Artifacts by Damjan Momirovski

МУЗЕЈ НА ГРАД СКОПЈЕ MUSEUM OF THE CITY OF SKOPJE

Збирката од ранохристијанскиот, византискиот, поствизантискиот и преродбенскиот период од мал формат, како и литургиска опрема во Музејот на град Скопје, временски одредена од VI до крајот на XIX век, е грижливо собирана со археолошки ископувања на Скопската тврдина Кале, на платото пред црквата Св. Спас при конзервацијата на фреско- живописот во црквите и манастирите низ Скопскиот Регион и дополнета по пат на откуп и подароци. Делови од средновековна литургиска опрема од византиска и локална провиниенција и мноштво ситни предмети носени како накит, кои ја означувале приватната побожност и идентитет на личноста како одраз на верата и вкусот на времето, сочинуваат вистински ремек - дела на христијанската применета уметност, традиција и култура, негувана на просторот од градот Скопје и во Македонија воопшто повеќе од илјада години. Низ годините делумно од нив биле изложувани, а со оваа изложба многу од нив првпат ќе бидат претставени пред јавноста.

The collection of Early Christian, Byzantine, Post-Byzantine and Enlightenment periods small scale liturgics equipment from the Museum of the City of Skopje, dated from the 6th to the end of the 19th century, has been meticulously compiled from archeological excavations at the fortress Kale, in front of the St. Spas church and in the course of the conservation of the fresco paintings in the churches and monasteries in the Skopje region and completed by way of purchase and donations. Part of the medieval liturgy equipment of Byzantine and local origin and the numerous small objects worn as decoration, marking the personal religiousness and the identity of the individual as a reﬂection of the fashion of the time, proved real masterpieces of the Christian applied art, tradition and culture cherished on the territory of the city of Skopje and in Macedonia in general, for over a thousand years. Over the yeas, part of them were exhibited, and this exhibition will show some of them to the public for the ﬁrst time.

АРТЕФАКТИ

ARTIFACTS

АРТЕФАКТИ СО ХРИСТИЈАНСКО СИМБОЛИЧНО ЗНАЧЕЊЕ ОД VI ДО КРАЈОТ НА XIX ВЕК

Христијанството како религија на спасот во Скопскиот Регион загосподарува уште во IV век, со добро организирана Црква, која во средината на V век прераснала во митрополија. Непобитен факт за тоа се остатоците од бројните градби во регионот, камената пластика, крстовите итн. За потребите на паствата во текот на V и VI и во XI-XII век, како значајна религиозна продукција се издиференцирале предмети со мал формат. Ситната пластика лесно пренослива, била особено ценета во престолнината на Византија – Константинопол. Вештите уметниците со бравурозната техника на резбарија во плиток релјеф и преграден емајл успеале да остварат минијатурни ремек - дела со високи ликовни квалитети и стилски карактеристики кои изгледаат толку монументално во своите минијатурни димензии. Големите естетски и ликовни вредности биле одраз на стандардот и достигнувањата на Црквата и владетелите, а, пак, во текот на поствизантискиот и новиот век, во строгата социјална диференцијација тие се одраз на изразено сиромашното население и ретките богати црковни достоинственици. Обработката на металот во поствизантискиот и преродбенскиот период била мошне развиена, за што интензивно биле користени рудните богатства во Македонија. Широкиот дијапазон на христијанската уметност опфаќа предмети со практична намена создадени за православната Црква и предмети од индивидуалната побожност како знак на верската припадност. Предметите од применета уметност со христијански предзнак во

ARTIFACTS WITH CHRISTIAN SYMBOLIC MEANING FROM THE 6TH TO THE END OF THE 19TH CENTURY

Christianity, as the religion of salvation, has been accepted in the Skopje region as early as the 4th century with a well organized church that by the mid 5th century grew into a metropolis. This is clear from the remains of the numerous buildings in the region, the stone plastic, the crosses, etc. The requirements of the congregation, in the course of the 5th, 6th and the 16th-17th centuries, generated an advance of the production of small religious objects. The small plastic, easily portable, was particularly appreciated in the Byzantine capitalConstantinople. The skillful artists ingeniously used the techniques of low relief and wire wrapped enamel for creating miniature masterpieces of high artistic quality and style features that looked monumental in their miniature sizes. The great esthetic and artistic values were a reďŹ&#x201A;ection of the standard and the achievements of the church and the rulers, while in the Post-Byzantine period, in the rigid social differentiation, they were a reďŹ&#x201A;ection of the poor population and the few rich church dignitaries. The metal processing in the Post-Byzantine and Enlightenment periods was considerably advanced, intensely using the mine reserves in Macedonia. The wide range of Christian art includes objects for practical use, made for the Orthodox Church, and individual religious objects as a sign of the religious belonging. In the several centuries long memory of the great Orthodox community in the Balkan, the applied art objects with a

повеќевековната меморија во големата православна заедница на Балканот, македонскиот народ го промовира како значаен чинител во културна традиција и уметност, во кои е вкоренета библиската и иконографска клима на православната теологија изразена низ симболичен јазик. Крстот е основен христијански симбол. Неговиот знак во различни облици можеме да ги следиме и во паганските религии. Во христијанската уметност крстот како графички симбол е најмногу застапен во декорацијата, бидејќи тој го означува оној крст на кој понизно бил распнат Христос. Според теолошкото учење, крстот е симбол на крстната жртва Христова, победата над смртта, уништувањето на злото, помирувањето на Господ со човекот, пат кон Рајот и воскресението. Оттука, тој се појавува во декорацијата на литургиски предмети и на предмети со различна намена, непосредно по официјализирањето на христијанството за државна вера од втората деценија на IV век. Најзастапен е обликот на латинскиот крст на кој во плитка резба, со врежување и исчукување, е изведена иконографијата Распетие Христово. Во декорацијата на накитот крстот го означува идентитетот на личноста која го носи, како одраз на верата (прстени, белегзии, амајлии). Накитот од оваа збирка го сочинуваат експонати изработени во сребро и бронза во техниките лиење, исчукување, врежување, пунктирање и ажурирање. Предметите во сакралната уметност се полни со таинственост. Првенстевено, тоа се

Christian mark promoted the Macedonians as a significant factor of the cultural tradition and art, which proceeded from the Biblical and iconographic ambiance of the Orthodox theology expressed with a symbolic language. The cross is the basic Christian symbol. Its origin can be traced in different forms from the heathen religions. In the Christian art the cross as a graphic symbol is mostly used for ornamentation because it represents the cross on which Christ was crucified. According to the theological dogma, the cross is the symbol of the sacrifice of Christ on the cross, the victory over death, the destruction of evil, the reconciliation of God with men, the way to Heaven and resurrection. Therefore, it appeared in the ornamentation of liturgical objects and objects with different purposes, immediately after the declaration of Christianity as an official religion in the second half of the 4th century. Most frequently used was the shape of Roman cross in which the Crucifixion iconography was depicted by way of engraving and hammering. The ornamentation of the cross marks the identity of the person wearing it as a token of the faith (rings, bracelets, amulets). The jewelry in this collection include exhibits made of silver and bronze in the techniques casting, hammering, engraving, punching and ajoure. The objects of the sacral art are filled with mystery. They are, mostly, objects for practical

творби со практичен карактер, во служба на култот на човекот во одредено време и простор. Христијанската заедница на почетокот во својата иконографија внела симболи од претхристијанските култури, давајќи им ново значење. Симболи на ранохристијанските уметнички предмети ја наговестувале христијанската порака за спасението која треба да биде препознаена од верниците. Од артефактите со христијанско симболично значење од VI до крајот на XII век, покрај графичките најзастапени се зооморфните симболи.

use, serving the cult of men in a particular space and time. In the beginning, the Christian community introduced in its iconography symbols from Pre-Christian cultures, presenting them with new meaning. The symbols of the Early-Christian art objects announced the Christian message of salvation that was supposed to be recognized by the believers. In the artifacts with Christian symbolic meaning from the 4th to the end of the 12th century, the most frequently used symbols were the graphic and zoomorphic ones. The peacock had been treated as the sign

Паунот уште пред христијанството е третиран како знак на бесмртноста. Врз основа на народното верување за нераспадливоста на неговото тело, христијанската алегорија го внела во редот на симболите за воскресението, а како птица поврзана со рајските простори се поврзува и со вечниот живот. Заради тоа, тој е присутен во декорацијата на катакомбите, релјефните столбови, подните мозаици во базиликите и во декорацијата на крстилниците. Меѓу најфрекфентните симболични декорации од VI до крајот на XII век паунот се илустрира во сцената на 41 псалм Давидов. Пауните, зооморфните симболи на душите на верниците кои се напојуваат со водата од Божјиот извор и ја прифаќаат Христовата вера, се стекнуваат со привилегија преку воскресението со вечен живот. Темата е доминантна во минијатурната бронзена конична плоча, археолошки наод на платото пред црквата Св. Спас, Скопје, и на станичните срцевидни апликации на сребрениот пехар со позлата од XII век, археолошки наод на

of immortality even before Christianity. Based on the traditional belief in the inability of its body to decompose, the Christian allegory included it among the symbols of resurrection, and as a bird associated to the heavenly realms, it was associated to eternal life. This is why it was included in the decoration of catacombs, relief pillars, ﬂoor mosaics in the basilicas and the ornamentation of baptisteries. As one of the most frequently used symbols from the 6th until the end of the 12th century, the peacock is illustrated in the scene of the 41. psalm of David. The peacocks, the zoomorphic symbols of the believers' souls that are drinking form God's spring and accepting Chris's faith, acquire the privilege to an eternal life through resurrection. This motif is dominant in the miniature coneshaped bronze plate, an archeological ﬁnd from the yard of St. Spas church, Skopje, and in the lateral heart-shaped applications on the gilded

