Handboek Ontwikkelings足gericht Coachen Rudy Vandamme
Het Vorkmodel als leidraad PROJECTEN
IDENTITEIT GROTER GEHEEL
CONTEXT
ZELFSTURING
Handboek Ontwikkelings足gericht Coachen
Handboek Ontwikkelings足gericht Coachen Rudy Vandamme
Het Vorkmodel als leidraad
PROJECTEN
IDENTITEIT GROTER GEHEEL
CONTEXT
ZELFSTURING
Rudy Vandamme Handboek OntwikkelingsÂgericht Coachen Een uitgave van het Ontwikkelingsinstituut Š Rudy Vandamme, 2014 Eerste druk: oktober 2014 ISBN: 9789490384074 NUR: 130 Auteur: Rudy Vandamme Omslagontwerp: Prezns, Marco Bolsenbroek Lay-out: Prezns, Marco Bolsenbroek Illustraties: Prezns, Marco Bolsenbroek Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Uitgeverij: het Ontwikkelingsinstituut bvba Kaphaanlei 95 B-2640 Mortsel www.hetontwikkelingsinstituut.be email: info@hetontwikkelingsinstituut.be tel: 00 (32) 0475 61 45 23
‘ Het mooiste wat je aan het leven kunt schenken is vanuit je eigen authenticiteit mee vorm geven aan de ontwikkeling van het geheel waartoe je behoort.’ (De missie van het Ontwikkelingsinstituut, www.hetontwikkelingsinstituut.be)
6
Inhoudsopgave
Handboek Ontwikkelingsgericht Coachen | Het Vorkmodel als leidraad
7
Voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Inleiding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Het ontbrekend puzzelstuk bij coaches: de relatie met de ontwikkeling van het geheel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 De cliënt als cultuurvernieuwer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Een holarchisch wereldbeeld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Een nieuwe visie op levensloop. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Het Vorkmodel als anker voor welgevormde ontwikkeling. . . . . . . . . 35 De praktijk van het Ontwikkelingsgericht Coachen . . . . . . . . . . . . . . . 37 Missie van dit boek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Inhoud . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Leeswijzer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Hoofdstuk 1
Welgevormde ontwikkeling structureren met het Vorkmodel. 47 1. De Vork als beeld van welgevormde ontwikkeling. . . . . . 50 2. Project: geaard bezig zijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 3. Zelfsturing: bewuster omgaan met het leven . . . . . . . . . . 59 4. Identiteit: je persoonlijkheid vorm geven. . . . . . . . . . . . . 67 5. Groter geheel: participeren en co-creëren . . . . . . . . . . . . 75 6. De ontwikkelingsformule. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 7. Elf principes om met de Vork te werken . . . . . . . . . . . . . . 88 8. Besluit: ontwikkeling welgevormd structureren . . . . . . . 99 Hoofdstuk 2
De ontwikkelingsgerichte dans. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 1. Samen onderzoeken in een triadisch veld. . . . . . . . . . . . . 105 1. Triadisch zitten en kijken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 2. Je onderzoeksinteresse activeren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 3. Samen kennis creëren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
2. Een ontwikkelingszone creëren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 1. Vragen die een deur openen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 2. Persoonlijke inhoud inzetten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 3. Prikkelend advies geven. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 4. Woorden die raken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 5. Creëer een double bind van helpen en niet-helpen. . . . . . . . . . . . . . 125
8
Inhoudsopgave
3. Ontmoeten in een groter geheel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 1. Afstemmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 2. Het geven en ontvangen beleven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 3. Het groter geheel benoemen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
4. Besluit: een dans die ontwikkeling genereert. . . . . . . . . . 133 Hoofdstuk 3
Projectmatig resultaten neerzetten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 1. Methode van voortgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 1. DefiniĂŤren van de huidige toestand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 2. Bepalen van het doel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 3. Checken van motivatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 4. Creatief omgaan met context en middelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 5. Overwinnen of integreren van hindernissen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 6. Acties inventariseren, plannen en evalueren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 7. Afsluiten van het project . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
2. Onderscheid in soorten projecten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 1. Complexe opdrachten managen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 2. Een vaardigheid verwerven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 3. Problemen oplossen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 4. Gedrag veranderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
3. Besluit: projecten zijn een avontuur. . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Hoofdstuk 4
Bekwamer worden in zelfsturing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 1. Competentiemodel van zelfsturing. . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 1. Ik benoem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 2. Ik stuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 3. Ik coach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 4. Ik volg. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 5. Ik beweeg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
2. Beoordeling van de bekwaamheid van zelfsturing. . . . . . 195 1. Beoordelen via contrastanalyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196 2. Feedback geven vanuit het werken op andere sporen. . . . . . . . . . . . 197 3. De zelfsturingsvraag stellen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 4. Het competentiemodel gebruiken als filter. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 5. De draakoefening doen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Handboek Ontwikkelingsgericht Coachen | Het Vorkmodel als leidraad
9
6. Een systemische opstelling uitvoeren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
3. Methode van voortgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 1. Het project als oefenterrein nemen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 2. Successen in andere contexten overdragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 3. Leren van een rolmodel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
4. Koppeling met andere sporen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 1. De hindernis onderzoeken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 2. Identiteit en ontwikkelingsthema exploreren . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 3. Zelfsturing als project structureren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 4. De ontwikkeling in zelfsturing zien als een spirituele ontwikkeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 5. Zelfsturing aan het groter geheel koppelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
5. Besluit: zelfsturing is een houding . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 Hoofdstuk 5
De ontwikkeling van de persoon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 1. Methode van voortgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 1. De levensloop en het ontwikkelingsthema in beeld brengen. . . . . . 220 2. Delen definiĂŤren en integreren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 3. Een proces van heling mogelijk maken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 4. Kernpatronen als talenten herkaderen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 5. De contextuele situering in kaart brengen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 6. Een model van mens-zijn gebruiken als filter . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246 7. Integratie van de methoden van voortgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
2. Koppeling met andere sporen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 1. Een passend project zoeken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 2. Een lopend project verbouwen of stoppen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 3. Van persoonsontwikkeling een project maken . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 4. De nodige zelfsturingsvaardigheden vaststellen . . . . . . . . . . . . . . . . 261 5. Identiteit koppelen aan de ontwikkeling van een groter geheel . . . 262
