Zoom boek Licht in het donker

LICHT IN HET DONKER

Fotograferen in de avond en nacht

Schiet de ultieme sterrenplaat

HDR, blauwe uur, bewerking & méér

LICHT IN HET DONKER

Inhoud

5

9

Hoofdstuk 1: Over Licht in het donker

We vertellen je wat je in dit cursusboek allemaal gaat leren en hoe dit boek is opgebouwd.

Hoofdstuk 2: Apparatuur

We hebben het in dit hoofdstuk over de benodigde camera, en welk objectief, statief én mogelijke filters je kunt gebruiken. Ook leer je de basis van camerainstellingen in het donker.

33

Hoofdstuk 3: Nacht in de zomer en winter

Onze vaste auteur Kees Krick leert je de basistechnieken van het fotograferen in de avond en nacht. We gaan hierbij ook in op verschillen in de zomer en winter.

59

Hoofdstuk 4: Sterren fotograferen

Patrick van den Hoorn legt je uit hoe je de sterrenhemel kunt vastleggen: zowel met stilstaande sterren als een star-trail. Een tipje van de sluier opgelicht: dat kan gewoon met simpele apparatuur.

81

Hoofdstuk 5: Blauwe uur

Jeroen Lagerwerf vertelt je over het fotograferen

tijdens het blauwe uur, dat vooral ’s avonds prachtige contrasten tussen het kunstlicht en de donkerblauwe hemel geeft.

99

119

Hoofdstuk 6: HDR

Niels Dam leert je alles over het werken met HDR, zodat je een groter dynamisch bereik kunt vastleggen.

Hoofdstuk 7: Steden en architectuur

Over steden, architectuur en skylines geeft Roy Poots je alle ins en outs, waarbij hij ook tips heeft voor het maken van een goede compositie.

137

Hoofdstuk 8: Noorderlicht

Heb je de kans om ooit een plek te bezoeken waar je het noorderlicht kunt zien, dan ben je met dit hoofdstuk van aurora-specialist Wim Denijs helemaal voorbereid.

157

Hoofdstuk 9: Lightpainting

Wil je ’s avonds of ’s nachts gaan spelen met licht? Dan kun je je uitleven met lightpainting, bijvoorbeeld met ledlicht of brandend staalwol.

Over Licht in het donker

Zoom Academy

Dit cursusboek Licht in het donker is gemaakt in combinatie met de gelijknamige online cursus op Zoom Academy. De online cursus is altijd en overal toegankelijk. Hij blijft bovendien altijd beschikbaar, en je kunt hem volgen op je computer, tablet of smartphone.

↘Dit cursusboek is zowel los verkrijgbaar als in combinatie met de online cursus. Heb je de combinatie aangeschaft, dan kun je jouw vragen direct stellen via het onderdeel ‘Stel een vraag’ in de online cursusomgeving. Hier kunnen medecursisten je helpen, en jij kunt anderen helpen door hun vragen te beantwoorden.

De online cursus bevat naast een hoop informatie uit dit boek nog een aantal video's over het

nabewerken van je foto’s. Ga naar www.zoomacademy.nl om de online cursus te volgen. Dit cursusboek en de online cursus samen vormen de optimale combinatie om beter te leren fotograferen in het donker.

Je kunt dit boek natuurlijk ook gewoon gebruiken zonder de online cursus aan te schaffen. Je hebt hiermee namelijk het perfecte naslagwerk in handen waarmee je licht in je foto’s brengt.

Bij elke foto staat de maker genoemd, met een Zoom-profiel: Voornaam Achternaam ( zoomnaam) Zoek het profiel op voor meer foto’s van deze fotograaf, via: www.zoom.nl/profiel/zoomnaam

ACADEMY

Dit ga je leren

Je kunt je camera natuurlijk instellen op torenhoge iso-waarden en een statief gebruiken, maar fotograferen bij weinig licht blijft een uitdaging! Met dit cursusboek ‘Licht in het donker’ helpen wij je flink op weg.

