Vandamme Wat als je client een ui is! - preview by CoachingBooks

Wat als mijn cliënt een ui is! Gevecht tegen clichés in coaching Rudy Vandamme Jikke de Ruiter

Wat als mijn cliĂŤnt een ui is!

Wat als mijn cliënt een ui is! Gevecht tegen clichés in coaching Rudy Vandamme Jikke de Ruiter

Nur: 130 ISBN-nummer: 9789490384012 EAN: 9789490384012 Omslagontwerp: Prezns, Marco Bolsenbroek Lay-out: Prezns, Marco Bolsenbroek Fotoâ&#x20AC;&#x2122;s: Malou de Ruiter

Uitgeverij: Vandamme Instituut Stenenstraat 9 B-8400 Oostende BelgiĂŤ 00(32)475 61 45 23 www.vandammeinstituut.com e-mail: welkom@vandammeinstituut.com

Inhoudsopgave

Voorwoord van Jikke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Voorwoord van Bert Coenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Intra- en extraprofessionele missie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Metaforische hulpverlening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Vechten tegen clichés . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Veldslagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Veldslag 1 ‘ Werken aan jezelf’-metaforen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 1.1. IJsberg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 1.2. Slachtoffer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 1.3. Bijschaven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 1.4. Patroon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 1.5. Schaduw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 1.6. Uniek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 1.7. Gekwetst kind . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 1.8. Ego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 1.9. Bevrijding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

Veldslag 2 ‘Vooruit’-metaforen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 2.1. Doel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 2.2. Top . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 2.3. Levensloop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 2.4. Actie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 2.5. Hindernis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 2.6. Feedback . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 2.7. Zelfsturing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Veldslag 3 ‘ De waarheid zit van binnen’-metaforen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 3.1. Ui . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 3.2. Kern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 3.3. Ziel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 3.4. Authentiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 3.5. Het klopt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 3.6. Passie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 3.7. Balans . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 3.8. Ontwikkeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Veldslag 4 ‘Het grotere’-metaforen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 4.1. Hier en Nu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 4.2. Thuis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 4.3. Missie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 4.4. Verlichting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 4.5. Energie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 4.6. Wakker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 4.7. God . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

Veldslag 5 Metaforen van de helpende actie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 5.1. Assisteren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 5.2. Zijlijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 5.3. Coaching . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 5.4. Oplossen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 5.5. Interventie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 5.6. Begrijpen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 5.7. Verhaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 5.8. Spiegelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Veldslag 6 Metaforen van de helpende relatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 6.1. Communicatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 6.2. Dansen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 6.3. Face to face . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 6.4. Vertrouwen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 6.5. Ontmoeting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 6.6. Dialoog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Veldslag 7 Ontwikkelingen in de manier van helpen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 7.1. Voortgang behouden, landschap toevoegen … . . . . . . . . . . . . . . 151 7.2. Problem-solving behouden, de held toevoegen … . . . . . . . . . . . 152 7.3. Maakbaarheid behouden, het sacrale toevoegen … . . . . . . . . . . . 154 7.4. Liefdadigheid behouden, educatie toevoegen … . . . . . . . . . . . . . 156 7.5. Individualiteit behouden, solidariteit toevoegen … . . . . . . . . . . 157 7.6. Specialisme behouden, het groter geheel toevoegen … . . . . . . . 159 Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 Bibliografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Vandamme boeken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 Het metaforicum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169

Voorwoord van Jikke

ja, hoe begint zoiets: een boek schrijven over zo’n onderwerp en dan ook nog in co-schrijverschap. Voor mij begon het met wat gemopper tegen Rudy: ‘Al de metaforen die te pas en te onpas worden gebruikt in de hulpverlening, dadelijk blijven we ons hele leven op zoek naar ons diepste zelf, pellen we al onze relaties af en blijven we over in onze authentieke naaktheid voor wat?’ Ik ben verwend, want opgevoed door een vader, professor Lubbers, die zelf meester was in het ontwikkelen van metaforen voor zijn hermeneutische psychotherapie. Deze metaforen ontstonden bij hem altijd uit de directe ervaring. Zo was hij een keer, op weg naar zijn broer, verdwaald in de mist en belandde hij bij een wegrestaurant. Daar kwam hij wat op adem, de paniek zakte, en na een kopje koffie werd hem de weg gewezen richting zijn eindpunt. Later thuisgekomen had hij zich zo geholpen gevoeld, dat hij tot een nieuwe metafoor voor zijn werk kwam: ‘Ik ben gewoon als een wegrestaurantje’. Ook toen hij al Alzheimer had gekregen, bleven de metaforen zich bij hem aandienen. Hij liet bijvoorbeeld weten zich te voelen ‘als een opgedroogde rivier’. Hulp aan hem betekende dan ook samen op zoek gaan naar water dat wilde stromen. Deze metaforen waren beeldend en creatief omdat ze voortkwamen uit een beleving. Bij Rudy viel mijn ergernis over de versleten metaforen in coaching in goede aarde: hij was al langer bezig met het metaforengebruik in de hulpverlening, had er een lezing over willen geven tijdens een conferentie maar werd door externe krachten gevloerd voordat hij er maar

