Νέος Εξάντας - Οκτώβριος 2014

ΕΚΔΟΣΗ ΤΗΣ ΛΕΣΧΗΣ ΑΡΧΙΠΛΟΙΑΡΧΩΝ

ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2014

ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΔΟΜΗΝΙΚΟΣ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΣ

«ΕΛ ΓΚΡΕΚΟ» 2014 - ΤΕΤΡΑΚΟΣΙΑ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ

The best relationships are easy to picture

but hard to find

KATRADIS since 1936

KATRADIS GROUP 70 YEARS COMMITTED TO SERVICE For 70 years we are serving the marine world. We are valuing the customers and offering solutions to their procurement needs.

Knowing the market and consistently innovating.

Investing in private premises of 9000m2 at the local port of Piraeus.

Establishing in Europe an advanced production plant of 30.000m2, implementing state of tha art technology certified in accordance to the highest standards of quality control through all stages of production.

Expanding the Group’s activities and production to create a wide range of Marine products and services.

Setting an efficient network of worldwide agents and distributors.

70 YEARS COMMITTED TO YOU PROVIDING HORIZONTALS AUTOMATIC TESTING BENCH (CAPACITY 250 TONS AND FREE TEST LENGTH OF 32.5 M) APPROVED BY THE MAJOR CLASSIFICATION SOCIETIES AND OFFERING TECHNICAL SUPPORT TO ALL SHIPPING COMPANIES MEMBER OF INTERTANKO & US CORDATE INSTITUTE

Aegean Protective Coatings S.A. MARINE / YACHT COATINGS

71, Akti Miaouli – 185 37, Piraeus – Greece Tel: +30 210 42 80 444, Fax: +30 210 42 80 443 e-mail: aegeansa@otenet.gr Director: Capt. P. Monogioudis

“Sigma Coatings and Amercoat ® are trademarks of PPG Industries”

KYKNOS TRAVEL offers a highly professional service to take care of all travel and tourism arrangements including: - Outgoing Tourism - Hotel, Villa, Apartment Reservations - Air, Boat & Rail Tickets - Organized Tours - Business Travel & Service - Conferences - Cruises - Visa Passport Formalities

12, Skouze Str. 185 36 Piraeus - Greece Tel: + 30 2104514482 2104286356 Fax: +30 2104525883 E-mail: kyknos2@kyknostravel.officegate.gr

292, Kifissias Ave. 115 25 Psychiko, Athens - Greece Tel: +30 2106713266 2106723263 2106744151 Fax: +30 2106726041 E-mail: kyknos@kyknostravel.officegate.gr

Νεος Εξαντας Τευχος 49 Οκτωβριοσ 2014

ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗ ΛΕΣΧΗΣ ΜΑΣ Kαρφίτσα πέτου, ολομέταξες γραβάτες και γυναικεία φουλάρια. Διατίθενται σε πολύ χαμηλή τιμή στα Μέλη και τους φίλους μας, για ιδία χρήση ή για να τα προσφέρουν σε τρίτους ως ένα εντυπωσιακό δώρο.

400 ΧΡΟΝΙΑ EL GRECO

ΤΕΤΡΑΜΗΝΗ ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ - ΕΚΔΟΣΗ ΛΕΣΧΗΣ ΑΡΧΙΠΛΟΙΑΡΧΩΝ PORT CAPTAINS CLUB Φίλωνος 86, 3ος όροφος, 185 36 Πειραιάς Τηλ.: 210 4294236/237 Fax: 210 4294238 e-mail: portcaptainsclub@otenet.gr www:

portcaptainsclub.gr ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ

Μαρίνος Τσάμης Πρόεδρος Άγγελος Γαβιώτης Αντιπρόεδρος Δημήτρης Μηνδρινός Β’ Αντιπρόεδρος Παναγιώτης Μηνόγιαννης Γεν. Γραμματέας Δημοσθένης Παπαδόπουλος Ταμίας Χρήστος Γερασίμου Κοσμήτωρ

Περιεχόμενα 11. Οι Δραστηριότητές μας, ενημερώνει ο Πρόεδρος καπτα-Μαρίνος Τσάμης 12. Άρθρα - Σχόλια, του Φρίξου Δήμου 14. “Θα φωνάξεις τον καπετάνιο”, του Βασίλη Παπαγιάννη 15. Η παρακμή του Πνευματικού κόσμου, του Αριστείδη Χρ. Πετρόπουλου (Σκαρμιτσιώτη) 16. Μια Ηπειρώτισσα που την λέγαν Γλυκερία, της Μάρως Δήμου 18. Η Ιστορία της ψήφου των Γυναικών, της Βούλας Λαμπροπύλου 20. Εκδηλώσεις της Λέσχης 31. Φαινόμενο του Θερμοκηπίου και Κλιματική αλλαγή , του Πέτρου Τζιά 38. Αφιέρωμα στον Κυριάκο Δομήνικο Θεοτοκόπουλο - Εl Greco, της Άννας Βογιατζή

Εκδότρια – Διευθύντρια Ευαγγελία Ποταμιάνου Κιν.: 693 7372665

46. Η Ελαία, του Γεωργίου Π. Σαρλή

Νομικοί Σύμβουλοι Μαρία Σωτηροπούλου Κολοκοτρώνη 153, Πειραιάς Τηλ.: 210 4181048 210 4526916 Χρήστος Τzάκος Ναυαρίνου 17 10681 Αθήνα Τηλ.: 210 3303700 Κιν.: 697 7898217 Ραλλία Π. Δρακουλάκου Κάρπου 60, Αθήνα Τηλ.: 210 9021907 Κιν.: 6945778709

67. Ωμέγα Εύρος, του Δ. Λαβδιώτη

61. Τ’ Αστέρια και οι Κύκλοι τους, του Χαράλαμπου Π. Βαρυμπόπη 69. Φάρμακα για Οστεοπόρωση (Διφωσφορκά) και Οδοντιατρική, της Φλωράνθης Μπαχά 70. Κάποτε πρέπει να θίγονται και τα “καλώς” κείμενα!, του Νίκου Καβαλιεράτου 72. Λυρικά Ταξίδια: Α. Βαλαωρίτης, της Λίνας Ποταμιάνου & ποιήματα της Μάρως Δήμου 74. Ο Αιώνιος Εραστής, της Ρίας Στρίγκου 76. Ιστορίες της Βαρδιόλας, του Φρίξου Δήμου 78. Η Ζωή και τα παιγνίδια της, του Κώστα Τσάμη 80. Ύλη και Πνεύμα - Σώμα και Ψυχή, του Βασίλη Πετράτου

Παραγωγή Εντύπου

88. Το Ιερό της Δήμητρας στην Ελευσίνα, του Μαρίνου Τσάμη

INTERCET HELLAS LTD

92. Τα πρώτα 100 χρόνια τπυ ΝΑΤ, του Πάτροκλου Χ’ Αθανασίου

Τηλ.: 210 4124058 e-mail: intercet@otenet.gr

Οι απόψεις που εκφράζονται στα άρθρα του Νέου Εξάντα είναι προσωπικές των συγγραφέων και δεν ερμηνεύουν ούτε δεσμεύουν τη Λέσχη Αρχιπλοιάρχων.

Ενημερώνει ο Πρόεδρος, Καπτα Μαρίνος Τσάμης

Οι δραστηριότητές μας Κατά παράδοση, το σημείωμα που θα δημοσιευθεί στον Εξάντα του Οκτωβρίου γράφεται περί το τέλος Αυγούστου, τότε που σιγά-σιγά μας αποχαιρετά το καλοκαιράκι και οι ξεκούραστες διακοπές σε λίγο γίνονται ανάμνηση! Μπαίνοντας το φθινόπωρο τα πάντα στη Λέσχη πρέπει να είναι έτοιμα, κυρίως ο προγραμματισμός και η οργάνωση των εκδηλώσεων της χειμερινής περιόδου, αλλά και η τακτοποίηση των οικονομικών, τα οποία όλο και μας δυσκολεύουν αυτή την εποχή. Το πρόγραμμα της χειμερινής περιόδου είναι και πλούσιο και αξιόλογο. Εκτός από συνήθεις εκδηλώσεις εντός και εκτός Λέσχης, θα γίνουν τρεις διαφορετικές βραβεύσεις. Η πρώτη αφορά την αδελφοποίηση της Λέσχης μας με τη Λέσχη Αποφοίτων Πλοιάρχων της Ναυτικής Σχολής της Ύδρας. Στη δεύτερη, η Λέσχη μας θα βραβεύσει το σπουδαιότερο λογοτεχνικό σωματείο της Ελλάδας, την Ένωση Ελλήνων Λογοτεχνών, για τη μεγάλη τους πνευματική προσφορά. Η τρίτη, που θα γίνει αρχές Νοεμβρίου, αφορά τη βράβευση τεσσάρων πολύ σπουδαίων Κοινωφελών Ιδρυμάτων, που έχουν άμεση σχέση με τη Ναυτιλία. Εκείνο όμως που πραγματικά αξίζει ν’ αναφερθεί, είναι ότι από τις αρχές του καλοκαιριού ανέβηκε στο διαδίκτυο η ιστοσελίδα της Λέσχης μας, με είσοδο: www.portcaptainsclub.gr Έχει καταβληθεί κάθε προσπάθεια ώστε η ιστοσελίδα να προβάλει όχι μόνο τις δραστηριότητές μας αλλά και εκείνες

των πολύ σπουδαίων Κοινωφελών Ιδρυμάτων που ήδη έχει βραβεύσει ή προγραμματίζει να βραβεύσει η Λέσχη μας. Ο κατάλογος σταδιακά θα αυξηθεί, ώστε να γίνει γνωστή σε ευρύτερο κοινό η μεγάλη προσφορά των ανθρώπων της θάλασσας και στον κοινωνικό τομέα. Ο επισκέπτης, εκτός από τις συνήθεις πληροφορίες που δίνουν όλες οι Ιστοσελίδες, μπορεί να δει, να ξεφυλλίσει και να διαβάσει τον τελευταίο Εξάντα, να πληροφορηθεί για τον καιρό, να δει στο ημερολόγιο τις εκδηλώσεις της Λέσχης, να εντοπίσει οποιοδήποτε πλοίο αναζητεί, σε όλες τις θάλασσες του κόσμου (live ships map), να διαβάσει ανακοινώσεις κορυφαίων Οργανισμών, όπως ο Ο.Λ.Π. η HELMEPA, το Σωματείο Αργώ κ.α. Στη ενότητα Βιβλιοθήκη προβάλλονται εξώφυλλα διαφόρων κατηγοριών βιβλίων που ανήκουν στη Λέσχη. Η βιβλιοθήκη μας αριθμεί περισσότερους από 1500 τίτλους και το ευχάριστο είναι ότι έχουν όλοι καταγραφεί ηλεκτρονικά, γεγονός του διευκολύνει την ανεύρεση, την επεξεργασία και την επανατοποθέτηση κάθε βιβλίου. Εκτός όμως από τη βιβλιοθήκη, ολοκληρώθηκε και η ηλεκτρονική καταγραφή του Μητρώου της Λέσχης, στο οποίο περιλαμβάνονται όλα τα ιδρυτικά, τακτικά και επίτιμα μέλη από της ιδρύσεως της Λέσχης μέχρι σήμερα. Ένα πλούσιο φωτογραφικό υλικό από εκδηλώσεις της Λέσχης από ιδρύσεώς της μέχρι σήμερα κοσμεί τέλος την ιστοσελίδα μας. Όσο περνά ο καιρός οι παλαιότερες φωτογραφίες αποκτούν περισσότερη συναισθηματική αξία, γιατί μας θυμίζουν ξένοιαστες και χαρούμενες στιγμές, αλλά και νοσταλγία για τους αγαπημένους φίλους που έφυγαν από κοντά μας. Όλο αυτό το υλικό συνεχώς θα εμπλουτίζεται, ώστε ο επισκέπτης της ιστοσελίδας να πληροφορείται για τις δραστηριότητες της Λέσχης, αλλά και να αποκτά μια σφαιρική γνώση για την Ελληνική Ναυτιλία γενικότερα. Παρακαλούμε δε θερμά να μας στέλνετε τις παρατηρήσεις ή τις υποδείξεις σας, ώστε να μας βοηθήσετε να βελτιώσουμε ακόμα περισσότερο την ιστοσελίδα μας.