Скопската тврдина Кале. Афронтираните, птици, пак се поврзуваат со смислата на Христовата жртва и со неговата спасоносна улога која според христијанската догма им обезбедува бесмртност на верниците. Во христијанската симболика многу чести се и флоралните мотиви, особено цветот, кој е архетипски лик на душата, средиште на духовното совршенство и на земната страст. Тој е време и вечност, живот и смрт, плодност и девственост. Розата е симбол на девицата, а кринот симбол на безгрешното зачнување, на што недвосмислено алудира цветнолистната декорација на сребрениот позлатен фрагмент на оков од икона посветена на св. Богородица. За секој култ е потребна одредена литургија, а во христијанството на литургијата ѝ служат разни помагала (крст, кандило и полиелеј итн.). Во сите поголеми средновековни цркви со куполи, во најсвечениот дел на храмот, под куполата, виселе монументални бронзени свеќници– полиелеји. Изгледот на полиелејот не зависел само од неговата практична намена да служи за осветлување, туку оваа масивна светлечка конструкција има многузначајна намена и теолошко-симболично значење, кое доаѓа до израз за време вечерната и ноќната богослужба. Полиелејот го сочинува хоросот носен од вериги, украсен со мноштво свеќи, кандила и икони. Самиот назив полиелеј се поврзува со елејот/маслото за помазание и елеосвештение. Хоросот или поликандилото е круг од светилници кои го изобразуваат постојаното поле на планетата и ѕвездите,

silver chalice from the 12th century, an archeological find from the Kale fortress. The birds are associated with the meaning of Christ's sacrifice and with his salvation role that, according to the Christian dogma, provides immortality to the believers. Floral motifs are also quite frequent in the Christian symbolism, especially the flower, which is an archetypical representation of the soul, the pivot of the spiritual perfection and the earthly passion. It is the time and eternity, life and death, fertility and innocence. The rose is the symbol of the virgin, while the lily is the symbol of the immaculate conception, which is openly associated to the floral decoration on the gilded silver fragment of the icon dedicated to the Holy Virgin. Each cult requires a particular liturgy, and in the Christianity liturgy uses various objects (cross, oil lamp, chandelier, etc.). In the larger medieval domed churches, in the most solemn part of the temple, under the dome, monumental bronze chandelier were suspended. Their look did not depend only on the practical use - lighting. This massive lighting construction had a multipurpose use and theological-symbolical meaning which was particularly emphasized during the evening and night services. The chandelier consists of hoops suspended on chains, decorated with candles, oil lamps and icons. The hoop is a circle of light sources that compose the

односно хоросот ја симболизира светлината што го облева човештвото по Христовото овоплотување и неговата крсна жртва. Најмонументален полиелеј во Скопскиот Регион и единствен по својата иконографија и историски контекст и припаѓал на црквата Св. Димитрија, Марков манастир. Ктиторот на црквата, кралот Волкашин, го дарувал полиелејот непосредно по неговото устоличување, кон крајот на 1365 и почеток на 1366 година. Елементите во декорацијата на веригите од непрекината низа на кринов цвет, винова лоза и разлистен крст се јасни алузии на Рајот и дрвото на животот, на духовниот живот и вечност. Медалјоните со ктиторкиот натпис, ја симболизирале сувереноста и побожноста на ктиторот. На полиелеите и пред секоја икона на иконостасот висат кандила полни со елеј/масло во кои непрестано гори фитил. Почетоците на употребата на кандилата може да се следат уште во старозаветните текстови поврзани со Мојсеј. Оттука, симболиката на кандилото кое виси пред икона го означува древниот огнен столб кој во текот на ноќта го извел Израел. Кандилата се богато декорирани, кои вообичаено ги следат стилските декорации на останатите предмети во црквите. Неговата симболика недвосмислено го симболизира светлината, која во христијанската традиција се поистоветува со Христос. Овој широк дијапазон на збирката на сакрална уметност, временски одреден од VI до крајот на XIX век, укажува на нејзината посебна волшебност. Тоа се уметнички предмети настанати како производ на локални мајстори со византиска предлошка или како увоз од

permanent field of the planet and the stars, that is, it symbolizes the light that shines on men after Christ's sacrifice on the cross. The most monumental chandelier in the Skopje region, unique by its iconography and historical context, belonged to the church St. Dimitiors in St. Mark Monastery. The ktetor (founder) of the church, king Vukašin, donated the chandelier immediately after his coronation, by the end of 1365 and the beginning of 1366. The elements of decoration of the chains, made of endless line of lilies, vine and trefoil crosses are a clear allusion of Eden and the tree of life, of the spiritual live and eternity. The medallions with the founder's inscription symbolized the sovereignty and the piety of the founder. On the chandeliers, as well as in front of each icon, there are oil lamps filled with oil where the fuse burns constantly. The beginning of the use of oil lamps can be traced back to the Old Testament texts associated to Moses. Therefore, the symbolism of the oil lamp suspended in front of an icon marks the ancient fire pillar that during the night lead Israel. The oil lamps are lavishly decorated, usually stylistically matched to the other objects in the churches. Its symbolism undoubtedly symbolizes the light that the Christian tradition equalizes with Christ. This wide range of the collection of sacral art, dated from the 6th to the 19th century, points to its special magic. These art objects were the products of local craftsmen with Byzantine affiliation or were imported form the Byzantine

византиски работилници, некои од нив се донесени од далечна Русија, а некои како поклонички евлогии од Светата земја, итн. На искупителната улога на овоплотениот син Божји Христос со посредство на Богородица, неговата крстна откупителна жртва за човештвото, воскресението, кој со своето второ доаѓање како Страшен судија, покајаните и праведните ќе ги доближи до Бога, упатува иконографијата на минијатурниот триптих од руско потекло и поклоничкиот сувенир со илустрација на евангелската сцена Вознесенито Христово на восочното стапало, ликовно обликувана во локалните работилници на Светиот град Ерусалим.

workshops, some of them were brought here for Russia and some from the Holy Land. The redeeming role of Christ, the son of God, mediated by the Holy Virgin, his sacriﬁce on the cross, the resurrection, the Second Coming as the Judge and the placing of those who have repented and are just closer to God is shown in the miniature triptych of Russian origin and the souvenir with illustration of the gospel scene of Christ's Ascension on the wax foot, artistically modeled in the local shops of the Holy City of Jerusalem. The collection includes objects of high artistic quality, made of authentic materials,

Збирката ја сочинуваат предмети со висок уметнички квалитет, изработени во автентичен материјал во зависност од нивната религиозна функција и пораката која ја носеле на себе. Дел од артефактите на сакрална уметност на Музејот на град Скопје по својот опсег и комплексност, покрај тоа што имаат значаен придонес во културното наследство на градот Скопје, воедно се и скапоцен дел од целокупното нацинално културно богатство на Република Македонија.

depending on their religious function. By their range and complexity, part of the sacral art artifacts in the Museum of the City of Skopje signiﬁcantly contribute to the cultural heritage of the city of Skopje and make a precious part of the cultural heritage of the Republic of Macedonia in general.

ПРОЦЕСИСКИ КРСТ, IV ВЕК, ЖЕЛЕЗO,

БРОНЗЕНА КОНИЧНА ПЛОЧА, VI ВЕК, ПЛАТО НА ЦРКВА СВ. СПАС, СКОПЈЕ

КРСТ ОПЛАТА, XII – XIII ВЕК, СРЕБРЕН ЛИМ, СКОПСКА ТВРДИНА КАЛЕ

Ранохристијански процесиски/литиски кован железен крст, со проширени краеви на краците. Краците се споени со една нитна. Долниот дел тулецот(клинот) е откршен.

Ранохристијанска симболична претстава на 41 псалм Давидов, со афронтирани птици и кантарос со вода изведена во техниките режење и пунктирање. Во заднината се винови гранки. Кантаросот е во форма на чаша украсена со канелури, поставена на висока нога, декорирана со триаголници и ромбови. Горниот триаголен дел одделен од долниот со двочлена плетеница претставен е уште еден пар афронтирани птици со зафрлени глави назад. Во средината е претставено дрвото на вистината/животот.

На сребрен лим, во плиток релјеф, во техника тореутика и исчукување, е изведена иконографија Распетие Христово. Фигурата на Христос е претставена мошне стилизирано со раширени раце, здружени нозе, глава строго анфас и тенок ореол, околу главата куси линии кои го обележуваат крстот. Ликот е изведен со неколку потега но јасно го изразува мртов лик. Преку појасот е перизома но нешто повисоко отколку што вообичаено се претставува околу бедрата.

Димензии: 16,3-23 х 15,6-16 cm

Димензии: 64х 62х1 cm

Димензии: 13,9 х 3,2 cm

инв.бр.16030/У

инв.бр.552/У

инв бр. 16024/У

КРСТ РЕЛИКВИЈАР/ ЕНКОЛПИОН, XI-XIII ВЕК, БРОНЗА, СКОПСКА ТВРДИНА КАЛЕ

ПЕХАР, XI –XIII ВЕК, СРЕБРЕН ЛИМ СО ПОЗЛАТА, КОНСТАНТИНОПОЛ, СКОПСКА ТВРДИНА КАЛЕ

ОКОВ ОД ИКОНА, XII–XIII ВЕК, СРЕБРO СО ПОЗЛАТА, СКОПСКА ТВРДИНА КАЛЕ

Средновековен поклонички сувенир за чување на света реликвија. Двоен крст од бронза, изведен во техника калапење и режење. На двата крака кои се спојуваат со шарнир и прават една целина има пластична престава на светители во став на оранс. Преставите се мошне шематизирани. Долгите туники се изведени со линеарна декорација, брановидни линии, а наметките со прави линии. Над главата на едниот светител е вржан натпис КРЧН.