Wat als mijn cliënt een ui is!

met één woord over had kunnen reppen: onttroond van zijn fiets door een Antwerpse tram. Ongeveer twee jaar na dit incident, een tijd waarin we veel samengewerkt en samen getraind hebben, en dus na twee jaar nog meer gevoed te zijn door het metaforenvirus dat heerst in coachingsland, trokken we de stoute schoenen aan: het onderwerp riep om een boek en wel van ons samen. Daarna ontstond het avontuur. Want hoe presenteer je als twee schrijvers met twee uitgesproken opinies je gezamenlijke mening? En hoe kom je tot één schrijfstijl waarbij het zangerige van het Vlaamse geïntegreerd raakt met het directe van het Hollandse? Hoe combineer je het sensitieve met het assertieve? Wat daarvoor nodig is, is een groot respect voor elkaars mening en een acceptatie van elkaars stijl. En daarin heb ik veel geleerd van Rudy: de ruimte die hij had en het geduld dat hij mij kon geven was riant. Mijn schriftelijke uitingen waren als beginnend schrijver natuurlijk nog veel te onstuimig. Maar Rudy temde mij al gauw tot een rustig reflecterende, naar ik hoop wijze en misschien zelfs wat oudere dame die in alle minzaamheid leerde cocrëeren. Daartoe is het manuscript, als een veerpondje, wel acht keer heen en weer gegaan tussen Oostende en Utrecht tot de verbinding stabiel genoeg was voor een goede overtocht van onze boodschap. Daarna hebben wij het resultaat in handen gelegd van Prezns in de figuur van Marco Bolsenbroek. Hij heeft er door zijn creativiteit en expertise een prachtig werkje van weten te maken. En zo zijn we naar mijn idee gekomen tot een boekje dat iedere hulpverlener kan inspireren tot reflectie op de eigen visie om zo te komen tot nieuwe creatieve beelden die passen bij de ontwikkelingen van nu. Ik hoop dat je ervan kan genieten, er soms om moet lachen maar ook soms gaat mopperen. Dat zal voor nieuwe beweging zorgen waardoor ook het water weer gaat stromen in onze hulpverleningscultuur. Dank aan Rudy voor dit prachtig avontuur, dank aan Pieter voor zijn geduld en broodnodige redactiewerk, dank aan Nina voor haar interesse en vertrouwen en Malou voor haar creatieve fotografie. En ten slotte dank aan mijn vader, voor het bieden van de traditie en de inspiratie die ten grondslag liggen aan mijn denken. Dit boek is door jullie alle vijf een familieproject geworden. mail@jikkederuiter.nl

Voorwoord van Bert Coenen

lichés in coaching verhaalt over de dagelijkse coachingspraktijk, meer in het bijzonder over het veelvuldig gebruik van metaforen daarin. De kracht van metaforen is de, veronderstelde, eenvoud ervan. Mensen, zowel professionals als cliënten, lijken een voorkeur te ontwikkelen voor ééndimensionale beelden van een als (te) complex ervaren wereld. Een verdienste van dit boek is dat het een bestaande voorraad aan metaforen in kaart brengt. Als opleiders en personal coaches hebben de auteurs toegang tot de metaforen en patronen die professionele begeleiders tijdens hun werk hanteren. Deze verzameling en de ordening daarvan in een zestal categorieën heeft, volgens de auteurs, in de eerste plaats een praktische relevantie. Vandamme & de Ruiter zijn hier te bescheiden. Naast de praktische relevantie draagt het boek mijns inziens op minstens drie punten bij aan de verdere ontwikkeling van de begeleidingskunde als praktijkwetenschap. In de eerste plaats laat het boek, onderliggend, iets zien van de fundamentele spanning tussen dogma en scepsis. Een spanning die het westerse denken diepgaand heeft beïnvloed. In de tweede plaats roept de inhoud van dit boek de vraag op naar de gewenste attitude bij professionele begeleiding. In de derde plaats biedt deze tekst alle aanleiding na te denken over generale criteria om coachingpraktijken, supervisiepraktijken en dergelijke te kunnen positioneren. Deze punten werk ik hieronder kort uit.

Wat als mijn cliënt een ui is!