Η Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης, έργο της καταξιωμένης ζωγράφου κ. Αλεξάνδρας Καλάβρια-Δημάτου. Το έργο παρουσιάστηκε σε εκδήλωση της Λέσχης.

11

ΑΡΘΡΑ - ΣΧΟΛΙΑ του Φρίξου Δήμου

Πλοίαρχος Ε.Ν. Πρώην καθηγητής και διευθυντής σπουδών δημοσίας σχολής πλοιάρχων Σύρου

ΠΟΣΕΙΔΩΝΙΑ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΝΑΥΤΙΚΟΙ

Σ

τα εγκαίνια της μεγαλύτερης παγκόσμιας ναυτιλιακής έκθεσης των “Ποσειδωνίων”, ο πρωθυπουργός κ.Α.Σαμαράς, ο υπουργός ναυτιλίας κ.Μ.Βαρβιτσιώτης και ο πρόεδρος της Ένωσης Ελλήνων Εφοπλιστών κ.Θ.Βενιάμης, στις ομιλίες τους τονίσανε τα σπουδαία επιτεύγματα της Εμπορικής μας Ναυτιλίας. Αναφέρανε πως στη διεθνή και επιτυχημένη αυτή έκθεση, που από το 1969 διεξάγεται κάθε δύο χρόνια στην Ελλάδα, εφέτος λαβαίνουν μέρος 1800 εκθέτες από 93 κράτη ενώ αναμένονται 19.000 περίπου επισκέπτες! Ακόμη ότι ο ελληνόκτητος στόλος εξακολουθεί να κατέχει την πρώτη θέση στον παγκόσμιο υγρό στίβο με 3900 πλοία (το 16% δηλαδή της παγκόσμιας χωρητικότητας) μέσης ηλικίας 10 μόλις ετών! Επίσης πως, μέσα στην τελευταία δεκαετία, παραληφθήκανε 2500 νεότευκτα ποντοπόρα σκάφη! Το ναυτιλιακό ακόμη συνάλαγμα, που θα εισρεύσει αυτό το έτος στη μονίμως αιμορραγούσα οικονομία μας, υπολογίζεται σε επτά δισεκατομμύρια ευρώ άμεσα και δεκαέξι έμμεσα!! Από την τόσο όμως αλματώδη γιγάντωση της ναυτιλίας απομακρύνονται δυστυχώς οι Έλληνες ναυτικοί από τα πλόια “τους”! Ενώ το 1980 υπηρετούσαν 130.000 σήμερα και παρά την τρομερή ανεργία που μαστίζει τη χώρα, υπηρετούν λιγότεροι από 16.000... Ο προβαλόμενος λόγος ναυτολόγησης αλλοδαπών αντί Ελλήνων οφείλεται στο χαμηλό μισθολόγιο των πρώτων από τους δικούς μας. Θα πρέπει λοιπόν οι εργοδότες και οι εργαζόμενοι να κάνουν επιτέλους την υπέρβαση ώστε να βρεθεί η χρυσή τομή και να επανδρωθούν ξανά τα βαπόρια μας με Έλληνες!!! Και τέλος το κράτος και όχι οι γνωστοί “αρμόδιοι”, να ασχοληθούν επιτέλους σοβαρά με την αναβάθμιση της ταλαίπωρης Ναυτικής Εκπαίδευσης! Δεν επιτρέπεται τα πτυχία των αξιωματικών της πρώτης ναυτιλιακής δύναμης στον κόσμο να βρίσκονται ακόμη ΕΚΤΟΣ τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και οι πολυδιαφημισμένες Ακαδημίες Εμπορικού Ναυτικού να παραμένουν καταρρακωμένες και τροφοδοτούμενες από τους αποτυχόντες των Πανελλαδικών..

12

TA…ΜΕΘΕΟΡΤΙΑ ΤΗΣ D-DAY

Ε

υτυχώς που λειτουργεί το CNN και έτσι μπόρεσαν και οι Έλληνες να παρακολουθήσουν τη λαμπρή τρίωρη τελετή της 70ης επετείου της “Μεγαλύτερης Μέρας του Πολέμου”. Βλέπετε τέτοια θέματα κρίνονται από τους καναλάρχες μας, αφού δεν έχουν σχέση με το ποδόσφαιρο τις μαζώξεις στο Σύνταγμα ή και τα τούρκικα σίριαλ, πως δεν ενδιαφέρουν τους τηλεθεατές... Είδαμε στο μεταξύ και ντραπήκαμε για τα χάλια μας, πως τιμάνε οι άλλοι (κουτόφραγκοι;;) τους παλαιούς πολεμιστές τους! “Εμείς” στις παρελάσεις των εθνικών επετείων, τους “τιμάμε” στήνοντας τους τραυματίες, αυτούς που θυσιάσανε και τη σωματική τους ακεραιότητα για την Πατρίδα, κάτω στο πεζοδρόμιο, έξω από την εξέδρα των επισήμων! “Κάποιοι” επίσης απόμαχοι και απόστρατοι του Εμπορικού και του Πολεμικού Ναυτικού πασχίζουν από χρόνια για να τιμηθούν οι ηρωικοί νεκροί μας στο εθνικό μας ηρώο στο Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη στο Σύνταγμα που είναι χαραγμένα τα τοπωνύμια των μαχών που έλαβε μέρος μόνο ο Στρατός Ξηράς! Ειδικά για τους 2500 πεσόντες (μόνο κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο) των Εμπορικών (επιτεταγμένων και εξοπλισμένων βέβαια) Πλοίων, θα αρκούσε η εντίχοιση στον ιερό αυτό χώρο μιας πινακίδας με τα ονόματα των τεσσάρων ωκεανών (Ατλαντικός, Αρκτικός, Ινδικός και Ειρηνικός) που δράσανε τα πλοία αυτά κατά τους πολέμους! Και άλλο ένα ατόπημα των καρεκλοκένταυρων της “Ναυτικής” Ελλάδας προς τρεις εκλεκτούς απόμαχους πλοιάρχους, αείμνηστους τώρα φυσικά, που ειδοποιηθήκανε από το αρμόδιο υπουργείο τον Ιανουάριο του 2007 οτι επίκειται η βράβευσή τους από την Πολιτεία για τις υπηρεσίες που προσφέρανε κατά τον πόλεμο, ακόμη την...περιμένουν! Στην απόβαση της Νορμανδίας όπως γνωρίζουμε εκτός από τα δύο πολεμικά μας, τις κορβέτες “Κριεζής” με κυβερνήτη τον πλωτάρχη Δημήτριο Κιοσσέ και “Τομπάζης” με κυβερνήτη τον πλωτάρχη επίσης Γεώργιο Παναγιωτόπουλο, έλαβε μέρος και το Εμπορικό μας Ναυτικό με τέσσερα πλοία. Δύο από αυτά ήταν τα φορτηγά “Άγιος Σπυρίδων” (3337 κ.ο.χ.) του Αιγνουσιώτη πλοιάρχου και εφοπλιστή Γεωργίου Δ. Χαλκιά με πλοίαρχο το Γεώργιο Σαμοθράκη, υποπλοίαρχο τον Ελευθέριο Μπίκο και Α’ Μηχανικό τον Αλεξ. Φουρτουλάκη και “Γεώργιος Π.” (4052 κ.ο.χ.) του Σκιαθίτη εφοπλιστή Θωμά Επιφανειάδη με πλοίαρχο τον Δημήτριο Παρίση, υποπλοίαρχο τον Παναγ. Δαιπαναγιώτη και Α’ Μηχανικό τον Κωνσταντίνο Κουφόπουλο. Τα δύο αυτά πλοία, εκτελώντας συμμαχικές διαταγές, αυτοβυθιστήκανε φορτωμένα σε συγκεκριμένο στίγμα υης γαλλικής ακτής δημιουργώντας τεχνικό κυματοθραύστη για την προστασία της απόβασης. Τα πληρώματα και των δύο αυτών σκαφών ήταν εθελοντές και στους οποίους απονεμήθηκε το Μετάλλιο Ναυτικού Αγώνα. Τα άλλα δύο που συμμετείχανε “Ελλάς” και “Αμερική” με πλοιάρχους τους Γεώργιο Τριλίβα και Σπυρίδωνα Θεοφυλάτο αντίστοιχα, ήταν από τα 15 λίμπερτυ που παραχωρηθήκανε από την αμερικάνικη στην ελληνική κυβέρνηση και χρησιμοποιηθήκανε στις μεταφορές πολεμικού υλικού. Βιβλιογραφία: 1. Nαυάρχου Δ. Φωκά “Έκθεση Πεπραγμένων Β. Ναυτικού 1940-1944” 2. Ναυάρχου Χ. Νταούνη “Εν Καιρώ Πολέμου” 3. Ναυάρχου Χ. Νταούνη “Ναυτιλιακώς Σκέπτεσθαι” 4. Περιοδικό “Λογοτεχνική Δημιουργία”, άρθρο Αικατερίνης Φακάλου 5. Άρθρα πλοιάρχου Φρίξου Δήμου.

13

του Βασ. Παπαγιάννη Υπαναυάρχου Λ.Σ. (εα)

“ΘΑ ΦΩΝΑΞΕΙΣ ΤΟΝ ΚΑΠΕΤΑΝΙΟ”

Σ

αν Δόκιμος Πλοίαρχος είχα μπαρκάρει στο φορτηγό πλοίο “Αυγή” για να συμπληρώσω την απαιτούμενη θαλάσσια υπηρεσία και να πάρω το δίπλωμα Γ' Πλοιάρχου. Το πλοίο ήταν στη Νέα Υόρκη και θα έμενε στο λιμάνι μεγάλο χρονικο διάστημα για γενική επιθεώρηση. Ο ένας από τους δύο Ανθυποπλοίαρχους ξεμπάρκαρε και προκειμένου να έρθει άλλος από την Ελλάδα ο καπετάνιος έκανε πρόταση στην εταιρεία να προαχθώ εγώ. Η εταιρεία έδωσε την έγκρισή της αφού όπως είχε γράψει ο καπετάνιος ήμουν απόφοιτος της Σχολής Εμποροπλοιάρχων και πολύ καταρτισμένος. Στο σημείο αυτό θέλω να αναφέρω οτι είχα την τύχη να έχω καθηγητή ναυτικών μαθημάτων τον αείμνηστο Αξιωματικό του ΠΝ Νικ. Κροντήρη. Ήταν άνθρωπος με πάρα πολλές γνώσεις και ιδιαίτερο ενδιαφέρον και επιμονή όχι μόνο για την μόρφωση των δοκίμων αλλά και τον τρόπο που πρέπει να σκέφτονται, να εργάζονται και να αναζητούν τη λύση του προβλήματος. Την εποχή που στην ναυτιλία κυριαρχούσε το αγγλικό almanak Brown (Brown's Nautical Almanak) και οι αγγλικοί ναυτικοί πίνακες NORIE'S, ο Κροντήρης είχε τολμήσει να εκδώσει δικό του Almanak (Naftilos Nautical Almanak) και δικούς του ναυτικούς πίνακες (Naftilos Nautical Tables), που χρησιμιποιούσαν πολλοί Αξιωματικοί του Εμπορικού Ναυτικού. Ήμουν έτοιμος λοιπόν και καταχαρούμενος να παραλάβω Ανθυποπλοίαρχος στο καράβι, που προανέφερα. Στο πλοίο είχε έρθει από την Ελλάδα και θα παρέμενε όλο το χρονικό διάστημα της επισκευής ο αρχικαπετάνιος τησ εταιρείας Αυγερινός Μαυροφίλιππας. Δεν αρκούσε όμως, η έγκριση του γραφείου και τα προσόντα μου για να προαχθώ. Έπρεπε να με εγκρίνει και ο καπεταν Αυγερινός. Ένα πρωί με ειδοποίησε ο καπετάνιος οτι με ήθελε ο Αρχιπλοίαρχος. Μπαίνω στο γραφείο του Πλοιαάρχου, όπου βρισκόταν ο καπεταν Αυγερινός. Ο καπετάνιος βγήκε έξω διακριτικά, έκλεισε την πόρτα και άρχισε η εξέτασή μου (σήμερα θα την λέγαμε interview).

