũ agĩcoka agĩthamio agĩtwarwo Arch Bishop Gĩtarĩ nginya gĩthomo gĩake gĩa kanana. Hau nĩathire thukuru wa imwana wa Kĩrũgũya agĩcoka agĩthamĩra Kĩanyaga. Thutha wa
Kagi
kũrĩkia mathomo make nĩathire gũthomera kothi ya ũthaka na kĩnyothi thukuru-inĩ wa Timeless. Mwaka-inĩ wa 2010 nĩeandĩkithirie thukuru-inĩ wa KEMU na agĩthomera kothi ya ũtongoria (Leadership & County Administration). Narĩo 2013, nĩathire Karatina University na agĩthomera kothi ya County Administration na 2016 akĩhumbwo thũmbĩ ya digrii ya Ũteti (Political Science & Public Administration). Kuma arĩ mũnini nĩ endete gũtuĩka mũteti harĩa athiaga mĩcemanio ya
MŨGAA - MŨGETHO
4
Rũgano mũtigairĩ Ben Waigũrũ. “Thutha wa kũrĩkia gĩthomo gĩakwa gĩa secondary nĩ ndatuĩkire ikanga mwena wa Dandora. Ngĩcoka ngĩambia kwenja njuirĩ inyothi-inĩ ngũrani mwena wa Nairobi.” Akĩongerera akĩaria na Kagi.
coka agĩthondeka kĩhĩtahĩtano kĩa timũ 8, 16 na mũico gũkĩambio Ndia/ Mwea Super League ĩrĩa athakagwo nginya ũmũthĩ.
Agĩtũmĩkĩra gĩcagi gĩake, Irũngũ nĩariũkirie timũ ya mũbira wa magũrũ, Nanga kũrĩa amĩgũrĩire mĩbira na nguo cia mathako. Agĩ-
Ihĩnga
Nĩarehire ũthii wa nambere ta; Kũrĩkia waki wa kanitha wa ACK Gacharũ ĩrĩa yakomete kwa ihinda rĩa Rĩrĩa eciririe gũtiga wĩra wake wa ũmakanga, Irũngũ nĩ akorirwo maita miaka 7 no ĩgĩthira na ihinda rĩa mĩaka 3 arĩ mũikarĩri gĩtĩ. merĩ (2) nĩ ngurubu cia nyanake iria ciarĩ ciingĩrĩte gĩkundi gĩtarĩ gĩtĩkĩrĩka- Kũgũra mbathi na kĩama kĩa nie kĩa mũngĩkĩ. “Ndĩraririkana hĩndĩ atumia a kanitha wa Catholic wa Baricho. ya mbere mangorire nyũmba na mendaga kũnjũraga no matiahotire. Kũriũkia mathomo ma thukuru wa mũthingi wa Gacharũ na secRĩa kerĩ ndacemanirie nao ngiuma ondary ya Gacharũ kũgĩa kĩrathi wĩra na nĩmarĩ methaĩte na mĩcinkĩa mbere gĩa kana thutha wa ga no kwa hinya wa Ngai nĩmorikwambĩrĩrio mwaka-inĩ wa 1986. re. Noho ndamenyire kũrî hĩndĩ ya gũtheka na ya kahĩndĩ merũka, na “Ndarutĩra andũ a gwitũ wĩra gaka karĩ kahĩndĩ.” Nĩ atigire wĩra nĩmanjũririe kana no ndĩmarũĩrĩre ũcio na akĩambia kũrũga mandathi harĩa mũrata wake ũmwe amũtarire mbunge-inĩ kana nduĩke mũtongoria. Nĩ ndathũrirwo ndĩ ta gũthomera ũthaka. Arĩ wĩra-inĩ ũyũ nĩ acemanirie na Kiraitũ Mũrũngi ũrĩa mũrũgamĩrĩri wa njamba njĩthĩ mwena wa Ndia kũrĩa ndahaicirio nginya wamwĩrire agerie ũteti na agĩtĩkĩra. gĩtaru gĩa Gatagatĩ.” Agĩtarĩria Kagi. Mwaka-inĩ wa 2006 ni acokire na giRĩu tũraria, Irũngũ nĩwe cagi na akiambia kũrima kũria ambire agithii hathara no thutha mũtheri mũrũgamĩrĩri wa Mt. Kenya Foundation ĩrĩa ĩ rungu rwa Peter Munga. No nĩ ambĩrĩirie kwona baita. Thĩna wa umenyo na maĩ nĩciacũngĩrĩire gũthiĩ erutagĩra gũthomithia ũhoro wĩgiĩ hathara no ndakuire ngoro na akĩam- kĩgĩna gĩa Youth Fund kũrĩ mbeũ njĩthĩ hatarĩ marĩhi. bia kwona maciaro.
Kagi
a) Gwĩtĩkĩrĩka – andũ aingĩ nĩ monaga njamba njĩthĩ ta iri na ithako rĩingĩ.
MŨGAA - MŨGETHO
5
Rũgano b) Mbeca – ũkunderu wa mbeca nĩ kĩhĩnga kĩnene tondũ mbeca nyingĩ nĩ ibataranagia na aingĩ ao matirĩ. c) Kũmenyana na kĩrathi kĩa ateti aingĩ. Rungu rwa “Mia Kwa Wiki” nĩmacerete maita 50 kũrĩ atumia akũrũ, ciana iria itarĩ na kwao na arĩa mena mawathe. Marĩ andũ a wendi mwega 300 na yambirwo mwaka wa 2014. Kĩoneki a) Kũrehe hamwe itugĩ ciothe cia mahoya. b) Kũgacĩrithia ũrĩmi na gĩkĩro kĩnene ũtuĩke mawĩra. c) Gĩthomo kĩa bure kũrĩ ciana ciothe itehotete cia secondary. d) Sport ya pesa – gũtũmĩra ũthaki
wa mũbira ĩta njĩra ĩmwe ya wĩandĩki. Mũrũĩrĩri wa gĩtĩ gĩkĩ kĩa Ndia nĩ orĩtie aNdia na aKenya othe gũthurana thayũ mwaka-inĩ ũyũ (2017) na matikarehe ngahĩha. Irũngũ aroraga ũrĩa warĩ mũnene wa bũrũri wa Libya Mummar Gaddafi.