3. Besluit: identiteit is een basisbehoefte. . . . . . . . . . . . . . . . 264 Hoofdstuk 6
Participeren in de ontwikkeling van een groter geheel . . . . 267 1. Identificeren van een zingevend groter geheel . . . . . . . . 269 2. Activeren van eigenaarschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 3. De ontwikkeling van het geheel in beeld brengen. . . . . . 296
10
Inhoudsopgave
4. Methode van voortgang van binnenuit. . . . . . . . . . . . . . . 303 5. Besluit: een groter geheel genereert zin . . . . . . . . . . . . . . 318 Hoofdstuk 7
Aan de slag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321 1. Contract met de opdrachtgever. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322 2. Intake: kunnen we samen dansen?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326 3. Coachingstrajecten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332 1. Het ontwikkelingsgesprek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 2. Intensieve kortetermijn trajecten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335 3. Langetermijn transitietrajecten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336
4. Richtlijnen voor expert professionals. . . . . . . . . . . . . . . . . 339 1. Het eigenaarschap bij de cliënt leggen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340 2. Educatie toevoegen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344 3. Het verbreden naar de totale persoon in zijn context . . . . . . . . . . . . 346 4. Wisselwerking toevoegen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348 Uitgeleide:
de Vork van de professionele coaches . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351 Bijlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 Bijlage 1:
Vragen per spoor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 Bijlage 2:
Versneld door de Vork . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360 Bijlage 3:
Werk je als coach ontwikkelingsgericht? . . . . . . . . . . . . . . . 361 Bijlage 4:
Sta ik ontwikkelingsgericht in het leven? . . . . . . . . . . . . . . . 365 Bijlage 5:
Wat is je missie als coach? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366 Bijlage 6:
Keuzelijst: wat is de historische betekenis van coaching? . . 368 Bibliografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370 Vandamme boeken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374
Handboek Ontwikkelingsgericht Coachen | Het Vorkmodel als leidraad
11
p a h sc d o bo
lez ers
ik
12
schrijfstij l
ann kke ji l e c mar CHE co r a m
Voorwoord
Handboek Ontwikkelingsgericht Coachen | Het Vorkmodel als leidraad
13
V
ijf jaar geleden, in 2009, heb ik een vergissing begaan. Toen ik de eerste editie van de Vork finaliseerde dacht ik dat het mogelijk zou zijn om het Vorkmodel los te koppelen van coaching. Ik wilde het over zinvolle ontwikkeling hebben, iets waarmee ook artsen, docenten, politici, economen, iedereen eigenlijk, zich bezig zou kunnen houden. In de laatste vier jaar blijkt dat coaching het middel blijft om nieuwe levenshoudingen te introduceren. Coaching is de deur waarlangs we met zijn allen leren dat er naast resultaatgerichtheid en druk bezig zijn, nog andere manieren zijn om het leven zinvol te maken en ontwikkeling te koppelen aan maatschappelijke relevantie. Bovendien is coaching zelf in ontwikkeling en is er de vraag naar de essentiële ingrediënten van deze professionaliteit. Het Vorkmodel bevat alle wezenlijke onderdelen om een cliënt te helpen aan welgevormde ontwikkeling te doen. In vergelijking met het Handboek Ontwikkelingsgericht Coachen van 20031, en de Vork van 2009, ligt er nu een afgerond geheel voor je: het definitieve Handboek Ontwikkelingsgericht Coachen. Samen met het Handboek Ontwikkelingsgericht Coachen van
1
14
Vandamme, R. (2003). Handboek ontwikkelingsgericht coachen. Hefboom voor zelfsturing. Boom-Nelissen.
Voorwoord
teams2 vormt dit boek de leerinhoud van het Ontwikkelingsgericht Coachen. Het Ontwikkelingsgericht Coachen van teams maakt duidelijk wat er met een gelaagd wereldmodel wordt bedoeld en hoe we in het coachen van individuen de koppeling kunnen maken naar een zinvol brengend groter geheel. Er is aan het model niets veranderd, maar natuurlijk is er wel een verdiepingsslag, vooral voor wat betreft het spoor van het groter geheel. Daarnaast is er een belangrijke toevoeging: een hoofdstuk over de dans van volgen en leiden. Het is belangrijk om precies aan te duiden wat we verstaan onder de dialoog die ontwikkeling stimuleert en coaching tot een authentieke ontmoeting maakt. In tussentijd ben ik zelf ook geëvolueerd. Mijn persoon en leven heeft zich nog meer verdiept in de filosofische en ecologische richting. De Amerikaniserende pragmatiek van modellen en technieken die door coaches zo begeerd wordt, moet aangevuld worden met Europese diepgang en maatschappelijke relevantie. Enerzijds is er de helderheid en simpelheid van een methode – daar is het Vorkmodel een voorbeeld van – anderzijds kan je niet Ontwikkelingsgericht Coachen als je niet bereid bent taal te gebruiken om diepere ervaringslagen in bewustzijn te brengen. Filosofie, antropologie, en maatschappijkritische literatuur leveren voor de coach essentiële inzichten op in wat er nu nodig is als vorm van hulpverlening. Er is taal nodig. Ik ben in dit boek een maatschappelijk geëngageerde filosoof en methodiekontwikkelaar. Ik vertaal bredere kaders in concrete methoden voor dienstverlenende beroepen.
2
Vandamme, R. (2013). De Ontwikkelcirkel. Handboek Ontwikkelings gericht Coachen van Teams. Mortsel: het Ontwikkelingsinstituut.
Handboek Ontwikkelingsgericht Coachen | Het Vorkmodel als leidraad
15
Veel mensen hebben bijgedragen aan de realisatie van zowel deze benadering als dit werk. In de eerste plaats dank ik een aantal collega’s en vrienden die zich scharen achter de bedoeling en ambitie van deze benadering. Jikke de Ruiter wil met haar leerhuis en gebruikmakend van dialoog individu en maatschappij koppelen. Jikke, met je inhoudelijke opmerkingen heb je een wezenlijke bijdrage geleverd tot de benadering. Mijn maat voor het leven, Marcel Hendrickx van het Ontwikkelingsinstituut, heeft zich verbonden om rond deze benadering het opleidingsinstituut mee vorm te geven. Marcel, ik bewonder hoe je met je strijd tegen het patroon van perfectionisme meewerkt om mensen bewust te maken dat ze als vrije volwassene door het leven kunnen gaan. Ann Sterckx, die als partner mijn ups en downs volgt. Ann, je bent mijn geliefde, mijn lange termijn sparringpartner van mijn intellectueel oeuvre. Je gelooft in mij en in het belang van deze benadering. Ik dank alle mensen van hogescholen die de benadering omarmen en coaching op een hoger zingevend plan willen brengen: de docenten van de Christelijke hogeschool van Ede, de docenten van de Haagse Hogeschool, de docenten van omgangskunde in de hogeschool van Utrecht, de docenten omgangskunde van de Fontys hogeschool te Tilburg, het Europees instituut, de trainers van het ACC Vlaanderen en nog zovele andere waar ik geen weet van heb. Ik dank mijn vast vriendenteam rond het produceren van een eindresultaat. Marco Bolsenbroek van Prezns verzorgde de layout. Marco, je hebt een wezenlijke bijdrage geleverd via het overtekenen van mijn schetsen en het toevoegen van jouw hoofdstuktekeningen. Zo wordt het co-creatie. Ann De Wit, je hebt elk woordje met liefdevolle zorgvuldigheid nagekeken. Met de mensen van drukker Grafistar heb ik afgesproken dat alles zo milieuvriendelijk mogelijk gebeurt. Grafistar levert prima kwaliteit.
16
Voorwoord
En U lezer, student of professional, dank om open te staan om de ziel van deze benadering te vatten en verder uit te dragen. Neem contact met me op als je vragen hebt of in de ontmoeting wil gaan: rudy@hetontwikkelingsinstituut.be Oktober 2014 www.ontwikkelingsgerichtcoachen.be
Handboek Ontwikkelingsgericht Coachen | Het Vorkmodel als leidraad
17
resultaten
probleem
oplossing
ontwikkeling
ontwikkelingsgericht coachen
18
Inleiding
Wanneer is coaching maatschappelijk relevant? Tot welke maatschappelijke ontwikkeling draagt coaching bij?
Handboek Ontwikkelingsgericht Coachen | Het Vorkmodel als leidraad
19
O
ntwikkelingsgericht Coachen neemt binnen de wereld van coaching een voortrekkersrol in. De ambitie is om een nieuwe standaard te zijn voor alle begeleidingswerk.