14

“Εσύ βρε θες να πιάσεις Ανθυποπλοίαρχος;” με ρώτησε με εγνουσιώτικη προφορά. “'Ετσι είπαν από το γραφείο” απάντησα φοβησμένα. “Δε μου λες βρε, τη νύχτα έχεις βάρδια στη γέφυρα και βλέπεις ένα φως μακρια. Τι θα κάμεις;” Παρόμοια ερώτηση μας είχς γίνει πολλές φορές στη σχολή, όχι όμως “τι θα κάμεις;” αλλά τι μπορεί να είναι. Γνώστης εγώ του Διεθνούς Κανονισμού Αποφυγής Συγκρούσεων στη θάλασσα άρχισα να λέω: “Μπορεί να είναι: Φανός κορώνης πλοίου που προπορεύεται (καταφθανόμενο) Εφίστιος φανός πλοίου που κινείται περίπου αντίθετα με μένα, μήκους μικρότερο των 150 πόδων και λόγω αποστάσεως δεν φαίνονται ακόμα οι πλευρικοι φανοί. Αλιευτικό πλοιάριο. Μία λέμβος. Φως στην ξηρά. Αστέρι που μόλις έχει ανατείλει”. Σηκώνεται έξαλλος ο καπετάν Αυγερινός, δίνει μια με το χέρι του στο γραφείο και βάζει τις φωνές. Αυτά κάνετε εσεις οι νέοι και τρακάρουν τα βαπόρια. “Θα φωνάξεις τον καπετάνιο”. Και επανέλαβε ”Θα φωνάξεις τον καπετάνιο. Αυτό θα κάμεις παιδί μου. Πρέπει να μάθεις να φυλάς την πλώρη του βαποριού”. Έβαλα το κεφάλι κάτω και έφυγα. “Τι έγινε ρε;” ρώτησε ο καπετάνιος που ήταν έξω από το γραφείο και άκουσε τις φωνές. “Κόπηκα” του λέω. “Περίμενε στο καπνιστήριο Αξιωνατικών” μου λέει. Σε λίγο με φωνάζει στο γραφείο του και όλος χαρά μου λέει: “Εντάξει πέρασες, από αύριο παραλαμβάνεις καθήκοντα Αξιωματικού. Ο καπετάν Αυγερινός ήθελε να σου δώσει να καταλάβεις οτι σε κάθε περίπτωση αμφιβολίας πρέπει να ειδοποιείς αμέσως τον πλοίαρχο”. Δηλαδή: Πενήντα χρόνια πριν οι παλαιοί αυτοί γνησιότεροι από εμάς ναυτικοί δίδασκαν το σημερινό “call the master”, απαίτηση που δεν λείπει από κανένα σύγχρονο εγχειρίδιο “Ασφαλούς Διαχείρισης”.

Του Αριστείδη Χρ. Πετρόπουλου (Σκαρμιτσιώτη)

Η ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

Ε

ίναι ώρα να διερωτηθούμε όλοι για την κατάσταση αυτή. Είναι ώρα να κινητοποιηθούν όλοι να σταματήσει ο κατήφορος, που έχουμε πάρει και μας παρασύρει σ' ό,τι πιο άθλιο και πιο ευτελές σ' ό,τι πιο παράξενο προς την ηθική, πνευματική, ιστορική και πολιτιστική μας παράδοση. Βρισκόμαστε σήμερα μπροστά σε μια πολυποίκιλη κρίση ολόκληρη τη χώρα έχει πέσει σ' Ήλια παρακμή. Να μην αναφερθούμε στα πολιτικά εκφυλιστικά φαινόμενα αυτά αποτελούν... ρουτίνα. Να πάμε στις λεπτομέρειες που είναι θυσία, αφού αυτές αγγίζουν καθημερινά όλους μας. Να πάμε στους πανεπιστημιακούς μας γιατρούς, στους γιατρούς γενικώς οι οποίοι σ' ένα μεγάλο μέρος τους - καθώς το επισημαίνουν και επίσημα πορίσματα έχουν καθιερώσει υπέρογκες συμβουλές, όχι επισήμως, αλλά στο ψιθυριστά, με το φακελάκι. Και δυστυχώς η αμοιβή αυτή αν και δεν μονιμοποιείται σε καμία περίπτωση επιδιώκεται από τους κ.κ. … δόκτορες κατά τρόπο ήκιστα αξιοπρεπή. Διερωτάται κανείς γιατί τόσο φιλοχρηματία (μήπως έκαναν καμία συμφωνία με τον Άγγελο Μιχαήλ ότι δεν θα παραδώσουν την ψυχή τους κάποια μέρα), εκατομμύρια χρήματα πολλά συγκεντρώνονται καθημερινώς σε λίγα χρόνια και όλα αυτά για να μπορούν να εξασφαλίσουν όχι άνετη, αλλά πολυτελή διαβίωση για πολλά, πολλά χρόνια. Ε! Οι άνθρωποι αυτοί σπούδασαν και ορκίστηκαν να υπηρετήσουν το ύψιστο, ανθρώπινο αγαθό: την ΥΓΕΙΑ. Πως αλήθεια έγιναν τα παιδιά μας τόσο στυγνοί έμποροι ψυχοβγάλτες ακόμη και της υγείας των συνανθρώπων τους; Τί συνέβη; Βέβαια υπάρχουν εξαιρέσεις. Και εάν στην ιατρική που ο λαός μας τόσο σεβασμό της επιφύλαξε ανέκαθεν και τόση λαχτάρα, αλλά και κάθε υπερηφάνεια αισθανόταν η κάθε οικογένεια να σπουδάσει ένα παιδί της και να το καμαρώσει γιατρό, «κοινωνικό λειτουργό». Τι να πει κανείς για την ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ; Η δικαστική εξουσία αποτελούσε το Α και το Ω της Ελληνικής κοινωνίας. Σήμερα ο θεματοφύλακας αυτός του ΔΙΚΑΙΟΥ και της ΗΘΙΚΗΣ έχει υποστεί σημαντικές ρωγμές. Επίσημα πορίσματα σχολιάζονται και μιλούν για επιφυλακίσεις εμπόρων ναρκωτικών των δολοφόνων της νεολαίας μας ό,τι το χειρότερο για το κοινωνικό μας σύνολο με το αιτιολογικό ανύπαρκτων ασθενειών, φυσικά έναντι τις οίδε ποίου ύψους οικονομικών ωφελειών. Και δεν είναι μόνον έμποροι ναρκωτικών, αλλά

και αντικοινωνικά στοιχεία με εγκλήματα όπως η βία, η αναρχία, η εγκληματικότητα, που παγώνουν κάθε τόσο την κοινή γνώμη με σκοτωμούς, βιασμούς, εμπρησμούς κινητών κι ακίνητων περιουσιών, Καϊνισμοί με παιδοκτονίες, μητροκτονίες, κλοπές, διαρρήξεις... Παραγράφοντας τους νόμους απέκτησαν παρανόμως περιουσίες και φέρονται ως ευεργετηθέντες από... περίεργες δικαστικές αποφάσεις οι οποίες όμως για να εκδοθούν χρειάστηκαν τη συνεργασία γιατρών, τι μεμονωμένες θα ήσαν δικαιολογημένες ίσως. Αλλά τα στοιχεία μιλούν για «κατ' εξακολούθησιν αποφάσεις». Τι να πει κανείς και για τα φαινόμενα αυτά; Μια ηθική παρακμή και εδώ, έστω και μικρότερη έκταση από αυτή των γιατρών. Περιοριζόμαστε στα δύο αυτά εντυπωσιακά φαινόμενα παρακμής. Τα επισημαίνουμε ωστόσο γιατί όταν σ' αυτές τις κορυφές της επιστήμης κυριαρχούν τέτοια φαινόμενα τι να κάνουν οι άλλοι Έλληνες Πολίτες; Τι να κάνει ο απλός λαός; Πάντως να έχουν υπόψη τους όλοι είτε γιατροί, είτε, δικαστικοί, είτε δικηγόροι, είτε μηχανικοί, είτε άλλοι παράγοντες της τέχνης και της επιστήμης, ότι ο λαός που δαπάνησε να σπουδάσουν όλοι αυτοί, τα βλέπει και τα γνωρίζει. Δεν υπάρχει πλέον καμία αμφιβολία ότι βρισκόμαστε σε ηθική και πολιτιστική παρακμή καθημερινά πληθύνονται και επιβεβαιώνουν τις εκτιμήσεις μας. θα πρέπει να ασχοληθούν οι κοινωνιολόγοι και οι ψυχολόγοι προκειμένου να εντοπισθούν να αναλυθούν τα αίτια που τα προκαλούν. Οι πνευματικοί άνθρωποι του τόπου, οι πνευματικοί ταγοί οι ακαδημαϊκοί, οι πρυτάνεις των πανεπιστημίων μας και γενικώς, συγγραφείς και λογοτέχνες ό,τι αποτελεί τo... πνευματικό μας δυναμικό των Ελλήνων δεν πρέπει να σιωπά. Να παίρνει θέον, Να αρθρογραφεί, να διαμαρτύρεται και να μην αδιαφορεί. Γίνεται το ερώτημα, πού είναι ο πνευματικός κόσμος της χώρας, πού είναι οι πνευματικοί ταγοί; Γιατί σιωπούν; Έχουμε μερίδιο ευθύνης όλοι και ιδιαίτερα όσοι εξαντλούνται σε φθηνή κριτική αντί να επιχειρούν λεπτομερή αυτοκριτική. Τώρα αν τους πνευματικούς μας ανθρώπους τους κατευθύνει η αγάπη του χρήματος, της απόκτησης χρήματος και για πέρα από οποιαδήποτε όχι αξιοπρεπή, αλλά και πολυτελή διαβίωση αν αλλάξουν επάγγελμα.