www.kagi.co.ke MENYA NA ŨCANJAMŨKE Kagi
MŨGAA - MŨGETHO
6
WĨANDĨKI
Mahĩtĩa 10 marĩa mekagwo nĩ arĩa mareandĩka gũtarĩria ũrĩa ũngitũmĩra mbeca kũrĩ horo ũyũ wagĩrĩirwo ũkinyĩre arĩa mũndũ ũngĩ, no gũkorwo wĩra waku marenda kana marambĩrĩria biawĩna ihĩtia kana ndwĩharĩirie kũwambia. thara ciao. No kũrĩ o ũguo, kũrĩ na hĩndĩ kwĩna ũritũ 1. Kwenderia arĩa matagĩrĩire. gũtarĩria wagi wa kũhũthĩka kwa mbeca Onagũkorwo wendia nĩguo wa bata thĩinĩ wa biathara ona ĩ njega atĩa. mũno biathara-inĩ o yothe,ndwagĩrĩirwo 4. Gwĩkĩra ũthiũ ũtarĩ waku. nĩ kwenderia o mũndũ wothe ũrĩa wako- Andũ aingĩ arĩa marĩ aika thĩinĩ wa rana nake kuma kũrĩ andũ a nyũmba mawĩra nĩ marĩ hũthĩra ya kuga “ithuĩ “. yanyu nginya arata. Nĩ gwĩtera mathaa Hĩndĩ ĩno tũrĩ, gũtirĩ na wĩhia ona ũmwe kwambia kwenderia andũ nginya mata- wa gũkorowo ũrĩ wika. Nĩ ũndũ wa bata rabatara kĩrĩa ũrendia. ũkĩendia biathara yaku ũtũmagĩre “nii” Wĩmenyerie kũrega mĩeke ĩrĩa ĩtarĩ na ithenya rĩa “ithuĩ” ũkĩmenya wega atĩ wĩra hinya nĩguo ũhote kũiyũkia ĩrĩa ĩkindĩrĩte. ũcio no waku, ndũiganĩire na mũndũ 2. Kũhũthĩra mbeca nyingĩ makĩria. ũngĩ kana kwandĩkwo. Nginya rĩrĩa ũgũkorwo ũgithondeka Kũngĩkorwo nĩ hĩndĩ ũraingĩra biambeca njega na iria ikũhota gũkũnythara-inĩ,ndũkanende gwĩtua kana gũkoitirira, ndũgatũmire mbeca ciaku iria bia kĩndũ kĩngĩ. Thondeka mbei ya indo wiigiire cia kwanjiriria tiga rĩrĩa no ngin- na mawĩko maku marĩa ũrendia kũringaya. na na ũgĩ waku na ũhoti. Arĩa mambia mawĩra mao kaingĩ nĩmendaga gũtuĩka nĩo mena ũmenyo mũingĩ gũkĩra arĩa mambĩrĩirie hau gatene, nĩkĩo makĩendia mawĩra mao monekaga ta kũrota Biathara yaku nĩ yagĩrĩirwo nĩgũkũhe mararota. Kũngĩkorwo nĩũrona ta ũkmbeca cia mahũthĩrwo na kwandandũra wambĩrĩria wĩra ũcoke wanjie kũhenania, biathara yaku. Kwa mahinda maingĩ, menya atĩ hatirĩ na bata ona mũnini wa kwambia mawĩra kubataranagia mbeca kũwambĩrĩria. nyingĩ no hĩndĩ ĩno rĩrĩa kũrĩ na internet 5. Gwĩcirirĩa kandarathi yaĩkĩrwo business, nĩ raithi kwanjia wĩra waku. thaini nĩ ĩgũtĩyo. 3. Kũhũthĩra mbeca nini. Kandarathi njaine nĩ karatathi tu! Kĩrĩa Nĩ mahĩtia manene mũno kwĩma mbeca kĩnene thĩinĩ wa kandarathi nĩ ndũgũ ĩrĩa ciaku. Hatirĩ na bata wa kũhũthĩra mbe- mũgũkorwo nayo. Ndũgũ ĩyo yathũka, ca na indo cia kũhũthĩra (equipment) cia ndũrĩ na mũnyaka tondũ kandarathi ĩyo goro rĩrĩa kwĩna ũhũthũ wa gũcietha na ĩtingĩkũhonokia wĩra wanjia gũthũka bei nini na wĩra waku wagĩrĩrĩke. kana wagwa. Gĩtũmi kĩnene kĩa kandaraNĩ ũndũ mwega kũheo mawoni nĩ andũ thi nĩ gĩa kũheana mawĩra na wĩrutĩri wa angĩ ũhoro wĩgie wĩra ũrĩa ũrenda kũiga o mũndũ thĩinĩ wa biathara. No kwĩheakana ũranjia. Kũngĩkorwo ndũngĩhota na mawĩra-inĩ nĩkĩo kĩhonokia kĩnene
Ũ
Kagi
MŨGAA - MŨGETHO
7
WĨANDĨKI thĩinĩ wa biathara ĩyo. Tũria ndũgũ yaku na arĩa mũrĩ na kandarathi nao tondũ ndũgũ ĩyo no ĩtũrie biathara yaku matukũ maingĩ. Etha njĩra cia kũmĩthuthĩra niguo wone magetha mayo. 6. Gũkararia thamiri yaku. Thamiri ni kĩndũ gĩa bata gũthikĩrĩrio rĩrĩa mũndũ arambia wĩra wake kana kũwandandũra. Ũngĩegemera mwena wa gwĩciria na gwĩka ũtegũthikĩrĩria thamiri yaku, nĩhakinyaga handũ ũkambia kwona ta maũndũ matarekĩka kũringana na ũrĩa ũrenda. Ti raithi kũrega kĩranĩro kĩnoru onakorwo thamiri yaku ĩrakwĩra “nĩũkerĩra” no maita maingĩ, nĩtũonaga atĩ nĩtwĩhĩtithirie o gatene na thamiri yarĩ mwena wama.