↘ We brengen je in dit boek de basistechnieken bij van fotograferen in het donker. Bovendien hebben we een aantal doorgewinterde experts bereid gevonden om jou te leren hoe je zelf adembenemende beelden in het donker kunt maken. Zo leer je niet alleen de techniek, maar ook nog eens de finesses! En zo maakt deze cursus van jouw uitdaging een vaardigheid!

Experts

Want wie kan jou beter uitleggen hoe je hiermee start dan fotografen die hier dagelijks mee bezig zijn? We zochten bij elk thema de beste Zoom.nl-fotografen en vroegen ze om hun expertise, tips en beste geheimen te vertellen.

Thema's

In dit boek komen dan ook de belangrijkste fotografie-onderwerpen bij weinig licht aan bod. Je leert eerst de basistechnieken van het fotograferen in de avond en nacht, zowel in de zomer als winter. Heb je eenmaal goed door

hoe je je camera instelt, dan kun je lekker aan de slag met een van de vele thema's.

De volgende thema's worden uitgebreid behandeld:

Sterrenhemel fotograferen

Blauwe uur

HDR

Steden en architectuur

Noorderlicht

Lightpainting

Voor wie?

Dit cursusboek is geschikt voor zowel beginnende als gevorderde fotografen: de basis wordt behandeld, maar in elk hoofdstuk gaat de fotograaf in z’n uitleg ook de diepte in. In elk hoofdstuk krijg je eerst basisuitleg over de voorbereiding, daarna technische uitleg over het fotograferen zelf, en tot slot uitleg over de nabewerking.

Objecten met een lagere zwartwaarde en minder contrast, lijken direct verder weg, zeker in de mist! Jeroen Lagerwerf ( jlfoto) SONY A7R III · ISO 100 · F 2,8 · 1/100 SEC · 75 MM

Over de experts

Dit boek is gemaakt met behulp van de kennis van een aantal experts uit het werkveld. Zij gaan vrijwel dagelijks in de vroege en late uurtjes met hun camera op pad. Deze Zoom.nl-fotografen leggen jou uit hoe je het best kunt fotograferen in het donker.

↘In elk hoofdstuk wordt de (geïnterviewde) fotograaf kort aan je voorgesteld in een voorstelkader.

Ga naar het profiel van de fotograaf op Zoom.nl om meer foto’s te zien. Heb je een account op Zoom. nl, dan kun je de fotograaf volgen, zodat je een bericht krijgt als er een nieuwe foto geüpload is.

Kees Krick

Kees Krick is al jarenlang een vaste auteur van Zoom.nl. Hij legt je in hoofdstuk 3 de basistechnieken uit van fotograferen in de avond en nacht, zowel in de zomer als in de winter.

Patrick van den Hoorn

Patrick van den Hoorn ( patrick-van-den-hoorn) legt je in hoofdstuk 4 uit hoe je de sterrenhemel kunt vastleggen. Hij vertelt je over de voorbereidingen en het fotograferen van zowel een stilstaande sterrenhemel als beweging in star-trails.

Jeroen Lagerwerf

Jeroen Lagerwerf ( jlfoto) ging de uitdaging aan zelf hoofdstuk 5 te schrijven, over het fotograferen tijdens het blauwe uur. Je moet wel snel zijn, want dit uur duurt helemaal geen uur. Maar het geeft wel prachtige kleuren en contrasten. Jeroen leert je de balans te vinden in het licht.

Niels Dam

Niels Dam ( niels_dam) zal je in hoofdstuk 6 alles vertellen over het werken met HDR. Je maakt hierbij meerdere foto’s van dezelfde setting, met verschillende camerainstellingen. Door die in de nabewerking goed samen te voegen, kun je een groter dynamisch bereik vastleggen.

Roy Poots

Roy Poots ( royzzz) leert je alle ins en outs over steden, architectuur en skylines in hoofdstuk 7. Hij gaat het liefst op pad met een goed plan, om meerdere locaties op één

avond te bezoeken. Roy leert je onder andere hoe je in de stad een goede compositie maakt.