Dogma en scepsis De geschiedenis van het westerse denken is voor alles een strijd tussen zij die menen te beschikken over de waarheid of zekere kennis en zij die weigeren een idee, een overtuiging overijld voor waar aan te nemen. Dogmatisme gekenmerkt door vooroordelen, arrogantie en ongefundeerde autoriteitsaanspraken remt de ontwikkeling van wetenschap en dus ook praktijkwetenschap. Extreem dogmatisme in de vorm van fanatisme en onverdraagzaamheid kan gemeenschappen, samenleving te gronde richten. Een scepticus is geen twijfelaar of ontkenner van waarheid maar iemand die bewust beschouwt en onderzoekt. Hij schort zijn oordeel op, echter zonder bij voorbaat te stellen dat deze opschorting definitief is. Een scepticus beschikt over het vermogen om tegenover iedere voorstelling, iedere gedachte een andere te stellen, op welke manier dan ook. Hij gaat in eerste instantie uit van gelijkwaardigheid van tegengestelde feiten en argumenten die het mogelijk maken zijn oordeel op te schorten (epochê). De wijsgerige scepsis heeft haar pijlen achtereenvolgens gericht op de verhouding tussen geloof en rede, nadien op de mogelijkheden om tot empirische wetenschap te komen en de laatste decennia op de vraag wat kennis is en wat wij kunnen weten. Dogmatici maken graag gebruik van krachtige beelden die de boodschap comprimeren, verdichten tot een ‘oneliner’. De metafoor ‘christenhond’ is hiervan een voorbeeld. Sceptici daarentegen gaan uit van de onmogelijkheid om iets eens en voor altijd te weten, zij benadrukken het voorbijgaande, het voorbijkomende. Hun beelden zijn eerder metonymisch, dat wil zeggen verschuivend. Terzijde merk ik op dat het goed is hierbij in het oog te houden dat de onmogelijkheid om iets eens en voor altijd zeker te weten een wijsgerig, meer in het bijzonder sceptisch probleem en de radeloosheid van het niet weten een existentieel probleem is. Bovengenoemde Weltanschauungen zijn, zoals de metaforenkritiek van Vandamme & de Ruiter duidelijk maken, aanwezig in de wereld van professionele begeleiders.

Voorwoord

Professionele begeleiders, dogmatici, die denken de waarheid gevonden te hebben en werken vanuit en met sterke metaforen zijn, afgaande van de recente begeleidingsliteratuur, sterk vertegenwoordigd. Professionele begeleiders met een sceptische oriëntatie vormen een minderheid.

Begeleidingskundige attitude In Musils indrukwekkende en onvoltooid gebleven roman De man zonder eigenschappen wordt het thema van dogma en scepsis geconcretiseerd aan de hand van twee mensbeelden. Een mens met eigenschappen is iemand die uitgaat van de heersende deugden, metaforen, spijkerharde opvattingen en overtuigingen. Hij is een dogmaticus. Een mens zonder eigenschappen ontbeert dergelijke overgeleverde eigenschappen en kwaliteiten. Hij is een mogelijkheidsmens, een scepticus, die met behulp van verbeelding, dromen en metoniemen zijn weg zoekt in de wereld van de ‘gezond verstand mensen’, die zoals gezegd hechten aan harde feiten, uitgesproken meningen, onwankelbare inzichten en standpunten. Mensen zonder eigenschappen daarentegen zijn doortrokken van het nog niet, van mogelijkheidszin. De rijkdom zit in de onvoltooidheid. Dergelijke nog niet mensen komen we in de filmkunst, de literatuur, maar ook in de harde dagelijkse realiteit tegen als slackers, Zij zoeken binnen de in hun ogen kafkaesk en faustisch ingerichte organisaties en instituties naar ‘leegtes’ om hun verlangens, fantasieën en creativiteit kwijt te kunnen. Zij beschikken over het vermogen om tegenover de heersende voorstellingen en opvattingen een andere te stellen. Slackers participeren onder hun eigen voorwaarden, zij experimenteren met niet-alledaagse wijzen van productie en consumptie. Het zijn levenskunstenaars die aannemelijk maken dat het leven juist des te beter kan worden geleefd als het geen zin heeft. Binnen de diverse vormen van begeleiding komen we bij professionals beide houdingen tegen. Hierbij lijken de professionals met eigenschappen goed vertegenwoordigd. Er is een groot aanbod van coaches, supervisoren, counselors die zich positioneren als tafelheer of tafeldame voor het management, voor de gevestigde belangen. Zij zijn goed toegerust voor het ontwikkelen of herstellen van passend werkgedrag, het bevorderen van gewenste deskundigheden of het verminderen en zo mogelijk

Wat als mijn cliënt een ui is!

opheffen van aan het werk gerelateerde emotionele belemmeringen. Hun inspanningen richten zich primair op het bestendigen of verbeteren van de bestaande organisatorische sturing en vormgeving. Er is binnen alle sectoren veel vraag naar dergelijke goed opgeleide, ervaren, vakbekwame begeleiders. Het zal iedereen, zeker na het lezen van dit boek, helder zijn dat een clichématige toepassing van krachtige metaforen door de jaren heen de afstemming tussen vraag en aanbod heeft bevorderd. Maar het clichématige gebruik van metaforen in de dagelijkse begeleidingspraktijken heeft als negatief gevolg gehad dat een ontwikkeling, middels kritisch onderzoek en beschouwing, in de richting van een praktijkwetenschap lange tijd heeft gestagneerd. Immers professionals met eigenschappen die vooral gebruik maken van al bestaande metaforen zijn minder goed geëquipeerd om het tot dan ondenkbare en dus onbenoembare binnen bestaande situaties te onderzoeken. Vandamme & de Ruiter stellen ‘soms zijn de clichés ook stokpaardjes van coaches en opleiders. Op zich is er niets mis met stokpaardjes en heilige huisjes. Maar soms kunnen ze een ideologie uitdragen die volgens onze subjectieve mening eenzijdig, onnodig of zelf schadelijk is – in het licht van wenselijke maatschappelijke ontwikkeling.’ En dit is nu precies waar zij iets tegen willen doen. Vechten tegen clichés. Zij lijken zich hier op te stellen als professionals zonder eigenschappen door de toepassing van metaforen bij coaching kritisch te beschouwen en te onderzoeken.

