T u n e inda “KOJERRENIAN
MARISKADA ITEKOTAN GIÑALA ESAN
nitxon
,
Euskarazko gazte hizkera definitzen lanak dituzten adituek. Baina desberdintasunak egon badaudela diote. Zestoako gazteek ere badituzte beren “klabeak”
BAINA EZ HUAN AZALDU”, ESAN DU GAZTE ZESTOAR BATEK.
“KOJER? HORI NUN GETARI INGURUN, BEHINTZET, NIK EZTIAT TZIOK?
EZAUTZEN IZEN HORI DUN MARISKEIK.
ZER
DEK,
BERRIYE?”, ERANTZUN DIO AZPEITIAR BATEK.
ETA
BARRE EGIN DIOTE KOADRILA HORRETAKO GAINERAKO ZESTOARREK:
ENDOYAN
“KOJER
ZIOK, HI, TA GUK
ITXASOKUA EZTAN MARISKUA JATEIU HAN!”.
ONDOREN
ETORRI DIRA
AZALPENAK:
ENDOIAKO ELKARTEARI DEITZEN DIOTELA KOJERRENEKUA, ETA MARISKADA TXERRIKI JANARI ESATEN DIOTELA. “Han jun dittuk Mikelen arreba-ta Zumaiko festeta prepeziyoz tunea-tunea inda”, esan du, bestalde, Zestoako beste gazte batek Uztapidenean kafea hartzen ari dela. Inguruan zegoen azkoitiar batek Mikelen arreba horrek autoa tuneatu duela ulertu du, eta galdezka hasi da, ea zer nolako paratxokea-edo jarri dion. “Eztiak ezerre entendiu; tuneatua arpeiya ta gorputza !”. Alegia, elegante-elegante eta makilatuta joan direla Zumaiara. “Zuek klabien hitzeitezue!” esan dute bai aurreneko azpeitiarrak, bai bigarren azkoitiarrak. Ba, bai, Zestoako koadrila horiek beren klabe propioa dute, adiera propioak dituzte, eta ezagutu ezean, ezin ulertu zehazki esan nahi dutena. Euskaraz gazte hizkera definiturik baden ala ez den zalantzak dituzte linguistek. Ahozkoa egon badagoela
katen
zitxaz-
diote, herri bakoitzak berea duela, baina gazte euskara ez dagoela bateraturik. Hala ere, argi dago zer edo zer badela. “Gazteak berez dira errebeldeak; hau da, formalitateetatik ihes egiten saiatzen dira, baita hizkuntza kontuetan ere”. Kike Amonarriz soziolinguista eta umoristaren hitzak dira. Alegia, gazteek berezko hizkera egiten dute, besteengandik desberdindu eta talde gisa identifikatuak sentitzeko. Zestoan gehiago omen dira euskaraz egiten duten gazteak, gainerako adinekoak baino. Hala diote datu ofizialek. Herrian euskarak duen kale erabilerari buruz 2005ean egindako neurketa baten arabera, gazteak dira Zestoan euskara gehien erabiltzen dutenak; % 94, hain justu. Atzetik, haurrak datoz (% 86); ondoren, helduak (% 61); eta, azkenik, adinekoak (% 50). Herri euskaldun gehienetan gertatzen denaren kontrakoa jazotzen da, beraz, Zestoan; izan ere, herri askotan, gazteek euskara jakin arren, ez dutela erabiltzen erakusten dute datuek. Are gehiago, kale hizkeraren azken neurketa horren arabera, ostiral gauetan egoten da giro euskaldunena Zestoan. Asteko azkeneko lanegunaren amaieran kalera ateratzen diren zestoarren % 85ek euskaraz egiten du, eta, garai horretan kalean egoten direnen gehiengoa gaztea dela kontuan hartuta, ezin ukatu Zestoako euskara oso gaztetua dagoela. Baina gazte horiek guztiek ba al dute euskara berezitu eta propiorik? Azpeitiar eta azkoitiar haiek esanda bezala, klabean hitz egiten al dute guztiek? Ala koadrila bakoitzak du bere kode