7. Kũmenyerana mũno. Nguga o rĩngĩ atĩ ndũgũ biathara-inĩ nĩ kĩndũ kĩabata. No kũmenyerana mũno ti kega ona hanini tondũ nĩhakinyaga handũ andũ makanogio nĩwe na makona ta ũrĩ kĩgio. Andũ nĩ mendaga gũkenerera wĩra wao matekũrangwo. 8. Kwĩheana rĩrĩa ũtareka ũndũ. Ndũkanende gwĩtua kĩndũ kĩrĩa ũtarĩ. Maita maingĩ ithuĩ tũrĩ biathara-inĩ nĩ twendaga kũherekania, gũkobia kana gũcindana na andũ matarĩ a gĩkĩro gitũ kana marĩ mbere witũ. Kenerera wĩra waku ũrĩ o ũrĩa ũrĩ kwona atĩ kũrĩ na andũ kana aigithia megũkenerera ũrĩa ũreka.
Kagi
Kũngĩkorwo kũrĩ na andũ matarakenio ni ũrĩa ũreka, hatirĩ na gĩtũmi gĩaku gĩa gũcenjia ũrĩa ũrĩ nĩgetha ũmakenie. Onereria kĩo gĩaku kũrĩ andũ arĩa marakĩbatara. 9. Kwaga kũrongoreria kũgacĩrithia wongerereku. Nĩ raithi kũgũa mũtego-inĩ wa gwĩciria gĩtũmi kĩnene gĩa kwambia wĩra nĩ kũgĩa mbeca. No gĩtũmi kĩnene nĩ gũthondeka wongerereku. Ona kũngĩkorwo na ũhoteku wa gũthondeka mbeca gwa kahinda kanini gũtarĩ gũtheremia wongerereku mũno, nĩ kũgĩaga na ihĩnga thutha wa kahinda. Rĩrĩa wona atĩ wĩra waku ũtirakenia arĩa ũrongoreirie kwenderia, mũndũ nĩanjagia kũgonderera na akaga gũũkenerera na agakua ngoro. 10. Kwaga kwona kabere Onakũngĩkorwo kũgacĩria kĩrĩa ũrendia nĩ kĩabata, ti wega gwĩciria atĩ biathara nĩĩkwĩendia. No ũkorwo na biathara njega no ĩrathiĩ hathara. Maita maingĩ, nĩwagĩrĩirwo gũcenjagia njĩra haha na harĩa nĩguo kũmenyerera gũte agũri (customers). Menyerera biathara yaku kũmeria mbeca nĩ gũtirĩ maciaro maronekana. Rĩrĩa biathara yaku yagĩa mĩri, ambia kũmĩĩciria maita maingĩ na wethe njĩra cia kũmĩgacĩrithia. Noũgie na ũndũ ũrĩa, maũndũ mamwe mangĩkĩka na ihinda inyinyi na mbeca nini? No ũtigane nayo kana no ũmĩethere maũndũ mangĩ ma kũmĩgacĩrithia? Ici nĩ imwe ya ciũria iria mũndũ agĩrĩirwo nĩ kwĩũria arĩ wĩra-inĩ wake.
MŨGAA - MŨGETHO
8
Kagi
Menya na Ũcanjamũke www.kagi.co.ke
Ũthaka kũgerera kũũmithio kwa mahuti,
kũmathia na gũcunga nĩguo kũgĩa mũtutu ũrĩa muhinyu mũno. Arĩa mahakanaga, tattoos na ndwara, nĩmongagĩrĩra maĩ, turungi kana maĩ ma ndimũ kũringana na ũndũire (tradition) yao. Mũhianĩre Rangi nĩ ũcenjagia kũmana na mathaa marĩa ĩikarĩte ndwara-inĩ kana ngothi-inĩ na noguo ĩnyitaga na ĩgaikara kwa ihinda iraya ĩtegũtharũrũka. thaka nĩ kĩndũ atumia na Nĩguo kũgirĩrĩria gĩkũmba kĩu gĩa airĩtu aingĩ matangĩkombhenna kĩria kĩhakĩtwo ndwara-inĩ ora kuma kũrĩ guo. Maita kũgwa,cukari kana maĩ ma ndimũ maingĩ ithuĩ atumia nĩtwĩkoraga nĩmahakagwo. Thutha wa nuttũkĩhaka rangi mũthemba wa Hen- hu ithaa kana ithaa rĩmwe, henna na ngothi-inĩ, njuĩrĩ-inĩ ona ndĩyo yagĩrĩirwo nĩ kũũnũrwo kana wara. kũng’arang’ara no ti gũthambia na maĩ. Kĩhumo Henna nĩ ĩtũmĩrĩtwo kwa mĩaka mĩingĩ gwĩthakaria na gũthakaria nguo iria ithondeketwo na silk, leather na wool. Mũtĩ ũrĩa henna ĩrutagwo ũkoragwo wa ũraihu wa gatagatĩ ka mita 1.8-7.6 kũrĩa mathangũ maguo Ũgwati matũmagĩrwo gũthondeka mũtutu Gĩkĩro kĩnene mũno, 99%, kĩa ũrĩa ũmĩthondekaga. henna ĩrĩa ĩrendio thoko-inĩ gũkũ Mũmera ũyũ ũkũragio mĩena ya Africa ya rũgongo, Asia na Australasia bũrũri-inĩ nĩ ĩkoragwo ĩtukanĩtio na mũthemba wa thumu ĩrĩa ĩkoragwo kũrĩa gũkoragwo na wĩingĩ wa maĩ. ũgwati mũtũrĩre-inĩ witũ. Mũtĩ ũyũ ũkũraga kũrĩa kwĩna ũruThumu ũyũ wa Para-Phenylenegari wa gatagati ka 35-45ºC. Henna diamine (PPD) nĩyo ĩkĩragwo nĩguo maita maingĩ yendagio ĩrĩ mũthemhenna ĩno ĩire na ĩcenjie rangi. ba wa mũtutu ũrĩa ũthondekagwo
Ũ
Kagi
MŨGAA - MŨGETHO 10
Ũthaka Henna nyingĩ nĩ ikoragwo itukanĩtio na silver nitrate, carmine, pyragollol, disperse orange dye na chrominium iria ithuthuritio na kwoneka nĩ irehaga thĩna wa “allergy”, mathĩna ma kũremwo nĩ kũhuhia (respiratory disorders) na yatũmĩrwo kwa ihinda inene nĩ ĩrehaga allergy kũrĩ indo ciothe iria ĩrĩ na dye ta njuĩrĩ na nguo. Henna iria itongereirwo PPD ikoragwo na rangi mũtune kana gĩtĩri (brownish), kũrĩa ĩrĩa yendagio na mandĩko ma “black henna” kana “neutral henna” ĩkoragwo na thumu ũyũ. “Black Henna” ĩkoragwo ĩthondeketwo na thinner ya rangi wa maguta, gasoline – maguta ma tawa na benzene na nĩĩkuruhanĩtio kũrehera andũ agima mũrimũ wa leukemia. Rĩrĩa twathiĩ kũrĩ nduka cia ũthaka kana gwa gũthondekera tattoos cia henna, nĩtwagĩriirwo nĩ kũmenyithio ũgwati ũrĩa ũgũtũrũmĩrĩra twamĩtũmĩra na kwongerera kĩronda cumbĩ, ndwagĩrĩirwo nĩ gũtũmĩrwo dye ya njuĩrĩ. Black henna nĩĩkoragwo na gĩkĩro kĩa nginya 80% gĩa thumu ũyũ wa PPD. Angĩkorwo wĩna tattoo na dye njuĩrĩ-inĩ, nĩwagĩrĩirwo nĩ gũcerera ndagĩtarĩ ona ihenya otaũrĩa kwahoteka. Gĩtũmi nĩ tondũ allergy ĩrĩa ĩrehagwo nĩ thumu ũyũ no ĩgũikie hatĩka-inĩ ya ũgima wa mwĩrĩ.
