INHOUDSOPGAVE..............................................................................................................................1 SITUERING IN HET OPLEIDINGSPROGRAMMA VAN LAGER EN KLEUTERONDERWIJS......................6 ALGEMENE INLEIDING .......................................................................................................................7 DOELSTELLINGEN .............................................................................................................................8 EVALUATIE ........................................................................................................................................9 PRAKTISCHE INFORMATIE ................................................................................................................9 OBSERVEREN, REGISTREREN, INTERPRETEREN EN RAPPORTEREN .................... 10 1
2
3
4
5
OBSERVEREN .........................................................................................................................11 1.1
Wat is observeren? ......................................................................................................11
1.2
Het belang van observeren .........................................................................................12
1.3
Doelbewust en planmatig observeren .......................................................................12
1.4
Soorten observaties .....................................................................................................14
1.5
Observatiebias ..............................................................................................................17
1.6
Besluit .............................................................................................................................18
REGISTEREN ...........................................................................................................................19
2.1
Ongestructureerde registratie .....................................................................................19
2.2
Gestructureerde registratie .........................................................................................19
INTERPRETEREN .....................................................................................................................24
3.1
Indruksvorming .............................................................................................................24
3.2
Het eigen referentiekader ............................................................................................29
3.3
Interpretatie vanuit wetenschappelijke kaders .........................................................29
RAPPORTEREN ........................................................................................................................30
4.1
Soorten rapportage ......................................................................................................30
4.2
Belang van taalgebruik in rapportage. ......................................................................31
4.3
Belangrijke aspecten in de rapportage......................................................................32
AFSLUITER ..............................................................................................................................32 Doelstellingen............................................................................................................................34 Bronnen......................................................................................................................................34
ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE .................................................................................. 35 1
EEN ORIËNTATIE OP ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE ............................................................36
1.1
Een definitie van ontwikkelingspsychologie .............................................................37
1.2
Wat is ontwikkeling?.....................................................................................................38
1.3
Actuele vraagstukken en onderwerpen in de ontwikkelingspsychologie .............39
1.4
Het levensloop perspectief: uitgangspunten ............................................................42
1.5
De reikwijdte van het vakgebied ................................................................................46
Doelstellingen en begrippen ...................................................................................................50 Studievragen en toepassingen ...............................................................................................51
Bronnen......................................................................................................................................52 2
DE PASGEBORENE ..................................................................................................................54
2.1
De eerste levensfuncties .............................................................................................54
2.2
Lichamelijke ontwikkeling ............................................................................................55
2.3
Sensoriële (perceptuele) ontwikkeling ......................................................................56
2.4
Motorische ontwikkeling ..............................................................................................59
2.5
Seksuele ontwikkeling .................................................................................................62
2.6
Sociaal-emotionele ontwikkeling ................................................................................63
2.7
Taalontwikkeling ...........................................................................................................63
Doelstellingen en begrippen ...................................................................................................64 Studievragen en toepassingen ...............................................................................................64 Bronnen......................................................................................................................................65 3
DE BABYTIJD (HET EERSTE LEVENSJAAR) .............................................................................66 3.1
Lichamelijke ontwikkeling ............................................................................................66
3.2
Motorische ontwikkeling ..............................................................................................68
3.3
Sensoriële (perceptuele) ontwikkeling ......................................................................71
3.4
Seksuele ontwikkeling .................................................................................................74