Сад од сребрен лим со позлата со овален пресек, на ниска конусна нога. Во широко оформена лента со евхаристичен грчки натпис во два реда се чита името на донаторот. Натписот е изведен со врежување и стаклена паста. Во пределот на ленатата, на двата краја од садот е аплициран срцевиден украс во техниката на преграден емајл е изведен мотив на афронтирани птици и троспратна фонтана. Странично од овие апликации додадена е по една фасетирана јајчеста декорација со еден aмалдин и една имитација на бесценет камен. Горе апликацијатаа завршува со глава на маж.

Зачувана е десната страна од сребрен оков со позлата, аплициран на икона. На фрагментот јасно се оцртува ореолот на св. Богородица и мафорион на кој се изведени флорални орнаменти. На горниот агол е зачувана сигнатурата на Богородица - МР. Површината на оковот е декорирана со исчукување. Ореолот е обрабен со гранулација, а оковот со лента декорирана со низа од извиени листови. На рамото со исчукување и врежување е изведена роза.

Димензии: 6,8 х 5,3,х 2,3 cm

Димензии: 13 х11 cm

Димензии: 12,5 - 8 х 19,1 cm

инв.бр.476/У

инв.бр.478/У

инв.бр.503/У

КАНДИЛО, XIX ВЕК, МЕСИНГ, ТРПЕЗАРИЈА МАРКОВ МАНАСТИР,

КАНДИЛО, XIX ВЕК, МЕСИНГ

С. СУШИЦА, СКОПСКО

Цилиндрично кандило од месинг на средината со престава на Распетието Христово во ромбоидно поле, ажурирано со кругови. Кандилото е декорирано со тордирани кругови, ленти, гранки. Дното е ажурирано со вегетабилни орнаменти. Горниот раб е назабен и со геометриска декорација. На трите страни се поставени алки со фрагменти од синџири.

Кандилото е декорирано со ромбови и триаголници, во три зони одвоени со тордурани ленти. Во средната зона е претставеноРаспетието, кое е мошне шематизирано. Под цик-цак венецот на алки се прикачени два крста со Распетие и синџири за закачување. Со ажурирање на дното е изведена флорална декорација. На перфорирана алка и прикачен крст со Распетие на средината.

Кандило од месинг, декорацијата е изведена ажурурање, тордирање и гранулација.

Димензии: 8 х 6 cm

Димензии: 8 х 6,6 cm

Димензии: 8 х 7 cm

инв.бр.361/У

инв.бр.598/У

инв.бр.601

КАНДИЛО, XIX ВЕК, МЕСИНГ

Кандило со цилиндрична форма, со декорација изведена со режење, ажурирање, тордирање, гранулација и ромб во кој е впишан Голготски крст со Распетие. Од три страни се залемени држачи со изрежан рамнокрак крст, на кој виси крст со три приврзоци од крстиња декорирани со солзи на аглите и Распетие на средината. Истата декорација со крстови е прикачена на конусното дно, декорирано со розета. Кандилото е прикачено со три синџирчиња од тенка жица.

Кандилото е декорирано по целата своја површина со флорални и геометриски елементи. Во средината во ромбоиден фрагмент е сместено Распетието Христово. На конусното дно со техника на режење е изведена композицијата Св.Ѓорги ја убива ламјата. Под венецот се зачувани два крста, синџирите со кружен држач и елипсовидна алка на вратот.

Кандилото е декорирано со тордирани жици, на средината со режење е изведена композицијата Распетие Христово. На конусното дно со режење е изведена флорална декорација, а под назабениот обод три големи држачи на кои со ажурирање и режење се изведени крстови. На долниот крај на два држачи се закачени крстови со приврзоци(три крстиња). На горниот крај се прикачени синџирите кои горе се споени со еден кружен елемент кој завршува со елипсовидна алка.

Димензии: 6,5 х 15 cm

Димензии: 8,5 х 6,5 cm

Димензии: 8 х 6,2 cm

инв. бр.599/У

инв.бр.600/У

инв.бр.602/И

КАНДИЛО, XIX ВЕК, ТУФ,

ВЕРИГИ ОД ПОЛИЕЛЕЈ, ПО 1365/66 ГОД., БРОНЗА, ЦРКВА СВ. ДИМИТРИЈА, МАРКОВ МАНАСТИР, С. СУШИЦА, СКОПСКО

Кандилото од бокалест тип со тесно грло. Декорирани во три појаси, Прв појас истурен обод со апликации од три елипси со осмокрако сонце и орловски глави. Втор појас со астагали во низа и трет појас палмини листови. Најдолу е еден јагодест додаток украсен со канелури на кој бил прицвстен сребрен висулец, со ажурирање на вегетабилен орнамент.

Фрагменти од вериги и една кукачка од средновековен полиелеј од бронза. Зачувани се вериги со два типа декорација од стилизирани цветови и стилизирани лозици, изведени со пробој, споени меѓу нив со медалјони украсени со едноставни крстови.

Димензии: 17,9 х 9 cm. (53 cm должина на синџирите) инв. бр.362/У

КРСТ, XIX ВЕК, БАКАР, ГЕВГЕЛИЈА

Во средината е изрежан крст, а по целата површина е украсен со гранули. Крстот има четири приврзоци мали крстиња со распетие на аверсот и впишан крст на реверсот. Сите крстиња се идентични на краевите на краците, украсени со солзи со димензии 2,5 х 3,5 см.

Димензии: 4,5 х 5,2 cm инв. бр. 597 (1-70)/У

инв. бр. 344/У

КРСТ, XVI-XVIII ВЕК, БАКАР, ГЕВГЕЛИЈА

Центарлна претстава на крстот е распетието Христово, изведено со режење на целото тело со перизома околу колковите и ореол на благо наведнатата глава. На краевите и по должината на крстот додадени се ситни гранули како декорација. На сите четири краеви додадени се алки од кои три носат приврзоци во форма на лист кои со исчукууввање се украсени со кругчиња распоредени во форма на крст.

КРСТ АМАЈЛИА, ПО XVIII ВЕКА, БАКАР, МАНАСТИР ТРЕСКАВЕЦ, ПРИЛЕП

Амајлија во облик на крст кој од страна имал уште три помали крста околу централниот кој е поголем. На крстовите е претставено Христовото распетие. Помалите крстови се прикачени на алки на краевите се прикачени на алки на краевите на краците од поголемиот крст.

КРСТ, XIX ВЕК, СРЕБРО, ГЕВГЕЛИЈА

Распетието, со анатомски правилно моделирано торзо. На левата рака е потпрена главата на Христос, со затворени очи, правилен нос и усни, долга кадрава коса и куса брада. Нозете во колената се подвиткани и во лево свртени, потпрени на подножната греда. Перизомата е со богати набори преврзана напред. Горе е титулусот - IH BI. На краевите има дупки за прикачување.

Димензии: 4-9,5 см х 5-8,2 cm

Димензии: 6,8 х 2,8 cm

Димензии: 10,4 х 18,8 cm

инв. бр. 356/У

инв.бр.330/У

инв.бр.347/У

КРСТ-ПРИВРЗОК, XIX ВЕК, БАКАР, ГЕВГЕЛИЈА

КРСТ ПРИВРЗОК, XIX ВЕК, БАКАР, ГЕВГЕЛИЈА

КРСТ, XIX ВЕК, БАКАР, ГЕВГЕЛИЈА

Крстот на краевите има трапезоидни проширувања со претстави на серафими. Убаво моделирано торзо, телото е извиено од болка, горниот дел од градниот кош и нозете во колената се поткренати напред. Околу колковите има перизома. На врвот од крстот има алка за закачување.

Крст со тролисни завршетоци на три краци и повеќелистен завршеток на долниот крак. На аверсот е впишан крст со Распетието, анатомски правилни пропорции, во тело ан-фас. На реверсот е впишан крст со тролисни проширувања на краците, наоколу е изведена геометриска декорација, на долгиот долен крак е претставен светител на трон. На горниот крај е кружна алка за закачување.

Крст со трилистни завршетоци на три краци и повеќелистен завршеток на долниот крак со стилизирана цветна декорација. Распнатиот Христос има убаво извајано тело со правилни пропорции. Рацете се кренети на горе, нозете подвиткани во колената, правилно поставени. Околуу колковите е вкрстена перизома. На главата зрачест ореол со 5 краци. Најгоре е отворен свиток со испишан титолус IС ЦI. На реверсот е впишан крст исшрафиран со водорамни и хоризонтални цртички кој на пресекот на hastot и trabikulumot е споен со една четирилистна розета.

Димензии: 5,2 х 7,7 х 0,5 cm

Димензии: 3,4 х 4,7 х 5,4 cm

инв.бр.359/У

инв.бр.345/У

инв. бр. 346/У

КРСТ, XIX ВЕК, БАКАР, ГЕВГЕЛИЈА

Крстот со трилистни завршетоци, во чија средина е впишан руски крст, врамен ситни гранули, кои го одвојуваат од монограмот испишан десно и лево IС ХР и горе исто така IС, а во подножјето на крстот е Адамовиот череп со вкрстени коски. Најгоре е кружната алка.