No wongerereki wa gũtũmĩra black henna ĩno na njĩra ya gũcora tattoos na wendi ũthaka ũtarĩ mĩhaka nĩ ũtũmĩte athakarania maune mawatho na gĩkĩro kĩnene ma onakwonekete ũgwati wayo.
Kũmenya Henna Ĩna PPD Angĩkorwo mũtukanio ũyũ: 1. Ũrahaka wa henna ũracenjia rangi wa ngothi yaku na thĩ wa nuthu ithaa, 2. Ũngĩtukanio na peroxide kana kũhurwo nayo ũrutaga rangi mũĩrũ o rĩo. • Mũndũ wothe angĩambia gwĩthũa kana kũroruha hau wahakwo black henna, nĩ wagĩrĩirwo nĩ kwona ndagĩtarĩ na ihenya na ũheane ũhoro wa henna ĩno nĩguo ũthondekwo na wagĩrĩrĩku. • Gũthumbũrwo nĩ thumu ũyũ wa PPD nĩ gũikaraga mũno na nĩgũkinyaga handũ mũndũ akagĩa na “allergy” cia marangi, maraci, maguta ma kũgirĩrĩria gũcinwo nĩ riũa (sunscreen) ona dawa cia mĩthemba ngũrani. Rĩrĩa wathiĩ gũcorwo tattoo, nĩ wega ũrie henna ĩyo ĩthondeketwo na kiĩ, nĩ mathĩna marĩkũ ũngĩkuruhana namo na nĩkĩĩ ũngĩka ũngĩhakwo black henna.
Kagi MŨGAA - MŨGETHO
11
A
Kenya aingĩ nĩ mendete kũrĩa nyama ya gũcino (nyama choma) mũno mũno hĩndĩ ya mambura ma thigũkũ. No kũringana na ũthuthuria ũrĩa wĩkĩtwo nĩ honge cia ũmenyereri wa mĩĩrĩ cia thĩ nĩ cionanĩtie ũrĩa nyama ĩno icinagwo nĩkĩo kĩambĩrĩria kĩnene gĩa cancer. Ona kũrĩ oro ũguo, arĩi a nyama nĩmagĩrĩirwo nĩ kũgũra nyama iria itarĩ mikebe-inĩ (processed/ canned meat), iria ingĩrehe mathĩna ma ũgima wa mwĩrĩ. Riboti ya rũhonge rwa kũrũĩrĩra ũgima wa mwĩrĩ thĩinĩ wa thĩ WHO, ĩrĩa yarutirwo mwaka wa 2015 nĩyekĩrire andũ hahũ rĩrĩa yonanirie hathara ĩrĩa ĩrehagwo nĩ nyama mĩrĩ-inĩ itũ. Ica ikuhĩ, ndundu ya athuthuria arĩa macemanirie Geneva nĩmaheanire macokio na kuga atĩ kũrĩa indo iria cihĩtũkĩire iganda-inĩ (processed foods) na kwongererwo indo ingĩ nĩguo ciikarange ta sausages, hot dogs, nyama cia mĩkebe, ham na bacon nĩ irehaga mũrimũ ũyũ wa cancer. Nyama ĩrĩa yagĩrĩirwo nĩ kũrĩo nĩ ĩrĩa yumanĩte na nyamũ iria irĩaga nyeki, iria itahingagĩrwo na iria ciotga riũa. Nyamũ iria itakũrĩtio na njĩra ya GMO kana kũrĩithio irio mũthemba ũcio nĩ cikoragwo na nyama njĩtĩkĩrĩku bũrũri-inĩ. Nyamũ ici nĩ cikoragwo na hinya wa kũhũrana na cancer nĩgũkorwo ĩrĩ na “Conjugated Linoleic Acid (CLA)” ĩrĩa ĩgiragĩrĩria andũ kũrwara. Nĩtwagĩrĩirwo nĩ kũmenya njĩra iria tũtũmagĩra kũruga nyama citũ. Rĩrĩa tũũkũruga nyama na makara kana ĩkahutania na ndogo ĩyo nĩ gũtũmaga ĩtukane na chemicals ta polyaromatic hydrocarbons (PAH) na carcinogenic nitrosamines. Nĩgetha ũnyihie kwĩreherera mathĩna maya, nĩwega kũgariũra nyama o hĩndĩ nĩguo ĩtigacure, tondũ mũcura ũyũ nĩguo ũkoragwo na carcinogen. Njĩra cia kũruga nyama na wagĩrĩrĩku • “Broiling” – kũruga nyama ĩtekũhutania na mwaki. Haha nyama no ĩcinirwo
ŨGIMA WA MWĨRĨ ibati-inĩ rĩtarĩ na marima. • Gũtherũkia • Marinate - Gũtukania na ndawa cia kĩmerera iria ciĩtĩkĩrĩtio. Nyama no itũkanio na njohi kana red wine na itigwo ũtukũ mũgima nĩguo kũũraga chemical ĩno ya kũrehe mũrimũ wa cancer. Nĩtwagĩrĩirwo kũrĩa tũcunji tũnini tũrĩa mwĩrĩ ũrabatara. No mĩciĩ-inĩ mĩingĩ, nĩtũkoraga nyama irĩ ta gĩtoero, ũndũ ũrĩa ũcũngagĩrĩra gũkinyũkia ikinya rĩũru kũrĩ kũgĩa cancer ya mara manene (Colon). Ũgwati wa Maguta ma Kũruga Ndũmĩrĩri ĩrĩga kwandikwo nĩ ngatheti ĩmwe mwena wa rũraya, British Medical Journal, nĩyonanĩtie atĩ maguta ma kũruga marĩa marũtagwo kũrĩ mĩmera (vegetable oils) nĩmarehaga mĩrimũ mĩingĩ. Maguta maya kana trans-fats, matherũkagio