7
am a rt i us kn aed aa E
stitxu Elduaien
itea KANPOKOEK
kaltzaindiak onartutako formetatik urrun, desberdin eta berezi. Ahozko hizkera hizkuntza aldakorrena dela dio Kike berezia? Tesi edo teoria orokor bat ate- Amonarrizek. Biziena da, norberak ratzea ezinezkoa da. Are gehiago, adibere ukitu eta erabilera propioa tuek dioten bezala, sarri zaila izaten da ematen diona. Berezitasuna antzejakitea hitz edo erabilera bat gazteena mateko zailena ere bada, horren onsoilik den ala herri horretako hizkera dorioz, eta iraungitze data motzena propioarena den (orokorrean erabiltzen duena ere bai, erabilera bat modaren dena, alegia). edo inguruko gertaeren araberakoa izan daitekeelako. Hipotesiak hipotesi, gauza bat argi dago, behintzat: ”, “ Zestoako gazteen artean ahozko “saltaka”… Inguruko herrietan galdetu hizkerak osasuna eta etorkizuna eta guztiek zestoarren hitz berezi gisa bermatuta du. Hizkuntza bat erabilaitatzen dituzte, baina gazteenak ez tzen ez delako galtzen dela zioen ezik zestoar guztienak dira. esaldi famatu hark. Zestoan erabili, Zestoarren gazte hizkeran berezitabehintzat, egiten dela argi erakusten sun bat baldin badago, hori hitanoaredute datuek. na da. Euskal Herriko hainbat txokotan hika aritzea galtzen ari dela badiote ere, Zestoan bizi-bizirik dago. Adin guztietako gazteek erabiltzen dute hitanoa beren artean, baina mutilen artekoa da gehien erabiltzen dena. Neska eta mutilen arteko elkarrizketetan gutxi erabiltzen da, eta, gutxiena, nesken artean. Hala diote zestoarrek. Erabilera oso berezia egiten da, halere: euskara batuarengandik oso urrutikoa: “nitxon”, “zitxon”, “nitxonan”, “zitxakan”… Eus-
Patana
···
BELARRIETATIK
Nork bere buruari begiratu eta berezitasunak topatzea zailagoa da. Alegia, Zestoako gazteei gehiago kostatzen zaie beren hitz egiteko moduaren apartekotasunak antzematea. Horregatik, zestoarrak ez diren gazteen belarrietatik egin dugu ariketa. Azpeitiko eta Azkoitiko bina laguni galdetu diegu, eta hona egin diguten definizioa: 1. Kantuan bezala hitz egiten dute zestoarrek. Tonua edo azentua hitzaren hasieran jartzen dute. Hala, /estitxu/ /éstitxu/ da Zestoan; /kanario/, /kánario/; /margari/, /márgari/; eta /joseba/, /jóseba/. 2. “txon” eta “zitxakan” zaleak dira. Hitanoa asko erabiltzen da, baina modu berezian: “zitxon”, “nitxon”, “zitxakan” eta gisako bukaera bereziak erabiltzen dituzte. 3. Herriko pertsonaien eta pertsonaia famatuen erreferentziak asko erabiltzen dituzte. “Aizarnako eztakit zenenak ai dek iten”, “Akuko eztakit zenenak”, edo “Goenkaleko Marialuisarenak”. 4. Zestoarrek ez dute “korrika” egiten,
saltaka
“ ” baizik. 5. Lema bat bada gazte zestoarren artean: “Ezerrez ta festa”. 6. “Patana” izeneko animalia “berezi” bat dago Zestoan.