De begeleidingskundige situatie Vandamme & de Ruiter bieden inzicht in de veelheid aan metaforen die dagelijks worden gebruikt in begeleidingssituaties. Deze verzameling neemt nog altijd toe. Iedere nieuwe mode, trend, hype voegt weer beelden toe. Het staat elke professionele begeleider vrij hieruit te putten. De auteurs van Clichés in coaching roepen beroepsbeoefenaars op om grote schoonmaak te houden door bewust(er) te worden van de ideologische fundamenten van metaforen. Als hulpmiddel bieden zij hierbij de ontwikkelformule met als kernvragen ‘wat willen we behouden, wat toevoegen en wat loslaten van hoe we nu helpen’ (hoofdstuk 7) aan. Dit lijkt mij een goede eerste stap. Vanuit een praktijkwetenschappelijke

Voorwoord

benadering lijkt vervolgens de vraag hoe een praktijk eruitziet die werkelijk een praktijk is voor het begeleidingskundige handelen’, of anders gezegd ‘wat is nu een begeleidingskundige situatie’ van belang. Wil er sprake zijn van een begeleidingskundige situatie dan dient voldaan te worden aan de volgende, noodzakelijke, voorwaarden: In de begeleiding komen ingrijpende keuzemogelijkheden aan de orde. In het begeleidingskundige handelen staat men dan voor de uitdaging om in een co-creatief, dialogisch proces tegengestelde feiten en meningen, belevingen, ervaringen en handelingen – het gebeuren – te beschouwen en te onderzoeken. In de begeleiding is dan een gevoeligheid voor, een spanning tussen, meervoudig beleven, ervaren en handelen. Oordelen worden zo lang als wenselijk is opgeschort (epochê), maar er komt idealiter een moment waarop een keuze, een beslissing duidelijk wordt. Deze spanningsvolle relatie van opschorten en beslissen neemt in de begeleidingskundige situatie een belangrijke plaats in. De mogelijkheden van een uitzondering worden niet uitgesloten. In de begeleidingskundige situatie wordt naast het ontwikkelen, ontwerpen of herstellen van passend werkgedrag of sociaal gedrag de mogelijkheid open gehouden voor de waarde van de uitzondering, het uitzonderlijke (in termen van Badiou ‘het evenement’). Dergelijke situaties hebben ‘evenementiële kwaliteiten’. De keuze, spanningsvolle relatie en de uitzondering zijn belangrijke voorwaarden voor een dergelijke sceptisch georiënteerde begeleidings kundige situatie. Mijn stelling is dat veel begeleiding niet aan ge noemde criteria voldoet.

Slot Zelf heb ik mij de afgelopen jaren beziggehouden met de ontwikkeling van een praktijkwetenschap, begeleidingskunde. Drie boeken zijn hierbij van bijzonder belang gebleken omdat zij, terugkijkend, getuigen van een sceptisch perspectief. In De illusie van voltooidheid uit 2003 heb ik tegen het toenmalige dogma van ‘het Nederlandse supervisieconcept’ van Siegers gepleit voor het erkenning van meerdere supervisieconcep-

Wat als mijn cliĂŤnt een ui is!

ten als ook voor de attitude van de mens zonder eigenschappen. In Het verborgen lijden in organisaties uit 2005 heb ik aandacht gevraagd voor het in de organisatie en managementliteratuur verwaarloosde aspect van het lijden en voor slack als opschortende attitude. In Schuren, knutselen en schooieren uit 2009 zijn deze componenten hernomen en verder uitgewerkt. Dogmatisch geĂŻnspireerde begeleidingen gaan ervan uit dat bestaande metaforen richtinggevend en daardoor zingevend zijn. De oproep van Vandamme & de Ruiter om grote schoonmaak te houden door de vaak impliciet blijvende ideologische lading van metaforen te onderzoeken heb ik in dit voorwoord gevolgd. Dit heeft geleid tot het besef dat juist zinledigheid gezien kan worden als bron van leven. Het werkzame leven kan juist beter geleefd worden als het geen zin heeft. Afsluitend kan gezegd worden dat de auteurs er in geslaagd zijn een tekst af te leveren die niet alleen praktische relevantie heeft, maar ook bijdraagt aan de verdere ontwikkeling van de begeleidingskunde als praktijkwetenschap. Zij doen dit onder meer door te wijzen op de culturele en historische dimensies, door de etymologische ontleding van binnen de begeleiding veel gehanteerde begrippen, door hun pleidooi voor een grote schoonmaak. Dr. Bert Coenen, lector Begeleidingskunde & Begeleidingsvormen (i.h.b. coaching en supervisie). Transfergroep Rotterdam / Instituut voor Sociale Opleidingen.