na mwaki mũingĩ mũno na njĩra ya hydrogenation nĩmakuruhanĩtio na kũrehe ikuũ kumana mĩrimũ ya ngoro na 28%. Ũthuthuria wonanĩtie atĩ gũtiga kũruga na maguta maya na gũtũmĩra marĩa marĩ nyama-inĩ, mĩruru ya matumbĩ, iria-inĩ, salmon,nuts, makondobia, nathi na olive oils nĩmanyihagia ũgwati na gĩkĩro kĩnene. Aa cũcũ na maguka aitũ na andũ a rũrĩrĩ rwa Ukabi (Maasai) nĩmarĩaga nyama na gĩkĩro kĩnene mũno kĩrĩa kĩrehaga kĩhĩnga nĩkĩ matarwaraga mũrimũ wa cancer. No ũrĩa tũrariganĩrwo nĩ atĩ, nĩmatũmagĩra ndawa cia kĩmerera. Ũngĩrora tombo witũ ũrĩa ũthondeketwo na maguta gĩkĩro gĩa 80% ũtingĩhota kũruta wĩra wega ũtarĩ na maguta na mũno ma omega 3. No nĩ maguta marĩkũ magĩrĩire kũrĩo? Marĩa mataimanĩte na mĩmera; vegetable oils.
Dr. Peter Mokaya, Mũikarĩri Organic Consumers Allience
Kagi MŨGAA - MŨGETHO
12
ŨRĨMI
A
A-Z ya ũrimi wa ngũkũ
rĩmi aingĩ nĩ makoragwo marĩmĩte ngũkũ kũma ikũmi cia gũthĩnja no ti cia kwendia. Namba ĩno ĩtikoretwo ĩgĩcenjia kwa mĩaka mĩingĩ nĩũndũ wa itũmi ngũrani ta: ngũkũ ici itiheagwo maĩ ũrĩa kwagĩrĩire na arĩmi aingĩ matiendaga kũmenya njĩra cia kũnina mĩrimũ ta New Castle na kĩhuruto. Nĩũndũ ũyũ, ngũkũ nyingĩ nicikuaga na ingĩ ikarĩo ni nyamũ tondũ arĩmi aingĩ makomaga na nyamũ ici nyũmba-inĩ ciao.
Ngũkũ cia kĩenyeji kaingĩ irekagia kuma matumbĩ 10 nginya 12, kũrĩa icokaga igakengeta na kũrĩkĩrĩria na gũkomera. Nyingĩ cia ngũkũ ici ikomagĩra maita matatũ kana o mana harĩ mwaka ũmwe. Thutha wa gũcarĩkia, tũcui tũtũ tũtimenyagĩrĩrwo na tũingĩ twatuo tũtikinyaga gũtuĩka ngũkũ ng’ima. Ũrũgamĩrĩri mwega Ũrĩmi ũyũ wa ngũkũ noũgacĩrithio na njĩra nene mũno rĩrĩa mũrĩmi arũmĩrĩra njĩra ta ici: • Kũrĩithia: Ũngienda ngũkũ ciaku irekie matũmbĩ wega na igĩithie nyama, cimenyerie kũrĩa mbembe na maĩ maingĩ na matheru. Ũrekia wa matũmbĩ wongagĩrĩrĩkaga rĩrĩa ngũkũ ciarĩa irio iria njega, kana chicken feeds, na mũrĩmi athingatithie gũciehe irio icio. • Wakĩri: Ngũkũ nĩciagĩrĩiro gwakĩro nyũmba njega, kũgitĩro na kũheo irio iria ciagĩrĩire. Ciũmba ciao
ciagĩriĩr wo gwakwo ũrĩa rĩera rĩgũcera wega rĩtekũhingĩrĩrĩo nĩ kĩndũ onakĩrĩkũ na ũrĩa irĩhingagwo oro ũtukũ kũgirĩrĩria kũrĩka nĩ cĩihũ kana ngui. Kũngĩkoro ngũkũ ici nicigwakĩro wega, matumbĩ marĩa marĩrekagio matikora kana kũrĩo nĩ nyamũ ingĩ na tũcui tũtigacarĩkagĩrio mahuti-inĩ. • Ũkomereria: Kaingĩ arĩmi aingĩ makomagĩrĩria ngũkũ hamwe na ici ingĩ. Ũũ niũtũmaga matumbĩ mage gũcarĩka. Maita maingĩ, ngũkũ ici nĩ ithĩnagio nĩ ici ingĩ kana ikagũa maĩ-inĩ na hau igatiga gũkengeta ũria ũrimagĩrira gũkĩrĩria matumbĩ. Hindi ĩrĩa ngũkũ yokĩrĩria matumbĩ na maga gũcarĩka, mũrĩmi nĩathiaga hathara ya matumbĩ ohamwe na tũcui. • Ũreri wa tũcui: Ũcarĩkia wa tũcui tũingĩ mĩciĩ-inĩ ya arĩmi ni ũgũmagĩro nĩ mĩhĩnga mĩingĩ kũrĩa ngũkũ nyingĩ itihotaga gũkomonga matumbĩ mothe. Tũcui tũrĩa twakomongo twakinyia wiki 2-3 nĩtũtũnganaga na mĩtino mĩingĩ ta kũrĩra ithaka-ĩni kana kũrĩka. Nĩũndũ wa maũndũ maya, mũrĩmi nĩagĩrĩirwo gwaka kĩũmba kĩngĩ haraihu na ciũmba ici cingĩ. Tũcui tũtũ nitwagĩrĩirwo kũheo irio ota ũrĩa kwagĩrĩire. Mũrĩmi akorwo atarĩ na ũhoti wa kũgũra irio ici agro vet-inĩ, nĩ wega athĩithie njenga
Kagi MŨGAA - MŨGETHO 13
ŨRĨMI kuma kwĩ mbembe. Nĩgetha tũcui tũkũre wega, nitwagĩrĩirwo kũheo mahuti kana thũkũma, spinach kana terere. Mũrĩmi agika maya mothe, amenyerere tũcui tũtũ kuma nja.