De visie en de daaraan gekoppelde methodiek is langzaam gerijpt gedurende twintig jaar werken met cliĂŤnten en tien jaar opleiden van coaches. Tijdens die praktijk heb ik kritisch gereflecteerd over bestaande benaderingen en heb me, vooral de laatste jaren, de ultieme vraag gesteld ‘welke vorm van begeleiding is er vandaag de dag het meest wenselijk in het licht van maatschappelijke ontwikkelingen?’ De ambitie is niet klein. Om te beginnen krijgen bestaande benaderingen hun plek: ik wil aan culturele vernieuwing doen binnen het wereldje van coaching. Ik wil bovendien alle beroepen waarin gesprek en begeleiding centraal staan (zoals adviseurs, docenten, artsen, zorgkundigen, leidinggevenden) helpen in een transitie. Ik wil de transitie ondersteunen waarin
20
Inleiding
professionals de verbinding tussen persoon en maatschappij binnenbrengen in hun werk3. Het Ontwikkelingsgericht Coachen is daarom te begrijpen als een upgrade en integratie van bestaande benaderingen. Ze omvat wat er al goed is en voegt er iets aan toe. Er is de resultaatgerichte aanpak (de cliënt helpen resultaten bereiken), de oplossingsgerichte benadering (een probleem herkaderen in een oplossingsgericht pad), Appreciative Inquiry (waarderen wat al goed is en daarop verder bouwen), healing (het helen van kwetsuren), mindfulness (bewust bezig zijn met wat zich aandient in het leven), de dialoog (co-creëren en in dialoog gaan met de cliënt), dat alles valt ook onder de noemer van Ontwikkelingsgericht Coachen. Met NLP interventies doen, het enneagram gebruiken, kaartspellen gebruiken, alles vindt zijn plek in deze vorm van coaching.
Het ontbrekend puzzelstuk bij coaches: de relatie met de ontwikkeling van het geheel Er is één aspect dat ik niet terugvind in bestaande benaderingen terwijl het me ter harte gaat: de cliënt engageren om zijn persoonlijke ontwikkeling te koppelen aan een hoger doel. Natuurlijk vind je in andere benaderingen de wens om het beste uit de cliënt te halen, om de cliënt te waarderen, om zijn leven te zien als mogelijkheid, om te leven volgens zijn passie en om zich spiritueel te ontwikkelen. Maar dat alles is bedacht vanuit het individuele perspectief. Wat in de meeste coachingsbenaderingen ontbreekt is de relatie tussen persoonlijke ontwikkeling en de ontwikkeling van het geheel waartoe die persoon behoort. Het is begrijpelijk als iemand met een individu werkt, dat hij opgeslorpt raakt in wat dat individu bezighoudt. Het is bovendien juist typisch voor coaching om dicht bij de ervaring van de
3
Beluister mijn TED presentatie: www.forkmodel.net
Handboek Ontwikkelingsgericht Coachen | Het Vorkmodel als leidraad
21
cliënt te blijven, eventueel een stapje verder te wandelen richting zijn doel. Maar dat is voor mij niet genoeg. Indien het alleen dat zou zijn, dan vraag ik me af of individuele coaching maatschappelijk wenselijk is. Want wat er nu nodig is, is individuen uitdagen verder te kijken dan hun neus lang is. Er zijn maatschappelijke en ecologische ontwikkelingen die vragen om door individuen ondersteund te worden. Er is een appèl dat komt vanuit grotere gehelen. Het is erg wenselijk dat we met zijn allen meer zorg dragen voor het welzijn van de totale samenleving en de gelijkwaardigheid van alle levende en niet-levende wezens. Wat is de bijdrage van de coaches daarin? Sedert 2008, na mijn werk in de Christelijke Hogeschool van Ede en nog veel sterker na mijn opleiding in het Schotse ecodorp Findhorn4 heb ik expliciet gekozen om samen met mijn cliënten te reflecteren over het geheel waar hun eigen ontwikkeling en het onderwerp van aanmelding onderdeel van is. Mijn grootste drijfveer om deze vorm van coaching te promoten ligt daarom in mijn ervaring aangesproken te zijn om er zelf wat aan te doen, radicaler te kiezen voor een milieuvriendelijk leven bijvoorbeeld, en van daaruit ethiek en activisme vooraan te zetten in mijn professioneel engagement. Als ik het daar in lezingen of in opleidingen over heb, lijkt er steeds een mist te ontstaan bij mijn toehoorders en vragen mensen aarzelend: ‘Hoe breng je dat ter sprake terwijl de cliënt daar helemaal niet om vraagt?’ Daaronder verscholen, ligt meestal de gedachte dat men er nog niet zo zeker van is dat de reflectie over de verhouding individu-geheel een onderdeel van professioneel coachen is. ‘Is dat niet eerder iets voor pastoors en missionarissen?’ vroeg iemand mij ironisch. Er zijn er altijd wel die het onmiddellijk begrijpen. Dat zijn meestal mensen die een kritische kijk hebben op hoe een poli-
4 www.findhorn.org
22
Inleiding
tiek-economisch bestel het individu gebruikt. Het zijn ook vaak mensen die actief begaan zijn met milieu en samenlevingsopbouw. Voor hen staat het buiten kijf dat er iets aan de hand is met het geheel en dat dit geheel dringend onze zorg nodig heeft. Zij begrijpen dat je ambities beperken tot individueel geluk en succes, noch hetgeen is dat deze maatschappij noch de persoon zelf nodig heeft. De benadering waarin ik je wil introduceren is niet het resultaat van een intellectueel kunstje. Het is het resultaat van een kritische reflectie op bestaande benaderingen en mijn eigen lijden rond wat er nu gaande is in de wereld. Uit deze twee bronnen is een creatie ontstaan in mijn gesprekspraktijk waar ik me in kan vinden. Het is methodisch coherent en maatschappelijk relevant. Het is een benadering die zo ontworpen is dat ik ze kan verdedigen, niet omdat het iets persoonlijk-creatiefs is, maar omdat het een missie waarmaakt die mijn eigen interesses en belangen verre overstijgt.
De cliënt als cultuurvernieuwer Het groter geheel waar coaching een bijdrage aan kan leveren is niet iets dat heel ver weg ligt. De grotere gehelen zien we aan het werk in de aanmeldingen van cliënten. De aanmeldingen in coaching drukken dynamieken, thema’s en patronen van ons dominant wereldbeeld uit. De aanname van de Ontwikkelingsgerichte Coach is dat de hulpvraag van de cliënt niet volledig begrepen kan worden als je deze vraag niet situeert als een uitdrukking van maatschappij, cultuur en wereldbeeld. Aanmeldingen zijn noodkreten vanuit de verhouding met het eigen bestaan binnen een historisch-maatschappelijke context. Het gaat erom dat er diepere ontwikkelingsprocessen aan het werk zijn die zich psychosociaal vertalen omdat onze cultuur het individu gekozen heeft als spreekbuis. Deze cultuur stelt psychosociale probleemtaal ter beschikking om het burgers
Handboek Ontwikkelingsgericht Coachen | Het Vorkmodel als leidraad
23
mogelijk te maken zich te verbinden met een helper. De hulpvraag bij de coach heeft daardoor zijn eigen aard en verschilt van informatievragen, leervragen en geloofsvragen. Met de individuele hulpvraag kun je individuele hulp krijgen en daardoor lijkt het alsof de aanmelding een louter individueel probleem is. In de Ontwikkelingsgerichte Benadering beschouwt de coach de cliënt als een kanarie in de koolmijn. Cliënten signaleren door middel van hun lijden de aanwezigheid van ongezonde, levensbeperkende patronen in de samenleving. Het stijgend aantal mensen met jobontevredenheid, psychosomatische klachten, hooggevoeligheid, burn-out, depressie, zelfmoorden, ADHD-kinderen, faalangstige kinderen, zwaarlijvigen, verslaafden, zijn symptomen van een samenleving. Het is een samenleving die het geheel buiten zichzelf geplaatst heeft. Het is een samenleving die haar eigen habitat vernietigt. De klachten van de kanarie zijn een indicatie van een mank lopend geheel. De kanarie is zich meestal niet bewust dat hij via individueel lijden het geheel uitdrukt. Culturele patronen worden nog onvoldoende in vraag gesteld. De kanarie wordt naar een arts gestuurd en belandt daarna bij een coach.