15

της Μάρως Δήμου

ΜΙΑ ΗΠΕΙΡΩΤΙΣΣΑ ΠΟΥ ΤΗ ΛΕΓΑΝ ΓΛΥΚΕΡΙΑ

H

Γλυκερία από μακριά κοίταζε τον άντρα της και τον καμάρωνε. Ήταν περιτριγυρισμένος από καμιά εικοσαριά παιδάκια του δημοτικού σχολείου. Για δες, σκέφτηκε η Γλυκερία, πέρασαν κιόλας επτά χρόνια από τότε που παντρεύτηκαν με τον Πύρρο κι έχουν τρία παιδιά, ένα κορίτσι και δυο αγόρια. Περιμένει και τέταρτο αλλά δεν το έχει πει ακόμα σε κανένα, σε δέκα μέρες έχει τα γενέθλια της και θα το ανακοινώσει σ' όλη την οικογένεια. Ο πεθερός της ο Θεόφιλος ήταν δήμαρχος του μεγάλου χωριού, πάντα στις οικογενειακές συναντήσεις έλεγε έτσι για αστείο ότι δεν θυμόταν από πότε ήταν ...δήμαρχος. Είχε μόνο ένα γιο τον άντρα της τον Πύρρο, η γυναίκα του είχε πεθάνει στη γέννα, για τον Πύρρο αυτός ήταν και μάνα και πατέρας. Ο Πύρρος ήταν δάσκαλος είχε σπουδάσει στη Ζωσιμαία Παιδαγωγική Ακαδημία στα Γιάννενα. Είχε ζητήσει να διοριστεί στο χωριό του, πράγμα πολύ εύκολο και έγινε αμέσως. Το χωριό απέχει λιγότερο από πεντακόσια μέτρα απ' τα σύνορα Ελλάδας Αλβανίας και οι καιροί ήταν δύσκολοι και σκοτεινοί. Το χωριό ήταν πανέμορφο χωμένο μέσα στην πράσινη φύση, μια ομορφιά που μόνο στη ψηλά βουνά της Ηπείρου συναντάς. Η όμορφη κοπελιά γνώρισε τον άντρα της στα Γιάννενα στη Ζωσιμαία Ακαδημία, σε κάποια ομιλία για την εκπαίδευση των μικρών παιδιών. Μόλις είχε πάρει και η Γλυκερία το δίπλωμα της, ήταν κι αυτή μια δασκάλα. Οι δυο νέοι γνωρίστηκαν, αγαπήθηκαν και παντρεύτηκαν. Έγιναν όλα τόσο γρήγορα που η Γλυκερία δεν το κατάλαβε καλά-καλά πως βρέθηκε παντρεμένη και με παιδιά, κι όμως αισθανόταν μια αγάπη για τον άντρα της, για το χωριό, για όλο τον κόσμο. Τ' όμορφο κορίτσι κοίταξε γύρω της και ψιθύρισε, κάπου εδώ ίσως παραπέρα να βρίσκονται σωστοί άνθρωποι, ίσως να υπάρχει ελπίδα ίσως να μην κινδυνεύει η ελευθερία. Εκείνη τη χρονιά νωρίς ήρθε ο χειμώνας, η Γλυκερία κοίταξε τον ουρανό είδε την καταιγίδα γραμμένη εκεί ψηλά. Μαύρα σύννεφα είχαν σκεπάσει τον ουρανό. Έτρεξε να μαζέψει τα παιδιά της και τα τακτοποίησε μέσα στο ζεστό πέτρινο σπίτι, κοντά στο αναμμένο τζάκι. Είχε τον τρόπο της, τα παιδιά της και την υπάκουαν και την αγαπούσαν, η Γλυκερία θα γινόταν μια τέλεια δασκάλα, αλλά μερικές φορές άλλα ο άνθρωπος θέλει κι άλλα η ζωή φέρνει. Η ώρα πέρασε, η νύχτα έπεσε βαριά και έφερε

16

βαθειά σκοτάδια, χοντρές ψιχάλες βροχής άρχισαν να πέφτουν πάνω στη γη. Η βροχή έγινε καταιγίδα, βροντές, αστραπές, μεγάλη μπόρα και κρύο πολύ. Η Γλυκερία κοίταξε το ρολόι της, η ώρα είχε περάσει και ο Πύρρος δεν είχε επιστρέψει ακόμα. Θεέ μου σκέφτηκε, μήπως συνέβη κάποιο κακό; μήπως χτύπησε κανένα απ' τα μικρά παιδιά; Η Γλυκερία έβαλε τα παιδιά της για ύπνο και στήθηκε κοντά στο παράθυρο. Μέσα στη σιωπή ακούγοντας τη βροχή και σκέψεις, πολλές σκέψεις πυρπολούσαν το μυαλό της. Η Γλυκερία πάντα κοντά στο παράθυρο περίμενε. Κάποια στιγμή ακούστηκε έξω στην αυλή θόρυβος, κοίταξε απ' το παράθυρο και είδε τον Πύρρο μούσκεμα απ' τον παλιόκαιρο. Άρπαξε μια πετσέτα κι έτρεξε ν' ανοίξει την πόρτα. Τι έγινε αγόρι μου; Γιατί άργησες; Ανησύχησα, τι συμβαίνει; Σιγά, σιγά κορίτσι μου, να πάρω μια ανάσα και θα τα μάθεις όλα. Πήγε στη κρεβατοκάμαρα έβγαλε τα βρεγμένα ρούχα και έβαλε καινούργια, μετά πήγε στο καθιστικό που τον περίμενε η γυναίκα του. Η Γλυκερία μόλις είδε τον Πύρρο ντυμένο, βεβαιώθηκε ότι πραγματικά κάτι σοβαρό συνέβαινε. Γλυκερία κορίτσι μου, πάμε για πόλεμο, σήμερα, αύριο, ίσως σε μια βδομάδα, πάμε για πόλεμο. Με κάλεσαν στο στρατό με προσωπική πρόσκληση. Πάω στα Γιάννενα να παρουσιαστώ στην όγδοη μεραρχία. Αστροπελέκι έπεσε στο κεφάλι της Γλυκερίας, προσπάθησε να μην το δείξει, δεν έκλαψε, δεν φώναξε, γύρισε και του είπε απλά και ήρεμα, αγόρι μου η Παναγιά μαζί σου, μόνο ένα δάκρυ... Στα Γιάννενα συνέχισε ο Πύρρος, θα πάω στο σπίτι της μητέρας σου θα της πω να έρθει εδώ στο χωριό κοντά σου, κοντά στα παιδιά. Είπα και στον πατέρα μου να έρθει εδώ μαζί σας να είσαστε όλοι μαζί. Εξ' άλλου το σπίτι μας είναι το πιο γερό σπίτι του χωριού, πέτρινο και καινούργιο. Μετά κατευθύνθηκε στο δωμάτιο των παιδιών τα φίλησε ένα-ένα, τα χάιδεψε, για αρκετή ώρα απλώς τα κοιτούσε, μετά με προσοχή έκλεισε την πόρτα τους. Ο Πύρρος πήγε στο καθιστικό φίλησε την Γλυκερία και της είπε, κορίτσι μου, θα σου γράφω κάθε μέρα. Ο Πύρρος άνοιξε την πόρτα του σπιτιού του και εξαφανίστηκε μέσα στη μαύρη νύχτα. Δεν άργησαν τα τύμπανα του πολέμου να χτυπήσουν και ν' ακουστούν μέχρι το χωριό. Δέκα μέρες από την μέρα που έφυγε ο

Πύρρος, πρωί-πρωί, αξημέρωτα ακούστηκαν πολεμικές κραυγές, ιαχές, πυροβολισμοί, όλμοι, χαμός. Αέρα προχωρήστε! Οι χωριανοί, όσοι είχαν απομείνει, κλείστηκαν μέσα στα σπίτια τους κανένας δεν μιλούσε, περίμεναν να τελειώσει αυτό το κακό. Όταν οι εχθροπραξίες σταμάτησαν ο πεθερός της Γλυκερίας ο Δήμαρχος Θεόφιλος, γύρισε προς το μέρος των γυναικών και τους είπε πως θα πάει μέχρι το Δημαρχείο να δει μήπως υπάρχει κάποιο μήνυμα, μήπως μπορέσει να μάθει κάποια είδηση από σοβαρή πηγή. Εκείνο το πρωινό έκανε πολύ κρύο, το χιόνι έφθανε το μισό μέτρο, το τζάκι έκαιγε μέρα νύχτα και στο καθιστικό έκανε μια γλυκιά ζέστη. Τα παιδιά δεν έκαναν τρέλες από ένστικτο μάλλον καταλάβαιναν ότι κάτι συμβαίνει. Έπαιζαν ήσυχα μ' ένα πάνινο τόπι που τους είχε φτιάξει η μαμά τους με κουρέλια και μαλλιά πλεξίματος. Η Γλυκερία πήγε στη κουζίνα και μαγείρεψε μια κατσαρόλα τραχανά με μπόλικο φρέσκο βούτυρο, να υπάρχει ένα έτοιμο φαγητό για όλους μικρούς και μεγάλους. Μετά κάθισε σε μια καρέκλα και σκέφτηκε τον Πύρρο, άραγε που να βρίσκεται; Έφυγε τόσο ξαφνικά, τόσο γρήγορα δεν πρόλαβε να του πει ότι περιμένει και το τέταρτο παιδάκι τους. Θεέ μου, πως άλλαξαν τα πράγματα; Αργά το μεσημέρι επέστρεψε ο πεθερός της, κοίταξε τις δυο γυναίκες και είπε "Κρατάμε καλά αλλά δυστυχώς έχουμε πολλές απώλειες". Ο στρατός παρακαλεί, κυρίως τις γυναίκες των γύρω χωριών να πάνε με τα γαϊδουράκι ή με τα πόδια εφόδια και όπλα πάνω στα σύνορα στους στρατιώτες στα πεδία των μαχών, τα εφόδια βρίσκονται στα υπόγεια του Δημαρχείου. Σκέφτομαι να πάω και γω μαζί τους δηλαδή απλώς θα τις ακολουθήσω γιατί βάρος δεν μπορώ να σηκώσω". 'Όχι πατέρα", είπε η Γλυκερία, "είσαι πολύ μεγάλος γι' αυτά. Θα πάω εγώ, δεν είναι για μένα τίποτα αυτή η διαδρομή μέχρι τα σύνορα. Τη διαδρομή αυτή την έχω κάνει πολλές φορές μαζί με τον Πύρρο, έτσι για περίπατο. Εξ' άλλου κι άλλες γυναίκες του χωριού θα βοηθήσουν, έτσι δεν είναι; Γιατί όχι κι εγώ; Όλες αγαπάμε την πατρίδα μας". "Ναι κόρη μου, έχεις δίκιο!" Τη νύχτα ο καιρός αγρίεψε, φυσούσε βοριάς και χιόνι πυκνό έπεφτε. Ξημερώματα η Γλυκερία ξεκίνησε, πήρε το γαϊδουράκι της και πήγε στο Δημαρχείο φόρτωσε τα εφόδια και τα όπλα και πήρε τον δρόμο, ένα μικρό μονοπάτι, για την κορυφή της Πίνδου εκεί που γινόταν ο φοβερός πόλεμος. Το μυαλό της Γλυκερίας άδειασε, δεν μπορούσε να σκεφτεί μόνο προχωρούσε ψιθυρίζοντας τον Εθνικό μας ύμνο. Η Γλυκερία τα κατάφερε και έφθασε στη κορυφή της Πίνδου παρέδωσε τα όπλα στο στρατό και τους είπε και τους περιέγραψε τι έγινε στο πεδίο της μάχης με τα σκοτωμένα παιδιά, μεταξύ των οποίων και ο Πύρρος ο άντρας της. Ο λοχαγός της είπε ότι θα την συνοδεύσει ένας στρα-