3.5
Cognitieve ontwikkeling ...............................................................................................75
3.6
Taalontwikkeling ...........................................................................................................84
3.7
Spelontwikkeling ...........................................................................................................88
3.8
Sociaal-emotionele ontwikkeling ................................................................................91
3.9
De persoonlijkheidsontwikkeling ..............................................................................106
Doelstellingen en begrippen .................................................................................................110 Studievragen en toepassingen .............................................................................................112 Bronnen....................................................................................................................................114 4
DE PEUTERTIJD.....................................................................................................................115 4.1
Lichamelijke ontwikkeling ..........................................................................................115
4.2
Motorische ontwikkeling ............................................................................................117
4.3
Sensoriële (perceptuele) ontwikkeling ....................................................................119
4.4
Seksuele ontwikkeling ...............................................................................................120
4.5
Cognitieve ontwikkeling: pre-operationele fase .....................................................120
4.6
Taalontwikkeling .........................................................................................................128
4.7
Spelontwikkeling .........................................................................................................132
4.8
Tekenontwikkeling ......................................................................................................135
4.9
Sociaal-emotionele ontwikkeling ..............................................................................137
4.10
Persoonlijkheidsontwikkeling ....................................................................................143
4.11
Morele ontwikkeling ....................................................................................................143
Doelstellingen en begrippen .................................................................................................146 Studievragen en toepassingen .............................................................................................147
Bronnen....................................................................................................................................149 5
DE KLEUTERTIJD ..................................................................................................................150 5.1
Lichamelijke ontwikkeling ..........................................................................................150
5.2
Motorische ontwikkeling ............................................................................................151
5.3
SensoriĂŤle (perceptuele ontwikkeling) ....................................................................153
5.4
Seksuele ontwikkeling ...............................................................................................153
5.5
Cognitieve ontwikkeling .............................................................................................154
5.6
Taalontwikkeling .........................................................................................................154
5.7
Spelontwikkeling .........................................................................................................158
5.8
Tekenontwikkeling ......................................................................................................160
5.9
Sociaal-emotionele ontwikkeling ..............................................................................162
5.10
Persoonlijkheidsontwikkeling ....................................................................................168
5.11
Morele ontwikkeling ....................................................................................................174
Doelstellingen en begrippen .................................................................................................184 Studievragen en toepassingen .............................................................................................185 Bronnen....................................................................................................................................187 6
DE LAGERE SCHOOLLEEFTIJD ..............................................................................................188 6.1
Lichamelijke ontwikkeling ..........................................................................................188
6.2
Motorische ontwikkeling ............................................................................................189
6.3
SensoriĂŤle (perceptuele ontwikkeling) ....................................................................190
6.4
Seksuele ontwikkeling ...............................................................................................191
6.5
Cognitieve ontwikkeling .............................................................................................192
6.6
Taalontwikkeling .........................................................................................................195
6.7
Spelontwikkeling .........................................................................................................195
6.8
Tekenontwikkeling ......................................................................................................196
6.9
Sociaal-emotionele ontwikkeling ..............................................................................199
6.10
Persoonlijkheidsontwikkeling ....................................................................................203
6.11
Morele ontwikkeling ....................................................................................................205
Doelstellingen en begrippen .................................................................................................206 Studievragen en toepassingen .............................................................................................207 Bronnen....................................................................................................................................209 7
DE ADOLESCENTIE................................................................................................................210 7.1