De cliënt is de kanarie in de koolmijn, lijdend aan het ongezonde nog voordat anderen het doorhebben.
Ik heb deze visie niet uitgevonden. Ik inspireer me op vele filosofen, sociologen en maatschappijcritici. Om er maar een paar te noemen: Giddens5, Gergen6, Naess7 en dichter bij huis: Hans Giddens, A. (1984). The constitution of society: outline of the theory of structuration. Berkerley: University of California Press. 6 Gergen, K. (2009). Relational being. Beyond self and community. Oxford: University Press 7 Naess, A. (2008). The Ecology of Wisdom. Berkeley: Counterpoint. 5
24
Inleiding
Achterhuis8, Ton Lemaire9, Harry Kunneman10, Jan Rotmans11 en het werk van Jan Jonkers12. Hun boodschap lijkt maar niet door te dringen in de methodiek van hulpverlening: het individu met zijn ambities, verlangens en gevoel van vrije keuze is een sociocultureel fenomeen. Het geheel, dat zijn wij zelf maar we beseffen dat niet. De maatschappij gebruikt het individu om zichzelf als geheel vorm te geven. Omgekeerd is het individu niet geïnteresseerd om betrokken partner te zijn bij dat geheel. Het individu heeft zich ontvoogd van kerk, staat, dogma’s, dorp- en familieverbanden, werkgevers, vakbonden, enz. Ondertussen, en dat is precies wat door bijvoorbeeld anderen zoals Paul Verhaeghe13 en Dirk De Wachter14 wordt aangetoond, zijn we gegrepen door burgerlijke patronen van consumptie en productie. Het individu is geëmancipeerd van instituten maar gekoloniseerd door de markt. In de snelheid van emancipatie van gehelen zien we niet hoe we langs de andere kant gegrepen zijn door het individualistisch neo-liberalistisch gevecht om erbij te horen en het te maken. We zijn niet vrij. Het individu is ontworteld geraakt van een belangrijk deel van wat hem dieper geluk en zin geeft: verbonden zijn met anderen, met de natuur en vooral met zichzelf. We zijn vervreemd van wat gezond is qua voeding, beweging, arbeid en zintuiglijke ervaring. Het verband tussen ecologie en psychologie wordt niet gelegd. We zijn vergeten wat goed voor ons is. We hebben het kind met het badwater weggegooid. Zo constitueren alle individuen samen een geheel waar meer en meer kanaries niet voldoende zuurstof vinden. 8 Achterhuis, H. (2011). Het rijk van de schaarste: Van Thomas Hobbes tot Michel Foucault. Baarn: Ambo. 9 Lemaire, T. (2011). De val van Prometheus. Utrecht: midprice. 10 Kunneman, H. (2009). Voorbij het dikke-ik. Utrecht: Humanistic University Press. 11 Rotmans, J. (2012). In het oog van de orkaan. Boxtel: Aeneas. 12 Jonkers, J. (2011). Duurzaam denken-doen. 2011-1035. Inspiratieboek voor onze gezamenlijke toekomst. Alpen aan den Rijn: Kluwer. 13 Verhaeghe, P. (2012). Identiteit. Antwerpene: Bezige Bij. 14 De Wachter, D. (2013). Borderline times. Leuven: Lannoo Campus.
Handboek Ontwikkelingsgericht Coachen | Het Vorkmodel als leidraad
25
De Ontwikkelingsgerichte Coach legt de existentiële situatie bloot en ziet vormen van lijden als een hefboom om patroondoorbrekend nieuwe cultuur te creëren. Het ontwikkelingsthema van onze cultuur is nieuwe patronen van dienstbaarheid, levensritme, opvoeding, onderwijs, samenleven en arbeid te bedenken waarin we op een betere manier de spontaneïteit van het leven laten stromen zodat het geheel weer een habitat wordt voor levensvreugde. Speerpunt van het Ontwikkelingsgericht Coachen is onze cliënten te zien als cultuurvernieuwers. De term ‘cultural creative’ werd bedacht door Ray & Anderson15. Zij ontdekten in een sociologisch onderzoek dat er een vrij grote groep mensen onder de Amerikaanse bevolking cultuur vernieuwen. Meestal zijn deze individuen vooral actief in hun eigen leven, zonder veel poeha. Terwijl de grote discussies gevoerd worden en politici wereldproblemen rationeel proberen op te lossen, zijn er heel wat individuen die op detailniveau in hun leven nieuwe patronen doen die haaks staan op bestaande ongezondmakende patronen. Vergelijken we even onze coachklanten met activisten uit de transitiebeweging, permacultuur en LETS beweging. Activisten ‘doen’. Ze gaan de straat op, ze scheppen. In de coachingswereld is de insteek anders. De cliënt gaat niet dadelijk in de actie om zijn wereld te verbeteren of zijn levensstijl te veranderen. De cliënt trekt zich terug en reflecteert over zijn levensweg. De drang om de vervreemding op te heffen, wordt gepresenteerd als een individuele en reflectieve queeste. De coachee is een cultuurvernieuwer maar weet het nog niet en toont het nog niet. Vanuit de zelfreflectie komt er, tenminste als de coach daar naar gaat vragen, een relatie met het geheel tevoorschijn, lijdend, verontwaardigd, angstig of eenzaam.
15 Ray, P. & Anderson, S. (2001). Cultural Creatives. NY: Three River Press.
26
Inleiding
Zowel activisten als coachees komen op het zelfde punt uit: terug contact maken met gezond, ecologisch en ethisch gedrag. Wat de samenleving nu nodig heeft, zijn sterke individuen die vanuit hun talent en authenticiteit, met inbegrip van hun rariteiten, meebouwen aan patroonveranderingen in hun eigen leven en directe omgeving. We hebben dus meer geëmancipeerd individualisme nodig. Dat zijn individuen die het geheel niet aan hun lot overlaten. Dat zijn individuen die meer menselijkheid en welzijn in het geheel brengen. Het gebeurt in de laatste jaren in zovele landen: opstand, burgerlijke ongehoorzaamheid, en engagement met levensgevaar. Hoe zit het bij ons? Hoe zit het met onze cliënten en hoe activistisch ben je zelf bezig? De Ontwikkelingsgerichte Coach wil dat zijn cliënt, als cultuurvernieuwer, parallel met individuele ontwikkeling het groter geheel constructief gaat ontwikkelen zodat het ook zijn geheel wordt en existentiële geborgenheid oplevert. Het utopisch eindpunt is een cliënt die kan zeggen: ‘Dit is ook mijn cultuur, mijn maatschappij, mijn organisatie, ik voel me er thuis omdat ik in de identiteit van dit geheel aanwezig ben.’
Ontwikkelingsgericht coachen is cliënten aansporen tot culturele creativiteit.
Zoals de Ontwikkelingsgerichte Coach zijn cliënt aanspoort cultureel creatief te worden, zo wil ik dat doen met coaches. Coaches kunnen veel meer in de pionierszone zitten van maatschappelijke ontwikkeling.