τιώτης για να τη βοηθήσει στη μεταφορά του σώματος του άντρα της στο σπίτι τους στο χωριό. Η Γλυκερία σηκώθηκε ευχαρίστησε τον λοχαγό και ξεκίνησε... ο Γολγοθάς της συνεχίστηκε. Με τη βοήθεια του στρατιώτη φθάσανε πιο γρήγορα στο χωριό. Εκείνη τη στιγμή παπάς στο χωριό δεν βρισκόταν, εξυπηρετούσε πέντε χωριά σε κάποιο άλλο χωριό θα ήταν. Η Γλυκερία πήρε την απόφαση, με τη βοήθεια του στρατιώτη θάψανε τον Πύρρο στην πίσω αυλή του σπιτιού της. Η Γλυκερία πήρε την Αγία Γραφή άνοιξε στη τύχη μια σελίδα και την διάβασε. Ο πεθερός της ο Θεόφιλος δεν έκλαψε, δεν μίλησε, μάλλον δεν ξαναμαησε από πότε που είδε τον Πύρρο σκοτωμένο, νεκρό. Σ' ένα μήνα πέθανε, δεν άντεξε τον χαμό του Πύρρου. Η δυστυχισμένη κόρη τον έθαψε δίπλα στο παιδί του. Ο στρατός κατόρθωσε το ακατόρθωτο και έδιωξε τον εχθρό έξω απ' τα σύνορα της Ελλάδας κι ακόμα παραπέρα. Για λίγους μήνες όλοι οι χωριανοί αισθάνονταν υπερήφανοι, ζούσαν ήσυχα συνεχίζοντας να κάνουν τις δουλειές τους. Μετά ήρθε η καταστροφή, η μαύρη μπότα των ναζί πάτησε το έδαφος της μικρής Ελλαδίτσας κι ο ουρανός έγινε μαύρος. Κατοχή, δυστυχισμένες μέρες, ο κόσμος όλος δεν ήξερε που βρίσκεται και που πατεί. Η Γλυκερία με την μητέρα της μαζεύτηκαν στο πέτρινο σπίτι τους στο χωριό, μαζί με τα τέσσερα παιδιά της. Η Γλυκερία είχε αποκτήσει εν τω μεταξύ, και το τέταρτο παιδάκι της ένα πανέμορφο κοριτσάκι, κατάξανθο το οποίο βάφτισε Ειρήνη. Τώρα η Γλυκερία είχε δυο κοριτσάκια, το μεγαλύτερο και το μικρότερο και ανάμεσα τα δυο αγοράκια της. Αυτή ήταν τώρα η οικογένεια της, δυο γυναίκες μοναχές με τέσσερα παιδιά. Η Γλυκερία μάζεψε την οικογένεια της μπροστά στο αναμμένο τζάκι, γύρισε προς τη μάνα της και της είπε, "Μάνα, αποφάσισα να μείνουμε στο χωριό όσο θα 'χουμε κατοχή απ' αυτά τ' άγια θεριά. Θα είμαστε καλύτερα εδώ στο χωριό, στην αυλή μας θα μπορούμε κάτι να φυτέψουμε λαχανικά, πατάτες, ότι μπορούμε. Στο κάτω-κάτω της γραφής χωριό είναι, όλο και κάτι θα βρίσκουμε για τις καθημερινές μας ανάγκες και το σπουδαιότερο έχουμε αυτό το γερό και όμορφο σπίτι να μας προστατεύει". 'Έχεις δίκιο κόρη μου", απάντησε η μάνα της Γλυκερίας, "εδώ θα μείνουμε και όταν τελειώσει αυτός ο εφιάλτης του πολέμου κατεβαίνουμε κάτω στα Γιάννενα στο σπίτι μας". Πέρασαν τέσσερα δύσκολα, τέσσερα δυστυχισμένα χρόνια. Όλος ο κόσμος έτρεμε την σκιά του, έγιναν πολλά άσχημα πράγματα, σκοτώθηκαν άδικα κόσμος και κοσμάκης. Τελικά οι σύμμαχοι νίκησαν και οι Ναζί έφυγαν ηττημένοι. Η κατοχή τελείωσε.

17

της Βούλας Λαμπροπούλου

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΨΗΦΟΥ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ

Κ

ατά τους προϊστορικούς χρόνους και ιδιαιτέρως εδώ στην Αθήνα, σύμφωνα με την Μυθολογία, οι γυναίκες είχαν ψήφο και μετείχαν στα κοινά. Οι κοινωνίες ήταν βαθειά μητριαρχικές. Μια όμορφη ιστορία, που διαβάζουμε στο Δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα, πιστοποιεί θριαμβευτικά αυτό το γεγονός. Εικονίζεται στο γλυπτό η πάλη, ο διαγωνισμός, μεταξύ του Ποσειδώνα, θεού σκληρού, πολεμοχαρούς, με σύμβολο την τρίαινα και της Αθηνάς, θεάς ειρηνικής που αγαπούσε την παιδεία και τα οικιακά έργα (πρβλ. τα επίθετα: «τεχνών μήτηρ», «ευρεσίτεχνος», «εργάνη Αθηνά», «ταλαέργος», «ακάματος» κ.λπ.) με σύμβολο την ελιά. Έριζαν (φυλονικούσαν) για το ποιο όνομα θα δινόταν στην πόλη του βασιλέως Κέκροπος. Αποφασίσθηκε να γίνει ψηφοφορία και αυτός ο θεός, που θα νικούσε, θα έδινε το όνομα του στην πόλη αυτή και θα ήταν προστάτης και πολιούχος της. Ξέρουμε όλοι ότι νίκησε η Αθηνά και η πόλη ονομάσθηκε «Αθήναι» (γιατί αποτελείτο από πολλούς δήμους, (πρβλ. τα επίθετα: «Μήτις» = σκέψις, «Πολιούχος», «Παλλάς», «Προναία», «Πρόνοια»). Ξέρετε γιατί; Γιατί οι γυναίκες είχαν ψήφο και ήταν περισσότερες ως συνήθως (τους άνδρες τους τρώμε!) και νίκησαν. Η νίκη όμως αυτή ήταν πύρρειος, ήτοι νίκη και ήττα μαζί, γιατί ο Ποσειδών θύμωσε πολύ (έγινε μπουρλότο κοινώς) και χτυπούσε τη γη με την τρίαινα και έβγαινε νερό, ανακάτωνε τη θάλασσα και γίνονταν τρικυμίες και χαλασμός κόσμου. Για να τον εξευμενίσουν οι άρχοντες και ο Κέκρωψ τιμώρησαν τις γυναίκες με τρεις τιμωρίες: να μην έχουν πλέον ψήφο, να χάσουν το όνομα τους (γι' αυτό λέγονται με το όνομα του άνδρα τους, η Κώσταινα, η Αλέξαινα, η Λαμπρόπλαινα κ.λπ.) και να μην είναι πολίτιδες αυτής της πόλης. Έχασαν με λίγα λόγια τα δικαιώματα τους και η Αθηνά υποχρεώνεται από μητριαρχική θεά να γίνει πατριαρχική και να κρατά ασπίδα και δόρυ (πρβλ. τα επίθετα: «Οπλοχαρής», «αγέστρατος»). Πέρασαν χρόνια, πέρασαν αιώνες μέχρι τον προηγούμενο αιώνα, αλλά και μέχρι πριν λίγα χρόνια, που οι γυναίκες έκαναν αγώνες ατελείωτους για να μπορούν να ψηφίζουν και να ψηφίζονται. Η πρώτη χώρα, στην οποία οι γυναίκες απέκτησαν το δικαίωμα της ψήφου, είναι η Νέα Ζηλανδία το 1904 και από την Ευρώπη η πρώτη χώρα είναι η Φινλανδία το 1906. Στην Αγγλία το κίνημα των Σουφραζετών πήρε μεγάλες διαστάσεις, με απεργίες πείνας, διαδηλώσεις, ξύλο και φυλακίσεις. Η Μαίρη Γούλτονσκραφτ δημοσιεύει το βιβλίο της «Η Υπεράσπιση των Δικαιωμάτων των Γυναικών» και ξεσηκώνει θύελλα αντιδράσεων, προ πάντων από την Εκκλησία, και αναγκάζεται να φύγει από την Αγγλία και να καταφύγει στο Παρίσι. Και ο φιλόσοφος και πολιτικός Τζων Στιούαρτ Μίλλ (1806 - 1871) το 1868 έχασε τη βουλευτική του έδρα, γιατί υποστήριξε με ισχυρά επιχειρήματα στο Κοινοβούλιο το δικαίωμα της ψήφου των γυναικών. Τούτο προκάλεσε την μήνι των ομοφύλων του και τον θεώρησαν προδότη του φύλου του (του ανδρικού). Σπουδαιότατο είναι το σύγγραμμα του: «Η Υποταγή των Γυναικών», στο οποίο άσκησε τεράστια επιρροή η σύζυγος του Χάρριετ Ταίηλορ. Τελευταία χώρα στην Ευρώπη που δέχθηκε οι γυναίκες να εκλέγουν και να εκλέγονται είναι η Ελβετία! Σ' ένα καντόνι μέχρι το 1980 δεν είχαν δικαίωμα ψήφου οι γυναίκες. Ακούστε τι έκαναν οι έξυπνοι άνδρες. Έβαλαν τις γυναίκες να αποφασίσουν και οι γυναίκες αποφάσισαν για τον εαυτό τους ότι δεν ήταν άξιες να εκλέγονται! Μέχρι σήμερα στη χώρα αυτή οι γυναίκες έχουν τα λιγότερα δικαιώματα από όλον πολιτισμένο κόσμο. Ίσως δεν τα χρειάζονται λόγω κοινωνικής και οικονομικής ασφάλειας και σιγουριάς.

18

Εκδηλώσεις..

1

2

3

4

5

6

7

8 1 - 8. Στιγμιότυπα από την εκδρομή στην Αγία Μαρίνα.

20

..της Λέσχης

1

2

3

4

5

6

7

8 1 - 8. Φθινοπωρινός Αγιασμός στη Λέσχη Αρχιπλοιάρχων .

21

Εκδηλώσεις..

1

2

3

4

5

6

7

8 1 - 8. Βράβευση Ένωσης Ελλήνων Λογοτεχνών και απονομή Τίτλων Επιτίμου Μέλους της Λέσχης Αρχιπλοιάρχων στους κ.κ. Θωμά Χαζίρογλου και Νικόλαο Κούβαρη. .

22

..της Λέσχης

1

2

3

4

5

6

7

8 1 - 8. Κοινή εκδήλωση της Λέσχης Αρχιπλοιάρχων και της Λέσχης Αποφοίτων Σχολής Ναυτιλίας της Ύδρας. .

23

PRESS RELEASE H κοινωνική ευθύνη για Καθαρές Θάλασσες και Ακτές γίνεται πράξη Αθήνα, 6 Οκτωβρίου 2014 Με μεγάλη συμμετοχή μαθητών-μελών της Παιδικής HELMEPA και εκπαιδευτικών, εταιρειών-μελών της HELMEPA, ΟΤΑ, Λιμενικών Αρχών, τοπικών φορέων, καταδυτικών κέντρων και άλλων εθελοντών, συνεχίζονται οι δράσεις της Παγκόσμιας Εκστρατείας Εθελοντικού καθαρισμού Ακτών στην Ελλάδα. Την Παρασκευή 3 Οκτωβρίου, εθελοντές της Εταιρείας Προαγωγής Ψυχοκοινωνικής Υγείας Παιδιών & Ενηλίκων «ΙΡΙΣ», καθάρισαν την παραλία στην 3η Μαρίνα Γλυφάδας από τα απορρίμματα. Την ίδια ημέρα, μέλη της Παιδικής HELMEPA από το 4ο Δημοτικό Σχολείο Αλεξανδρούπολης και το 14ο Δημοτικό Σχολείο Ρόδου, καθάρισαν με πολύ κέφι τις τοπικές τους παραλίες.

Εθελοντές εν δράσει

Την επομένη, Σάββατο 4 Οκτωβρίου, εταιρείες- μέλη της HELMEPA ανέλαβαν δράση στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας. Στη Βάρκιζα, στελέχη των εταιρειών Tsakos Columbia Shipmanagement και Entrust Maritime μαζί με τις οικογένειές τους καθάρισαν την παραλία από τα απορρίμματα. Στον καθαρισμό συμμετείχε και το μέλος του Δ.Σ. της HELMEPA κ. Α. Τσάκος, ενώ τα ανακυκλώσιμα απορρίμματα παρέλαβε όχημα της Ελληνικής Εταιρείας Αξιοποίησης-Ανακύκλωσης (Ε.Ε.Α.Α.). Στον Πειραιά, η εταιρεία V-Ships Greece καθάρισε την παραλία Βοτσαλάκια, ενώ στο Καβούρι Βουλιαγμένης, η ειδική σε θέματα αντιρύπανσης εταιρεία Antipollution S.A., καθάρισε την ομώνυμη παραλία από κάθε λογής απορρίμματα, τα οποία και φόρτωσε σε ειδικό όχημα με σκοπό την ανακύκλωσή τους.