Lichamelijke ontwikkeling ..........................................................................................210
7.2
Motorische ontwikkeling ............................................................................................215
7.3
Perceptuele ontwikkeling...........................................................................................215
7.4
Seksuele ontwikkeling ...............................................................................................215
7.5
Cognitieve ontwikkeling .............................................................................................220
7.6
Taalontwikkeling .........................................................................................................222
7.7
Spelontwikkeling .........................................................................................................222
7.8
Tekenontwikkeling ......................................................................................................222
7.9
Sociaal-emotionele ontwikkeling ..............................................................................223
7.10
Persoonlijkheidsontwikkeling ....................................................................................227
7.11
Morele ontwikkeling ....................................................................................................239
Doelstellingen en begrippen .................................................................................................240 Studievragen en toepassingen .............................................................................................241 Bronnen....................................................................................................................................243 PEDAGOGIE .................................................................................................................. 244 1
EEN ORIĂ‹NTATIE OP PEDAGOGIE .........................................................................................245
1.1
Opvoeden ....................................................................................................................245
1.2
Opvoedingsmilieus .....................................................................................................247
Doelstellingen..........................................................................................................................250 Studievragen en toepassingen .............................................................................................250 bronnen ....................................................................................................................................250 2
KINDBEELDEN ........................................................................................................................251
2.1
Het belang van kindbeelden. ....................................................................................251
2.2
Historiek .......................................................................................................................251
2.3
Hedendaagse kindbeelden .......................................................................................255
Doelstellingen..........................................................................................................................259 Studievragen en toepassingen .............................................................................................260 Bronnen....................................................................................................................................260 3
KINDERRECHTEN ..................................................................................................................261 3.1
Totstandkoming van het verdrag inzake de rechten van het kind (IVRK) .........261
3.2
Inhoud van het kinderrechtenverdrag......................................................................262
3.3
Kindbeeld en Internationale Verdrag inzake de Rechten van het Kind (IVRK) 263
3.4
Promotie van kinderrechten: de kinderrechtenbeweging .....................................264
3.5
Respect voor rechten in de praktijk .........................................................................266
Doelstellingen..........................................................................................................................268 Opdrachten ..............................................................................................................................268 Bronnen....................................................................................................................................269 4
5
OPVOEDINGSSTIJLEN ...........................................................................................................270 4.1
De toegeeflijke of permissieve opvoedingsstijl ......................................................271
4.2
De verwaarlozende opvoedingsstijl .........................................................................271
4.3
De autoritaire opvoedingsstijl....................................................................................272
4.4
Overbeschermende stijl .............................................................................................272
4.5
De autoritatieve of democratische opvoedingsstijl ................................................273
DEMOCRATISCHE OPVOEDINGSSTIJL ..................................................................................273 5.1
Geborgenheid bieden ................................................................................................275
5.2
Emotionele betrokkenheid.........................................................................................275
6
5.3
Luisteren ......................................................................................................................276
5.4
Positief benaderen .....................................................................................................277
5.5
Grenzen en regels aanbieden ..................................................................................278
5.6
Duidelijk zijn. ...............................................................................................................279
5.7
Voorspelbaarheid .......................................................................................................280
5.8
Samen één opvoedkundige lijn ................................................................................280
5.9
Gezag laten gelden ....................................................................................................280
5.10
Kritisch zijn...................................................................................................................281
5.11