···
GEUK
ESANDA
12 34
Galdera berdinak egin dizkiegu Zestoako koadrila bateko eta besteko lau kideri. Koadrilatik koadrilara ohitura desberdinak dituztela erakutsi dute. GALDERAK: . Ba al duzue lagun artean hitz egiteko modu berezirik? . Hitanoa erabiltzen duzue? . Gaztelaniara jotzeko joera handia dagoela esaten da. . Gazteek SMS bidezko hizkera berria sortu dutela diote batzuk. Zuek erabiltzen duzue? LOREA ARTETXE
1
“Parrandan gabiltzanean ateratzen dira esaera xelebreak” . Ez nuke esango. Herrian normalean hitz egiten den moduan hitz egiten dugu. Parrandan gabiltzanean-eta, bai, ateratzen dira esaera xelebreren batzuk, baina puntualak izaten dira normalean.
PELLO GERENABARRENA
1
“Mutilen artean beti hika egiten dugu, baina neskekin oso gutxi” . Parrandan-eta, bai, erabiltzen ditugu esamolde xelebre eta bereziak (koa-
2
. Asko entzuten da Zestoako koadriletan hikako hizkera, baina gure kasuan, ez; gurean, dena zuka egiten dugu. Beste koadriletakoren bat edo hika hasten zaigunean, saiatzen gara hala erantzuten; normalean, ordea, zuka egiten ohituta gaude, eta niri, pertsonalki, kostatu ere egiten zait hika egitea; ez zait natural ateratzen. Ez dut uste eska eta mutilen arteko kontua denik. Zestoan badira hika egiten duten neska koadrilak. Nik uste gehiago lagun taldearen araberakoa dela. Gu zuka egiten ohituta gaude, eta hala egiten dugu, eta beste batzuk hika ohituta daudelako egiten dute hika.
3
. Erdarakadak gero eta gehiago erabiltzen ditugu. Adibidez, kantu bat modan jartzen bada gaztelaniaz, horko hitzetara jotzen dugu. Telebistan, komunikabideetan, modan jartzen diren gaztelaniazko esamoldeak etengabe erabiltzen ditugu. Joera badago, eta gero eta handiagoa.
4
. Bai, hori antzeman dut. Nik neuk ez daukat laburdurarik-eta erabiltzeko ohiturarik, baina gure koadrilan asko dira. Hizkiak jatea da ohitura, “zmz” (“zer moduz”) eta horrelakoak idaztea, edo “guapa” erabili beharrean, “wapa” eta antzekoak jartzea. Tokia eta dirua aurrezteko egiten dela uste dut —ez hizkuntza berezia sortzeko—, baina egia da erabiltzen dugula.
drilan badago artista bat); normalean, ordea, gero ez ditugu erabiltzen. Baditugu esamolde berezi batzuk; adibidez, “horrek zamakik albarana” eta horrelakoak. Dena den, parrandan eta momentu jakin batzutan erabiltzen ditugu. Normalean, artista horrek asmatzen ditu, eta guk errepikatu.
2
. Hika egiten dugu gure artean; ondo edo gaizki, baina hika. Mutilen artean, beti, baina neskekin desberdina da. Batzuekin, hika egiten dugu, baina normalena zuka egiten da. Konfiantza pixka bat dudan neskekin, bai, hika egiten dut, baina gutxi. Mutila eta neska artean ia beti zuka.
9
3
. Gaztelania erabiltzeko joera handia dugu, batik bat futbolaz-eta hitz egiten dugunean. Azkoitiarrekin-eta ibili izan naiz ni lanean, eta askotan galdetu izan didate zergatik jotzen dugun hainbeste gaztelaniara. Ez dakit, baina ohitura da; hemen asko egiten dugu hori. Giroa euskalduna da, euskaraz egiten dugu, baina gero erdarazko hitz eta esaldi dezente sartzen ditugu. Atera egiten zaigu, eta hori hemen nik beti ezagutu dut horrela. Futbol taldean, berriz, beti euskaraz egiten dugu. Gero badaude brasildarrak edo zarauztar bat, ba, euskaraz ez dakitenak, eta haiekin gaztelaniaz egiten dugu, baina, bestela, giroa euskalduna da oso.
4
. SMSen moda gurean ez dago batere sartua. Alperrak garelako-edo izango da, baina guk mezuak bidali baino nahiago izaten dugu telefonoz deitzea, eta, hortaz, ez dugu SMS bidezko hizkera berezirik.