Παραλία Βάρκιζας Tsakos-Entrust

Σύμφωνα με τα μέχρι στιγμής στοιχεία, το περασμένο Σαββατοκύριακο, καθαρισμοί ακτών πραγματοποιήθηκαν επίσης στη Νέα Πέραμο από το Δήμο Μεγαρέων και στην Αγία Γαλήνη Ρεθύμνου από τον τοπικό Λιμενικό Σταθμό και το Δήμο Αγ. Βασιλείου, ενώ υποβρύχιοι καθαρισμοί πραγματοποιήθηκαν από εθελοντές δύτες σε Αγία Πελαγία Ηρακλείου, Πάτμο, Πάχη Μεγάρων και Χερσόνησο Λομβάρδας στη Βουλιαγμένη. Η HELMEPA συγχαίρει θερμά τους μικρούς και μεγάλους εθελοντές, που με τη μαζική συμμετοχή τους στέλνουν ένα αισιόδοξο μήνυμα για Καθαρές Θάλασσες και Ακτές. Τα συνολικά στοιχεία που θα προκύψουν από την επεξεργασία των δελτίων καταγραφής απορριμμάτων, από όλους τους εθελοντικούς καθαρισμούς ακτών και βυθού, θα δημοσιευτούν το Νοέμβριο.

Υποβρύχιος καθαρισμός Πάτμου

30

Και ο Μήνας Δράσης για το Θαλάσσιο Περιβάλλον της HELMEPA συνεχίζεται μέχρι την 20 Οκτωβρίου! Όσοι ενδιαφέρονται να λάβουν μέρος ας επικοινωνήσουν με τον Τομέα Περιβαλλοντικής Ενημέρωσης, τηλ. 210-9343088, email environment@helmepa.gr

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Φαινόμενο του Θερμοκηπίου και Κλιματική Αλλαγή του Δρ. Πέτρου Τζιά

31

ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ του Πέτρου Τζιά, Δρ. Χημικού Μηχανικού

Κλίμα και κλιματικές αλλαγές (1,2,3) Με την λέξη κλίμα μίας περιοχής οι επιστήμονες καθορίζουν την μέση τιμή ορισμένων παραμέτρων που παρουσιάζονται και χαρακτηρίζουν αυτή την περιοχή για μεγάλο χρονικό διάστημα, δεκαετίες ή και περισσότερο. Για παράδειγμα η μέση θερμοκρασία του έτους ή των εποχών του έτους, η συχνότητα και η ένταση των βροχοπτώσεων, των χιονοπτώσεων, των ανέμων, η ηλιοφάνεια, η βλάστηση κλπ. είναι μεγέθη των οποίων οι τιμές προσδιορίζουν το είδος του κλίματος μίας συγκεκριμένης περιοχής. Αλλαγή των τιμών σε ένα ή περισσότερα από αυτά τα μεγέθη συνεπάγεται κλιματική αλλαγή μίας περιοχής ή γενικότερα και του πλανήτη. Η σταθερότητα του κλίματος ή οι αλλαγές του εξαρτώνται από τις σχέσεις και αλληλεπιδράσεις της ατμόσφαιρας, του εδάφους, της θάλασσας, των πάγων και του χιονιού, της χλωρίδας αλλά και των έμβιων όντων που ζουν στην εν λόγω περιοχή. Το κλίμα της γης ανά περιοχή είναι σταθερό. Κλιματικές αλλαγές, μικρότερες ή μεγαλύτερες, έγιναν κατά το παρελθόν από την δημιουργία της γης μέχρι σήμερα, από διάφορους φυσικούς παράγοντες, εξωγενείς όπως πχ. η μεταβολή της τροχιάς της γης και η αλλαγή της έντασης της ακτινοβολίας του ήλιου προς την γη ή ενδογενείς όπως γεωλογικές μεταβολές, εκρήξεις μεγάλων ηφαιστείων, καταστροφή μεγάλων δασικών εκτάσεων από πυρκαγιές κλπ. Αυτό που συμβαίνει όμως σήμερα οφείλεται αποκλειστικά σε ανθρωπογενή αίτια. Από το 1700 και μετά, με την έναρξη της βιομηχανικής επανάστασης, σταδιακά και με συνεχώς αυξανόμενο ρυθμό, άρχισαν πολλές ανθρώπινες δραστηριότητες να έχουν αρνητικές επιπτώσεις προς το

32

περιβάλλον και τον άνθρωπο δημιουργώντας μόλυνση, ρύπανση, διατάραξη του οικοσυστήματος και εμμέσως κλιματικές αλλαγές που είχαν σαν συνέπεια την συχνή εμφάνιση θεομηνιών και μεγάλων υλικών καταστροφών. Μία από αυτές τις αρνητικές συνέπειες είναι και η ένταση του φαινομένου του θερμοκηπίου που έγινε ιδιαίτερα αισθητή τις τελευταίες δεκαετίες και που όπως θα δούμε στη συνέχεια οφείλεται κυρίως στη εκπομπή μεγάλων ποσοτήτων διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα από την κατανάλωση ορυκτών καυσίμων για την παραγωγή ενέργειας καθώς και την εκπομπή από τις ανεπτυγμένες βιομηχανικά χώρες σημαντικών ποσοτήτων aerosols που προκαλούν την υπερθέρμανση του πλανήτη με όλα τα δυσάρεστα από αυτό το γεγονός επακόλουθα.

Φαινόμενο του θερμοκηπίου (4,5,6,7,8) Από την ακτινοβολία του ήλιου που εκπέμπεται προς τη γη το 7-8% είναι υπεριώδης ακτινοβολία και απορροφάται από την ατμόσφαιρα ή ανακλάται πίσω πριν φθάσει στη γη, το 49-50% είναι υπέρυθρη ακτινοβολία και σκεδάζεται πριν εισέλθει στην ατμόσφαιρα ενώ το 43% διαπερνάει την ατμόσφαιρα και φθάνει στην επιφάνεια τη γης. Αυτή η τελευταία ακτινοβολία κατά το μεγαλύτερο ποσοστό της ανήκει στην περιοχή του ορατού φωτός του οπτικού φάσματος και κατά ένα μικρότερο ποσοστό στην υπεριώδη και την υπέρυθρη περιοχή του. Από την ακτινοβολία που διαπερνάει την ατμόσφαιρα μόνο το 51% απορροφάται από την γη ενώ το υπόλοιπο ποσοστό ανακλάται πίσω από την ξηρά, την θάλασσα, τα χιόνια, τους πάγους και τα σύννεφα. Η γη απορροφώντας ακτινοβολία από τον ήλιο

ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ

θερμαίνεται και στην συνέχεια εκπέμπει προς τα άνω θερμική ακτινοβολία, δηλαδή ακτινοβολία μεγαλύτερου μήκους κύματος από το ορατό φως. Από την θερμική αυτή ακτινοβολία ένα μέρος διαφεύγει προ το διάστημα ενώ ένα μεγάλο και σημαντικό ποσοστό απορροφάται από την ατμόσφαιρα και από εκεί εκπέμπεται πάλι πίσω προς την επιφάνεια της γης αυξάνοντας κατ` αυτό τον τρόπο την θερμοκρασία της. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται φαινόμενο του θερμοκηπίου κατά αναλογία με τα τεχνητά θερμοκήπια. Βέβαια εκεί η θερμοκρασία αυξάνεται όχι επειδή θερμική ακτινοβολία από το εσωτερικό του ανακλάται ή απορροφάται από τα τοιχώματα και επιστρέφει στο εσωτερικό του πάλι αλλά επειδή ο θερμός αέρας στο εσωτερικό του εμποδίζεται να διαφύγει προς τα έξω από τα τοιχώματα του θερμοκηπίου. Το φαινόμενο του θερμοκηπίου ανακαλύφθηκε κατά πρώτον από τον Joseph Fourier το 1824, επιβεβαιώθηκε πειραματικά από τον John Tyndall το 1858 και δημοσιεύτηκε με ποσοτικές μετρήσεις από τον Arrhenius το 1896. Το φαινόμενο του θερμοκηπίου οφείλεται σε κάποια αέρια που περιέχει η ατμόσφαιρα και τα οποία ονομάζονται αέρια του θερμοκηπίου. Τα μόρια των αερίων αυτών απορροφούν την θερμική ακτινοβολία που εκπέμπει η γη αυξάνοντας την εσωτερική τους ενέργεια (ταλάντωση των ατόμων μέσα στο μόριο) και μεταπίπτοντας πάλι στο προηγούμενο χαμηλό ενεργειακό τους επίπεδο εκπέμπουν πάλι θερμική ακτινοβολία προς διάφορες κατευθύνσεις και επομένως και προς την επιφάνεια της γης την οποία θερ-

μαίνουν κατ` αυτό τον τρόπο περισσότερο. Εάν δεν υπήρχαν τα αέρια του θερμοκηπίου όλη η θερμική ακτινοβολία που εκπέμπει η γη θα χανόταν στο διάστημα και η θερμοκρασία της γης θα ήταν αρκετά χαμηλότερη. Θεωρώντας ότι η μέση θερμοκρασία της γης είναι τώρα περίπου 14°C, εάν δεν υπήρχαν τα αέρια του θερμοκηπίου και επομένως το φαινόμενο του θερμοκηπίου η γη θα είχε μέση θερμοκρασία κατά 33°C χαμηλότερη δηλαδή -19°C και θα ήταν μη κατοικήσιμη. Τα σπουδαιότερα αέρια του θερμοκηπίου που υπάρχουν από την φύση στην ατμόσφαιρα είναι το νερό υπό την μορφή υδρατμών (H2O) ή και σταγονιδίων στα σύννεφα, το διοξείδιο του άνθρακα (CO2), το μεθάνιο (CH4) και το όζον (Ο3). Η συνεισφορά των αερίων αυτών στην δημιουργία του φαινομένου του θερμοκηπίου εξαρτάται από την ποσότητα της ακτινοβολίας που μπορούν να απορροφούν και να εκπέμπουν τα μόρια των αερίων αυτών, από τον χρόνο παραμονής τους και από την περιεκτικότητά τους στην ατμόσφαιρα. Το νερό είναι το πιο διαδεδομένο από τα ανωτέρω αέρια και με μεγάλη ικανότητα απορρόφησης ακτινοβολίας, το διοξείδιο του άνθρακα παίζει επίσης σπουδαίο ρόλο διότι έχει μεγάλο χρόνο ζωής και την μεγαλύτερη συγκέντρωση στην ατμόσφαιρα μετά το νερό. Το μεθάνιο έχει πολύ μεγαλύτερη ικανότητα απορρόφησης ακτινοβολίας από το διοξείδιο του άνθρακα αλλά πολύ μικρότερο χρόνο ζωής και μικρότερη συγκέντρωση από αυτό. Παρομοίως και το όζον. Με βάση τα ανωτέρω χαρακτηριστικά η συνει-

33

του Πέτρου Τζιά, Δρ. Χημικού Μηχανικού

σφορά των αερίων αυτών στο φαινόμενο του θερμοκηπίου δίνεται στον ακόλουθο πίνακα. Πίνακας 1.