Geduld ..........................................................................................................................282
5.12
Relativeren...................................................................................................................282
5.13
Voorbeeldfunctie .........................................................................................................282
VALKUILEN IN DE OPVOEDING ..............................................................................................283 6.1
Dwingen
machtsstrijd - achtervolgen, controleren .............................................283
6.2
Waarschuwen, dreigen - schreeuwen en schelden ..............................................283
6.3
Waarom-vragen, vage boodschappen, naar de bekende weg vragen. .............284
Doelstellingen..........................................................................................................................285 Studievragen en toepassingen .............................................................................................285 Bronnen....................................................................................................................................285 BIJLAGEN ......................................................................................................................................286 1
VOORBEELD FILMISCH VERSLAG ..........................................................................................286
2
VOORBEELDFORMULIER FILMISCH OBSERVEREN ...............................................................287
3
BASO-FICHE..........................................................................................................................288
4
OVERZICHT THEORIE PIAGET ..............................................................................................289
5
KINDERRECHTENVERDRAG ..................................................................................................290
PBA_KO/LO
Ontwikkeling stimuleren
HoGent
2017-2018
Pagina 6 van 290
onderwijsbehoefte (differentiatie en individualisatie) in de opleidingsonderdelen.
zorgcontinuĂźm een steeds beter zicht op een veilig leer- en leefklimaat dat tegemoet komt aan elk kind met zijn specifieke ondersteunings- en
administratieve en deontologische aspecten en met aandacht voor zichzelf als professional. In MT3 krijgt de student aansluitend op het concept van het
aandacht gegeven aan het functioneren binnen het onderwijsteam en onderwijsgemeenschap, rekening houdend met zijn juridisch-
kinderen en het aanbod van een gezond en veilig leefklimaat besproken wordt, waardoor de student ingewerkt wordt
De leerresultaatlijn van dit opleidingsonderdeel is Zorg
SITUERING IN HET OPL EIDINGSPROGRAMMA VAN LAGER EN KLEUTERONDERWIJS
Faculteit Mens en Welzijn
Faculteit Mens en Welzijn
PBA_KO/LO
Ontwikkeling stimuleren
ALGEMENE INLEIDING Van een leerkracht in het basisonderwijs wordt verwacht dat hij/zij de kinderen gepast begeleidt door in te spelen op de noden en sterktes van elk kind. Op welk niveau staat het kind sociaal, cognitief, motorisch en affectief? Wat houdt het kind bezig? Wat is zijn/haar leefwereld?.... Om hierop op een professionele manier zicht te krijgen, maak je als leerkracht gebruik van op een professionele manier informatie te verzamelen m.b.t. de leerlingen. Na het observeren en registreren moet je als leerkracht de verkregen informatie op een eveneens professionele manier interpreteren en rapporteren. De informatie die dit oplevert is voor jou als leerkracht het uitgangspunt voor de opbouw van de onderwijsleeractiviteiten. Deze informatie neem je als leerkracht ook mee naar het teamoverleg, het multidisciplinair overleg (MDO), waar de zorg voor elk kind centraal staat, en in de communicatie met de kinderen en hun ouders. Daarnaast wordt van jou verwacht dat je pedagogisch omgaat met de kinderen, m.a.w. kinderen begeleidt in hun groeiproces op een wijze die ondersteunend en stimulerend is. Aansluiten op hun eigenheid slaat dus op hun totale persoonlijkheid en vraagt de nodige opvoedingsvaardigheden en inzichten. In deze syllabus komt in een eerste deel het hoe en waarom van observeren uitgebreid aan bod. In een tweede deel worden ontwikkelingspsychologische inzichten aangereikt in de theorie. We behandelen hierin de relevante hoofdstukken voor je professionele ontwikkeling. In een derde deel gaan we in op de opvoedingsinzichten en vaardigheden die je inzet om een positief pedagogisch klimaat te realiseren. Kindbeelden die aan de basis liggen van de kinderrechten zijn een baken in de pedagogische relatie, daarnaast is het ook belangrijk om je bewust te zijn van je eigen referentiekader die je opvoedingsrelatie zal beĂŻnvloeden in de praktijk. Om de leerstof vlot te beheersen raden wij jou aan om zeker te focussen op de doelstellingen die je verder in deze syllabus terug kan vinden.
HoGent
2019-2020
Pagina 7 van 290
Faculteit Mens en Welzijn
PBA_KO/LO
Ontwikkeling stimuleren
Binnen dit opleidingsonderdeel wordt gewerkt aan onderstaande opleidingsspecifieke leerresultaten
In de studiefiche staan de doelstellingen voor dit opleidingsonderdeel opgesomd en gelinkt http://ects.hogent.be .
HoGent
2019-2020
Pagina 8 van 290
Faculteit Mens en Welzijn
PBA_KO/LO
Ontwikkeling stimuleren
Binnen dit opleidingsonderdeel wordt gewerkt met ĂŠĂŠn of meerdere evaluatieonderdelen en -vormen. Deze worden toegelicht op de elektronische leeromgeving: Chamilo - onderwijs cursussen - curriculum cursussen (2019-2020) - (cursus opleidingsonderdeel selecteren) evaluatieinfo. Tijdens de eerste lessen van dit opleidingsonderdeel worden de evaluatieonderdelen en -vormen besproken.
In de loop van het semester worden nu en dan korte opdrachten en/of taken gegeven. Deze taken worden niet apart gequoteerd maar bieden een onmiddellijke en concrete ondersteuning voor de verwerking van de leerstof. Daarnaast wordt verwacht dat je bepaalde stukken verwerft op basis van zelfstudie. Deze stukken komen dan niet aan bod tijdens de lessen, maar het is uiteraard steeds mogelijk om vragen te stellen, mocht er hierin iets onduidelijk zijn.
HoGent
2019-2020
Pagina 9 van 290
Faculteit Mens en Welzijn
PBA_KO/LO
Ontwikkeling stimuleren
Observeren, registreren, interpreteren en rapporteren
HoGent
2019-2020
Pagina 10 van 290
Faculteit Mens en Welzijn
PBA_KO/LO
Ontwikkeling stimuleren
1 Observeren behoort tot de basisvaardigheden van een leraar. Het vormt immers de basis waarop hij zijn leeractiviteiten uitkiest en uitwerkt. Ook in het dagelijks leven verzamelen we informatie over onze omgeving door allerhande prikkels die we, vaak onbewust, waarnemen. In het professionele leven gaan we dat waarnemen inzetten bij het doelbewust en doelgericht observeren van kinderen om zo maximale ontwikkelingskansen voor alle kinderen mogelijk te maken.
1.1
W AT
IS OBSERVEREN ?
