g
G U R E D A N B O R R A D A R E N I B I L B I D E L U Z E A K H A I N B A T D A T U, B I T X I K E R I A E T A O R O I T Z A P E N U T Z I D I Z K I G U H E R R I T A R R O I. O R A I N G O H O N E T A N, B E S T E A K B E S T E, K A R R O Z A R E N E D O G U R D I A P A I N A R E N I N G U R U K O A K P L A Z A R A T U N A H I G E N I T U Z K E, H A I N B A T A L D E R D I T A T I K B E G I R A T U T A:
Errexildarrak: belaunaldi Santakutzetako hiru itzaintzan erra aurretik hasita 1995. urtera arte gurdi apaina ganaduek tirata ibili izan da kalez kale, Santakutzetan gaur eguneko aurrerapenek eta abereen inguruan sortu diren arazoek traktoreari lekua egin dioten arte, betiere, baserri girotik atera gabe. Hasiera-hasieratik, karroza prestatzeko Arteaga baserriko Errexil familiaren gurdi-bolantea eta ganaduak erabili izan dira. Eta itzain kargua ere Errexildarrek (hiru belaunaldi) izan dute hirurogeitaka urtetan. 1930. urtean Joxepa Bolinaga (Labekoa) erregina zuela atera zen karroza Artiako behi pareak tirata ibili zen, Joxe Manuel Regil itzain zela. Gerra garaiko tartearen ondoren atera zen lehen karrozaren aurrean (1947) ere Joxe Manuel Errexil joan zen bere behi parearekin, erregina Rosario GaztaĂąaga zela. Horrela jarraitu zuen Joxe Manuelek 1960 ingurura arte urtero-urtero karrozako behi parearen itzain. Baina ordurako Joxe Errexil (Joxe Manuelen semea) hasita zegoen aitaren laguntzaile ofizioan. Horrela bada, 60. urte inguruan Joxe Errexilek aitari errelebua hartu zion Santakutzetako itzaintzan. Errelebua ez zen itzaintzan bakarrik gertatu, izan ere handik urte batzuetara Joxeren seme Fernando hasi baitzen aitaren laguntzaile. Gero, Joxe Errexil hil zenean, semeak hartu zion errelebua eta 1995a arte Fernando Regil ibili zen itzain. Azken urteetan, gainera, Artia baserrian uztarriko behirik ez eta Lopeneko idiak ibili izan dira gurdi apainari tiratzen. Haurren danborrada martxan jarri zenean, bi egunetan ateratzen zen karroza, Santakutz bezperan eta egunean bertan. Duela urte asko ez dela helduen danborradako karrozari utzi egin zitzaion eta harrezkero Santakutz eguneko karroza bakarrik ateratzen da, haurren danborradakoa, alegia. Itzainaren jantziari buruz ere zerbait aipatu beharra dago. Helduen danborradan itzaina beti baserritar jantziekin atera izan da, brusa beltza jantzita. Baina haurren danborradan itzai-
nak galtza zuriak eta brusa oso berezi bat eraman ohi zituen soinean. Hain zaharrak ez direnak ere ederki asko gogoratuko dira, bai Joxe Errexilek eta bai bere seme Fernandok janzten zuten brusa berezi harekin. Gaur egun, ondo zainduta gordetzen du uniformea Lurdes Joxeren emazte eta Fernandoren amak, hainbeste urtetan hainbat aldiz garbitu eta plantxatu ondoren. Brusa horrek ere badu bere historia. Urdin kolorekoa da eta aurrealdean eta atzealdean Mexikoko Azteken egutegia darama. Brusa hori Jose Azalora piano-jotzaile gabiriarrak bidali zion Artiako Juanitari Mexikotik bertatik, duela berrogeita hamar urte baino gehiago. Juanitak bere anaia Joxeri erregalatu zion, besterik gabe. Gero Joxe haurren danborradan brusa hori jantzita irteten hasi zen. Horrelaxe bihurtu zen brusa mexikarra Zestoako haurren danborradako ikurretako batean. Dozena erdi bat urte dituzte Santakutz jaiek itzainik gabe, baina lerro hauen bidez gure omenalditxoa eskaini nahi izan diogu Errexileneko hiru belaunaldietako itzainei. Dena dela, 1989an jaso zuen Errexil familiak herriak eskainitako itzainen omenaldia, urte gehiena egin zituen Joxeri egin zitzaion hil osteko omenaldian.Portu jatetxean.