Τα αέρια αυτά διαρκώς καταναλώνονται ή καταστρέφονται και εκ νέου δημιουργούνται με την βοήθεια διαφόρων βιολογικών και χημικών κύκλων που λαμβάνουν χώρα στην φύση. Έτσι με τον κύκλο του νερού, εξάτμιση, βροχοπτώσεις και χιονοπτώσεις και πάλι εξάτμιση το νερό συνεχώς ανακυκλώνεται. Το διοξείδιο του άνθρακα ακολουθεί τον κύκλο του άνθρακα δηλαδή παραγωγή διοξειδίου του άνθρακα από την αναπνοή και την χώνευση της τροφής του ανθρώπου και των ζώων από έκρηξη ηφαιστείων και καύση ενώσεων του άνθρακα και κατανάλωση του παραγόμενου διοξειδίου του άνθρακα από τα φυτά μέσω του φαινομένου της φωτοσύνθεσης. Το μεθάνιο παράγεται από την αναερόβια χώνευση ζωικών και φυτικών υπολειμμάτων, από διάφορα φυτά που φύονται σε συνθήκες χαμηλού οξυγόνου όπως το ρύζι, από ζώα πχ. αγελάδες καθώς και από ορυχεία άνθρακα. Το μεθάνιο έχει μικρό χρόνο ζωής και καταστρέφεται στην ατμόσφαιρα. Το όζον σχηματίζεται στα υψηλά στρώματα της ατμόσφαιρας από το οξυγόνο με την βοήθεια της υπεριώδους ακτινοβολίας του ήλιου αλλά και αυτό έχει μικρό χρόνο ζωής και καταστρέφεται γρήγορα διασπώμενο πάλι σε οξυ-

34

γόνο. Αν και διαρκώς ανακυκλούμενα τα αέρια του θερμοκηπίου εντούτοις η περιεκτικότητά τους στην ατμόσφαιρα παραμένει σε γενικές γραμμές σταθερή. Το γεγονός αυτό δημιουργεί ένα σταθερό ισοζύγιο μεταξύ της ακτινοβολίας που απορροφάται από την γη, της θερμικής ακτινοβολίας που εκπέμπεται απ` αυτήν, του ποσοστού αυτής της θερμικής ακτινοβολίας που διαφεύγει στο διάστημα και του ποσοστού που επιστρέφει πάλι στη γη μέσω των αερίων του θερμοκηπίου. Αυτό τέλος έχει σαν αποτέλεσμα την θέρμανση της γης και την διατήρηση στην επιφάνεια της θερμοκρασίας, κατά την διάρκεια της ημέρας αλλά και της νύκτας, κατάλληλης για την ανάπτυξη και την διατήρηση της ζωής.

Επίταση του φαινομένου του θερμοκηπίου (4,9,10,11,12) Από τις αρχές του 18ου αιώνα και μετά, με την έναρξη της βιομηχανικής επανάστασης παρατηρείται σταδιακή αύξηση της περιεκτικότητας των προαναφερθέντων αερίων θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα αλλά και η εμφάνιση νέων, κυρίως εξαιτίας της συνεχούς βιομηχανικής ανάπτυξης και της τεχνολογικής προόδου και του νέου τρόπου ζωής και των αναγκών του καταναλωτικού ανθρώπου. Η παραγωγή του διοξειδίου του άνθρακα (CO2) παρουσιάζει την μεγαλύτερη αύξηση και η αυξητική του τάση συνεχίζεται με όλο και μεγαλύτερο ρυθμό από την χρήση ορυκτών καυσίμων για την παραγωγή ενέργειας, τον μεγάλο αριθμό αυτοκινήτων, πλοίων, αεροπλάνων και λοιπών μέσων μεταφοράς. Η ελάττωση των δασών επίσης από την άναρχη υλοτόμηση και από τις πυρκαγιές έχει σαν συνέπεια την μειωμένη ικανότητα των δασών να αφομοιώνουν διοξείδιο του άνθρακα με την διαδικασία της φωτοσύνθεσης, με αποτέλεσμα την αύξηση της

ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ

συγκέντρωσής του στην ατμόσφαιρα. Το μεθάνιο (CH4) επίσης έχει αυξηθεί σημαντικά από την δημιουργία μεγάλου αριθμού χωματερών, παραγόμενο από την αναερόβια διάσπαση των οργανικών στερεών απορριμμάτων σ` αυτές, από τις εκτεταμένες καλλιέργειες ρυζιού και λοιπών φυτών αναπτυσσόμενων σε συνθήκες χαμηλής περιεκτικότητας σε οξυγόνο, την ίδρυση μεγάλων μονάδων συστηματικής εκτροφής ζώων, όπως βουστάσια κλπ. και από τα ανθρακωρυχεία. Και το όζον (Ο3) έχει επίσης αυξηθεί στην ατμόσφαιρα προερχόμενο από την βιομηχανία ως παραπροϊόν διαφόρων παραγωγικών διεργασιών. Εκτός των ανωτέρω αερίων εμφανίστηκαν παράλληλα κατά την ίδια περίοδο και άλλα αέρια θερμοκηπίου όπως το οξείδιο του αζώτου (N2O) από την βιομηχανία παραγωγής λιπασμάτων και την εκτεταμένη χρήση τους στις εντατικές καλλιέργειες, καθώς και διάφορες άλλες ενώσεις, όπως οι αλογονωμένοι υδρογονάνθρακες, προερχόμενοι από ψυκτικά και κλιματιστικά μηχανήματα, αναψυκτικά, sprays κλπ. προϊόντα της βιομηχανίας της σημερινής καταναλωτικής κοινωνίας. Τα αέρια αυτά είναι πολύ δραστικά αέρια θερμοκηπίου και έχουν μεγάλους χρόνους ζωής. Στο ακόλουθο διάγραμμα παρουσιάζεται η συνεισφορά στην θέρμανση της γης των αερίων θερμοκηπίου που παράγονται από ανθρώπινες δραστηριότητες.

Η αύξηση της ποσότητας των αερίων θερμοκηπίου, των παλαιών φυσικών και των νεοεμφανισθέντων, στην ατμόσφαιρα έχει ως αποτέλεσμα, από την εκπεμπόμενη θερμική ακτινοβολία της γης μικρότερο ποσοστό να διαφεύγει προς το διάστημα και μεγαλύτερο

να απορροφάται από τα αέρια θερμοκηπίου, άρα και περισσότερη θερμική ακτινοβολία να επανεκπέμπεται από αυτά προς την γη. Αυτό όμως σημαίνει ότι η γη θα πρέπει να θερμαίνεται περισσότερο άρα να έχει και μεγαλύτερη θερμοκρασία. Η μεγαλύτερη θερμοκρασία της γης έχει σαν συνέπεια την εξάτμιση μεγαλύτερων ποσοτήτων νερού και την δημιουργία υδρατμών και νεφών που είναι αέρια του θερμοκηπίου άρα την επιπλέον θέρμανση από αυτά της γης και την ως εκ τούτου μεγαλύτερη αύξηση της θερμοκρασίας της. Πράγματι κατόπιν επιστημονικών μελετών υπολογίζεται ότι από την έναρξη της βιομηχανικής επανάστασης μέχρι σήμερα η θερμοκρασία της γης έχει αυξηθεί κατά 2°C. Το φαινόμενο αυτό της αύξησης της θερμοκρασίας της γης από την αυξημένη ποσότητα αερίων θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα ονομάζεται επίταση του φαινομένου του θερμοκηπίου ή πιο απλοποιημένα φαινόμενο του θερμοκηπίου.

Επίταση του φαινομένου του θερμοκηπίου από ανθρωπογενή αίτια Η επίταση του φαινομένου του θερμοκηπίου οδηγεί σε μακροχρόνιες κλιματικές αλλαγές αλλά και σε έκτακτα καιρικά φαινόμενα με καταστρεπτικές συνέπειες για το περιβάλλον και τον άνθρωπο. Από την επιπλέον θέρμανση της γης μεγάλες ποσότητες νερού εξατμίζονται, οι οποίες ξαναπέφτουν υπό την μορφή καταιγίδων δημιουργώντας πλημμύρες και καταστρέφοντας καλλιέργειες, κτηνοτροφικές μονάδες και άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες και περιουσίες ενώ εύφορες περιοχές καταδικάζονται σε ξηρασία οδηγώντας σε οικονομική εξαθλίωση και απόγνωση τους κατοίκους των περιοχών αυτών. Δημιουργούνται τυφώνες που προκαλούν τεράστιες υλικές ζημιές και χάνονται ανθρώπινες ζωές. Αλλά και από περιβαλλοντικής απόψεως οι συνέπειες είναι εξίσου σοβαρές και δυσάρεστες. Δημιουργείται διατάραξη του βιολογικού κύκλου της χλωρίδας και της πανίδας μεγάλων περιοχών ή και ολοκληρωτική τους εξαφάνιση. Πάγοι και χιόνια λιώνουν σε μεγαλύτερο βαθμό με αποτέλεσμα την αύξηση της στάθμης της θάλασσας, την αλλοίωση της μορφής παράκτιων περιοχών και την οικονομική καταστροφή των κατοίκων τους. Η ανωτέρω δυσάρεστη κατάσταση σχετικά με την αλλαγή του κλίματος που προέρχεται από την επίταση του φαινομένου του θερμοκηπίου έχει λάβει σοβαρές διαστάσεις τις τελευταίες δεκαετίες και αυτό καθίσταται ιδιαίτερα εμφανές από την μεγάλη συχνότητα εμφάνισης όλων των προαναφερθέντων φαινομένων με τις δυσάρεστες συνέπειές τους. Είναι επομένως επιτακτική η ανάγκη να ληφθούν σοβαρά μέτρα όχι μόνο για την αποφυγή επιδείνωσης αυτής της κατάστασης αλλά και για την όσο το δυνατόν πιο αποτελεσματική αποκατάστασή της.

35

του Πέτρου Τζιά, Δρ. Χημικού Μηχανικού

Ενέργειες για την αντιμετώπιση του προβλήματος (12,13,14,15,16) Για την αντιμετώπιση του προβλήματος της επίτασης του φαινομένου του θερμοκηπίου και της επίδρασής του στην αλλαγή του κλίματος με όλες τις αρνητικές για τον άνθρωπο και το περιβάλλον συνέπειες θα πρέπει να περιοριστεί η περιεκτικότητα αερίων θερμοκηπίου της ατμόσφαιρας σε τέτοιο βαθμό ώστε η θερμική της ισορροπία με την γη να επανέλθει κατά το δυνατόν στην πριν το 1700 κατάσταση. Για την επίλυση αυτού του προ-

βλήματος θα πρέπει να ανατρέξουμε στις ανθρωπογενείς πηγές προέλευσης ενός εκάστου από τα αέρια θερμοκηπίου και να εξετάσουμε τρόπους μείωσης της παραγωγής τους. Το διοξείδιο του άνθρακα ως γνωστόν προέρχεται από την καύση ορυκτών καυσίμων για την παραγωγή ενέργειας στην βιομηχανία, τα δημόσια και ιδιωτικά κτίρια και τα αυτοκίνητα, πλοία και αεροπλάνα. Μείωση των περιττών αναγκών του καταναλωτικού ανθρώπου, περιορισμός της πολεμικής βιομηχανίας και γενικά στροφή προς την χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, όπως η ηλιακή, η αιολική, η υδροηλεκτρική και τα βιοκαύσιμα είναι