Eigenlijk ben je elk moment aan het waarnemen. Het is onbegonnen werk om al die prikkels diepgaand te laten doordringen. Je kiest bewust of onbewust wat je opneemt om informatie te bekomen over een situatie of over een persoon. We ontvangen door middel van onze zintuigen heel wat prikkels waaruit we die prikkels selecteren die voor ons van belang zijn. Denk daarbij bijvoorbeeld aan jezelf wanneer je op een terrasje zit. Waarop let jij? Kijk je wat voor kledij de mensen rondom jou aan hebben? Kijk je vooral wat voor drankjes de anderen kiezen? Let je op het soort scooters waarop anderen voorbij rijden omdat je er al naar uitkijkt om zelf met een scooter te rijden? Heb je vooral oog voor de vlotheid waarmee iedereen wordt bediend? Misschien let je vooral op koppeltjes die op het terras zitten net nu het gedaan is met jouw lief? Waar we wel of niet op letten hangt sterk af van hoe we ons op dat moment voelen, van wat onze ervaringen zijn, van wat onze verwachtingen
Iets waarnemen is echter nog geen observeren. Observeren gaat verder. Om het verschil tussen waarnemen en observeren aan te geven, gebruiken we het volgende voorbeeld: Waarnemen: Sinem zit in de klas van meester Perry, ze zit op de eerste rij, net vóór de meester. Ze voelt zich goed en reageert enthousiast mee met de activiteit die meester Perry organiseert. Observeren: Sinem zit in de klas van meester Perry. Het onthaal is net voorbij. Sinem zwijgt en zit met de armen gekruist. Als meester Perry vraagt wie vooraan wil komen om mee te helpen bij het tellen van de stippen, steekt Sinem haar hand reeds op wanneer meester Perry nog maar halverwege de instructie is. Ze zwaait met haar hand heen en
In het kader van jouw beroep als leerkracht is observeren een basisvaardigheid. Professioneel observeren gebeurt: HoGent
2019-2020
Pagina 11 van 290
Faculteit Mens en Welzijn
-
PBA_KO/LO
Ontwikkeling stimuleren
Doelgericht: de leerkracht beoogt met de observaties om de kinderen in de klas beter te leren kennen en zo objectief mogelijk informatie te verzamelen om het leerproces te optimaliseren.
-
Doelbewust: de leerkracht weet heel bewust wat hij wil te weten komen en is zich, dankzij reflectie, bewust van de invloeden die uitgaan van eigen aannames of overtuiging.
-
Planmatig: de leerkracht zal bij de observaties en interpretaties stap voor stap te werk gaan volgens een opgezet plan en een strategie bepalen om de observaties en interpretaties zo nauwkeurig mogelijk uit te voeren
-
Systematisch: de leerkracht houdt zich aan die planmatige en specifieke aanpak en met de nodige regelmatigheid gistreren
van gedragingen, gebeurtenissen en interacties. (Prodia, 2018) Observeren in onderwijs vraagt evenveel nauwkeurigheid als test of toetsen afnemen van kinderen. Een zorgvuldige uitvoering en een degelijke interpretatie van de observaties is cruciaal.
1.2
H ET
BELANG VAN OBSERV EREN
Wil je straks een uitdagende leeromgeving opzetten, dan zal je een duidelijk beeld moeten hebben van de klas en de leerlingen waar je mee te maken hebt. Pas dan kan je activiteiten aanbieden die aansluiten bij hun interesses. Om die leeromgeving uitdagend te maken, moet je doelbewust en doelgericht kunnen inspelen op wat de leerlingen al kennen, kunnen en zijn. Observeren is een middel om -
iemand beter te leren kennen
-
om een bepaalde problematiek verder te onderzoeken en vb de achtergrond van gedrag te duiden
-
om de leervraag te verhelderen
-
om je eigen handelen te toetsen
-
1.3
D OELBEW UST
EN PLANMAT IG OBSERVEREN