h
Gurdiaren aita
aurrak dituzten zestoar gehienak Santakutz eguneko danborradari so izan ziren aurten, urtero bezala. Bazen erretratu makina eta bideokamara kale-bazterretan. Giroa ez zen baretu paparazzi bakoitzak bere kuttunari do-
zena bat argazki egin zizkion arte. Karrozaren 'aita', Carlos Alkorta, ere ikusi omen dute gurdiari argazkiak egiten. Baina horretarako ez zen kalera jeitsi. Leihoko gortinen babesean, ezkutuan egin bide zituen argazkiak. Zaila da Santakutz egunez Carlos kalean ikustea. Ia ezinezkoa. Izan ere ikaragarri lotsatia da bera. Eta lotsaren lotsaz etxean gatibu izaten da egun horretan. Carlos umea zela, Jose Joakin Korta aritzen zen herrian egiten ziren antzerkientzako dekoratuak-eta egiten. Danborradako gurdia ere Kortak egiten zuen eta haren aldamenera gerturatzen zen Carlos ahal zuen bakoitzean. Komeriak ere izaten zituen ordea afizio horrengatik. "Garai hartan lan asko izaten zen etxean eta begirazun latzak bota ohi zizkidan aitak horretara nindoala esanez gero. Harekin ez zegoen bromarik!". Ondo gogoratzen du Carlosek aurrenekoa egin zuen orga. "Larrosa gorri handi
bat egin nuen eta barruan erregina, nire arreba Maria Pilar". Ordutik aritu izan da Carlos gurdi apainketan. Errege bezperako kabalgatako gurdia ere Carlosek apaindu ohi du. "Han ibili izan gara urteetan gasolindegiko mangerarekin Akua-Arretxeko gurditxoari zimaur kiratsa kendu ezinda ". Garai hartan Santakutz bezperako gurdia Santakutz egunez ere ateratzen hasi ziren. Haurren danbo-
rradan desfilatu zuen lehenengo karrozaren gaia "pottokiak" izan omen zen. Artean ez zuen Carlosek egiten umeen danborradarako karroza. Baina segituan bururatu zitzaion perretxiko erraldoia nola egin. "Itxura emateko hondartzako guardasol handi horietako bat paperez forratzea besterik ez duzue! esan nien. Eta orduan ideiak banituela eta lan hori nik hartu beharko nukeela esan zidaten. Eta horrelaxe hasi nintzen". Geroztik haurren danborradan ikusi ditugun gurdi denak Carlosek egindakoak dira. Gurdiak apaintzeko gauza gutxi erabiltzen ditu Carlosek: oilotegietako alanbre-sarea, irina eta ura egosiz egindako kola, egunkari orriak eta zeta paper zati txiki mordoa. "Beste gauzarik ez dut izango baina imajinazioa...". Beharko imajinazioa eduki hain material urriekin egiten dituenak egiteko. Askotan azken orduan estu ibiltzen da Carlos gaia aukeratzeko. Hori izaten omen du "lanik okerrena. Pasa da aurtengoa eta dagoeneko hurrengorako zeozer pentsatzen hasi beharra daukat.". Aurten MarĂa Angeles Goyak gogorarazi omen zion aspaldiko ideia bat: indioilarra egitearena alegia. Carlos oso gustura dago aurtengo gurdiarekin. Iturriarena Karmeloren burutazioa izan omen zen. "Hi, iturria jarri behar zioagu honi! esan zidan Karmelok. Eta han azaldu zen karabanatik hartutako ur-bonba batekin". Iturriaren inguruko harriak marrubi kaxekin egin dituzte. Ibili zuten karroza pare bat orduz gora eta bera herriko kaleetan urtero legez. Eta orain herriko eskolan dago. "Santakutz biharamunean dena puskatu eta harrika bota beharrak pena handia ematen zidan niri. Orain kolegiora eramaten dute eta horri ondo deritzot.". Izan ere lan hori dena "umeengatik eta por amor al arte" egiten du Carlosek. Garbi esan digu ez lukeela batere penarik hartuko norbaitek ordezkatuko balu. Izan ere "aspertuta" dago hainbeste "buruhausterekin". Eskertxarreko
...