КРСТ, XIX ВЕК, БАКАР ГЕВГЕЛИЈА

Крст со трилистни завршетоци. Распнатиот Христос благо ја наведнал главата кон лево со убаво нагласени индивидуални црти, долга коса, ореол со зраци. Торзото е ан-фас, рацете се масивни, нозете во колената благо поткренати перизомата со благи набори. Титулусот е словенски IС ЦI. Во подножјето на крстот е прикажан черепот на Адам. Сите четири краци на впишаниот крст имаат триаголни завршетоци. Горе е прицврстена кружна алка.

КРСТ, XIX ВЕК, БАКАР, ГЕВГЕЛИЈА

Сите четири краци на крстот се со иста должина, со благо проширување на краевите. Внатре е вдлабен рамнокрак крст кој бил полнет со инкрустација. На горниот крак е направен еден мал отвор за приврзување на крстот.

Димензии: 3,2 х 4,5 х 5 cm

Димензии: 3,7 х 5 х 5,5 cm

Димензии: 4,4 х 4,4 х 0,5 cm

инв.бр. 353/У

инв. бр. 354/У

инв.бр.358/У

КРСТ, XIX ВЕК, БАКАР, ГЕВГЕЛИЈА

На аверсот на крстот прикажано е Распетието, со анатомска изведба на Христовото тело нагласени стомачни мускули. Ликот е чисто византиски, а ереолот е со зраци. Над главата е развиен свиток за титулусот. Крстот има трилистни проширувања на краевите кои продолжуваат по должината на краковите украсени со стилизирани флорални мотиви. Реверсот е идентично декориран, а централно е впишан римски крст по чија должина и висина се чита молитва на словенски јазок. По должината : СПАСИТЕЛ ИСУС ХРИСТОС, а по висината: ГОСПОДИ ПОМИЛУЈ МЕ. Најгоре е залемена кружна алка.

Крстот има заоблени краеви. Централно е Распетието со многу убаво извајано тело на Христос, со беспрекорни пропорции и перизома која од левата страна е преврзана. Главата е благо наведната кон лево, зракаст ореол со 5 краци. На ротолусот сигнатурата е словенска IС ХС. На реверсот згора па надолу прикажано е Св. Тројство: Богот Отец, Св.Дух (гулаб со зраци) и Синот. Преставите лево и десно на кусите краци се нејасни. Најгоре е кружна алка за закачување.

Крстот со римски облик, со заоблени краеви. На сите четири страни има медалјони, лево и десно е монограмот IС ХР, горе титулусот ЦI, и долу Давидовата ѕвезда. На реверсот во средината е прикажано Св. Тројство наредени згора па надолу Богот Отец, Св. Дух и Синот. Св. Дух е фланкиран со две допојасја кои судејќи по начинот на облекувањето би можеле да бидат некои владетели сигнирани како- од десно П.Ф и од лево–Л.А.

Димензии: 2,9х4,5х5 cm

Димензии: 2,7 х 3,5 х 4,1 cm

Димензии: 2,8 х 4,3 cm

инв .бр.355/У

инв. бр. 350/У

инв. бр.360/У

КРСТ, XIX ВЕК, БАКАР, ГЕВГЕЛИЈА

КРСТ, XIX ВЕК, БАКАР,

КРСТ РЕЛИКВИЈАР, XIX ВЕК, СРЕБРО

ГЕВГЕЛИЈА

Крстот со римски облик, кој врамува друг ист крст со тесна права лента и лента од ситни гранули. Главата на Христос благо е навалена кон лево, ликот е чист византиски, ореолот е кружен со зраци. Телото и рацете се издолжени и тенки со, нозете доближени, перизомата околу колковите со благи набори. Лево и десно од ореолот се чита словенска сигнатура IС ХС, горе е отворениот свиток со титулусот IС ЦI. На реверсот е испишано:ПАНТЕЛЕЈМОН СВ.МАЧЕНИК БЛАГОСЛОВЕН СИ. Горе е претставен Св.Дух како гулаб со зраци, доле св. Пантелејмон со кутијата за лекови во рацете. Најгоре е кружна алка за закачување

Крст со римски облик, по рабовите е обработен со права линија. Распнатиот Христос има убаво извајано тело со нагласен граден кош, стомачни мускули, перизома со преплетени набори. Главата е благо навалена кон лево, византиски тип на лик со нагласена болка. Ореолот е зракаст. Сигнатурите се словенски IС ХС, титулусот IС ЦI. На реверсот горе е претставен Бог Отец, на средината крст, долу Синот седнат на трон. Лево и десно од крстот на кусите краци во допојасја се претставени две профани лица со сигнатури А.Ф.

Двоен крст со цветна декорација на аверсот и на реверсот. Сите четири краци завршуваат триаголно, богато декорирани со геометриски шари, со режење и пунктирање. Меѓу триаголниците и рамниот дел на краците има волутести завршетоци. Крстот е врамен во три линии. Централниот мотив е букет од рози и кукурек. Аверсот и реверсот меѓусебе се споени со една лента која ги се прикачени четири алки.

Димензии: 3,5 х 4,8 х 5,6 cm

Димензии: 2,8 х 4,1 (4,7) cm

Димензии: 4 х 7,3 cm

инв. бр. 351/У

инв. бр. 352/У

инв. бр.16027/У

КРСТ, XVI - XVIII ВЕК, СРЕБРО ГЕВГЕЛИЈА

Крст реликвијар на кој со режење сосема шематизирано е претставено телото на распнатиот Христос. (лик во ан-фас со обележани очи, веѓи и нос, коса со кадрици, куси и масивни горни екстремитети, со неколку куси потези шематизирана перизома, со пунктирање обележани гради, папок и местата каде е закован крстот. над главата е свитокот). Над главата е свитокот без титолус. Околу крстот со рењеже е изведена декорација од тордирано јаже и палмети така што краевите на крстот завршууваат со мали волути. На четирите агли каде се сече крстот додадени се стилизирани листови.

КРСТ, XIX ВЕК, СРЕБРО, ГЕВГЕЛИЈА

Крстот е двоен со шуплива внатрешност. Свештениците го користат при богослужба. На краевите од краците има проширувања-солзи, по површината на аверсот и реверсот со исчукување се изведени гранулести декорации, а со ажурирање кружни, правоаголни и четвороаголни отвори. Двата дела се споени со клинови.

КРСТ, XIX ВЕК, СРЕБРО, ГЕВГЕЛИЈА

Крстот е двоен со шуплива внатрешност. Свештениците го користат при богослужба. На краевите на краците има проширувања-солзи, по површината на аверсот и реверсот со исчукување се изведени гранулести декорации, а со ажурирање кружни, правоаголни и четвороаголни отвори. Двата дела се споени со клинови.

Димензии: 5,7 х 7,3 х 0,9 cm

Димензии: 4,9 х 5,4 х 6 cm

Димензии: 4 х 5,6 х 0,7 cm

инв.бр. 357/У

инв. бр. 348/У

инв.бр.349/У

КРСТ ОПЛАТА, XIX ВЕК,БРОНЗА, РУСИЈА

КРСТ, XIX ВЕК, ДРВО, СВЕТА ЗЕМЈА

Крстот бил посветен на св.Константин и Елена. Горе бил мандилионот (оштетен), на кусите краци има ангели. На реверсот се испишани имињата на донаторите: Никола, Стефо, Гарајани, годината 1895. Крстот бил украсен со четири стаклени пасти .

КРСТ НА СТОЖЕР, XVIIXVIII ВЕК, БАКАР, РУСИЈА

Дрвен крст. На аверсот во средината е изведен крст со Распетието. Под крстот во цел раст се претставени десно св. Богородица, лево св. Јован Богослов. Горните краци на крстот се украсени со флорална декорација, краевите со сончеви зраци. Реверс: колу Крштевање Христово, преставен во цел раст, од десно Јован Крстител во цел раст, лево ангел во цел раст. Над Исус Христос небо, зраци и Св. Дух. Горе е претставено Оплакување Христово, Исус Христос на плаштаница, Јосиф Ариматејски, Никодим, Јован Богослов, св. Богородица и мироносници.

Руски крст со Распетието, мошне шематскко изведено, издолжено испиено тело на Христос со долга перизома, големи дланки на рацете и стапала со нагласени дупки за клиновите. На ликот се нагласени очите и устата, ореолот е кружен. На горниот крак на крстот се прикажани ангели како се спуштаат кон распетието. Најгоре е неракотворениот лик Христов на крпа. На косиот кус крак се прикажани орудијата за мачење, копје и сунѓер на трска. Долу е една плоча со отвор во средината. На реверсот со плитки линии и еден руски крст. Постаментот е кружен со флорална декорација.

Димензии: 12,7 х 14,4 х 2,7 cm

Димензии: 4,5 х 7,5 х 2 cm

Димензии: 5,7 х 10 cm, пречник на стожерот 5,7 cm

инв. бр.604/У

инв.бр.603/У

инв. бр. 343/У

ТРИПТИХ, XIX ВЕК, БРОНЗА, РУСИЈА

На иконката од бронза, со режење и калапење, е претставен Страшниот суд. Горе на средината претставен е Христос на неракотворената риза. Централниот дел на триптихонот претставен Деизисот– Молитва за спас на човештвото. Христос седнат на висок престол кој со десната рака благословува а во левата држи отворено евангелие. Десно преставена е Богородица во став на молитва. Мафорионот се спушта од главата надолу, ореолот е опкружен. Лево св Јован Крстител, исто така е во став на молитва со подадени раце напред. Над главата на сите тројца се зачувани сигнатурите. Во долниот дел претставени се четири светители до појас. Средните два светители во левите раце држат евангелија на гради, на страничните два светитела рацете се на градите. На двете странични поли во три реда претставени се по два светитела поротници, свртени кон Христос. Сигнатурите се словенски.