In een situatie kan je veel verschillende aspecten observeren: de kleding, de stem, de bewegingen, de taal, de spraak, verbale en non-verbale interacties observatie op voorhand bepaald wat er geobserveerd zal worden. Daartoe is het noodzakelijk om een doel voor ogen te hebben. (De Bil, 2010). Meester Frank merkt dat Yussef vaak bang lijkt en zich heel teruggetrokken en onzeker HoGent
2019-2020
Pagina 12 van 290
Faculteit Mens en Welzijn
PBA_KO/LO
Ontwikkeling stimuleren
toont in de klas.(eerste indruk, ontstaan van een onderzoeksvraag) Hij besluit om het toezicht over te nemen de volgende week op de speelplaats om hem te observe-ren (doelgericht, doelbewust) tijdens de speeltijd. Hij wil te weten komen of dat angstig, onzeker gedrag alleen in de klas voorkomt of ook zichtbaar is op de speelplaats, waar er uiteraard niet gepresteerd moet worden en waar gewoon gespeeld wordt. Formuleer hieronder het doel van deze observatie: ______________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ Een uiteindelijk doel kan ook in subdoelen onderverdeeld worden. Meester Frank merkt op de speelplaats dat Yussef in die vrije momenten heel wat meer ontspannen is en besluit daarom om de observatie uit te breiden. Hij gaat hem ook observeren in de studie, in de refter, in de rij bij het aankomen op school, in de rij bij het
Formuleer hieronder mogelijke subdoelen van deze observatie: ______________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ ______________________________________________________________________
Achter al deze doelen schuilt eigenlijk een algemene vraag, ontstaan uit een eerste subjectief vermoeden: wat is de oorzaak van het angstige, onzekere gedrag van Yussef? Daarom gaat de meester hem observeren in verschillende situaties om inzicht te krijgen in de factoren die meespelen, om concrete antwoorden te vinden op zijn vraag. In de klas wordt uiteraard niet alleen geobserveerd om problemen op te merken. De leraar heeft als opdracht om zowat voortdurend zijn klas te observeren om te weten te komen of de leerlingen de doelstellingen van het onderwijs behalen. Als je als leraar daar zicht op wil krijgen, dan moet je eerst zicht hebben op de beginsituatie, een soort 0-meting: Met welke kinderen heb ik te maken in mijn klas, wat zijn hun eigenschappen, hun sterktes, hun ken-
Kleuterjuf Kylia behandelt het thema van de kapper deze week. De juf weet niet of alle kleuters wel vertrouwd zijn met de kapper. Misschien zijn er heel wat kleuters die helemaal nog nooit naar de kapper geweest zijn omdat mama hun haar altijd knipt. De beginsituatie verkennen van je klas en je leerlingen is van essentieel belang om uitdaHoGent
2019-2020
Pagina 13 van 290
Faculteit Mens en Welzijn
PBA_KO/LO
Ontwikkeling stimuleren
gend onderwijs te kunnen organiseren. De beginsituatie slaat op alle elementen waarmee je rekening houdt om een les te kunnen starten (Deleu, Dossche, Wante, 2015). De beginsituatie is ook de basis voor het selecteren van je leerplandoelen en kerndoelen (zie WPL1). Tot de beginsituatie behoren verschillende aspecten: het ontwikkelingsniveau van de kinderen (zie ontwikkelingspsychologie) en dat op verschillende ontwikkelingsdomeinen, de voorkennis (het leerplan van het voorgaande jaar), informatie over specifieke leerstoornissen, de leer- of denkstijl van de leerlingen, Wil je uit je observaties ook conclusies kunnen trekken, dan moet je de gegevens zo objectief mogelijk weergeven. Daarom beschrijf je wat je waargenomen hebt in concrete gedragstermen. Feiten worden zo nauwkeurig mogelijk geregistreerd.