Wim Denijs

Wim Denijs ( wimdenijs_zoom) fotografeert graag landschappen, maar gaat het liefst op pad naar het hoge noorden. Daar is hij dan vooral voor het noorderlicht. Krijg je de kans om ooit een plek op te zoeken waar je dit natuurspektakel kunt zien, dan ben je goed voorbereid met de tips van deze aurora-specialist.

Renzo Gerritsen

Renzo Gerritsen schreef al eerder voor een cursus op Zoom Academy een stuk over lightpainting. Als fotograaf toveren met lichteffecten in het donker: dat is wat je doet met lightpainting. Je kunt aan de slag met bijvoorbeeld ledlicht of brandend staalwol. Vaak weet je tijdens het maken van de foto nog niet hoe het er precies uit komt te zien. Leuk én verrassend dus!

Apparatuur

Eisen aan je camera

Om in het donker te fotograferen, heb je wel apparatuur nodig die niet alleen overdag, maar ook bij weinig licht uitstekende prestaties levert. We kijken naar welke eisen je voor avond- en nachtfotografie moet stellen aan een camera en objectief.

↘Om echt mooie foto’s te kunnen maken bij weinig licht, moet je camera hier goed mee kunnen omgaan. Daarnaast krijg je de beste resultaten als je de mogelijkheid hebt om de essentiële instellingen zelf te doen, in plaats van dat je alles aan de camera moet overlaten. We leggen al deze elementen aan je uit, zodat je precies weet wat je nodig hebt.

Overigens is ook het objectief dat je gebruikt van groot belang, hierover lees je vanaf pagina 14 meer.

BEELDSENSOR

De beeldsensor is het onderdeel van de camera dat de meeste invloed heeft op de prestaties bij weinig licht.

Fullframe en aps-c

Heb jij een spiegelreflexcamera of systeemcamera met een fullframe-sensor of aps-c-sensor? Deze beeldsensoren zijn zo groot

dat ze ook in het donker voldoende gevoelig zijn voor het schaarse omgevingslicht.

In principe geldt dat hoe groter de beeldsensor, hoe geschikter

een camera is om in het donker mee te werken. Vooral met een fullframe-camera ben je daarom in het voordeel. Er is immers aanzienlijk meer ruimte voor beeldpixels beschikbaar, zodat die extra veel licht kunnen opvangen.

Dat neemt niet weg dat je ook met een camera met een wat kleinere sensor nog steeds goed uit de voeten kunt in situaties met weinig licht. We noemden al de aps-c-sensor. Die is ongeveer half zo groot, vergeleken met fullframe, maar dat is nog steeds een heel respectabel formaat.

Je ziet met een aps-c-camera wel eerder ruis zodra je de hoogste isowaarden gebruikt. Daarnaast is het dynamisch bereik wat lager. Aan de andere kant werk je in het donker toch meestal met een statief. Dan kun je een lekker lage iso-waarde kiezen, en dan liggen de ruisprestaties van deze twee sensortypen alsnog dicht bij elkaar.

Kleinere sensoren

Ook met camera’s waarin nog kleinere sensoren zitten, zoals een Micro Four Thirds- of een 1-inchsensor, kun je prima in het donker fotograferen: zolang je maar vanaf statief werkt met een lage isowaarde. Het voordeel is dat deze camera’s vaak erg compact en licht zijn, waardoor je ze gemakkelijker mee de stad in neemt. Het dynamisch bereik en de ruisprestaties zijn wel zichtbaar minder, waardoor je zorgvuldig je instellingen moet kiezen om het maximale uit deze toestellen te halen.