Voorwoord

Hoe kun je door je wijze van helpen een bijdrage leveren tot de ontwikkeling van de samenleving?

Wat als mijn cliĂŤnt een ui is!

Inleiding

én cliënt geholpen hebben is mooi. Er tijdens je loopbaan tien duizend geholpen hebben, is nog mooier. Voor velen is daarmee de cirkel rond. Voor ons niet. Het is ongetwijfeld zo dat een goed gesprek voldoening oplevert voor jezelf en je cliënt. Helpende gesprekken geven energie. Binnen de beslotenheid van je praktijk heb je dan iets moois gedaan, maar wat is de zin van dit soort helpen? Heb je met jouw hulp ook een bijdrage geleverd aan bredere vraagstukken en doelstellingen? Heb je meegewerkt aan de ontwikkeling van de samenleving? Of heb je je beperkt tot het beantwoorden van de individuele hulpvraag? De nieuwe trend ‘coachen’ lijkt een verschil te willen maken in hoe we helpen. Veel hulpverleners, leidinggevenden en leerkrachten voegen het coachen toe aan hun kernactiviteit. Soms vervangen ze zelfs hun kernactiviteit door coaching. Gesprekken worden persoonlijker, er wordt geluisterd, er worden vragen gesteld, er wordt waarderend te werk gegaan. Coaching heeft veel succes. Dat brengt ons op de vraag: Wat is de historische bijdrage van coaching tot de ontwikkeling in hoe we helpen? Wat levert coaching op, maatschappelijk gezien? Het lijkt gangbaar in maatschappelijke ontwikkelingsprocessen dat nieuwe concepten en benaderingen altijd terugvallen op oudere denkbeelden en gedragspatronen. Is dat in dit geval ook zo?

Wat als mijn cliënt een ui is!

Met deze vragen in ons achterhoofd nodigen we je uit om je blik te verruimen naar de maatschappelijke ontwikkelingen waar de ontwikkeling in jouw werk een onderdeel van is. Aangezien het gaat over personal coaching maar ook over helpende gesprekken in het algemeen, zullen we afwisselend de term coaching, hulpverlening en begeleiding gebruiken. Je kunt zelf nagaan in hoeverre een redenering volgens jou slechts geldig is voor coaching, dan wel voor de psychosociale hulpverlening in het algemeen. Verder spreken we over ‘cliënten’. Daarmee bedoelen we iedereen, mannen en vrouwen, die met een hulpvraag of coachvraag bij een hulpverlener terecht komt. We hadden dit kunnen afwisselen met ‘klanten’ of ‘patiënten’ naargelang het specifieke van de voorbeelden. Maar we laten graag aan jou de beslissing hoe jij diegene die je helpt, wil benoemen. De centrale vraag die ons in beweging brengt is dus: • Wanneer is onze manier van helpen een bijdrage tot de ontwikkeling van de samenleving waarvan dat helpen deel uitmaakt? Of wat provocatiever gesteld: Wanneer loop je achter en wanneer loop je voorop in hoe je helpt? Is jouw manier van helpen nog van deze tijd? Heb je verbinding met wezenlijke trends in het mensen wereldbeeld? Besef je dat je daar invloed op hebt?

Intra- en extraprofessionele missie

m het belang van deze vraag nog duidelijker uit te leggen, maken we graag het onderscheid tussen een intraprofessionele en een extraprofessionele zingeving. Het zijn twee aspecten die de missie bepalen. Onder missie kun je verstaan: dat wat de uiteindelijke bestaansreden is van je professionele inzet. De intraprofessionele missie is de opdracht die de groep professionals voor zichzelf definieert naar de doelgroep toe. Een huisarts helpt de patiënt genezen. Een consultant geeft advies. Een begeleider zorgt voor een mindervalide. En docent leert zijn leerlingen iets. Een leidingge-