УКРАСНА ФИГУРА НА МАЖ, ПО XVIII ВЕК, ПОСРЕБРЕН ЛИМ, МАНАСТИР ТРЕСКАВЕЦ, ПРИЛЕП

Претставена е вотивна човечка фигура. Лицето е претставено во полупрофил, косата е права. Телото е поставено во профил. Рацете се благо подигнати напред. Драперијата е мошне жива и е составена од една долга и една покуса кошула.

УКРАСНА ФИГУРА НА ЖЕНА,ПО XVIII ВЕК, ПОСРЕБРЕН ЛИМ, МАНАСТИР ТРЕСКАВЕЦ, ПРИЛЕП

Претставена е вотивна човечка фигура. Лицето е претставено во полупрофил, косата е права и собрана во висока пунџа. Телото е поставено во профил. Рацете се благо подигнати напред. Драперијата е мошне жива и е составена од една долга и една покуса кошула.

Димензии: 5,80 х 4,5cm, крилја 1,5 х 1,5 cm

Димензии: 5,9 х2,5 cm

Димензии: 6,4 х 2,5 cm

инв. бр. 16 028/У

инв.бр. 328/У

инв.бр.329/У

ИКОНА ВО ОБЛИК НА СВЕТЕЦ, ПО XVIII ВЕК, ПОСРЕБРЕН ЛИМ,

МАНАСТИР ТРЕСКАВЕЦ, ПРИЛЕП

Претставен е светител со ореол околу главата. Површината на ореолот е мазна. Главата му е ан-фас благо наведната на десно. Во десната рака крената во висина на рамото, држи крст. Левата рака му е свиена, а дланката допрена на срцето. Телото и нозете му се во профил.

Претставен е светител со ореол околу главата. Ореолот е ишаран во вид на зраци. Главата му е ан-фас благо наведната на десно. Во десната рака крената во висина на рамото, држи крст, благо наведнат на лево. Во основата на крстот е изгравиран крст. Левата рака му е свиена, а дланката допрена на срцето. Телото и нозете му се во профил.

ВОТИВНО УКРАСНО ОКЦЕ, ПО XVIII ВЕК, ПОСРЕБРЕН ЛИМ, МАНАСТИР ТРЕСКАВЕЦ, ПРИЛЕП

Предметот има елипсовидна форма. Во него има изгравирано еден поголем и еден помал елипсовиден круг идентичен на формата на предметот, со попречни рески. Предметот од назад е вдлабен, а од надворешната страна е испакнат во вид на школка.

Димензии: 4,2 х 3,2 cm

Димензии: 4,1 х 3 cm

Димензии: 3,8 х 2,3 cm

инв.бр.326/У

инв.бр.327/У

инв.бр.324/У

ВОТИВНО УКРАСНО ОКЦЕ, ПО XVIII ВЕК, ПОСРЕБРЕН ЛИМ, МАНАСТИР ТРЕСКАВЕЦ, ПРИЛЕП

БРОНЗЕНА ОТВОРЕНА БЕЛЕГЗИЈА, СРЕДЕН ВЕК,

СВЕЧЕН ПРСТЕН, XVI-XVIII ВЕК

С. ТАОР, СКОПСКО

Бронзена белегзија отворена при краевите. Во централниот дел на белегзијата е изведен крст чии што краци се со втиснати линии, во аглите на крстот втиснати се по две криви линии а само во долниот лев агол три. Останатиот дел на овој централен дел е украсен геометриски со по неколку криви линии, во средината тие се поделени со една права линија која што на краевите се завршува со точки.

На широк лентест обрач се наоѓа широка кружна глава, носена од алка (скршена) на чие рамо од едната страна има кружен додаток украсен со три кругови од тенка жица. Лентестиот обрач е декориран си брановидна линија од тенка жица, а по рабовите е обрабена со тордирана жица. Главата на прстенот на средината има масивна купа, а на врвот една гранула, опкружена со тенка жица. По работ на купата се излеани 14 ситни гранули. По рамната површина на главата се изведени тенки ливчиња на кои се додадени гранули од кои се зачувани пет.

Димензии: 4 х 2,5 cm

Димензии: пречник 16 cm

Димензии: 2 х 4,4 cm; пречник 3,1 cm

инв.бр.325/У

инв.бр. 16026/A

инв.бр. 338/У

СВЕЧЕН ПРСТЕН, XVI-XVIII ВЕК, МЕСИНГ

СВЕЧЕН ПРСТЕН, XVI XVIII ВЕК, МЕСИНГ

На широк лентест обрач се наоѓа широка кружна глава, носена од широка алка украсена со двочлена плетеница. На двата горни краја на алката се аплицирани по еден кружен додаток со втиснати кругчиња во средината и по рабовите на кругот. Широкиот обрач е украсен со две тордирани тенки линии, меѓу кои е изрежена брановидна линија. Главата на прстенот по надворешниот раб е назебена. Украсот е седмолисна розета на средината со една купа чиј врв има една гранула, половината од украсот на главата е прекриен со истурен метал, веројатно додека е леана купата.

Широк лентест обрач со широка глава, носена од широка алка украсена со двочлена плетеница. На двата горни краја на алката се наоѓа по еден кружен додаток на кој се втиснати кругчиња. Широкиот лентест обрач е украсен со тордирани линии кои врамуваат една брановидна линија. Главата на прстенот по рабовите е назабена, по својата рамна површина со режење и исчукување е украсена со седмолисна розета. На средината е конусна купа која на врвот завршува со крупна гранула.

Прстенот е мошне масивен. Горе е во вид на испакнат круг кој околу има излеан венец од листови. Надворешниот круг од прстенот е запчест, а запците се испакнати. Потоа следат два мазни излеани круга и еден помал од излеани топчиња. Во средината има излеано испакнато сонце. Алката на прстенот е масивна и изгравирана со венец од ливчиња. На двата краја има кругчиња со претстава на излеано сонце со зраци (шестокрака ѕвезда).

Димензии: 3,2 х 4,4 см; пречник 3 cm

Димензии: 3,2 х 4,5 cm; пречник 3 cm

Димензии: 2,4 х 3,6 cm; пречник 2,3 cm

инв.бр. 340/У

инв,бр. 339/У

инв,бр. 335/У

СВЕЧЕН ПРСТЕН, XVI XVIII ВЕК, МЕСИНГ

СВЕЧЕН ПРСТЕН, XVIII-XIX ВЕК, МЕСИНГ

СВЕЧЕН ПРСТЕН, XVIII-XIX ВЕК, СРЕБРО

На широк лентест обрач се наоѓа широка кружна по рабовите назабена глава, во чиј централен дел се извишува купа на врвот со една гранула. Алката на прстенот е широка и украсена со широка двочлена плетеница врамена со тесни двочлени плетеници од двете страни. На горните краеви на алката се аплицирани два кружни украси со цветен средишен мотив обрабен по работ со имитација на гранули. Декорацијата на широк лентест обрач е сосема идентичен со алката. По рамниот дел на главата на прстенот е изведена седумлисна розета.

Прстенот е мошне масивен. Горе е во вид на испакнат круг кој околу има излеан венец од листови. Надворешниот круг од прстенот е запчест, а запците се испакнати. Потоа следат два мазни излеани круга и еден помал од излеани топчиња. Во средината има излеано испакнато сонце. На едниот крај од прстенот има остаток од алката-запчест круг во кој се изгравирани два круга.

Прстенот внатре има излеан цвет со испакнати изгравирани крукчиња со мали гранули во средината. Во средината на цветот има сино украсно камче. Прстенестата алка на двата краја е сплоскната и има по три излеани и изгравирани крукчиња со гранули во средината.

Димензии: 3,3 х 4,5 cm; пречник 3 cm,

Димензии: 1,7 cm; пречник 2,3 cm

Димензии: 2,3 х 3 cm; пречник 1,3 cm

инв.бр. 341/У

инв.бр. 336/У

инв.бр. 334/У

СВЕЧЕН ПРСТЕН, XVIII-XIX ВЕК, СРЕБРО

ВОЗНЕСЕНИЕ ХРИСТОВО, ВОСОЧНО СТАПАЛО, XIX ВЕК, ЕРУСАЛИМ

Широка лентеста алка по должината украсена со две пластични ребра кои завршуваат со еден срцолик орнамент. Кон краевите алката завршува со триаголно проширување на кое се поставени по три филигрански купи од тенка сребрена жица, со завршеток со по една крупна гранула. Конусната глава на прстенот е поставена на еден сосема плиток обрач по чија површина е изведена една вдлабната канелура. Ажурно изведениот цветен орнамент е аплициран со седум ситни гранули. Завршува со филигранска купа и крупни гранула, сосема идентична на шесте купи на алката на прстенот.

Во горниот дел на стапалото е преставен Исус Христос носен од два ангела во евангелската сцена Вознесение , настан кој се одвил на Елеонската Гора, на местото каде била изградена црква Вознесение Христово.