AINHOA ARRETXE
1
“SMS bidez komunikatzeko laburdura, zenbaki eta zeinu berezi ugari erabiltzen ditugu” . Baditugu hitz berezi batzuk geure artean erabiltzen ditugunak. Esaterako, pertsona meharra deskribatzeko “bainamakila baño flakuaua” dela esaten dugu. Pertsona bat zerbait hartuta dagoela esateko, berriz, “krixton bueluakin” edo “bixigu begiyakin” dagoela , eta, gehiegi pintatuta edo makillatuta dagoen norbait deskribatzeko, “potekakin eo disfrazauta” dagoela esaten dugu.
2
. Guk zuka egiten dugu, gehienean. Neskak gara gehienak; mutil bat dago, baina, halere, zuka egiten dugu guztiok. Hika egiten didatenei hika erantzuten diet, eta pertsona jakin batzuekin hala egiten dut, baina, normalean, ez dugu ohiturarik. Badakigu nesken hitanoa galtzen ari dela, eta erabili egin beharko genukeela ere esaten dugu sarri, baina gero ez dugu erabiltzen.
3
1
JULEN TELLERIA . Baditugu hitz berezi batzuk: esate baterako, oso preparatuta dagoen pertsona bat ikusten dugunean “tunea-tunea” eginda dagoela esaten diogu, edo patata tortilari “turtilla outatan”. Gure koadrilan geuk sortutakoak dira, geuk erabiltzen ditugunak, baina, oro har, nahiko normal hitz egiten dugu.
2
. Hika egiten dugu beti, bai mutilekin, bai neskekin. Nik, behintzat, denekin hala egiteko ohitura dut, eta neskekin ere berdin-berdin erabiltzen dut hitanoa.
3
. Badugu gaztelaniaz aritzeko joera, baina komentario zehatz batzuk egiteko soilik. Euskaraz hitz egiten dugu beti, baina zenbait komentario gaztelaniaz egiten ditugu. Ez ditugu gaztelaniazko gazte esamoldeak hartzen, baina komentario normaletarako, bai, jotzen dugu gaztelaniara.
4
. SMSak gutxi erabiltzen ditugu, egia esan. Zestoan kalera atera eta derrepente egiten dugu elkarrekin topo, eta, hortaz, ez dugu herrian gelditzeko asko erabiltzen. Batzuk, bai, laburduraketa erabiltzen dituzte, baina gutxi.
. Gure koadrila oso euskalduna da, eta orain dela gutxira arte oso gaztelania gutxi erabili izan dugu. Orain, ordea, ikastera-eta kanpora atera garenean —Donostiara, gehienak—, kutsatu egin gara. Herritik kanpo gehiago entzuten dugu eta konturatu gara bueltan, orain, gaztelaniara jotzeko joera handiagoa dugula eta hizkuntza horretako esaN O L A E S A T E N D U Z U E? molde gehiago erabiltzen ditugula.
4
. Asko erabiltzen dugu SMSen hizkuntza berezi hori. Laburdurak erabiltzen ditugu, zenbakiak ere asko, eta keinu berezi horiek ere bai: parentesia eta bestelako hitzekin sortutako irudiak, batik bat mezuen amaieretan-eta.
O S O O N A: ikiarriya, oso ona, deputamadrekua O S O T X A R R A: txarra, eskasa, patetikua P A R R A N D A: juerga, parranda, M O Z K O R R A: jesukrixtona, albarana, aldamiyua, pedua B E S T O N D O A: astelena, resaka, burukomina, ondua, etenga, klabua E S T R E S A T U T A: agobiauta,txapa emanda K I R O L A A S K O E G I N D A K O A N: leer eginda, etxopolbo B O R R O K A: burruka, jaleua, tangana, mobida L I G A T Z E A E D O H O R R E T A N S A I A T Z E A: ehizan ibiltzia, jolasian ibili, fitxak sartzen jardutia