Inleiding

vende leidt zijn medewerkers richting resultaten. Een verpleegkundige helpt de patiënt voor zichzelf te zorgen. Hulpverleners beperken hun aandacht vaak tot hun intraprofessionele missie. Maatschappelijke relevantie krijgt weinig aandacht, laat staan dat het methodisch geïntegreerd wordt in de manier van helpen of integraal onderdeel uitmaakt van opleidingen tot hulpverlener. Tijdens professionele congressen waar kennis wordt aangebracht rond een specifieke problematiek, of waar hulpverleners cases bespreken die erop gericht zijn te begrijpen en te verklaren, missen we de extraprofessionele optiek. Je komt het ook niet tegen in artikelen over hoe je ADHD kunt behandelen of bij trainers die hun methode uitleggen voor succesvol verandermanagement. Bij ons roept dit elke keer de vraag op: ‘waartoe?’. Een congres over methoden van ‘empowerment’ – waartoe? Waarom moeten wij mensen empoweren? Hoe is de trend van empowerment gekoppeld aan een hoger doel? Een studiedag over ‘evidence based’ – waartoe? Een voorstel voor vernieuwing in het onderwijs – waarom? Je zou verwachten dat als je kiest voor een aanpak, je dat bewust vanuit een helikoptervisie doet, en niet zomaar meeloopt met een trend. We missen langetermijnvisie en de koppeling aan de ontwikkeling van het groter geheel waar we een onderdeel van zijn. Naast de intraprofessionele missie, is er de culturele en historische missie van hulpverlening. Deze missie is de opdracht die een bepaalde beroepsgroep zichzelf toebedeelt in functie van de ontwikkeling van de samenleving waartoe ze behoort. Als groep van hulpverleners, de groep coaches bijvoorbeeld, vertegenwoordig je iets in de samenleving. Je staat voor iets. Bewust of onbewust verdedig je bepaalde waarden. Je bestendigt of verandert bepaalde patronen van hulpverlening en dit draagt bij aan de ontwikkeling van onze samenleving. Als je daar bewust mee bezig bent dan noemen we dat de ‘extraprofessionele missie’ van de hulpverlener, begeleider of coach. Laten we enkele voorbeelden geven hoe in bepaalde beroepsgroepen de extraprofessionele missie geconcretiseerd kan worden: • Als psychotherapeut kun je patiënten behandelen en tegelijk hen leren luchtiger en meer scheppend om te gaan met hun uitdagingen. • Een mediator kan bij zijn cliënten die een echtscheidingsconflict willen oplossen, een visie verdedigen over welgevormde echtscheiding – ook al is dit niet meteen de hulpvraag.

Wat als mijn cliënt een ui is!

• Een organisatieadviseur kan beslissen om samen te werken met een manager onder voorwaarde dat die bereid is andere belanghebbenden te betrekken als mede-eigenaar van veranderingstrajecten. • Als paramedicus of arts kun je naast het behandelen van een klacht tegelijk de patiënt onder ogen brengen dat een gezondere levensstijl preventief werkt. • Docenten kunnen studenten loodsen naar eindtermen en tegelijk door de manier van aanpak de student zin doen krijgen om levenslang te onderzoeken en te leren. • Verpleegkundigen kunnen hun patiënt lichamelijk verzorgen en tegelijkertijd aandacht hebben voor de existentiële dimensie van het lijden. • Huisartsen kunnen terwijl ze diagnoses stellen ook aandacht geven aan persoonlijke ontmoeting en groeiende zelfsturing. • Als beroepsvereniging kun je naast het organiseren van vakinhoudelijke congressen, ervoor kiezen om een visietekst te produceren die stelling durft te nemen rond de extraprofessionele missie. Ons voorstel is dat het extraprofessionele aspect van de missie veel meer aandacht zou mogen krijgen in het nadenken over professionele identiteit. Precies op dat punt kan de hulpverlening een ontwikkelingssprong maken – meer koppeling van de helpende bezigheid aan relevantie. Er zijn bijvoorbeeld grote maatschappelijke vraagstukken die zich geheel buiten de muren van de praktijk lijken af te spelen. Er zijn de economische, ecologische en politieke crisissen. Het is ook een tijd waarin toch al genoeg gesteld is dat we als samenleving verslaafd zijn aan consumptie en instant geluk. We weten toch dat het individualisme in zijn extremiteit meer problemen oplevert dan vreugde. Een religieus en ethisch kader is niet expliciet aanwezig om mensen richting te geven. Er wordt wel naarstig gezocht in gevoelsspiritualiteit, maar wat levert dat op aan duurzaam gedrag? Veel mensen beseffen dat er een transitie nodig is. Ze maken zich zorgen over de menselijke hoogmoed ten opzichte van al het andere leven, over klimaatsverandering, dalende biodiversiteit, over de multiculturele samenleving. We doen er alleen nog niet veel aan; weten niet zo goed hoe. En zo werken we maar matig mee aan de ontwikkeling van het geheel waar we nochtans deel van zijn. Individueel proberen we wellicht op een duurzame manier te leven maar we zijn nog niet collectief wakker.

Inleiding

De omslag die er gemaakt moet worden is een zaak van ons allen en dus ook van professionals. De professional heeft een specifieke rol te vervullen in de ontwikkeling van de samenleving. Ben je klaar voor je extraprofessionele missie?