Handboek Ontwikkelingsgericht Coachen | Het Vorkmodel als leidraad
27
Een holarchisch wereldbeeld Om de samenhang tussen individuele ontwikkeling en de ontwikkeling van de samenleving uit te leggen, is een wereldmodel handig. Welgevormde ontwikkeling stoelt op een wereldmodel dat een vervolg biedt aan het modernistisch en postmodernistisch denken rond ontwikkeling. Waar het modernistisch denken nog geloofde in een definitieve vooruitgang van primitief naar steeds beter en het postmodernisme elk verhaal van voortgang verwierp, zoeken we nu een manier van ontwikkelen dat meer is dan een relativistisch chaotisch systeem, maar dat ook niet terugvalt in antropocentrische hoogmoed en maakbaarheid. We zoeken naar een wereldbeeld waarin het vooruitgangsidee in dialectische synthese gebracht wordt met de onverschilligheid van het postmodernisme. Denkers ondernemen pogingen om wereldbeelden te definiëren die gebaseerd zijn op dialoog, ethiek, op relationele, ecologische of systemische verbanden. Mijn voorkeur geniet het voorstel van Ken Wilber16 die kiest voor een holarchisch wereldmodel. Het holarchisch wereldmodel is een helder cognitief anker voor de relationele en gelaagde situering van een individu. Holarchie ziet de organisatie van de wereld als gelaagd. Het is gebaseerd op het idee dat we weliswaar entiteiten kunnen onderscheiden – individu, groep, organisatie, maatschappij – maar dat deze wezenlijk in elkaar ingebed zijn. ‘Nested’ zegt men in het Engels, zoals de Russische poppetjes die in elkaar geborgen zijn. De wereld is een geheel van delen en gehelen, waarbij de gehelen telkens de onderliggende delen omsluiten. Het geheel waartoe je behoort is tegelijk een deeltje van een groter geheel. 16 Wilber, K. (2000). Integral Psychology. Consciousness, Spirit, Psychology, Therapy. London: Shambhala.
28
Inleiding
Het idee van deelgeheel impliceert de inclusie in steeds grotere gehelen. Elk deel wordt in het holarchisch wereldbeeld gedefinieerd als een deelgeheel. In het Engels: ‘holon’. Het begrip is van Koestler17 en door Ken Wilber op de volgende manier uitgewerkt: je bent tegelijk een geheel van delen (‘a whole’) en een deel van een geheel (‘-on’ van het Grieks zoals in proton, wat deel betekent). organisatie
groepen
individuen deel geheel
intrapersoonlijke delen
De laag onder het individu bestaat uit de delen van zijn persoonlijkheid. Soms bevechten die elkaar, soms staan ze op één
17 Koestler, A. (1967). The ghost in the machine. London: Hutchinson.
Handboek Ontwikkelingsgericht Coachen | Het Vorkmodel als leidraad
29
lijn. Komen ze op één lijn, dan functioneert het individu meer als geheel. De bovenlaag is het geheel waaraan het individu participeert en wordt in het Vorkmodel met het vierde spoor methodisch aanwezig gesteld. De bovenlaag van het individu is zijn relatie, zijn gezin, de buurt of stad waar hij woont, zijn werk, de vereniging, de samenleving en alles wat er gaande is in de wereld. Dit wereldmodel levert taal en methode om individuele ontwikkeling in samenhang te zien met de ontwikkeling van onderliggende en bovenliggende lagen. Een individu wordt een volwaardig deelgeheel als het een niveau van coherentie bereikt in zijn onderliggende delen en van daaruit constructief participeert in bovenliggende gehelen. De individuele tocht om als zelfstandig individu goed te functioneren, maakt deel uit van een onderdeel van de ontwikkeling van het groter geheel. Persoonlijkheidsontwikkeling lijkt dus een individuele keuze, maar is ook een vraag van het geheel aan het individu. Het geheel heeft er baat bij dat de delen goed functioneren. De drang van een deel om zichzelf te organiseren als geheel wordt dus aangestuurd vanuit een hoger geheel. Dat geheel ontwikkelt zich op basis van het proces op het onderliggende niveau. Meestal hebben individuen weinig bewustzijn hoe zij door gehelen ‘gebruikt’ worden. Er is geen collectief bewustzijn in de verticale gelaagdheid. Het is daarom één van de merkwaardige zaken van het leven dat het bewustzijn op dit moment in de Westerse geschiedenis zich situeert in de individuele ervaring en niet in het bovenliggend geheel, noch in de verbinding tussen beide. De samenhang tussen individu en gemeenschap wordt ondersteund door de sociologen die het sociaal constructionisme18 naar voren schuiven. De mens reproduceert en creëert voort-
18 Berger, P. & Luckmann, Th. (1969). The social construction of reality. NY: Doubleday.
30
Inleiding
durend opnieuw de samenleving. Daardoor is iedereen ook mede-eigenaar. Iemand kan vanuit vrije meningsuiting en zelfbeschikkingsrecht een authentieke bijdrage leveren aan een betere wereld. Veel mensen voelen zich onterecht nietig en onmachtig. In een samenleving als de onze is het individu de hoeksteen van cultuurvernieuwing. De individuele mens heeft een stem en heeft meer vrijheid dan een politicus bijvoorbeeld, om te kiezen voor wat juist is en dat daadwerkelijk gestalte te geven. We zijn de pionnen van een samenleving die tot in de kleinste details van ons leven bestaande dominante patronen reproduceren. We lijken slachtoffer van omgevingskenmerken, maar tegelijk zijn we medeplichtig. Die patronen bestaan niet ergens buiten ons, ze leven onder ons. Je ziet ze bij ouders met hun kinderen, bij leidinggevenden, mensen op straat, onder elkaar, overal. Vanuit filosofische reflectie kan de coach dus kiezen voor een wereldbeeld die dialoog, situering en ontwikkeling met elkaar verbindt. Helpen bij ontwikkeling gebeurt dan door in dialoog met de cliënt verschillende situeringen te bespreken. Het is deze interactie die ontwikkeling bepaalt. Bij de mens is dit veel complexer dan een plant. We hebben een faculteit van bewustzijn, er bestaat een psychosociale realiteit ‘de persoon’ en er zijn lagen van gehelen die bestaan uit culturen en structuren.
