Aizarna “Beheko iturrian herriko saltsa denak...”
Garbitokiak emakumeen biltoki PLAZATIK METRO GUTXIRA, POTZUETA SAN PELAIOKO ERMITARA BIDEAN
BASERRITIK GERTU,
Ez gara ezer etxe-tresna edo aparailuren bat falta zaigunean. Nori ez zaio gertatu, labadora izorratu eta, a ze trajedia! Nola moldatzen ote ziren gure aurreko haiek? Ez da labadorarik ez edukitzea bakarrik, urik ere ez zuten-eta etxeetan! Zestoan ez bezala, auzoetan aurkitu ditugu ur hotzetan eskuak gogortu arte arropa astintzen ibilitakoak. Lan gogorra izango zen inondik ere, baina guk alde politenetik begiratu nahi izan diogu gaiari. Nork ez ditu irudikatzen ilunez jantzitako emakume haiek, buruan zinkazko barriñoia hartu, eta eskuak gerrian, garbitokirantz. Hantxe elkartuko ziren herriko emakume guztiak… Zein gizon ausartuko zen garbitokira gerturatu ere egiten? Askotan gainera, denentzat harririk ez eta zain egon beharra izango zen. Izango ziren txutxu-mutxuak, penak kontatzeko tarteak eta algara ederrak ere.
Eusebi Agirre, 84 urte. Potzueta baserrikoa. Sasoia dagoenean gauza asko egiten dira. Kale ondoko horretara [argazkikoa] jende asko joaten zen baina gu gora joaten ginen, Arriturrira; San Pelaiotik gora dago. Han alberga eta iturria denak dira. Etxean haundi-aurkiak kendu, hartu arropak astoan edo mandoan, astootarretan, eta han joaten nintzen arropak astintzera. Gero, zabaldu, hemen etxean egiten genituen. Behekoa herrikoa zen, hor ibiltzen ziren denak. Jendea arropa zinkazko ontzia buruan hartuta joaten zen. Hor juntatuko ziren laubost bat igual, kontuak pa-pa-pa eginez baina han goian ez… Hor herriko saltsa denak izango ziren. Beheko horri Beheko iturria deitzen genion, alberga ederra zen. Han berriz, ura oso ona zen: makina bat joaten hara zen ur bila; han bertan jaiotzen den ura edo ez dakit zer zen… Ni ezkondu nintzen urtean, 54an labadora ekarri genuen, gainean tapa zuten horietakoa; behin hura ekarriz gero, urte bat edo bitan ibili ginen hara eta hona baina gutxi. Eskerrak gauzak kanbiatu ziran, lehen bezala bizi beharko bagenu…
BASERRIAREN AURREAN, ZUBI ONDOAN
1
XANTANA
Arroagoia
1
“Kartila bat genuen, txandaka, garbitokia garbitzeko”
Iraeta
Angela Makazaga, 84 urte. Armendi baserrikoa. Garbitoki hori 1935ean egin zuten, ni gaztea nintzela. Bi igeltserok eta orduan hemen alkate zegoenak-edo egin zuten. Gerora, kanpoan dagoen putzu txiki hori gehitu zioten ontziak garbitzeko. Surtako hautsa erabiltzen genuen. Arropak garbitzeko berriz, Txinbo edo Lagarto eta anila ere bai zuritzeko. Nork zuriago atera arropa! Gero baratzetan eta alanbreak izaten ziren eta han zabaltzen zen. Hor egoten ginen ilaran. Ni gertuan bizi naiz, baina jendeak buru gainean ekartzen zuen balde zabala batere heldu gabe, eskuak gerrian jarrita; euskaldunak e! Nik botako nuen baina haiei ez zitzaien erorARROA ERDIAN, BALTZOLA PALAZIOA ETA tzen! Ontziak ARMENDI BASERRIAREN TARTEAN aproposak ziren, zabalak eta arinak. Arroa dena etortzen zen or-
“Eskandaluan ibiltzen ginen txandarik hartu ezinda” 1779. urtean egin zituzten gaur egun Olaizola eta Uria bezala ezagutzen dugun kalean dauden etxeak. Iraetako fanderia deritzan tailerreko langileentzako egindako etxeak ziren haiek; burdinazko xaflak egiten zituzten han. Ogia egiteko labea eta errota bezalaxe, ura eta garbitokia ere beharrezkoak zirela laster konturatuko ziren. Garbitoki ondoko iturriak 1854 jartzen duen inskripzio bat du. Auzoa sortu eta 75 urtera egin zuten beraz. Ordura bitartean ibaian garbituko zituzten arropak edo auskalo! Maritxu Balzola, 77 urte. Etxeberri baserrikoa Goizean goiz joaten ginen, bestela txandarik hartu ezin! Bat aurrerago eta bestea atzerago eta eskandaluan ibiltzen ginen. Barriñoian arropak hartu eta bi lagunen artean eramaten genuen zinkazko ontzia albergara. Garai batean buru gainean ere bai, ontziaren azpian trapua jarrita, neuk bakarrik. Xaboi modura Txinbo erabiltzen genuen. Beheko zubira ere joaten ginen, Aizarnazabalera bidean dagoen zubi ondora, ibai ertzera. Lehen harri bat bazen han. Jende mordoxka juntatzen zen eta beti okasioan, bat goiz joan eta aurretik beste bat eta…ba bihar ni goizago etorriko nauk ba! eta horrela… Orduan jende asko zen, familiak ere ugariagoak ziren eta… Lehorteak zirenean marmitetan hartzen genuen ura ganaduarentzako eta… Don Enrike medikuak esan ohi omen zuen Iraetan zegoela urik onena.