HANDIGE EIGENSCHAPPEN

Accu vervangen

Een bijzaak, maar niet minder belangrijk: het is prettig als de statiefaansluiting aan de onderkant van de camera het klepje van de accu of het geheugenkaartje niet

1 De juiste camera, het juiste objectief en de juiste instellingen zijn nodig in het donker.

Patrick van Dijk ( fack-photography)

NIKON D800 · ISO 50 · F 6,3 ·

25 SEC · 24 MM

2 Een grote sensor vangt meer licht op en is daardoor geschikter bij weinig licht. De fotograaf koos voor F 6,3, de ‘sweet spot’ van zijn objectief.

Kees Grims ( mercjup)

CANON 1DX · ISO 100 · F 6,3 ·

4 SEC · 21 MM

3 Behalve fullframe is ook aps-c prima geschikt om in het donker mee te werken. Door deze lange sluitertijd is beweging in de wolken gecreëerd.

Wilbert Tintel ( wilbert-tintel)

SONY A77 · ISO 50 · F 10 ·

25 SEC · 18 MM

afdekt. Hierdoor kun je tussentijds gemakkelijk van accu wisselen, zonder steeds het statiefplaatje los te moeten halen. Dat is belangrijk omdat de accu bij lange belichtingen in het donker sneller leeg is dan

wanneer je overdag fotografeert. Let er ook op dat er een aansluiting voor een afstandsbediening is. Soms is er een infraroodontvanger aanwezig voor een draadloze afstandsbediening. Als je camera

De fotograaf maakte twee opnames vanaf precies dezelfde plek: één toen het nog net licht was van de voorgrond, en één van de sterrenhemel toen het donker was. Ilona

dit niet heeft, kun je ook gebruikmaken van de zelfontspanner, waarmee je een vertraging van bijvoorbeeld 2 of 5 seconden instelt. Deze functie vind je op bijna iedere camera.

Stabilisatie

Ingebouwde stabilisatie geeft je de mogelijkheid om langer uit de hand te fotograferen. Dit wordt ook wel IBIS genoemd, In-Body Image Stabilization. Werk je vanaf statief, dan heb je deze functie niet nodig en is het zelfs beter de stabilisatie uit te schakelen. Maar loop je in het donker rond om bijvoorbeeld straatfotografie te beoefenen, dan krijg je ook bij langzamere sluitertijden nog mooie scherpe foto’s met de stabilisatie ingeschakeld. Daarnaast kun je spelen met creatieve vervagingseffecten, bijvoorbeeld door voorbijgangers licht te vervagen, terwijl de omgeving wel scherp blijft.

ZELF INSTELLEN

In het donker fotograferen werkt anders dan overdag. Niet alleen de lichtomstandigheden zijn anders, je wilt ook zelf bepalen welke vervagingseffecten en lichteffecten je in de foto te zien krijgt. Dat lukt alleen als je zelf bepaalde instellingen kunt doen. Dat is dus een tweede belangrijke ‘eis’ aan de camera.

Handmatig

Een camera met een handmatige M-stand, waarbij je zelf de sluitertijd, het diafragma en de iso-waarde kunt bepalen, heeft sterk de voorkeur als je gaat fotograferen in het donker. Al kun je er ook voor kiezen om de Av-stand

(A-stand) of Tv-stand (S-stand) te gebruiken als je dat makkelijker vindt. Kortom: zolang je grip hebt op de belichting en de duur van de opname zit je goed. Verder is het belangrijk dat je handmatig kunt scherpstellen, omdat de autofocus van camera’s niet altijd even betrouwbaar is in het donker. Daarnaast is het makkelijker om één keer goed met de hand scherp te stellen en daarna op je gemak vanaf statief te fotograferen, dan wanneer je per foto kans loopt op een misser van de autofocus.

Een camera waarmee je in raw kunt fotograferen is ook héél fijn, omdat je dan aanzienlijk meer speelruimte hebt om jouw

beeld in de nabewerking te perfectioneren.