Димензии: 3,2 х 4 cm; пречник 1,5 cm

Димензии: 22 х 5,5 х 5,1 х 8,5 cm

инв.бр. 337/У

инв.бр.342/У

1. Procession cross, 4th century, iron Early Christian, procession/litian, wrought iron cross with widened arm ends. The arms are ﬁxed with a rivet. The lower end of the wedge is broken. Dimensions: 16.3-23 x 15.6 - 16 cm, inv. no.16030/U

2. Bronze concave plate, 6th century, Sveti Spas (Redeemer) church, Skopje Early Christian symbolic representation of the 41. psalm of David with birds and kantharos with water, made in the techniques cutting and punch-cutting. In the background there are vine branches. The kantharos is in the form of a glass ornamented with ﬂutes, set on a high stem, ornamented with triangles and rhombs. The upper triangle part is separated from the lower one with a two cable braid. It also shows another pair of birds with their heads tilted back. In the middle is the tree of truth/life. Dimensions: 64 x 62 x 1 cm, inv. no..552/U

3. Cross boarding, 12th-13th centuries, silver sheet, Kale fortress, Skopje The iconography of Crucifixion is made on a silver sheet in low relief in the techniques toreutics and hammering. The figure of Christ is shown quite stylized with open hands, joined legs, the head strictly frontally and thin nimbus, short lines around the head marking the cross. The image is made in several strokes, but clearly reflects a dead person. Over the waist is a perizoma, but somewhat higher than usually depicted. Dimensions: 13.9 x 3.2 cm, inv. no. 16024/U

4. Cross enkolpion, 11th-13th centuries, bronze, Kale fortress, Skopje Medieval souvenir for keeping the holy relic. Double cross in bronze, made in the techniques molding and cutting. Both arms that are ﬁxed with a hinge and make a whole show a plastic representation of saints in the posture of orans. The representations are quite schematized. The long tunics are made in linear decoration, waved lines, while the gowns are with straight lines. Above the head of one of them is carved KRCN. Dimensions: 6.8 x 5.3 x 2.3 cm, inv. no. 476/U

5. Chalice, 11th-13th centuries, gilded silver sheet, Constantinople, Kale fortress, Skopje An oval cup made of gilded silver sheet on a low, cone-shaped stem. The wide strip with an eucharistic Greek inscription reads in two lines the name of the donor. The inscription is made by means of carving and glass paste. In the strip zone, both ends of the container show heart-shaped ornament in the wire wrapped enamel technique with motifs of birds and threelevel fountain. Laterally to these applications there is a faceted egg-shaped decoration with an amaldin and an imitation of a jewel. In the upper area the application ends with a male head. Dimensions: 13 x 11 cm, inv. no. 478/U

decorated with hammering. The nimbus is trimmed with granulation and the mounting with a strip decorated with a line of curved leaves. The shoulder shows a rose made with hammering and cutting. Dimensions: 12.5 - 8 x 19.1 cm, inv. no. 503/U

7. Oil lamp, 19th century, brass St. Mark monastery, vil. Sušica, Skopje region A cylindrical brass lamp, with a central representation of the Cruciﬁxion in a rhomboid area, ornamented with circles. The lamp is decorated with twisted circles, strips, branches. The bottom is decorated with vegetable ornaments. The upper edge is serrated and with geometric decoration. The three sides have links with fragments of chains. Dimensions: 8 x 6 cm, inv. no. 361/U

8. Oil lamp, 19th century, brass The lamp is ornamented with rhombs and triangles in three zones separated with twisted strips. The middle zone shows the Crucifixion which is quite schematized. Under the zigzag wreath, there are two crosses with Crucifixion and chains for suspending. The bottom is decorated with floral ornament. On a perforated link and an attached cross with a Crucifixion in the middle. Dimensions: 8 x 6.6 cm, inv. no. 598/U

6. Icon mounting, 12th-13th centuries, gilded silver, Kale fortress, Skopje 9. Oil lamp, 19th century, brass The right side of a gilded silver mounting is preserved, applied on an icon. The fragment clearly shows the nimbus of the Holy Virgin and a maphorion with ﬂoral ornamentation. In the upper angle is preserved the signature of the Holy Virgin MP. The surface of the mounting is

Brass lamp ornamented in ajoure, twisting and granulating techniques. Dimensions: 8 x 7 cm, inv. no. 601

10. Oil lamp, 19th century, brass

13. Oil lamp, 19th century, tuff

Cylindrical lamp with ornamentation made in cutting, ajoure, twisting and granulation techniques and a rhomb with an inscribed Golgotha cross with the Crucifixion. Supporters with a Greek cross are fixed on three points holding a cross with three cross pendants ornamented with drops in the corners and a Crucifixion in the middle. The same ornamentation with crosses is attached to the cone bottom, ornamented with a rosette. The lamp is supported by three wire chains.

The lamp is of jar type with a narrow neck. Ornamented in three zones. The ﬁrst zone a protruding rim with applications made of three ellipses with eight-rayed star and eagle heads. The second zone with astagali in a line and the third zone palm leaves. In the lowest part there is a strawberry shaped attachment ornamented with held a silver pendant, with ajoure of vegetable ornament. Dimensions: 17.9 x 9 cm (53 cm long chains), inv. no. 362/U

body with a perizoma around the hips and nimbus over the slightly bent head. At the ends and along the cross there are small granules as decoration. The four ends carry links, three of which have pendants in the shape of leaves which are ornamented with small circles arranged in the shape of a cross. Dimensions: 4-9.5 cm x 5-8.2 cm, inv. no. 356/U

17. Cross amulet, after 18th century, copper, Treskavec monastery, Prilep

Dimensions: 6.5 x 15 cm, inv. no. 599/U

11. Oil lamp, 19th century, brass The lamp is ornamented all over its surface with ﬂoral and geometrical elements. In the middle a rhomboid fragment shows the Cruciﬁxion. The cone shaped bottom shows the composition "St. George slays the dragon" in cutting technique. Under the wreath are preserved two crosses, the chains with a circular holder and an ellipse shaped link on the neck.

14. Chains of a chandelier, after 1365/66, bronze, St. Dimitrios church, St. Mark monastery, vil. Sušica, Skopje region Fragments of chains and a hook of a medieval bronze chandelier. Two types of chains are preserved, ornamented with stylized ﬂowers and stylized vine, made with punching, linked with medallions ornamented with simple crosses. Inv. no. 597 (1 - 70)/U

Dimensions: 8.5 x 6.5 cm, inv. no. 600/U 15. Cross, 19th century, copper, Gevgelija 12. Oil lamp, 19the century, brass The lamp is ornamented with twisted wire, the Crucifixion composition is carved in the middle. The cone shaped bottom is ornamented with floral motifs, and under the serrated rim there are three large holders decorated with crosses in ajoure and cutting techniques. On the lower end, on two of the holders crosses with pendants (three small crosses) are suspended. The upper end holds the chains that are fixed with a circular element that ends with an ellipse shaped link. Dimensions: 8 x 6.2 cm, inv. no. 602/I

In the middle is an engraved cross, and the entire surface is ornamented with granules. The cross has four pendants, small crosses with Cruciﬁxion on the obverse and an inscribed cross on the reverse. The small crosses are identical on their arm ends, ornamented with 2.5 x 3.5 cm drops.

Amulet in the shape of a cross which had three smaller crosses on the sides around the central one which is bigger. The crosses show the Cruciﬁxion. The smaller crosses are suspended on links at the ends of the arms of the larger cross. Dimensions: 6.8 x 2.8 cm, inv. no. 330/U

18. Cross, 19th century, silver, Gevgelija The Cruciﬁxion with an anatomically modeled torso. On the left hand rests Christ's head with closed eyes, straight nose and lips, long curly hair and short beard. The legs are slightly bent in the knees and turned leftward, supported by the beam. The perizoma is with rich folds, fastened in the front. The titulus is at the top - IH VI. The end have suspending eyelets. Dimensions: 10.4 x 18.8 cm, inv. no. 347/U

Dimensions: 4.5 x 5.2 cm, inv. no 344/U 19. Cross-pendant, 19th century, copper, Gevgelija 16. Cross, 16th-18th centuries, copper, Gevgelija The central image on the cross is the Cruciﬁxion made by engraving of the entire

The end of the cross has trapezoid widening with representations of seraphims. Beautifully modeled torso, the body cramping with pain, the upper part of the chest and the knees lifted forward.

There is a perizoma around the hips. On the top of the cross there is a suspending link. Dimensions: 5.2 x 7.7 x 0.5 cm, inv. no. 359/U

20. Cross pendant, 19th century, copper, Gevgelija Cross with trefoil ends on three arms and a multifoil end on the lower arm. The obverse shows a cross with Cruciﬁxion, anatomical proportions, the body represented frontally. The reverse shows a cross with trefoil arm widening, around them is a geometric ornamentation, the long lower arm shows a saint on a throne. On the top of the cross there is a suspending link. Dimensions: 3.4 x 4.7 x 5.4 cm, inv. no. 345/U

21. Cross, 19th century, copper, Gevgelija Cross with trefoil ends on three arms and a multifoil end on the lower arm and stylized floral decoration. The crucified Christ has a nicely carved body with proper proportions. The hands are lifted upwards, the legs are bent in the knees, properly positioned. Around the hips is a crossed perizoma. On the head a starlike nimbus with five wings. At the topmost is an open rotulus with and inscribed titulus IS CI. The reverse shows an inscribed cross filled with horizontal lines, fixed with a quatrefoil rosette. Dimensions: 3.4 x 4.7 x 5.4 cm, inv. no. 346/U

22. Cross, 19th century, copper, Gevgelija The cross is with trefoil ends, in its middle is inscribed a Russian cross, framed with tiny granules that separate the monogram written to the left and right IS HR and above also IS. In the bottom of the cross is Adam's scull with crossed bones. Topmost is the round link. Dimensions: 3.2 x 4.5 x 5 cm, inv, no. 353/U