Metaforische hulpverlening

r zijn verschillende wegen mogelijk die leiden naar het antwoord op de vraag: ‘Hoe kunnen we onze manier van helpen afstemmen op de ontwikkeling in de samenleving?’. Het zou logisch zijn om eerst de historische ontwikkelingen en maatschappelijke vraagstukken te bestuderen, daarna te kijken welke rol de hulpverlening daarin speelt om vervolgens suggesties te geven voor de invulling ervan. Wij echter vertrekken liever vanuit de praktijk. We zijn zelf opleiders en personal coaches. Daardoor hebben we toegang tot de metaforen en patronen die coachende helpers inzetten om hun werk vorm te geven. We vertrekken vanuit die gegevens en zullen er kritisch op reflecteren. Maar laten we voordat we daarmee beginnen eerst even kort uitleggen wat we verstaan onder metaforen en hoe die in de visie op helpen en coachen gebruikt worden. In navolging van Lakoff & Johnsson’s werk ‘Metaphors we live by’ (1980) en hun werk ‘Philosophy of the Flesh’ (1997) zijn we om te beginnen in ons werk meer bewust geworden van de metaforen die we gebruiken. Die metaforen zitten soms verscholen onder abstracte begrippen. Als je stilstaat bij de metafoor die achter een begrip zit, dan besef je pas wat het begrip allemaal impliceert. Zo’n metafoor, zoals bijvoorbeeld ‘schaduwwerk’, is een beeld dat uit de letterlijke wereld komt van ons handelen. Maar we gebruiken het, meestal onbewust, om een visie uit te drukken. De metafoor wordt een betekeniswolk en krijgt allerlei connotaties die de oorspronkelijke metafoor misschien niet had. De coach construeert op die manier zijn eigen realiteit. Vaak hebben we niet door dat de basis van onze professionele identiteit metaforisch is. We geloven nogal snel dat onze zienswijze rationeel onderbouwd, waar en juist is. Wij stellen nu in dit boek: je hebt een metafoor gekozen uit een waaier van mogelijkheden en je construeert

Wat als mijn cliënt een ui is!

er je eigen realiteit mee. Coachen is als het verkopen van een metafoor. Je verkoopt een geloof dat een bepaald referentiekader zal werken. Als je vervolgens nader kijkt naar de metaforen die hulpverleners en coaches gebruiken om hun werk uit te leggen, dan kun je zien dat de metaforen ingeschakeld worden om een richting uit te zetten. De professionele helper kiest een metafoor die hem in staat stelt aan zijn cliënt uit te leggen hoe die zich dient te bewegen. De richting die de metaforen uitzetten, blijkt bij nader inzien ontleend te zijn aan ons driedimensioneel lichaamschema. Je vraagt bijvoorbeeld aan je cliënt om een stap voorwaarts te zetten of naar binnen te keren. Dit zijn lichamelijke richtingen waarmee het mentale werk uitgelegd wordt. Vanuit deze achtergrond zijn we tot een werkhypothese gekomen. Deze luidt als volgt: de psychosociale professional zet, al of niet bewust, met zijn cliënt een bepaalde richting uit en die richting wordt metaforisch bepaald door een keuze binnen het driedimensioneel lichaamsschema van de mens. Laten we dit verder uitleggen. In deze stelling zitten drie aannames. Het eerste deel van de werkhypothese is evident: je creëert als professional voortgang en je idee over het soort voortgang vertaal je in een richting. De professional helpt zijn cliënt een beweging te maken van een huidige situatie in de richting van een gewenste situatie. Dit is als een weg. Het eerste deel van de hypothese veronderstelt dus dat alle professionals zich baseren op deze basismetafoor. Daarbij aansluitend hebben ze patronen in hun handelen die een concretisering zijn van de metafoor. Dit gebeurt bewust of onbewust. Het tweede deel van de hypothese is dat de richting die een professional met zijn cliënt uitzet, te begrijpen is vanuit een keuze binnen een driedimensioneel beeld van een lichaam-in-de-wereld. In deze wereld zijn verschillende bewegingen mogelijk: voor/achter; links/rechts; onder/ boven; binnen/buiten; dichtbij/veraf. Dit geeft de richting aan waarin een hulpverlener en zijn cliënt zich ‘mentaal’ begeven. Bijvoorbeeld: meer naar binnen, meer naar buiten, hoger, breder, dieper, enz. Deze richtingen worden in verbale en non-verbale taal geuit. Een coach die zegt ‘ik begeleid mijn cliënt naar zijn doel’ zal daarbij vaak zijn hand uitsteken en een richting op wijzen. Abstracties worden zo vertaald in een concrete richting. In dit voorbeeld is het doel ruimtelijke gesitueerd

Inleiding

op afstand van het hier en nu. De coach vindt dit een logische zaak en is zich niet bewust van de aanname die hij daarmee communiceert. Maar wat bedoel je met die richting? Is die lineair? Is het doel daar buiten, op afstand? Situeert het doel zich rechts op een blad papier? Als een hulpverlener zegt: ‘Ik stel verdiepende vragen’, dan communiceert hij een metafoor ‘verdiepen’. Wat bedoelt hij met naar de diepte gaan? Moet er gegraven worden? Zit er iets verborgen? Als een hulpverlener zegt: ‘De mens is als een ijsberg, waarbij je alleen het topje boven water kunt zien’, wat betekent dat? Is het merendeel verborgen volgens hem? Moet dat ontdekt worden? Het derde deel ten slotte van de werkhypothese is de aanname dat hulp verleners verschillen in hoe ze die richting zien en metaforisch vorm geven. Er wordt gekozen. Verschillen tussen theorieën en visies kunnen uitgelegd worden aan de hand van deze metaforische richtingen. Stijgen we op? Gaan we naar binnen? Gaan we recht vooruit? Door deze keuzemogelijkheid ontstaat een kans: we hebben iets te kiezen en dat vraagt om meer bewuste reflectie op welke metaforen we gebruiken.