Op het scherm

De optische zoeker van een spiege lreflex is ’s avonds nogal aan de donkere kant, vooral als je een minder lichtsterk objectief gebruikt. Je kunt dan beter liveview inschakelen en alles via het scherm regelen. Werk je met een systeemcamera, dan zit daar een digitale zoeker in (EVF, oftewel Electronic View Finder). Omdat dit een miniatuurbeeldscherm in een zoeker is, kun je hierbij wel gewoon de zoeker blijven gebruiken. Met een systeem camera werk je daarom vaak net wat comfortabeler in het donker dan met een spiegelreflexcamera.

Het is ideaal als jouw camera over een elektronische waterpas beschikt. Op het beeldscherm of in de digitale zoeker zie je dan of alle lijnen netjes recht lopen. En vooral in een stedelijke omgeving is dat superhandig.

Fotografeer je vanaf statief, zet dan de stabilisatie van je objectief en/of camera uit.

Alfred Benjamins ( alfredbenjamins)

FOTOGRAFEER JE IN HET DONKER, DAN IS JE ACCU SNELLER LEEG

Objectieven voor in de duisternis

Welke eigenschappen een camera voor fotografie in het donker moet hebben, is duidelijk. Maar: in het donker speelt ook het gebruikte objectief een grote rol. Omdat er weinig omgevingslicht is, ben je met lichtsterke objectieven enorm in het voordeel.

↘In situaties met weinig licht worden er andere eisen aan een objectief gesteld dan wanneer je alleen overdag fotografeert.

Dat wil niet zeggen dat je per se compleet andere objectieven nodig hebt, maar bepaalde eigenschappen maken een lens wel net even

wat geschikter om te fotograferen bij schaars licht en in het donker. Fotografeer je vaak in dit soort beperkte lichtomstandigheden,

1 Met een lichtsterk objectief kun je langer uit de hand fotograferen als de zon net onder is gegaan. Jeroen van den Hoogen ( motionman_zoom)

SONY A7R II · ISO 500 · F 1,4 · 1/60 SEC · 50 MM

2 Zodra de zon uit beeld is, krijg je te maken met langere sluitertijden doordat er minder licht is. Gemaakt met een 2 stops zacht grijsverloopfilter om de lucht wat meer in balans te brengen met de voorgrond/spiegeling.

Raoul Baart ( weimaraan)

NIKON D800 · ISO 100 · F 11 · 20

· 20 MM

dan kun je sowieso het best een lichtsterk objectief gebruiken. Daar bestaan best veel variaties van, dus het hoeft zeker niet altijd de meest lichtsterke of duurste lens te zijn die er te koop is. Wat de beste keuze is, hangt vooral af van het soort foto’s dat je wilt maken.

Hoge lichtsterkte

Fotografeer je bijvoorbeeld op feestjes? Of maak je straatfoto’s zodra het schemert of als het al donker is? Dan wil je dat de mensen die je fotografeert goed scherp op de foto komen. Omdat de lichtomstandigheden nu verre van ideaal zijn, is een objectief met een hoge lichtsterke onmisbaar.

Vast brandpunt

Je komt dan al snel uit op een objectief met een vast brandpunt, een zogeheten prime. Dankzij een maximaal diafragma van F 1,8, F 1,4 of zelfs F 1,2 zijn deze primes enorm lichtsterk. Omdat je niet kunt zoomen, is het wel belangrijk dat je voor jezelf weet welke brandpunten je nodig hebt. Want anders loop je voor je het weet rond met een fototas vol primes. Enkele veelgebruikte brandpunten zijn 24, 35, 50, 85, 135 en 200 millimeter (eventueel omgerekend naar fullframe).

Doordat een lichtsterke prime dankzij de enorme lensopening zelfs in het donker veel omgevingslicht opvangt, kun je de sluitertijden in veel gevallen snel genoeg houden om zowel stilstaande als bewegende mensen of andere onderwerpen scherp vast te leggen. Daarnaast zijn primes ideaal voor astrofotografie, omdat je dan al helemaal met zeer lichtarme omstandigheden te maken hebt.

Over het fotograferen van sterren leer je later in deze cursus in hoofdstuk 4, vanaf pagina 59, meer.