1.4
S OORT EN
OBSERVATI ES
Wanneer je observeert, is het belangrijk om steeds aan te geven over welke soort observatie je het hebt. Er bestaan immers verschillende vormen: (Petra, 2010) We spreken grosso modo van open observaties en gerichte observaties. (Prodia, 2018)
1.4.1
Open/ongestructureerde observaties: waarnemen, spontane of dagelijkse observaties
Tijdens de activiteiten observeert de leraar voortdurend het gedrag en de prestaties van de kleuters of leerlingen. Het gaat dus om gewone gedragingen en gebeurtenissen tijdens een schooldag. Bepaald gedrag kan daarbij opvallen. De leraar reageert dan spontaan in op dat gedrag en merkt daardoor of het gedrag onder controle of opgelost is. Elementen die echter daarbij belangrijk zijn voor de opvolging van het kind, worden kort genoteerd. Dat zijn uiteraard evengoed positieve gedragingen als ongewenste gedragingen. Veelal wordt het gedrag hier nog in zijn algemeenheid bekeken en gebruiken scholen observatie-instrumenten, vb in het kader leerlingvolgsystemen. Maar bij een dagelijkse observatie is er ook soms niets speciaals afgesproken, zijn er geen formulieren, maar ga je toch doelbewust en doelgericht iets in het oog houden, een kind opvolgen in de klas en op
Het gaat dus niet om toevallig, zomaar waarnemen, maar wel om bewust, gepland, gewild observeren met de bedoeling gegevens te verzamelen die je informatie kan opleveren over de leerlingen. De leraar probeert daarbij
bserveren krijgt men
zicht op de diversiteit in lerende groepen en wordt het beeld van een kind genuanceerder HoGent
2019-2020
Pagina 14 van 290
Faculteit Mens en Welzijn
PBA_KO/LO
Ontwikkeling stimuleren
en gekoppeld aan de context waarin het gedrag zich stelt. We observeren dus: op verschillende momenten en plaatsen (de klas, de speelplaats, bij e
-
verschillende gedragingen (niet alleen wat ze leren, maar ook hoe ze leren en hoe ze zich daarbij voelen en op verschillende domeinen: motivationeel, sociaal, emotioneel, ). (Steunpunt Diversiteit) Daarnaast dient de observerende leerkracht zich bewust te zijn van zijn/haar referentiekader die vaak een valkuil is. De observatie wordt immers beĂŻnvloed door eigen vooroordelen en interpretaties. Door zo objectief mogelijk te observeren verruim je als leerkracht je kijk op je leerlingen en hun mogelijkheden en geef je de leerlingen maximale kansen om te ontplooien. Je kan, door de volledige beeldvorming, immers steeds beter inspelen op de behoeften en talenten van je leerlingen. In jouw vakgebied is de meest gebruikte observatie de gedragsobservatie. Wanneer je met mensen werkt, observeer je het gedrag om je begeleiding of communicatie doelgericht in te zetten. (Goossens, 2008), (Berk, 2010) Het menselijk gedrag is heel complex om te observeren omdat er zoveel tegelijk gebeurt. We onderscheiden daarbij het verbaal en non-verbaal gedrag. Veel non-verbale signalen worden onvoldoende opgemerkt. Toch kan je net uit non-verbaal gedrag veel informatie halen. soms aan wat woorden niet weergeven. (De Bil, 2010) Observeren impliceert dus bij de observator essentiĂŤle attitudes: luisteren, empathie, een kritische houding aan te nemen omtrent mogelijke interpretaties, krijg je observatietechnieken onder de knie.
1.4.2
Systematische observaties en gestructureerde observaties
In sommige situaties is het nodig om meer en preciezer materiaal te verzamelen over een kind om zo de onderwijsbehoeften zo goed mogelijk in kaart te brengen. Dan wordt duidelijk afgesproken welk gedrag of welke situaties in de observaties worden opgenomen en op welke wijze. Observaties waarbij heel duidelijke afspraken gemaakt werden omtrent tijd, plaats, situaties waarin geobserveerd wordt zijn systematische observaties, ook wel HoGent
2019-2020
Pagina 15 van 290
Faculteit Mens en Welzijn
PBA_KO/LO
Ontwikkeling stimuleren
gestructureerde of gesloten observaties genoemd. Jonas komt in de namiddag bijna iedere dag misnoegd binnen in de klas. De leerkracht vraagt zich af hoe dit komt. Van de leerkrachten die toezicht houden op de speelplaats krijgt ze te horen dat Jonas zich vrolijk gedraagt en meespeelt met zijn klasgenoten. Daarom besluit juf Silke om Jonas gedurende een week te observeren vanaf het moment dat de bel gaat en de rijen worden gevormd tot op het moment dat de leerlingen de klas binnen komen. Misschien kan ze zo de oorzaak/oorzaken van zijn negatieve ingesteldheid bij aanvang van de les ontdekken.