S
lana dela ere pentsatu izan du. "Ofizialki eskerrak eman dizkidaten lehendabiziko aldia iaz alkateak bidali zidan gutunean izan da. Ilusio handia egin zidan eskutitzak."
Haurren danborradak ditu, Donostikoak adina41 urte bete antakutz egunean jai izan arren lanean aritzen den lagun talde bati eskerrak egiten da Zestoan urtero haurren danborrada. “Parranda latza bota izanagatik sekula ez dugu hutsik egin santakutz egunean” esan digu Olga Goyak. Hamahiru urte zituenean danborradan desfilatzeko handiegia zela, eta txikienei laguntzeko eskatu zioten. Ordutik haurren danborrada antolatzen aritu izan da Olga etenik gabe. Gorabehera mordoa ezagutu ditu hainbeste urtetan. Lana ere asko egin du eta estimatuko luke gazte koadrila batek erreleboa emango balio orain arduratzen den taldeari. Hala ere gustura aritzen direla aitortu digu. “Merezi du honetan saiatzeak,
Donostikoak bezainbeste urte ditu-eta Zestoako haurren danborradak”. Jende gehiago elkartu zitzaien arte Migel Zulaika eta biak arduratzen ziren haurren danborrada antolatzeaz. Eta estuasun bat baino gehiago pasa omen zuten: “Ahal genuena egiten genuen. Behin baino gehiagotan Migel bera Donostiraino joan eta bere dirutik erosi behar izan zituen derrigorrez behar genituen panderoak edo beste zerbait... Gizon horren grinagatik izan ez balitz urte batzuetako etena izango zuen seguruenera Ssantakutz eguneko danborradak.”.
Aspaldi batu zitzaien Migel eta Olgari koadrila bat urteroko zereginetan laguntzeko. Buru-belarri aritzen dira Pedro Gorospe, Eva Sanchez, Karmelo Larrañaga, Mitxel Orbegozo, Marikruz Arzalluz eta Maria Angeles Goya, Olgaren ahizpa. Santakutz egunean neska-mutilei laguntzen jende gehiago ere aritzen da gainera. Haurren danborradan ia-ia herriko ume guztiek hartzen dute parte. Sei eta hamabi urte artean dituztenetatik oso gutxi geratzen dira kanpoan. Horregatik antolatzaileek antzeman diote urtean urtean haur gutxiago jaiotzen dela Zestoan. “Gero eta ume gutxiago daudela igartzen da. Lehen Donostira joaten ginen jantzi eta danbor bila; iaz ez genuen joan beharrik izan”. Azken urteetan beste aldaketa nabarmen bat ere izan du haurren danborradak. Duela gutxi arte mutilek jotzen zuten danborra eta neskek berriz panderoa. Orain denek danborra jotzen dute. Neskek beraiek eskatuta egin da aldaketa hori. Aldaketa horrek pena eman ziola aitortu digu Olgak: “ez dakit ba... desberdina zelako edo beti horrela egin izan zelako... nik pena hartu nuen”. Orain mutilek larrudun danborrak jotzen dituzte eta neskek berriz zurezko kupelak, baina ez dira ika-mikak bukatu. “Umeen arteko inbidia kontua dela uste dut nik. Izan ere larrudun danborrak jo behar dituztela eta tematuta daude orain neskak. Hori bai, kantinera izateko eta gurdian joateko amorratzen egoten dira. Gainera nahiago dute gurdian mutilik jartzen ez badugu, horrela aukera handiagoa dutelako zozketan”.
T E S T U A K:
MANUEL ARREGI (errexildarrak...); JON ARTANO (gurdiaren... / haurren...).