Een nieuwe visie op levensloop Het Ontwikkelingsgericht Coachen stelt de identiteitsontwikkeling van het gesitueerde individu centraal. Ontwikkeling gaat over het individu doorheen zijn leven in een historische en maatschappelijke context. Na de premoderne levenscyclus (alles ontstaat vanuit de aarde en wordt terug opgenomen in de aarde) en de rechte lijn van het vooruitgangsdenken, is er een nieuwe visie ontwikkeld op de levensloop. Het oude idee dat ontwikkeling beperkt blijft tot biologische en psychosociale volwassenheid van een op zichzelf te beschouwen individu, is
Handboek Ontwikkelingsgericht Coachen | Het Vorkmodel als leidraad
31
achterhaald. Individuele ontwikkeling omvat naast biologische of psychosociale volwassenwording nu ook gelaagdheid en situering. Ik zie deze nieuwe visie op de levensloop als een fundamentele bijdrage aan de ontwikkelingspsychologie en het verstaan van het menselijk leven. Om tegemoet te komen aan dit wereldmodel moeten drie verschillende patronen onderscheiden worden die sequentieel de levensloop vorm geven. 1. Ontwikkelen als volwassen worden. Een potentiĂŤle functie of vorm ontvouwt zich tot het biologisch gezien zijn volle vorm heeft. Bij de mens komt daar de psychische rijping bij. Verbindingen in de hersenen zijn pas na 25 jaar volgroeid. Deze definitie lijkt goed op te gaan voor de eerste fase in het ontstaan van levende wezens. In deze betekenis is ontwikkeling op een bepaald moment af. Ik noem het daarom ook een afwikkelen van een proces, gericht naar een resultaat. Daarin lijkt de ontwikkeling van een levend wezen zoals een plant, dier of mens, ook op een productontwikkeling. Op een bepaald moment is de plant volwassen en heeft het product zijn ideale staat bereikt. 2. Ontwikkelen als profileren van identiteit in een context. Tijdens het grootste deel van je leven interageer je met de omgeving. Ontwikkelen betekent hier dat wie je wilt zijn en wat je doet in het leven meer en meer op elkaar afgestemd raakt. Identiteitsontwikkeling is het continu bewegend spel tussen de interne organisatie van een persoon (als eenheid onderscheiden van de omgeving) en de externe verbindingen in een context. Je ontwikkelt je authentieke zelf in verhouding met je gesocialiseerde zelf. De voortdurende druk om je aan te passen aan de omgeving voedt de kans om jezelf te positioneren in wat juist aanvoelt. Ik noem deze ontwikkeling graag een verwikkeling. Je
32
Inleiding
raakt op vele manieren positief verwikkeld met dingen buiten jezelf. Je wordt wat je doet, denkt en voelt. In deze bepaling is ontwikkeling nooit af. Het is een oneindig proces van aanpassen, bijsturen en profileren. Maar er ontstaat wel een stijgende integriteit en veerkracht. Je wordt met andere woorden een persoonlijkheid met een eigenheid en hopelijk wijsheid te midden van de context van het leven. Eigenlijk is ontwikkeling in deze veranderende wereld een natuurlijk levensproces geworden: tijdens het ouder worden zul je je telkens herprofileren en je levensvorm afstemmen op je waarden.
verwikkelen
a
elen
kk
i fw
inwikkelen
groter geheel
contexten
tijd
3. Ontwikkelen als participatie in de ontwikkeling van een groter geheel. De individualiteit gaat op in een grotere cyclus. Het ego en de persoonlijkheid verdwijnen. Een zinvolle bijdrage leveren komt voorop te staan. Men benoemt het als een spiritueel proces of in meer populaire termen ‘een wijs mens worden’. Als je werkt aan het afgestemd zijn op de wereld word je coherenter en dat maakt dat je later op volwassen wijze kunt participeren in hogere gehelen. Je wordt een volwaardig deel van een groter geheel.
Handboek Ontwikkelingsgericht Coachen | Het Vorkmodel als leidraad
33
Ontwikkelen is deelgeheel worden. Ondanks of juist dankzij het feit dat je ouder wordt, kun je je ontwikkelen door deelachtig te zijn in de bewegingen van het grotere. Sterven is biologisch ‘uitgediend zijn’. In de fase van het sterven, die spiritueel misschien op het veertigste levensjaar begint, heb je genoeg persoonlijkheid om te beginnen geven en dienen. Ik noem deze derde vorm van ontwikkeling graag inwikkelen. Hiermee bedoel ik niet een inwikkelen als in ‘het inbakeren van een baby’, maar als het inwikkelen in een kosmische orde. Als de plek in het groter geheel een onderdeel is van ontwikkeling, dan is doodgaan relatief. Het einde van je individuele leven is niet alleen vergaan, het is ook opgaan. Spiritueel sterven is nuttig voor het geheel. Je bent het voedsel voor de ontwikkeling van het geheel. Oud worden, doodgaan en vergaan, zijn onderdeel van ontwikkeling. Dit derde patroon van ontwikkeling steunt op het holarchisch, gelaagd wereldbeeld en op een holistisch mensbeeld waarin de hogere menselijke bestaansvormen – kunstzinnigheid, wijsheid, mystiek, ethiek, spiritualiteit en religie – een eigen invulling geven aan het bestaan.
Sterven is opgaan in het geheel.
We moeten deze drie manieren onderscheiden om de verschillende kanten van het leven tegemoet te komen. Het leven van een individu volwaardig en holistisch benaderen, veronderstelt dat alle drie vormen van ontwikkeling in rekening gebracht moeten worden. Alle drie visies op ontwikkeling zijn nodig om het menselijk leven te verstaan. Het eerste behoort vooral tot de biologische dimensie, het tweede vooral tot de psycho-sociale dimensie en het derde vooral tot de spirituele of religieuze dimensie van het mens-zijn.
34
Inleiding
Het gedachtegoed van Steiner19 en Lievegoed20 bevat ook reeds deze insteek. Wat ik aan hun bijdrage wil toevoegen is een gelaagd wereldbeeld dat behulpzaam is om zingeving methodisch hanteerbaar te maken. De zingevingsvraag kan nu begrepen worden als de participatie van het authentieke individu in de menselijke ontwikkeling van een groter geheel. Als we aanvaarden dat we gesitueerd zijn in ruimte en tijd, dan betekent ontwikkelen ook per definitie de participatie in de ontwikkeling van bovenliggende en onderliggende lagen. Dit is een belangrijk argument om coaching van individuen te plaatsen binnen het ruimer kader van ontwikkeling in het groter geheel. Het leven is een proces waarin het individu zijn uniciteit gevonden heeft en daardoor in staat is om als volwassen onderdeel van een geheel dat geheel mee te helpen ontwikkelen.
Het Vorkmodel als anker voor welgevormde ontwikkeling Ontwikkelingsgericht Coachen is een manier van coachen die zich baseert op een visie op welgevormde ontwikkeling. Niet alles is welgevormde ontwikkeling. Een probleem oplossen en terug in de toestand van voorheen belanden, is geen ontwikkeling. Een vaardigheid leren is nog niet noodzakelijk ontwikkeling. Resultaten halen in een project is een succes maar nog geen ontwikkeling. Je kunt dus op een bepaald moment je zaakjes voor elkaar hebben, maar dat is nog geen zinvolle voortgang.
19 Steiner, R. (1904). De weg tot inzicht in hogere werelden. Zeist: Christofoor. 20 Lievegoed, B. (1988). De levensloop van de mens. Amsterdam: Lemniscaat.