Vechten tegen clichés

e meeste metaforen zijn cliché geworden; ze zijn zo vaak ingezet dat de betekenis lijkt te zijn verloren. De betekenis was er oorspronkelijk wel, maar ze wordt in het cliché niet meer beleefd of ze is verschoven naar een geheel andere betekenis die in de kraam past van de coach. De evocatie van de betekenis van de metafoor verdwijnt in een brei van gedachten, woorden en betogen. En dit is nu precies waar we wat aan willen doen. We vechten tegen clichés. Daarmee beogen we een bewustwordingsproces te bereiken bij de metafoorgebruikers. Soms is men simpelweg niet bewust van de rijkere betekenis onder begrippen. Maar soms zijn de clichés ook stokpaardjes van coaches en opleiders. Op zich is er niets mis met stokpaardjes en heilige huisjes. Maar zo nu en dan dragen ze een ideologie uit die volgens onze subjectieve mening eenzijdig, onnodig of zelf schadelijk is – in het licht van wenselijke maatschappelijke ontwikkeling. Geef je beelden hun rijke betekenis terug en kies bewust je visie. Je kunt je keuze voor metaforen laten bepalen door je eigen persoonlijk-

Wat als mijn cliënt een ui is!

heid en biografie maar ook door een reflectie op een historische draagwijdte van het gebruik van bepaalde metaforen. Help daarmee het helpen en bouw zo mee aan de koppeling tussen helpen en ontwikkeling van de samenleving. Voor deze reflectie doen we met dit boek een aanzet. We zullen veelgebruikte metaforen onder de loep nemen en ze met betekenis opladen die voortkomt uit hun hedendaags gebruik, uit etymologische oorsprong of uit hun historische context. Daarna volgt onze, uiteraard subjectieve mening: doet de metafoor het nog of is er een nieuwe nodig om goed mee uit te drukken welke manier van helpen we willen ontwikkelen ten bate van onze samenleving. We eindigen dan weer met de ontwikkelingsvraag, maar nu concreter: ‘Welke metaforen en welke daarop aansluitende patronen van helpen, dragen bij de ontwikkeling van de samenleving?’ We pretenderen niet dat we wetenschappelijk onderzoek hebben gedaan. We zijn volstrekt niet volledig, maar hebben keuzes gemaakt die zijn gebaseerd op onze ervaring en kennis van de praktijk. Ons doel is om je te prikkelen. Bovendien zijn we geen specialist in elke metafoor afzonderlijk. We hebben gekozen voor breedte. We willen het cliché openbreken en op zijn minst materiaal aanbieden dat je helpt je relatie met de metafoor te herzien. We hopen dan ook het boek zo te hebben geschreven dat je je geprikkeld voelt om met ons in dialoog te gaan over dit onderwerp.

Veldslagen

et grootste deel van dit boek bestaat uit de verschillende groepen van metaforen. De indeling is gebaseerd op de ideologische betekenis die toegekend wordt aan een bepaalde richting. Bijvoorbeeld ‘werken aan jezelf’ is meestal gericht naar binnen en naar onder. De richting van de metafoor is dus niet altijd even eenduidig, maar de interpretatie van de richting wel. Hier is natuurlijk discussie over mogelijk en dat willen we graag stimuleren. Vandaar ons idee om het woord hoofdstuk – een metafoor – te vervangen door een leukere metafoor. We nodigen je uit om zeven veldslagen met ons aan te gaan.

Inleiding

De eerste vier veldslagen betreffen de richtingen die de helper uitzet met zijn cliënt. Het gaat dan telkens over ‘helpen bij iets’, bijvoorbeeld helpen bij het bereiken van een doel. Ze zijn als volgt onderverdeeld: Veldslag 1: Werken aan jezelf: de begeleider gaat ervan uit dat de cliënt nog niet af is, er moet aan gewerkt worden. De begeleider werkt mee. Veldslag 2: Vooruit naar een doel: de begeleider gaat ervan uit dat de cliënt op weg is en dat hij daarin bijgestaan kan worden. Veldslag 3: De waarheid zit van binnen: de begeleider gaat ervan uit dat de cliënt een essentie heeft en die moet ontdekt worden. Veldslag 4: Het Grotere: de begeleider gaat ervan uit dat de cliënt moet leren aanvaarden wat er is en in relatie moet treden met het Grotere of Hogere. De begeleider helpt je bewust worden van de deze dimensie in je leven. In de twee veldslagen daarna gaat het over metaforen betreffende het helpen als zodanig: Veldslag 5: De helpende actie: de begeleider gaat ervan uit dat de coachende hulpverlening gekenmerkt wordt door een speciale vorm van acties. Veldslag 6: De helpende relatie: de begeleider gaat ervan uit dat het helpen bestaat uit het leggen van een bepaald soort relatie. Hierna volgt de laatste veldslag en hopen we jou definitief te winnen voor onze conclusies over de ontwikkeling van het helpen. Op het einde vind je ons Metaforicum, de index van alle in dit boek besproken metaforen.