1.2.2. Phân loại, các hình thức thể hiện và phương pháp giải BTĐT

www.youtube.com/c/daykemquynhon/community có nhiều ưu điểm về mặt PP. Bởi vì, mỗi tên gọi đều phản ánh một mặt ưu điểm DẠY KÈM QUY NHƠN OFFICIAL nào đó, cũng vì lẽ đó những tên gọi trên cũng chưa hoàn toàn thật chính xác. Đặc điểm chung của loại bài tập này đó là chỉ đề cập đến mặt định tính của hiện tượng vật lí. Loại bài tập này được giải bằng những suy luận lôgic dựa trên các định luật, quy tắc, khái niệm vật lí mà không sử dụng đến các phép tính toán học [4]. Theo Nguyễn Đức Thâm: “BTĐT về vật lí là những bài tập mà khi giải HS không cần thực hiện các phép tính phức tạp mà chỉ cần thực hiện những phép suy luận, lập luận lôgic dựa trên các khái niệm, định luật, quy tắc, thuyết vật lí... để đưa ra lời giải [13]. Như vậy, BTĐT là những bài tập mà khi giải HS chỉ cần thực hiện các phép suy luận lôgic để đưa ra lời giải dựa trên các định luật, quy tắc, khái niệm vật lí mà không cần phải thực hiện các phép tính phức tạp. 1.2.2. Phân loại, các hình thức thể hiện và phương pháp giải BTĐT 1.2.2.1. Phân loại Căn cứ phân loại các BTĐT: + Dựa vào mức độ kiến thức, kĩ năng mà HS đã được học. + Dựa vào vốn kiến thức và kinh nghiệm sống của HS. + Dựa vào mức độ khó của BTĐT. Ta có thể phân thành 3 loại sau đây: • Bài tập định tính đơn giản Là loại bài tập mà HS chỉ cần áp dụng một định luật, quy tắc hoặc một phép tính suy luận lôgic là có thể giải được. Ví dụ 1: Khi bị tắc mực, người ta thường vẩy mực. Tác dụng của hiện tượng này dựa trên cơ sở hay nguyên lí nào? Giải thích? • Bài tập định tính tổng hợp Là loại bài tập mà HS phải áp dụng một chuỗi các phép suy luận lôgic dựa trên cơ sở các định lí, định luật, quy tắc vật lí có liên quan mới có thể giải được Ví dụ 2: Những bình đựng chất lỏng, dưới áp suất cao bị nổ cũng không nguy hiểm bằng những bình ga dưới áp suất cao bị nổ. Hãy giải thích tại sao?

www.youtube.com/c/daykemquynhon/community • Bài tập định tính có tính sáng tạo DẠY KÈM QUY NHƠN OFFICIAL Là loại bài tập mà khi giải HS phải dựa vào vốn kiến thức của mình về các quy tắc, định luật và trên cơ sở của các phép suy luận lôgic để tìm các phương án tốt nhất để trả lời. Ví dụ 3: Cuộc đua của ba vật rắn có cùng bán kính R, khối lượng M nhưng có hình dạng khác nhau: hình cầu đặc, hình trụ tròn và vành tròn lăn trên một mặt phẳng nghiêng có ma sát không đáng kể. Hỏi: a. Vật nào sẽ xuống chân mặt nghiêng trước? b. Vận tốc của các vật cuối mặt nghiêng có bằng nhau không? 1.2.2.2. Các hình thức thể hiện BTĐT BTĐT có thể được thể hiện dưới nhiều hình thức truyền tải thông tin khác nhau. Như đã nêu ở trên, việc phân loại bài tập chỉ mang tính tương đối, vì trong một loại bài tập này có thể chứa đựng hình thức hoặc nội dung của một loại bài tập khác, chính vì thế trong các hình thức thể hiện BTĐT có thể có sự lồng ghép của các loại bài tập khác như bài tập đồ thị, bài tập TN, nhưng về cơ bản, chúng vẫn mang đậm tính chất “định tính” của bài tập. Sau đây là một số hình thức có thể sử dụng trong các trường THPT: a) Thể hiện BTĐT dưới dạng câu hỏi bằng lời Sử dụng khi thông tin dữ liệu của bài tập và những yêu cầu đặt ra hoàn toàn có thể mô tả một cách ngắn gọn, súc tích và dễ hiểu. Khi tiếp nhận xong câu hỏi, HS có thể hiểu và thu nhận ngay một cách chính xác những thông tin về hiện tượng hay quá trình, đồng thời nắm được ngay những yêu cầu mà các em cần phải giải thích. Ví dụ: Vào những ngày giá lạnh, ta có thể nhìn thấy hơi thở của mình. Hãy giải thích tại sao? Nhận xét: Với nội dung bài tập nêu trên, thông tin của bài tập là khá rõ ràng và dễ hiểu. HS hoàn toàn có thể nắm bắt thông tin ngay sau khi nghe hoặc đọc nội dung bài tập mà không cần dùng các phương tiện khác để minh họa. b) Thể hiện BTĐT thông qua mô hình, đồ thị, hình vẽ hay sơ đồ, kèm theo các câu hỏi khai thác thông tin

www.youtube.com/c/daykemquynhon/community Sử dụng khi lượng thông tin cần khai thác thể hiện một cách trực quan DẠY KÈM QUY NHƠN OFFICIAL ngay trên đồ thị, hình vẽ hay sơ đồ, mà nếu chỉ dùng lời thì không thể truyền tải hết nội dung của thông tin. Ví dụ: Thỉnh thoảng, nhìn lên bầu trời ta thấy phía sau đuôi máy bay có những vệt trắng như khói. Những vệt trắng này có phải là khói không ? Hãy giải thích. Nhận xét: Trong ví dụ này hình ảnh chứa đựng đầy đủ thông tin dữ liệu của bài tập. Nếu không có sự quan sát tinh tế thì HS khó có thể suy luận và đưa ra lời giải chính xác được. c) Thể hiện BTĐT bằng TN đơn giản và yêu cầu giải thích kết quả của TN Sử dụng khi yêu cầu của bài tập gắn liền với kết quả của một TN, mà TN đó thuộc loại đơn giản, dễ thực hiện và có thể thành công ngay. Nội dung các dữ kiện của bài tập được HS thu nhận từ việc quan sát các dụng cụ TN, cách bố trí và thực hiện TN. Nội dung yêu cầu nhắm vào việc dự đoán kết quả và giải thích kết quả đó. Đôi khi các bài tập dạng này cũng có thể được thể hiện dưới dạng mô tả TN bằng lời và cho trước kết quả của TN, phần yêu cầu chủ yếu nhằm vào cách giải thích kết quả của HS có chính xác và hợp lí không. Đây chính là cách chuyển dạng thức của bài tập một cách thích hợp, tuỳ thuộc vào khả năng và năng lực thực tế của HS. Ví dụ: Thực hiện TN: bịt một đầu ống tiêm, dùng tay ấn từ từ pit - tông xuống, càng ấn xuống sâu ta thấy càng khó. Hãy giải thích tại sao? Nhận xét: Với ví dụ này HS phải thực hiện TN để thấy được kết quả, sau đó mới giải thích. d) Thể hiện BTĐT bằng các đoạn video clip ngắn, các ảnh động mô phỏng về một hiện tượng. HS quan sát và giải thích theo câu hỏi gợi ý của GV