Handboek Ontwikkelingsgericht Coachen | Het Vorkmodel als leidraad
35
Z ZELFSTURING P ID
PROJECT
IDENTITEIT
G
GROTER GEHEEL
Een eerste definitie van het Ontwikkelingsgericht Coachen klinkt als volgt: ‘Ontwikkelingsgericht Coachen is een vorm van coaching waarin een hulpvraag van de cliënt gesitueerd wordt in vier sporen van voortgang. Aanmeldingen worden gesitueerd in een scheppend project, het project in identiteitsontwikkeling, identiteitsontwikkeling in de ontwikkeling van het geheel en dit alles in de verhouding met een sturend-Ik.’ Ik herschrijf dit even puntsgewijs: pp Project: de situering van een huidige toestand in een scheppend en doelgericht plan van acties. pp Zelfsturing: de situering van de aanmelding (projecten en ontwikkelingsthema’s) onder een bewust sturend-Ik. pp Identiteit: de situering van een gebeurtenis in het functioneren van een persoon binnen zijn levensloop. pp Groter geheel: de situering van een persoon in een geheel waar hij in participeert. Veel modellen van veranderen, oplossen en vernieuwen zijn éénsporig. Men denkt op één lijn. Ik kies voor een meersporenmodel. Het verbeeldt een zekere complexiteit die nodig is om het leven in kaart te kunnen brengen. Het Vorkmodel, met zijn vier sporen, is een concretisering van een visie op welgevormd bezig zijn met jezelf in het leven. Het is gebaseerd op het on-
36
Inleiding
derscheiden van verschillende onderdelen van ontwikkeling, die vervolgens worden samengebracht in onderlinge samenhang. Ik vergelijk het Vorkmodel graag met het kernkwadrant van Ofman21 en de logische niveaus van Dilts22. Het zijn handige modellen die als je ze toepast vanzelf een inzicht of principe in werking stelt. De twee genoemde modellen zijn van die aard dat ze bovendien een principe in werking stelt dat ons vooruit helpt in hoe we met cliënten bezig zijn. Het kernkwadrant laat ons de waarderende samenhang zien tussen kwaliteiten en valkuilen. Het model van de logische niveaus doet dieper zien wat iemand beweegt. Het Vorkmodel heeft dezelfde bedoeling. Het wil een filosofisch principe en ethische keuze vertalen in een methodiek. Hier gaat het over welgevormde ontwikkeling. Het Vorkmodel zal coach en cliënt vanzelf aandacht doen schenken aan inbedding in lagen van gesitueerd zijn. Het is dat idee van inbedding dat mijn grootste drijfveer is om dit model te promoten.
De praktijk van het Ontwikkelingsgericht Coachen Terwijl ik zelf zoek hoe ik binnen mijn praktijk de cliënt bewust kan maken van het verband tussen zijn aanmelding en maatschappelijke ontwikkeling, besef ik dat elke draagwijdte van coaching afhangt van wat coach en cliënt samen kunnen doen. Coaching blijft zichzelf trouw door binnen het goed contact met de cliënt, de cliënt verder te brengen in bewustzijn rond zichzelf en het leven. De coach kan niet anders dan het ontwikkelingstempo respecteren. Hij sluit aan bij waar de cliënt op een bepaald moment staat.
21 Ofman, D. (1992). Bezieling en kwaliteit in organisaties. Utrecht: Servire. 22 Dilts, R. (1996). Visionary Leadership Skills. Capitola: Meta Publications.
Handboek Ontwikkelingsgericht Coachen | Het Vorkmodel als leidraad
37
Ontwikkelingsgericht Coachen is breed genoeg om de elementaire stappen aan te leren, alsmede gevorderden uit te dagen meer uit coaching te halen. Een beginnende coach heeft er al een stevige boterham aan om te leren zijn eigen interpretaties en adviezen niet op te dringen. Of om dieperliggende identiteitsthema’s binnen een coachingsgesprek methodisch te hanteren. Voor sommige cliënten is het formuleren van een doel al een grote stap voorwaarts, terwijl het voor anderen erg nieuw is om te leren reflecteren over hoe ze hun project aanpakken. Ontwikkelingsgericht Coachen is daarom dubbel: enerzijds is er het coachende dat gebaseerd is op aansluiting bij waar de cliënt staat, anderzijds is er het streven van de coach om de cliënt zover mogelijk in bewustzijn te brengen rond alle factoren van welgevormde ontwikkeling. Deze uitdagingen zijn niet tegengesteld. Het is omdat de coach meester is in het aansluiten bij de cliënt, dat hij de mogelijkheid heeft in een sfeer van authentieke ontmoeting nieuwe perspectieven te openen. Het hangt af van de bekwaamheid in het volgen, hoe ver de coach de cliënt mee kan nemen in nieuwe gebieden van bewustzijn. Het is dat gebeuren dat ik het ontwikkelingsgericht dansen noem. Het is een dans waar de coach zodanig leidt dat er ontwikkelingssprongen plaatsvinden. De definitie van Ontwikkelingsgericht Coachen zal daarom naast de situering ook de spanning tussen volgen en leiden bevatten. Een volledige definitie van Ontwikkelingsgericht Coachen klinkt nu als volgt: ‘Ontwikkelingsgericht coachen is een gespreksvorm waarin met respect voor het bewustzijnsproces bij de cliënt de gespreksleider ernaar streeft om zoveel mogelijk elementen van welgevormde ontwikkeling te koppelen aan de hulpvraag.’
38
Inleiding
Ontwikkelingsgericht Coachen berust dus op twee kerncompetenties: 1. De ontwikkelingsdans: een vorm van samenwerking tussen coach en cliënt waarin de coach zo ver als mogelijk leidt naar nieuwe gebieden van bewustzijn. 2. Het structureren van welgevormde ontwikkeling: de hulpvraag wordt uitgesplitst in de verschillende sporen van het Vorkmodel zodat er welgevormde ontwikkeling ontstaat.
Missie van dit boek Ik heb dit boek voor vier lezersgroepen geschreven. Hieronder vind je per lezersgroep uitgelegd wat de missie van dit boek is.
1. Voor jezelf: je eigen ontwikkeling in kaart brengen Ik richt me tot een lezer die aan de slag wil gaan met zijn eigen ontwikkeling. Waarschijnlijk ben je al op zoek naar een manier waarop je je leven meer in verband kunt brengen met de zingevingsvraag en je bijdrage aan het groter geheel. Of misschien ben je op zoek naar een kapstok om helderheid te krijgen in je ontwikkeling en levenssituatie. Je bent iemand die graag werkt met een praktische methode. Anderzijds wil je een goed doordachte benadering want je schuwt simplisme en platte theorieën. De hier voorgestelde aanpak gaat zowel over zelfontwikkeling als over educatie rond het leven. Daarom is het nog behoorlijk moeilijk en vraagt het inspanning. Ik hoop je met dit boek te bereiken en dat je samen met mij wilt onderzoeken hoe we op een mooie en zinvolle manier kunnen leven.
2. Professionele coach: methodisch werken op basis van een onderbouwde benadering De doelstelling van dit handboek voor de professionele coach is tweevoudig. Ten eerste reikt het Vorkmodel een handige me-
Handboek Ontwikkelingsgericht Coachen | Het Vorkmodel als leidraad
39
thode aan om gesprekken met cliënten te leiden. Professioneel bezig zijn heeft immers alles te maken met weten wat je aan het doen bent. Je werkt intentioneel. Het Vorkmodel biedt een methode die je ruimte geeft om alles wat je doet een plek te geven. Het structureert de ontwikkeling van de cliënt op vier sporen, die je afwisselend ter sprake kunt brengen. Daarnaast is de doelstelling van dit boek een pleidooi om elk coachingstraject vorm te geven met de principes van het gelaagd wereldmodel. Ontwikkelingsgericht Coachen roept op tot de ontwikkeling van hoe we helpen, hoe onze cliënten existentiële thema’s van het groter geheel uitdrukken en hoe we met de dialoog helpend bezig zijn.