no amenye iria ndwaru na raithi. Ngũkũ ii ndwaru nĩcihithaga ciongo ciao mathagu-inĩ, igethikĩra na mathagu macio kana kwaga gũkomanĩra. Nacio iria cina thĩna wa kũhuhia cikoragwo nyimbu maniũrũ, maitho makengereirie maithori na gwathimũra. Dawa ya kĩhuruto (coccidiostats) nĩ ĩmwe ya dawa iria itũmagĩrwo hĩndĩ ya mbura na nĩ ĩrutaga wĩra na ihenya na ũrĩakwagĩrĩire. Ciũmba nĩciagĩrĩiro nĩ kũhuhĩro nĩgetha kũraga thuya, iroboto na tũtambi o twothe. Tũtambi tũtũ nĩtũtũmaga ngũkũ ciage kũrekia na kana ikanyihia matumbĩ.
Twakinyia wiki ithatũ ũguo, no atũrekererie nja na amenyerere kũrĩa mũthũa. Gĩtũmi nĩkĩĩ? Nĩũndũ mũthũa ũrĩa mũkũrũ nĩ ũrĩaga mara matuo na tũgatuĩka twa gũkua ona gũkorwo no tũrĩe mũthũa ũrĩa mũnini. Hĩndĩ ĩrĩa ngũkũ ciarwara, nĩciagĩrĩiro nĩ kũrigito naihenya kũgirĩrĩria gĩkuũ. Rĩrĩa ngũkũ yambia kũgonderera, kũharo, kwaga kũrĩa wega kana kwaga kũrekia, mũrĩmi nĩagĩrĩirwo ethe dawa kana ndagĩtarĩ wa ngũkũ nĩgetha acihonokie. Kũgirĩrĩria maya mothe, ũmenyo wa kũrera ngũkũ na kũiga ũtheru kwagĩrĩirwo gũkorwo gwĩ kwa bata mũno. Ũmwe wa ũgirĩrĩria wa ikuũ ici nĩ kũmenya ngũkũ iria ndwarũ na gũciĩgayania na ici ingĩ, kũmenya kũrĩa irwarĩte na ũrigiti wacio nĩ ũrĩkũ. Ngũkũ iria ina ũgima wa mwĩrĩ nĩ cithakaga mũno na haha mũrĩmi
Kagi
Njoka kana mĩnyoo nĩ kĩndũ kĩngĩ kĩrĩa gĩtũmaga ngũkũ kũnyihia matumbĩ. Mũrĩmi agĩrĩirwo nĩ gwĩka ta ũũ: • Kũringĩria ascarex kana; • Kũringĩria mũgwa nũgũ (aloe vera) matata merĩ nginya matano na itukanĩrio na maĩ ma kũnyua; ĩno nĩ ĩmwe ya njĩra iria ciatũmagĩrwo tene mũno kũgirĩrĩria mĩrimũ. • Kũringĩria vinegar lita rĩmwe wiki kũgirĩrĩria kĩoro kũgĩa thakame. Tukania lita ithano cia maĩ na nuthu ya gĩkombe kĩa vinegar; • Wagũra tũcui kana ngũkũ ng’eni, iga kĩũmba ngũrani, ũhuhire nĩũndũ wa tũtambi, ũhe dawa cia njoka, kĩhuruto na iria ingĩ na mũico wa mothe weterere mĩthenya itatũ ũcoke
MŨGAA - MŨGETHO 14
ŨRĨMI ũcirekererie itukane na icio Gramu 70 cia tryptophan ingĩ. Gramu 3 cia lysine Gramu 10 cia methionine Gwĩthondekera irio cia ngũkũ Gramu 70 cia threonine Irio cia ngũkũ nĩ ciambatĩrĩte na gĩkĩro Gramu 50 cia enzymes kĩnene na ũndũ ũyũ nĩ ũtũmĩte arĩmi Gramu 60 cia coccidiostat aingĩ matiganĩrie urĩmi. Mũrigo ũyũ Gramu 100 cia toxin binder wongererekire rĩrĩa thirikari yongereire igoti kwĩ irio ciothe cia nyamũ. Thutha Gĩkĩro gĩa protein kĩa ngũkũ ici cia wa igoti rĩrĩ kwambĩrĩria kũruta wĩra, layers kĩagĩrĩirwo gũkorwo gatagatĩ irio cia ngũkũ ciambatĩire nginya ciringi ka 16-18%. Irio ta ici nĩcitũmaga ngũkũ gũkũra na ihenya mũno na 2,400 kuma 1,900. gũciharĩrĩria kũrekia matumbĩ. Irio cia layers citiagĩrĩirwo nĩ kũheo tũcui tũrĩa tũtakinyĩtie wiki 18 tondũ nĩ cikoragwo na calcium ĩrĩa ĩngĩthũkia higo ciatuo rĩrĩa yaingĩha. Calcium ĩno nĩ ĩthũkagia ũrekia wa matumbĩ na kũnyihia mĩaka ya ngũkũ. Mũthanga nĩ kĩndũ kĩa bata harĩ ngũkũ na hau mũrĩmi nĩagĩrĩirwo kũwĩiga hĩndĩ ciothe nĩgetha ũteithie Arĩmi rĩu nĩmatacũkĩtie ikinya na gũthia irio. nĩmaretha njĩra cia gwĩthondekera irio cia ngũkũ na thogora wa ciringi Gũthondeka kiro 70 cia layers mash 840 kwĩ ngunia ya kiro 70. Aingĩ ao (wiki 18) nĩmaugĩte nĩmahonoketie mbeca Kiro 34 cia mũtu wa mbembe nyingĩ na kwona baita ya igũrũ. Kiro 12 cia soya Njĩra cia gũthondeka irio cia tũcui Kiro 8 cia fishmeal Kiro 10 cia brani ya mbembe, germ ya Kiro 32.5 cia mũtu wa mbembe mũcere kana brani ya ngano Kiro 9.1 cia brani ya ngano Kiro 6 cia lime Kiro 7.5 cia pollard ya ngano Kiro 16.3 cia sunflower seed cake Indo ingĩ ciakwongerero (mabeka) Gramu 175 ya premix Kiro 2.5 ya fishmeal Gramu 70 ya lysine Kiro 1.75 ya lime Gramu 35 ya methionine Gramu 30 ya cumbĩ Gramu 70 ya threonine Gramu 20 ya premix Gramu 35 ya tryptophan Gramu 50 ya toxic binder Indo ingĩ ciakwongerero Arĩmi aingĩ nĩmahĩtagia mũno