duan. Asko erabiltzen zen garaian, herri guztiak garbitzen zuen arropa han. Astean batek, txandaka txukuntzen zuen garbitokia. Kartila bat zen bere izenarekin eta hura pasatzen joaten ginen. Han dago beste garbitoki zahar bat, hor etxe berriak badaude ba? Bide zaharrean aurrera joanda, hura zaharragoa izango da. Hemen sasoi batean jende asko bizi zen, kastellana ere asko. Orain kastellanarik ez eta euskaldunak ere asko ez. Oso ondo konpontzen ginen, jende jatorra zen. Batzuetan beraien artean haserretzen ziren, hiru familia eta bizitzen ziren etxe bereaneta, komeriak! Orduan pobrezia zen. Orduan zena zen lana, tailerretan lan asko, eta jendeak egiten zuen beraien herrira joan eta senideak ekarri. Arroako kontuak eta Zestoakoak, denak jakiten ziren orduan!
···
···
ZUBIZAHARRA
PASATA
LAUITURRIREN
KONTRA
Zestoa Aspaldi utzi zieten herritarrek garbitoki hau erabiltzeari Nondik dator Lauiturrira ura? Sastarraindik. Iturrian bertan jartzen duenez, 1792. urtean bukatu zuten iturria egitea. Bizente Dávilaren liburuan irakurrita jakin dugu, ez zela berehalakoa izan obra hura, beste asko bezala. Hasiera batean Gurutzean egitekoak ziren, ura eskueran izatea gauza handia baitzen, baina orduan ere ekonomia larri izango zen Zestoan eta Sastarraindik Zubizahar ondoraino ekarri zuten, baina gorago ez. Zenbait lekutan ikusten da ur horrek egiten duen bidea, Sastarraindik herrirantz eskuin aldera errekaren beste aldean. Aipatzekoa da Olalde baserriaren parean dagoen arkua, akueduktu modura ura daramana. Ia berrehun urte ditu Lau Iturriko garbitokiak. Gu bazterrik bazter ibili gara galdezka, baina nonbait aspaldi utzi zieten herritarrek garbitoki hau erabiltzeari. Herriko zaharrenek ere ez dute gogoan. Eta gertueneko baserrietan ere atea jo dugu, Zubimusun eta Gexalako Antoniren etxean esaterako, baina alfer samarrik. Antonik manta handiak-eta garbitzera hara eramaten omen zituen gaztetan baina besterik ez. Jakin dugun bakarra da garbitoki hau erabiltzen azkenak zerak izan zirela: herriko etxetara etortzen ziren udatiarrak eta beranduago ijito jendea. Gerora itxita ere egon zen denbora askoan eta arrainen haztegi modura ere erabilia izan zen. Orain gutxi, garbitu, berreskuratu eta atea aldatu diote kanpotik barrua ikusteko moduan. Merezi zuen. Ea Iraetakoari ere txukundu bat ematen zaion eta bazterretan erdi galduan dauden garbitoki edo putzu zaharrak ere berreskuratzen diren. Tarteka atzera begirada bat ez baitzaigu gaizki etorriko gaur egunean ditugun aurrerapenak aintzat hartzeko.
J IRAETAN
AIZARNAN
ARROAGOIAN
ZESTOAN
one Bergara eta Margari Eizagirre