3. Andere dienstverlenende professionals: ontwikkeling van hoe we professioneel bezig zijn Het is opmerkelijk dat veel dienstverlenende beroepen zich laten inspireren door coaching. De lijst is eindeloos: coachende leidinggevenden, de docent als coach, huisartsen die hun patiënten coachen, psychiaters die herintegratie coachen, palliatieve verpleegkundigen die coachend te werk gaan, boekhouders die coachen, advocaten die cliënten coachen, adviseurs die coaching toevoegen, …. Velen beginnen te begrijpen dat een deel van het werk bestaat uit het begeleiden van mensen en het inspelen op het zelfsturend vermogen. Het diagnosticeren, adviseren en leiden ent zich in een coachende houding. Er is behoefte aan methodiek die de coachende houding concreet maakt. Het Vorkmodel is de kapstok hiervoor en geeft een manier waarmee voortgang in ontwikkeling gestructureerd wordt. Het specialistisch werk van de professional wordt gekaderd in de persoon, het leven en het groter geheel van de cliënt. Bovendien wordt de focus op zelfsturing geactiveerd. Dit zijn nieuwe dingen voor professionals en ze betekenen voor hen een fundamentele verbreding van hun professionele iden-
40
Inleiding
titeit. De Ontwikkelingsgerichte Benadering biedt een visie waarmee het specialistische werk van professionals verdieping vindt in de algehele ontwikkeling van hun cliënt en zijn context. In het laatste hoofdstuk heb ik een paragraaf opgenomen met concrete richtlijnen.
4. Voor denkers: herdefiniëren van hoe we aan ontwikkeling doen Het Ontwikkelingsgericht Coachen is een operationalisering van een filosofie van ontwikkeling. Dat is iets voor mensen die graag dieper denken en filosoferen over historische ontwikkelingen in onze cultuur. Al eeuwenlang wordt aan ontwikkeling gedaan. Het idee is helemaal niet nieuw. Elke beschaving heeft zijn idee over ontwikkeling, voortgang en geschiedenis. De opvatting die we in de laatste tweehonderd jaar koesteren, werkt echter niet meer. Niet alles gaat in een rechte lijn vooruit. Niet alles is te managen met ons verstand. Niet alles is in je eentje op te lossen. Wij zijn naar een ander idee van ontwikkelen aan het overstappen en aan het zoeken hoe we de vele bewegingen van het leven anders kunnen hanteren. Mijn hoop is om via de methodiek van het Ontwikkelingsgericht Coachen het idee ‘ontwikkeling’ meer ecologisch te definiëren.
Inhoud De structuur van dit handboek is als volgt opgebouwd: In de twee eerste hoofdstukken worden de twee kerncompetenties van het Ontwikkelingsgericht Coachen uitgelegd. Het eerste hoofdstuk ‘Welgevormde ontwikkeling structureren met het Vorkmodel’ behandelt het welgevormd structureren als kerncompetentie. Dit hoofdstuk is een overzicht van het Vorkmodel en toont de filosofische onderbouwing van elk spoor.
Handboek Ontwikkelingsgericht Coachen | Het Vorkmodel als leidraad
41
Met dit hoofdstuk krijg je een idee wat welgevormde ontwikkeling in de praktijk betekent. In het tweede hoofdstuk ‘De ontwikkelingsgerichte dans’ gaat het over de dans van volgen en leiden tussen coach en zijn cliënt. Ik beschrijf het als de ontwikkelingsgerichte dans omdat er meer gebeurt dan volgen en leiden. De dans genereert ontwikkeling. Er zijn ten opzichte van de standaarddans, drie choreografieën om van de dans een ontwikkelingsdans te maken. De eerste betreft de triadische vorm, de tweede het opzetten van een ontwikkelingszone en ten slotte de dans van de ontmoeting binnen een geheel waar zowel coach als cliënt toe behoren. De vier volgende hoofdstukken, van drie tot en met zes, bevatten de verschillende sporen van het Vorkmodel. In elk hoofdstuk wordt de methode uitgelegd hoe je binnen het spoor de voortgang bij de cliënt kunt structureren. Daarnaast wordt de koppeling met andere sporen duidelijk gemaakt. We beginnen in hoofdstuk vier met het projectspoor omdat dit ook het spoor is dat de Ontwikkelingsgerichte Coach het eerste vorm geeft. Daarna volgt het spoor van zelfsturing, het spoor van identiteit en ten slotte het spoor van het groter geheel. In hoofdstuk zeven ‘Aan de slag’, vind je een aantal richtlijnen. Er is een stappenplan opgenomen voor de intake en verschillende vormen van trajecten. Bovendien worden spelregels opgesomd hoe je in de praktijk wisselt in de verschillende sporen van het Vorkmodel. Dit hoofdstuk bevat ook richtlijnen voor de brede groep van professionals die hun werk willen kaderen in een meer begeleidingsgerichte aanpak. Het boek eindigt met een uitgeleide waarin ik nogmaals een oproep doe om Ontwikkelingsgerichte Coaching als nieuwe standaard te nemen voor maatschappelijk geëngageerde coaching en begeleiding.
42
Inleiding
Leeswijzer Als je student bent in coaching, raad ik je aan met hoofdstuk 7 te beginnen ‘aan de slag’. Daar lees je over de intake en het opzetten van een coachingskader. Ga daarna aan de slag met de verschillende hoofdstukken van het Vorkmodel, beginnende met hoofdstuk 3, het projectspoor. Daar leer je de basis van coaching: doelgerichte actie begeleiden. Ben je vooral gefascineerd door de filosofie achter het model begin dan met hoofdstuk 1. Dat biedt een overzicht van het Vorkmodel. Vervolgens kun je springen naar het hoofdstuk dat een spoor behandelt dat je vanuit wie je nu zelf bent het meeste intrigeert, misschien identiteit of groter geheel. Ben je een senior coach lees dan na het inleidend hoofdstuk 1 mijn idee over de ontwikkelingsgerichte dans in hoofdstuk 2. Als senior heb je minder behoefte aan structurerende methodiek. Je weet dat de grootste winst te boeken is in het spel van volgen en leiden tussen jou en de cliënt. Vermits ik daar specifieke visies over heb, ben ik benieuwd of je jezelf herkent in dit hoofdstuk. Een belangrijke opmerking voor de kritische lezer: je zult merken dat de verschillende sporen van het Vorkmodel ongelijkmatig behandeld worden. Hoofdstuk 3 over het project heb ik bijvoorbeeld vrij droog en technisch gehouden. Dat past namelijk bij het concrete en gedragsmatige van dat spoor. In hoofdstuk 4, zelfsturing, doe ik zelf een voorstel van een competentiemodel. Ik ben hier de leraar. Er zijn nog te weinig kapstokken in bekend hoe je zelfsturing integreert in je werk. Ik kan dus niet anders dan zelf een voorstel doen, net zoals de coach zijn cliënt attendeert op dit spoor van voortgang. Leraar zijn en vaardigheid bevorderen is wat je trouwens doet met je cliënt op dit spoor. In hoofdstuk 5, identiteit, heb ik gekozen om een overzicht te geven van de verschillende methoden van
Handboek Ontwikkelingsgericht Coachen | Het Vorkmodel als leidraad
43
voortgang. Ik laat meer ruimte voor je eigen keuze in hoe je met identiteit wil werken. Ruimte geven past trouwens bij dit spoor. Ten slotte zul je in hoofdstuk 6, het koppelen van individuele ontwikkeling aan de ontwikkeling van het groter geheel, veel casuĂŻstiek vinden. Ik breng voorbeelden aan uit mijn praktijk. Dit hoofdstuk springt eruit qua levendigheid. Het mag wel duidelijk zijn waarom: veel coaches zijn nog niet bekend met dit spoor terwijl het volgens mij essentieel erbij hoort. Zelf in de ontmoeting gaan als coach is trouwens je belangrijkste instrument om de cliĂŤnt op dit spoor te helpen. De ongelijkmatigheid in stijl is met andere woorden bewust gekozen. Vind je taalfouten of heb je kritische opmerkingen, weet me te vinden: rudy@hetontwikkelingsinstituut.be
44
Inleiding