J
ardunian
joakina etxaniz
(azaletik dator)
...nik beti pentsatu izan dut 11n jaio nintzela. Xarrak ekarri zuen arrastoa udaletxetik eta berak esan zidan oker geundela, ni 3koa nintzela. Nire aitaponteko osaba Joakinek soldadu joan behar zuen eta bataioa 11n izan zela uste dut nik. Horrenbeste urte eta gero, apirilaren 11n ospatuz jarraitu izan dut.
Liliben jaioa; oso gaztea zinela alde egin zenuen baserritik.
Hamar bat urte nituela, Azkotira joan nintzen umezain. Han denbora gutxi pasa nuen. Hamahiru urterekin edo, Donostiara egin nuen. Hara, gu bost ahizpa ginen eta eskolara joaten ginen. Eskolan ibilitakoak gara Lilibeko guztiok, e. Orduan, Bernardino Iruretaren ama, Kattalin, etorri zen galdezka: ea nork nahi zuen jostun Donostiara joatea. "Neuk!", erantzun nion. Denak begira geratu zitzaizkidan. Kattalinek harreman handia zeukan Don Juan Telleria maisuarekin. Hark hiru alaba zeuzkan, baina gripe handia izan zen garaian bi galdu egin zituen eta Pakita geratu zen, jostuna. Etxeko umea banintz bezala hartu ninduten. Telleria oso zintzoa zen.
Han ikasi al zenuen josten?
Hantxe! Egun guztia josten pasatzen nuen. Hango ama modista zen eta hark laguntzen zidan. Kaleko jendearentzat denetarik josten genuen: gonak, soinekoak... prakak izan ezik, denetik. Garai hartan, badakizu, emakumeek ez zuten prakarik eramaten. Lehenengo bi urteetan ez zidaten ezertxo ere ordaindu, arropa eta janaria ematen zizkidaten. Egindako arropa etxeetara eramaten nuen eta ematen zidaten propina igandetarako gordetzen nuen, meza ondoren zerbait hartzeko. Josteaz gain, beste gauza batzuk ere ikasi nituen. Telleria maisuak bazkalaurretik edozein gai irakurrarazten zidan. Makina bat liburu irakurritakoa naiz! Gero gustatu egin zitzaidan eta asko leitu izan dut. Oso gustura egon nintzen etxe hartan.
Gero Zestoara etorri al zinen?
Ni oso pozik nengoen han, baina gutxi ordaintzen zuten; hasi ziren pagatzen, baina gutxi izan. Halaxe, behin joan zen gure aita eta "Nahikoa da! Etxera itzuli behar da" esan zuen. Hura nire pena! Berriro Lilibera itzuli nintzen. Ordurako, ordea, lokala erosia zeukaten, orain Uzkudun harategia dagoen hori, eta jostundegia ipini genuen. Neuk bakar-bakarrik jardun nuen, eta zenbat lan! Bertako jendea eta bainuetxera eto-
rritakoa hurbiltzen zen. Ez nuen konponketarik egiten, arropa berria egiten nuen, umeena batik bat. Jostun ona nintzela esaten zuten. Gero, baina, ezkondu egin nintzen eta arazo batzuk zirela eta, itxi egin behar izan nuen denda.
Z u r e s e n a r r a , F l o r e n t i n o , p e l otaria izan zen, ezta?
Bai. Nirekin hasi baino lehen, soltero zegoela artean, Madrilen egon zen pare bat urtean. Ezkondu eta gero hemen jarraitu zuen, harik eta frontoi txikian pelotakada eman zioten arte. Trenpanazioa egin behar izan zioten. Jokatzen hasten zenean, bat-batean, erori egiten zen lurrera. Azkenengo boladan epaile lanetan aritu zen Donostiako Gros frontoian. Juez de repente deitzen zioten, segituan altxatzen zuelako besoa, beti pronto. Ni ez nintzen frontoira joaten, ez zitzaion gustatzen. Ez zegoen ohiturarik, hobeto esan.
Gerra garaiko hainbat bizipen ere edukiko dituzu...
Hemendik alde egin behar izan genuen. Algortatik Santanderrera bapore batean joan ginen, eta han barku batean sartu gintuzten, Frantziaraino. Trenez egin genuen Maconerako bidea. Zestoatik Pilar Alkorta eta Karlos, Amadotarrak eta gu joan ginen. Maconen kuartel batean egon ginen. Ez ginen oso gaizki egon, ze Frantzian hemendik ihes egindako lehengusua geneukan, eta dirua eramaten zigun hemendik abixua pasa baitzioten. Herri hartan lanen bat egiterik bageneukan galdetu ziguten eta nik bere-
7 hala esan nien arropa josten egin nahi nuela. Arropak, buzoak... ekartzen zizkidaten josteko makinaz pasatzeko. Karlos aldi hartan gaixotu egin zen, pulmonia edo harrapatu zuen, eta bakar-bakarrik egon behar izan zuen; ez zuten jendea egoten uzten. Hilabete batzuk geroago eta gerra amaituta zegoela, Zestoara itzuli ginen. Florentino kartzelan sartu zuten, nazionalista zelako.