Kagi MŨGAA - MŨGETHO
15
ŨRĨMI rĩrĩa maragũra kana gũtukania irio cia broilers. Ngũkũ cia broilers nĩ ciagĩriĩrwo nĩ kũheo gĩkĩro kĩnene kĩa proteins, minerals na hinya. Mũrĩmi angĩrũmĩrĩra ithimo iria ciagĩrĩire ngũkũ ciake nicigũkũra na ihenya na kĩria kĩagĩrĩire kũheo cirĩ o nini nĩ proteins iria citũmaga ciumie mathagu na ihenya. Gũthondeka broiler starter mash (wiki 1-4) Kiro 40 cia mũtu wa mbembe Kiro 12 cia fishmeal kana omena Kiro 14 cia mũtutu wa mboco cia soya Kiro 4 cia lime Gramu 70 cia premix Amino acids Gramu 35 ya lysine Gramu 35 ya threonine Gũthondeka irio broiler finisher Kiro 10 cia mũtu wa mbembe Kiro 16.7 cia maize germ Kiro 13.3 pollard ya ngano Kiro 10 cia brani ya ngano Kiro 6 cia mũtutu wa mbegũ cia cotton Kiro 4.7 cia sunflower seed cake
(mabeka) Kiro 3 ya fishmeal Kiro 2 ya lime Kiro 3.4 cia mũtu wa soya Gramu 40 cia mũtu wa mahĩndĩ Gramu 10 cia grower PMX Gramu 5 cia cumbĩ Gramu 5 cia coccidiostats Gramu 5 cia zincbacitrach Mũrĩmi nĩagĩrĩire: ♦ Kũgũra indo ici ũratũmĩra kuma kwĩ endia arĩa mamenyekanĩte. ♦ Kũgũra indo (ingredients) iria itatukanĩte na gĩko na mbembe itarĩ njoru kana na aflotoxin iria ciũragaga ngũkũ. ♦ Nĩ wega gũtukania indo ici nini cia gĩthimo kĩnini mbere ya kwongerera kwĩ irio-inĩ ici ingĩ. ♦ Kũgũra fishmeal kana omen ĩrĩa itaranunga kũbutha.
www.kagi.co.ke Kagi MŨGAA - MŨGETHO
16
Ũrugi
Ngũkũ ya Ndimũ na Rosemary
Kũharĩria – ndagĩka 10 Kũruga – ndagĩka 25 Andũ a kũrĩa – 3-4 Kĩrĩa kĩrabatarania • Iciko 2 cia kũrĩa cia rosemary, itinangĩtio. • Makoro ma Ndimũ 1(iciko 2-3). • Icunjĩ 3 cia garlic itinangĩtio (icunjĩ nene). • Iciko 2 cia cumbĩ. • ¼ ya gĩciko gĩa kũrĩa kia black pepper. • Gĩciko 1 gia maguta ma olive . • Juice ya ndimũ (iciko 2). Ngũkũ • Icunjĩ 6-8 cia ciero cia ngũkũ ĩna mahĩndĩ. • Iciko 2 cia maguta ma olive. • Icunjĩ 4 cia garlic ciũĩtwo wega na gũtinangio. • Itũngũrũ 2 iria ndune. Njĩra ya kũruga 1. Ikia rosemary, makoro ma ndimũ, garlic na biribiri thĩinĩ wa mini-chopper na ũcithĩe nginya cituĩke mũtutu. Coka wongerere maguta ma olive na ũthĩe rĩngĩ. 2. Oya ciero cia ngũkũ na ũcikie
mbakũri-inĩ na ũcirinde na kĩrĩa wathondeka na mũtukanio rosemary na ndimũ. Roria ngothi mwena wa thĩ na ũminjĩrie juice ya ndimũ na weterere gwa ithaa rĩmwe mbere ya ũrugĩte. 3. Ĩkira oven yaku mwaki wa gĩkĩro gĩa 350ºF. Coka ũhiũhie iciko 2 cia maguta ma olive handũ harĩa ũkũrugĩra na haticuria nyama yaku. Warĩkia kũhiũhia maguta maku, niarithia ngũkũ na wĩigĩrĩre pani-inĩ ngothi ĩrorete thĩ. Cĩiruge kwa ihinda rĩa ndagĩka 3 ũtekũgarũra kana nginya cicenjie rangi nginya ituĩke gĩtĩri (brown). 4. Ruta pani yaku na wĩigĩrĩre icunjĩ cia garlic kana itũngũru (onion wedges) gatagatĩ ka ngũkũ pani-inĩ. Cokia pan oven-inĩ na ũruge kwa ihinda rĩa ndagĩka 20 kana nginya ũrugarĩ wa ngũkũ thĩinĩ ũkinyie 175ºF.
Ruta ngũkũ yaku na wĩihũre na mũcere, mugate kana waru.
Kagi MŨGAA - MŨGETHO 17
K
ũgirĩrĩria ũnoru na kwongerera kiro, no nginya ũnyihie namba ya calories iria ũrarĩa o mũthenya na kĩa bata mũno, ũmenyerere mĩrĩre yaku. Nĩ itũmi irĩkũ cingĩtũma wĩmenyerere kwongerera ũritũ?