23. Cross, 19th century, copper, Gevgelija The cross is with trefoil ends. The cruciﬁed Christ with a slightly bent head to the left, with nicely pointed individual features, long hair, nimbus with wings. The torso is shown frontally, the hands are massive, the legs slightly lifted in the knees, the perizoma with soft folds. The titulus is Slavic IS CI. The bottom of the cross shows Adam. The four arms of the cross have triangular ends. The link is attached to the topmost part. Dimensions: 3.7 x 5.5 cm, inv. no. 354/U

24. Cross, 19th century, copper, Gevgelija The four arms of the cross are of equal length, slightly widened at the ends. Inside is carved a Greek cross which was ﬁlled with incrustation. The upper arm has a small opening for suspending of the cross. Dimensions: 4.4 x 4.4 x 0.5 cm, inv. no. 358/U

25. Cross, 19th century, copper, Gevgelija The obverse of the cross shows the Cruciﬁxion with anatomical rendition of Christ's body with emphasized muscles. The representation is purely Byzantine and the nimbus is with wings. Above the head is the rotulus for the titulus. The ends are with trefoil widening that continue along the arms, ornamented with stylized ﬂoral motifs. The reverse is identically ornamented, and in the centre there is an inscribed Roman cross whish holds a prayer in Slavic. One arm reads: SAVIOR JESUS CHRIST, and the other: GOD BLESS ME. The topmost part has a round link. Dimension: 2.9 x 4.5 x 5 cm, inv. no. 355/U

26. Cross, 19th century, copper, Gevgelija The cross has rounded ends. In the middle is the Cruciﬁxion with the beautifully

rendered body of Christ, with perfect proportions and a peroizma fastened on the left side. The head is slightly leaned to the left, a starlike nimbus with ﬁve wings. The signature on the rotulus is Slavic: IS HS. On the reverse, for the top to the bottom is shown the Holy Trinity: the Father, the Holy Spirit (dove with rays) and the Son. The images on the left and right arms are unclear. The suspending link is attached on the topmost part. Dimensions: 2.7 x 3.5 x 4.1 cm, inv. no. 350/U

27. Cross, 19th century, copper, Gevgelija The cross is Roman, with rounded ends. On the four sides there are medallions, to the left and right is the monogram, IS HR, above is the titulus CI and below is David's star. The reveres in the middle shows the Holy Trinity: the Father, the Holy Spirit and the Son. The Son is ﬂanked with two loincloths that, judging by the style, could be some rulers signed as P. F. on the right and L. A. on the left. Dimensions: 2.8 x 4.3 cm, inv. no. 360/U

28. Cross, 19th century, copper, Gevgelija The cross is Roman, framing another cross with a long straight strip and a strip of tiny granules. Christ's head is slightly leaned to the left, the representation is clearly Byzantine, the nimbus is circular with wings. The body and the hands are long and thin, the legs are joined, the perizoma around the hips is slightly folded. To the left and the right from the nimbus is the Slavic signature IS HS, above is the open rotulus with the titlus IS CI. The reverse reads: PANTELEIMON ST. SAINT, BLESSED ARE YOU. Above is the Holy Spirit as a dove with beams, below is St. Panteleimon holding the medicine box. The suspending link is attached on the topmost part. Dimensions: 3.5 x 4.8 x 5.6 cm, inv. no. 351/U

29. Cross, 19th century, copper, Gevgelija

32. Cross, 19th century, silver, Gevgelija

35. Cross, 19th century, wood, Holy Land

Roman cross, the rims emphasized with straight line. The cruciﬁed Christ has a nicely chiseled body with emphasized chests, muscles, perizoma with folds. The head is slightly bent to the left showing pain. The nimbus is starlike. The signatures are Slavic IS HS, the titulus IS CI. The upper part of the reverse shows the Father, in the middle is a cross, below is the Son sitting on a throne. The left and right arms shows two profane persons with signatures A. F.

The cross is double with a hollow inside. Priests use it for service. The arms ends are widened with drops, the surface of the obverse and reverse is ornamented with granulations made in punching technique and circular, rectangular and square openings in ajoure technique. The parts are attached with wedges.

Wooden cross. On the obverse in the middle is a depicted cross with the Cruciﬁxion. Under the cross are depicted the Holy Virgin to the right and St John to the left. The upper arms of the cross are ornamented with ﬂoral motifs, the end with sunrays. Reverse: below is the Baptism, to the right is St. John, to the left an angel. Above Christ is the sky with beams and the Holy Spirit. On the top are the Pieta, Joseph of Arimathea, Nikodim, St John, the Holy Virgin.

Dimensions: 4.9 x 5.4 x 6 cm, inv no. 348/U Dimensions: 2.8 x 4.1 (4.7) cm, inv. no. 352/U

Dimensions: 4.5 x 7.5 x 2 cm, inv. no. 603/U 30. Cross, 19th century, Gevgelija 33. Cross, 19th century, silver, Gevgelija Double cross with floral decoration on the obverse and reverse. The four arms end in triangles, ornamented with geometric patterns in cutting and punching techniques. Between the triangles and the flat part there are volute ends. The cross is framed in three lines. The central motif is a bouquet of roses and Christmas roses. The obverse and reverse are attached with a strip fixed with four links.

Dimensions: 4 x 7.3 cm, inv. no. 1602/U

31. Cross, 19th century, copper, Gevgelija A cross showing in cutting technique the body of cruciﬁed Christ (shown frontally with pointed eyes, eyebrows, curly hair, short and massive upper limbs, periozma schematized in several short strokes, emphasized chests, the navel and the points of nailing. The rotulus is above the head). Above the head is the rotulus without a titulus. The ornamentation around the cross is twisted rope and palms and the cross arms end in small volutes. The four corners are decorated with stylized leaves. Dimensions: 5.7 x 7.3 x 0.9 cm, inv. no. 357/U

34. Cross boarding, 19th century, bronze, Russia The cross was dedicated to St. Constantine and Helena. The mandilion was on the top (damaged), on the short arms there are angels. The reverse reads the name of the donors: Nikola, Stefo, Garajani, the year is 1895. The cross was ornamented with four glass pastes. Dimensions: 12.7 x 14.4 x 2.7 cm, inv. no. 694/U

36. Cross on a stem, 17th - 18th centuries, copper, Russia Russian cross with the Crucifixion, quite schematically rendered, the long, exhausted body of Christ with a long perizoma, large hands on the arms and feet with emphasized holes for the nails. The face is with emphasized eyes and mouth, the nimbus is round. The upper arm of the cross shows angels descending towards the crucifixion. Topmost is the representation of Christ. The slant arm shows the torturing tools, the spear and the sponge on a reed. Below is a plate with an opening in the middle. The reverse shows a Russian cross made in shallow lines. The base is round with floral ornaments. Dimensions: 5.7 x 10 cm; stem diameter: 5,7 cm, inv. no. 343/U

37. Triptych, 19th century, bronze, Russia The bronze icon shows the Last Judgment In the upper middle part is depicted Christ on a shirt. The central part of the triptych shows the Deisis - the prayer for salvation of men. Christ seats on a high throne, blessing with his right hand and holding an open gospel. On the right side is depicted

the Holy Virgin in a praying position. The maphorion falls from the head downwards, the nimbus is surrounded. On the left side is St. John also in a praying position with his hands stretched forward. Above their heads are preserved the signatures. The lower part shows the four saints. The middle two hold gospels on their chests, the lateral two sainst hold their hands on their chests. The two lateral wings show in three rows each with two saints, turned towards Christ. The signatures are Slavic. Dimensions: 5.8 x 4.5, wings 1.5 x 1.5 cm, inv. no. 16 028/U

38. Decorative figure of man, after 18th century, silver coated pewter, Treskavec monastery, Prilep A votive human figure. The face is shown in profile, the hair is straight. The body id in profile. The hands are slightly raised forward. The clothes consist of a long and a shorter shirt. Dimensions: 5.9 x 2.5 cm, inv. no. 328/U

39. Decorative figure of a woman, after 18th century, silver coated pewter Treskavec monastery, Prilep A votive human figure. The face is shown in profile, the hair is straight, puleed into in a bun. The hands are slightly raised forward. The clothes consist of a long and a shorter shirt. Dimensions: 6.4 x 2.5 cm, inv. no. 329/U

40. Icon in the form of a saint, after 18th century, silver coated pewter Treskavec monastery, Prilep A saint with a nimbus. The nimbus surface is ﬂat. His head is shown frontally, slightly

leaning to the right. His right hand is raised, holding a cross. His left hand is touching his heart. His body and his legs are shown in proﬁle. Dimensions: 4.2 x 3.2 cm, inv. no. 326/U

41. Icon in the form of a saint, after 18th century, silver coated pewter Treskavec monastery, Prilep A saint with a nimbus. The nimbus is ﬁlled with beams. His head is shown frontally, slightly leaning to the right. His right hand is raised, holding a cross slightly leaning to the right. A cross is engraved in the basis of the cross. His left hand is touching his heart. His body and his legs are shown in proﬁle. Dimensions: 4.1 x 3 cm, inv. no. 327/U

42. Votive decorative eye, after 18th century, silver coated pewter Treskavec monastery, Prilep The object has ellipsoid form. In its middle is engraved a smaller and a larger ellipsoid circle, identical to the shape of the object, with crossing lines. The back of the object is concave, and protruded on the outside in the form of a shell. Dimensions: 3.8 x 2.3 cm, inv. no. 324/U

43. Votive decorative eye, after 18th century, silver coated pewter Treskavec monastery, Prilep The object has ellipsoid form. In its middle is engraved a smaller and a larger ellipsoid circle, identical to the shape of the object, with crossing lines. The back of the object is concave, and protruded on the outside in the form of a shell. Dimensions: 4 x 2.5 cm, inv. no. 325/U