Zer leporatzen zioten, bada?
Zubiak lehertarazten zituela eta auskalo zer gehiago. LogroĂąon egon zen espetxeratuta. Han zegoen, hain zuzen, bainuetxera etortzen zen militar bat. Orduan nire ahizpa, Joxepantoni, bainuetxeko arduraduna zen eta Florentinori gertatutakoa azaldu zion, mesede eske. Como puede ser, meterle a Florentino de esta forma? Haz esto y esto. Halaxe, LogroĂąora joan, hona etorri, paperak egin... Makina bat buelta egin nituen hara. Firma biltzen ere ibili ginen, ze fusilatzeko agindua zeukan. Expedientea irakurri nuenean, salatu zutenen sinadura guztiak ikusi nituen. Beno, militar hari esker ez zuten hil.
G e r n i k a n b o n b a r d a k e t a k h a r r ap a t u o m e n z i n t u e n . Z e r e g i t e n z enuen zuk Gernikan?
Frantziara joan aurretik izan zen, gerra hasi eta berehala. Hemendik alde eginda geunden Bilbo aldera. Baserrietara arrautza eta esne bila joaten ginen. Bonbardaketa egunean Gernikan geunden. A zer nolako bonbardaketa! Jendeari etzateko esaten zioten. Gu pareta baten ondoan egon ginen. Frankistek sekulakoak egin zituzten: jendeari rizino olioa edanarazi, ilea motz-motz moztu eta kalean zehar buelta emanarazi, kaka zeriela. Itzuli ginenean, ez zegoen ezer, dena eramanda zegoen. Frankismo garaian, paperak eta ikurrinak teilatu azpian gordetzen nituen. Guardia zibilak hiru aldiz etorri ziren miatzera, baina ez zuten ezer aurkitu.
Z e r k a n t a t z e n z e n u t e n E r r o t atxoko zelaian?
Gora Euskadi/ bizi bedi/ Gora Sabino/ Arana Goiri/ Jaungoikoa/ lege zarra/ Gora euskotarrak! Joakin Iribarrek erakutsi zigun. Olaldeko Juana eta, kuadrila elkartzen ginen, hantxe besoa altxatuta (keinuaz lagunduta) abesteko. Ni nazionalista izan naiz bizitza osoan. Hil arte nazionalista. Don Juan Telleria eta karlistak ziren, baina euskal herriaren lagunak, euskaltzaleak.
Errotatxoko zelaia, Errotazarko etxea...
Uholdeak izan zirenean erori zen etxea. Liliberi jota zegoen. Egun batean urak dena eraman zuen. Zer izan zen hura! Hildakoak ere izan ziren, Errotatxoko amama eta biloba, eta Errotazarko amama, besteak beste. Gorpuak depositora eraman zituzten eta han jantzi genituen, narru gorritan zeuden eta. Elortzanera joan, tela erosi, josi eta jantzi genituen.
Orain berriz, Joakina, zer egiten duzu egunean zehar? Elizara ondo lagunduta joaten ikusi izan zaitut noiz edo noiz.
Goizetan ohea egin eta gero, plantxa pixka bat. Arratsaldeetan eserita egoten naiz, askotan aspertuta eta alabari esaten diot hasi behar dudala mezetara joaten, bestela, eguna luzeegia egiten da. Beti baten bat izaten dut besotik lagunduta joateko; neska, mutila, gizona... berdin dit. Laguntzen didan bitartean, ni gustura. Gaizki egiten al dut, ba? (gure onespena beharko balu bezala). Barrenak laguntzen dit askotan elizaraino. Biloben partez errezatzen dut nik. Zuek ere gehiagotan joan beharko zenukete! Akordatuko zarete.
100 urte!
Ehun, bai. Orduantxe jan beharko ditugu pastel batzuk. Azkar joaten dira urteak. Akaso ez ditut harrapatuko, ze oraindik...
Ingurukuok ere horrela bete nahiko genituzkeela adierazi diogu. Aio, Joakina!
Kalean agurtzen ez bazaitut, zuk kaso egin, ze nik ez dut ondo ikusten. Aio!
ALAZNE OLAIZOLA