Itũmi cia Ũgima Wa Mwĩrĩ Gũkorwo wĩna ũritũ wa mwĩrĩ gũkĩria no gũtũme mũndũ egie mũtũrĩre-inĩ ona kũrehe mĩrimũ mĩingĩ. Mũndũ wĩna ũritũ wa gĩkĩro nĩonekaga maita maingĩ atekwenda kũruta tũwĩra tũnini. Gũkorwo na ũritũ mũnene no gũkũige thĩna-inĩ wa mĩrimũ ta: • Mũrĩmũ wa Cukari – • Mũrĩmũ wa arthritis • Mathĩna ma ngoro – ũritũ nĩ ũtũmaga ngoro ĩhũre na ihenya na yagĩa maguta (cholesterol) ĩkambia kũhinga mĩkiha na kũmĩtũma ĩnenehe. • Mũrimũ wa cancer ya nyondo, matumbĩ ma ũciari (ovaries), inĩ na rwariũngũ (gall bladder) nĩũndũ wa gũcenjia kwa ũruti wa wĩra mwĩrĩ-inĩ. Kwĩĩtĩkĩra. Maita maingĩ nĩ marĩa andũ aya mena ũritũ wa mwĩrĩ mekagĩra nguo iria nene nĩgetha mahithe mĩĩrĩ yao. Matigagĩrwo o gũitĩra mata nguo iria njega na iria mangĩkĩra moneke marĩ athaka makĩria. Na ici nĩ ĩmwe cia itũmi cia gwĩkĩra kĩo nĩguo manyihanyihie ũritũ wao. Wona nĩ ũrongerera ũritũ na gĩkĩro kĩnene, nĩ ihinda rĩega rĩa gũcerera ndagĩtarĩ nĩguo ũtarwo makĩria njĩra iria wagĩrĩirwo nĩ gũtũmĩrwo nĩguo kũgĩa mwĩrĩ ũrĩa wĩriragĩria. Kwenda kwoneka ta airĩtu arĩa mahũragwo mbica makĩgathĩrĩria nguo cia andũ aceke (bone-thin models) kana gũte kiro na ihinda inini ti kĩmwe gĩa kĩoneki. Ũritũ waku wagĩrĩirwo nĩ kwegemera ũgima waku wa mwĩrĩ, gĩthimi kĩa hinya waku, ũmbi wa mahĩndĩ maku na mwĩrĩ waku wĩ wothe, ũndũ ũrĩa andũ aingĩ mateciragia nĩ wa bata. Amwe aitũ moragia nĩ atĩa mangĩka nĩguo mahĩnje na njĩra ĩrĩa yagĩrĩire gũtarĩ gũthũkia
Ũgima Waku
ũgima wao. Nĩ wega ũcerere madagĩtarĩ a mĩrĩre arĩa megũtarana ũrĩa wagĩrĩirwo nĩ kũrĩa, wendi waku na makĩrora ũrĩi mwega (balanced diet). Hĩndĩ ĩno, nĩ ũgũtarwo ũrĩa ũgũcenjia mĩrĩre yaku na gũthura irio iria ciagĩrĩire. Mũrĩre ũrĩa wagĩrĩire nĩ ũgũgũteithia kũnyihia ũritũ waku wa mwĩrĩ o kahora. Dagĩtarĩ ũyũ wa mĩrĩre nĩ egũgũcokeria ciũria ciaku ciothe nginya iria ina kĩriga na agũthererie kũrĩa ũtaranyita o hamwe na gũcenjia mĩrĩre ya tene ĩrĩa mĩũru nginya kũrĩ ĩrĩa mĩega.
Mataro ma Mĩrĩre Irio iria itũmaga maita maingĩ twongerere ũritũ wa mwĩrĩ nĩ maguta na cukari kuma kũrĩ thwiti na mĩtu ya ngano na ciatuĩka nĩ ciagũtukanio na maguta. Ũrĩa cukari ũyũ ũrutaga wĩra nĩ kwongerera insulin kũrĩ thakame na gũtũma maguta mambie kwĩongerera. Nĩ twagĩrĩirwo nĩ kũrĩa maguta manini marĩa maimanĩte na nyamũ, kũnyihia proteins kuma kũrĩ nyamũ na wethe iria ciumanĩte na mĩmera ta mboco, njahĩ, thoroko na ingĩ nyingĩ. Kũnyihia cukari nĩ kĩndũ kĩa bata onakĩo na nĩkio andũ magĩrĩirwo nĩ gũtigana na mĩgate ya “white” na kwambia kũrĩaga “brown bread” kana “wholemeal” ona kũrĩa mboga nyingĩ. Nĩ kĩndũ kĩa bata mũno kwa mũndũ ũrenda kũnyihia ũritũ wa mwĩrĩ kũrĩaga irio cirĩ na “fibre”. Fibre ĩno nĩĩyandandũraga yakinya nda na ĩgatũma mũndũ kwaga kũhũta na ihenya na kwoguo kũnyihia mĩeke ya kũrĩarĩa. Wenda kũhĩnja, no nginya ũrĩe ũrĩa kwagĩrĩire. Mĩthako ya mwĩrĩ Rĩrĩa tũkuĩte ũritũ mũnene, nĩtwĩiguaga tũkĩnoga na tũtarĩ na hinya. No mũndũ angĩka mĩthako ya kũnogora mwĩrĩ (aerobics) o mũthenya nĩ ũteithagia gũcina maguta na gũtwongerera hinya na maiyũ ma kũruta wĩra. Kũrĩ ciana cia cukuru, nĩ kwagĩrĩire gũthiĩ mathako, P.E, maita maingĩ ota ũrĩa kwahoteka nĩguo gũkũria rũrĩrĩ rũrĩ na ũgima mwega wa mwĩrĩ.
Kagi MŨGAA - MŨGETHO 18
Gũra Ũmũthĩ Gũra KAGI na ũmĩthomere thimũ-inĩ yaku, email, laptop kana tablet-inĩ hĩndĩ o yothe 1 Issue @ 150/6 Issues @ 130/12 Issues @ 100/Email: info@kagi.co.ke Hũra namba: 0722399756 – Wambũi cwambui@kagi.co.ke