Liever zoomen

Vind je de vaste beeldhoek van een prime te beperkend en gebruik je liever een zoomlens? Kies dan nog steeds bij voorkeur een vrij lichtsterk exemplaar. Bij een

zoomlens kom je dan vaak uit op een maximaal diafragma van F 2,8 of F 4. Let er wel op dat dit voor het gehele zoombereik geldt! Er zijn ook objectieven die minder lichtsterk worden als je inzoomt, en bijvoorbeeld in de telestand een diafragma van F 6 hebben. Deze lenzen zijn wel goedkoper, maar dat is verre van ideaal in het donker.

Beeldstabilisatie

Een zoomlens is dus wel vrijwel altijd minder lichtsterk dan een prime, maar er zit vaak wel beeldstabilisatie op, waardoor je met een wat langere sluitertijd alsnog scherpe foto’s vanuit de hand kunt maken.

Onthoud wel dat die stabilisatie alleen de bewegingen van jou en je camera compenseert. Dus als er binnen de sluitertijd mensen of objecten door het beeld bewegen, kunnen die alsnog vervagen. Je hebt dan een snellere sluitertijd nodig. Dat kan door aanvullend een hogere iso-waarde in te stellen, want dan kun je de snellere

1 Het kan heel fijn zijn om in te kunnen zoomen, bijvoorbeeld in het bos. Wil je een langere sluitertijd in het bos gebruiken, dan moet het wel windstil zijn.

Richard Nell ( richard33)

CANON R5 · ISO 100 · F 4 · 0,6 SEC · 200 MM

2 De grootste lensopening hoef je niet te gebruiken, maar zorgt wel voor een extra helder zoekerbeeld. Met een extreem lange sluitertijd wordt het water zacht, ondanks de harde wind.

Ronald Rozema ( ronaldrozema)

CANON 5D IV · ISO 100 · F 13 · 121 SEC · 14 MM

3 Kies een klein diafragma (groot F-getal) om stervorming in lichtbronnen te krijgen.

Robert Post ( postpictures)

NIKON D5500 · ISO 100 · F 14 · 10 SEC · 50 MM

sluitertijden gebruiken die je nodig hebt. Of je gaat aan de slag met flitslicht of continu-licht. In elk deel van deze cursus is een onderdeel opgenomen over flitsen.

Overweging

Het is daarmee een afweging of je liever een extra lichtsterke lens

MET EEN LICHTSTERK OBJECTIEF BEN JE ALTIJD IN HET VOORDEEL

koopt, of dat je in bepaalde situaties gewoon even de iso-waarde wat opschroeft. Beschikt jouw camera zelf al over stabilisatie, dan is het minder erg als de lens die je op het oog hebt dat niet heeft. Overigens zijn ook sommige primes over uitgerust met ingebouwde stabilisatie.

Werken met een kleiner diafragma

Fotografeer je ’s avonds of ’s nachts vooral landschappen of stadsgezichten? Dan is de maximale lichtsterkte van je objectief minder cruciaal. Je werkt in die situaties meestal met een kleiner diafragma, zoals F 8 of F 11, om voldoende van de omgeving scherp op de foto te krijgen. Met een standaardzoom met een bereik van grofweg 24-100 millimeter, aangevuld met een groothoeklens van rond de 16-40 millimeter, kun je nagenoeg alle situaties dan wel aan. Mocht je specifieke details groot in beeld willen nemen of afgelegen objecten dichtbij willen halen, gebruik dan aanvullend een telelens, zoals een 70-200 of eentje met een nog groter bereik. Om erachter te komen welk zoombereik je nodig hebt, kun je prima afgaan op waar je normaal gesproken overdag het liefst mee werkt. Een ander moment wanneer je gebruikmaakt van kleine diafragma’s is als je expres alles wat beweegt wilt laten vervagen op de foto. Bijvoorbeeld om lichtsporen van het verkeer vast te leggen, stromend water en wolken te laten vervagen, of een dynamische foto van dansende en feestende mensen te maken. Over