44. Bronze open bracelet, Middle Ages, vil. Taor, Skopje region Bronze bracelet open at the ends. The central part of the bracelet shows a cross with the arms depicted with inscribed lines. The corners of the cross have two curved lines, and only the lower left corner has three. The rest of this central part is ornamented with geometric motifs with several curved lines and in the middle they are separated by a straight line that ends in points. Dimensions: 16 cm in diameter, inv. no. 16026/A

45. Official ring, 16th-18th century A round head is mounted on a wide strip, held by a link (broken) on whose shoulder is a round addition ornamented with three circles made of thin wire. The strip is ornamented with waved line made of thin wire and the rims are bordered with twisted wire. The head of the ring has a massive cone in the middle and a granule on the top, surrounded by thin wire. The rim of the cone is surrounded by 14 tiny granules. The flat surface of the head is decorated with thin leaves and only five preserved granules. Dimensions: 2 x 2.4 cm; 3.1 cm in diameter, inv. no. 338/U

46. Ofﬁcial ring, 16th - 18th century, brass A round head is mounted on a wide strip, held by a wide link ornamented with twocable braid. The two upper ends of the link have one circular addition each, with impressed circles in the middle and on the rims. The wide strip is ornamented with two twisted thin lines and between them is carved a waved line. The head of the ring is serrated on its outer rim. The decoration is a rosette in the middle and a cone with a

granule on its top. Half of the head decoration is covered with melted metal, probably split in the course of casting. Dimensions: 3.2 x 4.4; 3 cm in diameter, inv. no. 340/U

wide and decorated with a wide two-cable braid framed in narrow two-cable braids on both sides. The upper ends of the link are decorated with two circular ornaments with a ﬂoral central motif bordered with imitation of granules. The decoration on the wide strip is identical to the link. The ﬂat part of the head is decorated with a rosette.

47. Ofﬁcial ring, 16th - 18th century, brass A round head is mounted on a wide strip, held by a wide link ornamented with twocable braid. The two upper ends of the link have one circular addition each, with impressed circles. The wide strip is ornamented with twisted lines that frame a waved line. The head of the ring is serrated on its rim. Its ﬂat surface is decorated with a rosette. In the middle there is a cone with a large granule on its top. Dimensions: 3.2 x 4.5 cm; 3 cm in diameter, inv. no. 339/U

48. Ofﬁcial ring, 16th - 18th century, brass The ring is quite massive. The upper part is in the form of a protruded circle surrounded by a wreath of leaves. The outer circle is serrated, and the teeth are protruded. Then follow two ﬂat cast circles and a smaller one made of cast balls. In the middle is a protruded cast sun. The link of the ring is massive and engraved with wreath of leaves. On both ends there are circles showing a cast sun with beams (six winged star). Dimensions: 2.4 x 3.6; 2.3 cm in diameter, inv. no. 335/U

49. Ofﬁcial ring, 16th - 18th century, brass A round head is mounted on a wide strip, serrated on its rims. The central part has a cone with a granule on its top. The link is

Dimensions: 3.3 x 4.5 cm; 3 cm in diameter, inv. no. 341/U

50. Ofﬁcial ring, 18th - 19th century, silver The ring is quite massive. The upper part is in the form of a protruded circle surrounded by a wreath of leaves. The outer circle is serrated, and the teeth are protruded. Then follow two ﬂat cast circles and a smaller one made of cast balls. In the middle is a protruded cast sun. One end of the ring holds remains of the link - a serrated circle with two engraved circles. Dimensions: 1.7 cm; 2.3 in diameter, inv. no. 336/U

51. Official ring, 18th - 19th century, silver The ring has a cast flower with protruded engraved circles and small granules in the middle. In the middle of the flower there is a blue decorative stone. The link is flat on its end and has three cast and engraved circles with a granule in the middle. Dimensions: 2.3 cm; 1.3 in diameter, inv. no. 334/U

52. Ofﬁcial ring, 18th - 19th century, silver Wide strip decorated along its length with two plastic ribs that end into a heartshaped ornament. Near the ends the link has a triangular widening with three ﬁligree

cones made of thin silver wire with a large granule. The cone head of the ring is inserted in a shallow rim with fluted surface. The flower ornament, made in ajoure, is decorated with tiny granules. It ends with a filigree cone and a large granule, identical to the six granules on the link. Dimensions: 3.2 x 4 cm; 1.5 in diameter, inv. no. 337/U

53. Ascension of Christ, wax foot, 19th century, Jerusalem The upper part of the foot shows Jesus Christ carried by two angels in the gospel scene Ascension, that happened on the Mount of Olives in the place where the Chapel of Ascension was errected. Dimensions: 22 x 5.5 x 5.1 x 8.5 cm, inv. no. 342/U

БИБЛИОГРАФИЈА: Badurina A., Leksikon ikonograﬁje. Liturgike I simbolike zapadnog krščanstva, Institut za povjest umetnosti sveučilišta u Zagrebu, Zagreb 1979, 618. Димитрова Е., Најстарите христијански симболи,Ед. „Македонска цивилизација“ кн.3. Скопје 1995,200. Jarak M., Napomene uz problem porijekla ranokrščanskog simbolizma, VAMZ, 3s, XXI, Zagreb 1988,67-78. ЈевтовиЋ М., Руске металне иконе -oд молитве до сувенира, Зборник 1, Музеј примењене уметности, Београд 2005, 195. Лакалиска С., Оков за икона посветена на Св. Богородица, Македонско наследство, списание за археологија, историја, историја на уметност и етнологија, год VIII, бр.21, Скопје 2004, 80. Лакалиска С., Триптих со развиен деисис, Македонско наследство, списание за археологија, историја, историја на уметност и етнологија, год VIII, бр.22, Скопје 2004,80. Лакалиска С., Евхаристичен натпис на средновековен пехар од Скопското Кале, Македонско наследство, списание за археологија, историја, историја на уметност и етнологија, год IX, бр.25, Скопје 2005,80. Лакалиска С., Минијатурна стела со симболична библиска декорација, Македонско наследство, списание за археологија, историја, историја на уметност и етнологија, год XI, бр.31, Скопје 2007,80. Поповска-Коробар В., Полошки полиелеј како најстарадатирана резба во Македонија, Годишен зборник 23(49), Философски факултет, Универзаиет „Св,Кирил и Методиј“, Скопје,Скопје 1996; ТодоровиЋ Д., Полиелеј у Марковом манастиру, Зограф 9, часопис за средњовековну уметност, Институт за историју уметности, Београд 1978,80. Crnčević A., Zaboravljeni jezik krščanskih simbola, O drevnim krščanskim kriptosimbolima, Zivo vrelo 7, God.XXXI, Liturgisko pastoralni list, Zagreb 2014,44.

Издавач Музеј на град Скопје

Publisher Museum of the City of Skopje

Главен и одговорен уредник Фросина Зафировска

Editor in Chief Frosina Zaﬁrovska

Автор на изложба и каталог д-р.Снешка Лакалиска, виш кустос историчар на уметност

CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје

Curator of the exhibition and catalogue Sneška Lakaliska, PhD, senior curator, art historian

904:27-526(497.712)"5/18"(083.824)

Лектура на македонски јазик Александар Јорданоски

Macedonian proofreading Aleksandar Jordanoski

Превод на англиски јазик Марија Хаџимитрова Иванова

English translation Marija Hadzimitrova Ivanova

Стручни соработници Зоја Богдановска, виш кустос историчар,

Assistants Zoja Bogdanovska, senior curator, historian

м-р. Викторија Грозданова Коцевски, виш кустос историчар на уметност

Viktorija Grozdanova Kocevski, BA, senior curator, art historian

Фотографии Станимир Неделковски

Photographs Stanimir Nedelkovski

Подготовка на предмети за презентација Никола Кекеновски

Preparation of the exhibits Nikola Kekenovski

Техничка реализација на изложбата Зоран Младеновски, Душко Николовски, Борче Чанкуловски, Десанка Ѓаковиќ, Веролина Ицовска и Маргарита Крстева

Technical support Zoran Mladenovski, Duško Nikolovski, Borche Chankulovski, Desanka Gjaković, Verolina Icovska and Margarita Krsteva

Дизајн и компјутерска подготовка на каталог Дамјан Момировски Печати Датапонс, Скопје Тираж 500 Скопје, март 2018 Изложбата и каталогот се реализирани со подршка на Град Скопје

Layout of the catalogue Damjan Momirovski Print Datapons, Skopje Copies 500 Skopje, March 2018 The exhibition and the catalogue were supported by the City of Skopje

ЛАКАЛИСКА, Снешка Артефакти со христијанско симболично значење од VI до крајот на XIX век / [автор на изложба и каталог Снешка Лакалиска ; превод на англиски јазик Марија Хаџимитрова Иванова ; фотографии Станимир Неделковски] = Artifacts with christian symbolic meaning from the 6th to the end of the 19th century / [curator of the exhibition and catalogue Sneška Lakaliska ; English translation Marija Hadzimitrova Ivanova; photographs Stanimir Nedelkovski]. - Скопје : Музеј на град Скопје = Skopje : Museum of the City of Skopje, 2018. - 40 стр. : илустр. ; 22x23 см Текст напоредно на мак. и англ. јазик ISBN 978-608-233-090-7 1. Насп. ств. насл. а) Артефакти - Христијански симболи Скопско - 6-19 в. - Каталози COBISS.MK-ID 106548746