1.4.3
Participerende observaties versus niet-participerende observaties
De meeste observaties zijn niet-participerende observaties. Meestal neemt de observator niet deel aan de activiteit en neemt die een plaats in van waaruit hij de persoon of het kind goed kan volgen. Bij participerende observatie echter gaat de observator zelf ook deelnemen aan de situatie. Een voorbeeld is hoe een leraar samen met een kind het huiswerk maakt en ondertussen observeert hoe het kind reageert als het negatieve feedback krijgt. Het is duidelijk dat er meteen moet rekening gehouden worden met de invloed die de observator dan heeft op de situatie en dat dergelijke observaties moeilijk zijn. Je moet niet alleen veel aandacht hebben voor wat je observeert, je moet ook alert reageren in de situatie. Hieronder worden de verschillen tussen participerende en niet-participerende observatie voorgesteld in een schema: (Goossens, 2008) Participerend
Niet-participerend
Vooral kwalitatief
Kwantitatief
Registratie indirect (achteraf) en direct
Direct
(films en audio) Meer interpretatief
Streven naar objectiviteit
Meestal ĂŠĂŠn observator
Meerdere observatoren
Beschrijvend
Beschrijvend en toetsend
Onderzoeker en observator vaak dezelfde
Observatoren en onderzoeker verschillende
persoon
personen
Vraagstelling en design flexibel
Vraagstelling en design liggen vast
Observatieduur ongepland
Observatieduur gepland en beperkt
Meerdere plaatsen van observatie
Een of twee plaatsen van observatie
HoGent
2019-2020
Pagina 16 van 290
Faculteit Mens en Welzijn
1.4.4
PBA_KO/LO
Ontwikkeling stimuleren
Zelfobservatie
Bij een zelfobservatie vallen de persoon van de observator en die van het observatie-object samen. Hier moet je dus in staat zijn om jezelf van een afstand te bekijken, ook wel helicopterview
. De zelfobservatie wordt vaak gevolgd door een zelfreflectie,
een belangrijke vaardigheid voor een leraar. Zelfreflectie ligt als vaardigheid aan de basis van het leerproces dat je doormaakt als leraar en zorgt ervoor dat je je eigen praktijk steeds kan bijsturen en verbeteren. (zie bijlage 1 ) Voor een leerling zelf is deze observatie slechts mogelijk wanneer de leerling in staat is om zichzelf vanop een afstand te bekijken.
1.5
O BSERVATIEBIAS
Een knelpunt bij het observeren is de betrouwbaarheid van de resultaten. Observeren moet hier altijd beïnvloed door je eigen inzichten, gevoel, enz. Maar als je je daarvan bewust bent, kom je steeds dichter bij die objectiviteit. tijdens de observatiefase, afwijkingen die ontstaan door andere beïnvloedende factoren: Later in de syllabus verwijzen we ook naar de valkuilen bij de interpretatiefase. Aandacht: de observator is enkel gericht op datgene waar hij aandacht wil aan geven en merkt daardoor een aantal andere invloeden niet op Selectie: de zo het gedrag aan het observeren dat hij niet hoort wat de proefpersoon zegt. Perceptie: wanneer de observator gedrag observeert, interfereren eigen associaties of herinneringen Plaats: de omgeving waarin hij observeert heeft een belangrijke invloed Tijd: het tijdstip waarop geobserveerd wordt is van invloed , zowel bij de geobserveerde als bij de observator Vooraf: wat je net ervoor ziet als gedrag beïnvloedt je observaties erna Persoonlijke omstandigheden: vermoeidheid van de observator, een slecht gemoed, e gesteldheid van de observator heeft een invloed op hoe die naar de situatie of een persoon kijkt Om de objectiviteit te benaderen geven we bij een observatie daarom dergelijke relevante informatie mee. Het is raadzaam om zoveel mogelijk de observatiefase te beperken tot het waarnemen en de interpretatie heel bewust als een aparte fase te HoGent
2019-2020
Pagina 17 van 290
Faculteit Mens en Welzijn
PBA_KO/LO
Ontwikkeling stimuleren
beschouwen opdat de observator bewust kan rekening houden met die beĂŻnvloedende factoren. (zie bijlage 2)
1.6
B ESLUIT
Observeren is een wezenlijke vaardigheid van een goede leerkracht en vraagt de nodige competentie, inzichten en attitudes. Observeren moet je leren! Het is belangrijk dat je je daarbij steeds bewust bent van factoren die de observatie beĂŻnvloeden en subjectief kleuren. Een open houding en het hanteren van een doelbewuste en doelgerichte blik is daarbij essentieel. (Petra, 2010)
HoGent
2019-2020
Pagina 18 van 290