Κίνδυνος υπερθέρμανσης της γης από το φαινόμενο του θερμοκηπίου 36

ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ

τρόποι μείωσης του παραγόμενου διοξειδίου του άνθρακα. Η προστασία των δασών από πυρκαγιές και υπερβολική υλοτόμηση καθώς και οι αναδασώσεις συμβάλλουν επίσης προς τον σκοπό αυτό. Ως προς το μεθάνιο, το κλείσιμο των ανεξέλεγκτων χωματερών απ` όπου εκλύεται το αέριο αυτό, η επεξεργασία των στερεών απορριμμάτων με μοντέρνες μεθόδους (χώνευση, αεριοποίηση) και η συλλογή του παραγόμενου μεθανίου και η χρήση του για την παραγωγή ηλεκτρικής και θερμικής ενέργειας βοηθούν στη μείωση του εκλυόμενου μεθανίου προς την ατμόσφαιρα. Η μείωση της χρήσης χημικών λιπασμάτων και η αντικατάστασή τους με βιολογικά καθώς και η επεξεργασία των αερίων ρύπων των βιομηχανιών και ο καθαρισμός τους από το οξείδιο του αζώτου και το όζον μπορούν να ελαττώσουν δραστικά την εκπομπή αυτών των αερίων θερμοκηπίου προς την ατμόσφαιρα και επομένως την περιεκτικότητά της σ` αυτά. Όσον αφορά τα αλογονωμένα αέρια που προέρχονται από ψυκτικά και κλιματιστικά μηχανήματα ή χρησιμοποιούνται σαν προωθητικά αέρια σε sprays κλπ., υπάρχουν εναλλακτικές χημικές ενώσεις για τις ανωτέρω εφαρμογές που δεν προκαλούν βλάβη στο περιβάλλον, ίσως όμως επιβαρύνουν κάπως το κόστος παραγωγής των αντίστοιχων προϊόντων. Όπως δείχνουν οι επιστημονικές παρατηρήσεις και μελέτες υπάρχει συνεχής αύξηση των αερίων θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα τους τρεις τελευταίους αιώνες, τις τελευταίες όμως δεκαετίες η αύξηση είναι ιδιαίτερα έντονη. Αυτό έχει προκαλέσει και την έντονη επίταση του φαινομένου του θερμοκηπίου, ανάλογη άνοδο της θερμοκρασίας της γης, αύξηση της στάθμης της θάλασσας και μείωση των πάγων στους πόλους, και την μεγάλη συχνότητα έκτακτων καιρικών φαινομένων. Οι επιστήμονες είναι ιδιαίτερα ανήσυχοι, γνωρίζουν τα προβλήματα και προτείνουν την λήψη άμεσων μέτρων όπως αυτά που προαναφέρθηκαν για την μείωση των αερίων θερμοκηπίου πριν η γη γίνει ένα τεράστιο καμίνι. Αλλά και οι κυβερνήσεις των διαφόρων κρατών και η διεθνής κοινότητα, ο ΟΗΕ, είναι ενήμεροι για την ανωτέρω κατάσταση και την σοβαρότητά της και φροντίζουν συνεχώς τόσο σε επίπεδο κράτους όσο και διακρατικό να ενημερώνονται και να λαμβάνουν μέτρα αντιμετώπισης του φαινομένου του θερμοκηπίου. Στα πλαίσια αυτά έχει ιδρυθεί ένας διεθνής επιστημονικός οργανισμός, ο IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change), ο οποίος τελεί υπό την αιγίδα του ΟΗΕ και ο οποίος είναι επιφορτισμένος με την συλλογή δεδομένων, την διενέργεια μελετών, συνεδρίων και αναφορών περιβαλλοντικής, οικονομικής και κοινωνικής φύσεως σχετικά με το φαινόμενο του θερμοκηπίου και τα επακόλουθά του στον άνθρωπο και το περιβάλλον. Ο οργανισμός αυτός ενημερώνει συνεχώς τον ΟΗΕ και τα κράτη μέλη με τα τρέχοντα αποτελέσματα του ερευνητικού του αντικειμένου καθώς και για τις αποφάσεις που πρέπει να ληφθούν και τα μέτρα που πρέπει να λάβουν τα διάφορα κράτη για να υλοποιήσουν τις εν λόγω αποφάσεις. Δυστυχώς οικονομικά συμφέροντα αρκετές φορές εμποδίζουν τις κυβερνήσεις ορισμένων κρατών να συμφωνήσουν ώστε να ληφθούν αναγκαία και απαραίτητα μέτρα για την προστασία του περιβάλλοντος. Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα είναι η συνθήκη του Kyoto (Kyoto Protocol), της 11ης Δεκεμβρίου του 1997. Με

την συνθήκη αυτή τα μεγαλύτερα βιομηχανικά κράτη του κόσμου δέχονται ότι είναι οι κύριοι υπεύθυνοι παραγωγής αερίων θερμοκηπίου και δεσμεύονται να μειώσουν τις εκπομπές των αερίων αυτών σε δύο χρονικές περιόδους. 38 βιομηχανικά κράτη υπέγραψαν την συνθήκη αυτή, μεταξύ αυτών και οι ΗΠΑ, οι οποίες όμως δεν την επικύρωσαν με την πρόφαση ότι δεν υπάρχει επαρκής επιστημονική απόδειξη της συσχέτισης των αερίων θερμοκηπίου με τις κλιματικές αλλαγές. Αργότερα και ο Καναδάς απέσυρε και την δική του υπογραφή. Το φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι κρίσιμο και πρέπει όλοι να ευαισθητοποιηθούν ανάλογα. Οι άνθρωποι σε προσωπικό επίπεδο, κατά το δυνατόν να μειώσουν την καταναλωτική τους μανία και να δείχνουν σεβασμό προς το περιβάλλον. Προς το σκοπό αυτό απαιτείται ιδιαίτερη παιδεία στο σπίτι, το σχολείο και από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Οι επιχειρηματίες πρέπει να θέσουν πάνω από τα προσωπικά τους συμφέροντα το περιβάλλον. Οι κυβερνήσεις θα πρέπει να ενθαρρύνουν την χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, να θεσπίζουν αυστηρούς περιβαλλοντικούς νόμους και να ενημερώνουν τους πολίτες και τους επιχειρηματίες. Παρομοίως και η διεθνής κοινότητα. Πρέπει όλοι να καταλάβουμε ότι η γη είναι το σπίτι μας και αν δεν την μεταχειριζόμαστε σωστά είτε από αμέλεια είτε αποβλέποντες κοντόφθαλμα σε εφήμερα κέρδη πιθανόν στο άμεσο μέλλον να αντιμετωπίσουμε καταστάσεις μη αναστρέψιμες. Βιβλιογραφία 1. Historical overview of climate change science, Hervé Le Treut (France), Richard Somerville (USA).

2. Wikipedia, the free encyclopedia, the Greenhouse Effect.

3. Pollution from Asia Makes Pacific Storms Stronger, Brian Clark Adrian, National Geographic, April 14, 2014.

4. The greenhouse effect mechanism, S.M. Enzler, www.lentech.com/greenhouse effect 5. Greenhouse effect-Princeton University, www.princeton.edu/greenhouse effect 6. www.ncdc.noaa.gov/greenhouse gases, Greenhouse gases/ Introduction, 7. www.climatekids.nasa.gov/greenhouse effect, What is the greenhouse effect 8. www.ucar.edu/learn, The Greenhouse Effect, Background Material 9. John F.B. Mitchell, Meteorological office, Bracknell, England 10. National Geographic, The Greenhouse Effect 11. www.climatchange.gov.au/greenhouse effect 12. www.news.bbc.co.uk/2/.../greenhouse.stm Greenhouse effect-BBC NEWS 13. www.epa.gov/a students guide to global climate change 14. www.hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/.../gmhse.ht/The greenhouse effect-Hyper Physics 15. The greenhouse effect, Hephen H. Schneider, Science 243, 771-81 16. www.scienceclarified.com/the greenhouse effect, Kyoto Protocol

37

ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΔΟΜΗΝΙΚΟΣ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΣ

«ΕΛ ΓΚΡΕΚΟ» 2014 - ΤΕΤΡΑΚΟΣΙΑ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ Δροσάτη αναδυότανε «η κροκόπεπλη Ηώς καθώς ορμούσε απ΄ του πατέρα της του Ωκεανού τα ρέματα για να φέρει το φως της μέρας» και στο Χάνδακα*, το καλοκαίρι του 1566. Ορμητικός κι ο εικοσιπεντάχρονος Μένεγος αφού θ’ αποχαιρέτησε το γέρο-Διάκο δάσκαλό του και τον αδελφό του, θα σαλτάρισε, με το σάκο στον ώμο, μες στη σκούνα του τολμηρού Καπετάν Γιάννη Ανδρίτση που πιθανότατα θα μετέφερε μούστο κι εκλεκτά κρασιά στη «Γαληνοτάτη Δημοκρατία» της Βενετίας. Στα κατάστιχα του, τότε, συμβολαιογράφου Μιχ. Μαρά βρέθηκε συμφωνητικό ναύλωσης του καϊκιού αυτού την 31η -8 1566. Στη Βενετοκρατούμενη (από το 1211-1669) Κρήτη, η «Γαληνοτάτη», ως κορυφαία εμπορική επιχείρηση, κατάλαβε, εν όψει και της επαπειλούμενης τουρκικής εισβολής (ήδη είχαν καταληφθεί η Σάμος και η Κύπρος), πως το συμφέρον της ήταν να παραχωρήσει εθνική και θρησκευτική ελευθερία στους υποτελείς της Κρητικούς, για ν’ αποφύγει τις αλλεπάλληλες λυσσαλέες και αιματηρές τοπικές εξεγέρσεις τους. Έτσι, στο πολύτιμο αυτό νησί που εκείνο τον καιρό ήταν σπουδαίος διαμετακομιστικός κόμβος και σταθμός των καραβιών που πηγαινοέρχονταν από Ανατολή σε Δύση μεταφέροντας μύρια καλά, επικράτησε η ηρεμία και η ευημερία. Στην πρωτεύουσά του, λοιπόν, στον προνομιούχο Χάνδακα με τα υπέροχα κτίρια, που τα τείχη του αποκατέστησε και δι-

38

εύρυνε ο μηχανικός Chammicheli το 1560, εκεί, όπου ήταν η έδρα του Δούκα και των συμβούλων του, εκεί, γεννήθηκε ο Kυριάκος Δομήνικος* Θεοτοκόπουλος, ο επονομαζόμενος και Μένεγος , και όχι στο Φόδελε. Η πιο εξακριβωμένη χρονολογία γέννησής του, είναι το 1541. Δύο ενυπόγραφες ένορκες δηλώσεις του που προέρχονται από τα Aρχεία της Ιεράς Εξέτασης στο Toledo, της 31/10 και 4/11/1606, όπου είχε πάει ως διερμηνέας για να βοηθήσει τον υπόδικο Κρητικό Μιχ.Ρίζου Καρκανδίλλη, αποδεικνύουν: «Γεννήθηκα στο Χάνδακα και είμαι 65 χρόνων». Oι μαρτυρίες για τη ζωή και το έργο του, είναι πενιχρές. Λέγεται πως ήταν από εύπορη οικογένεια. Ο πατέρας του λεγόταν Γιώργης και πέθανε λίγο πριν μεταναστεύσει ο Μένεγος. Από τις έρευνες του Κ.Δ.Μέρτζιου στα Κρατικά Αρχεία της Βενετίας φάνηκε και η ύπαρξη του αδελφού του Μανούσου ο οποίος «ήταν από το 1566-1583 ενοικιαστής των Φόρων του Ενετικού δημοσίου στο Χάνδακα». Φαίνεται ότι πήρε καλή μόρφωση, παρόλο που στην εποχή της μαθητείας του η Κρήτη δεν είχε ακόμη φθάσει να θεωρείται ως ένα από τα κορυφαία κέντρα των Γραμμάτων και Τεχνών. Η κλίση του, όμως, προς τις καλές τέχνες και το πληθωρικό ταλέντο του στη ζωγραφική, θα έπεισαν τον πατέρα του να τον προωθήσει. Πιθανότατα φοίτησε στη «σχολή», ή ίσως «εργαστήρι ζωγραφικής» της Μονής της Αγίας Αικατερίνης των Σιναϊτών, φημισμένο πνευματικό κέντρο της επο-

της Άννας Βογιατζή Αποφ. Σχολής "ΕΛΛ. ΑΓΩΓΗ" χής. Στη σχολή αυτή ίσως οφείλει και τη βαθειά φιλοσοφική του μόρφωση για την οποία ο διανοούμενος και ζωγράφος Francisco de Pacheco, όταν τον γνώρισε στο Tολέδο το 1611, τον αποκάλεσε «gran filosofo». Εκεί, λένε, διδάχτηκε τη Βυζαντινή αγιογραφία των μικρών εικόνων που ήταν περιζήτητες σε όλη τη Ελλάδα και όπου υπήρχαν ελληνικές και καθολικές κοινότητες. Η κρητική τέχνη δεν είχε επηρεαστεί σχεδόν καθόλου από τη βενετσιάνικη κατοχή, παρέμενε δεμένη με το Βυζαντινό πνεύμα και την αγιογραφική παράδοσή του. Στο εργαστήρι αυτό ο Θεοτοκόπουλος γνώρισε το βυζαντινό πολιτισμό και διαμόρφωσε τις αισθητικές του αντιλήψεις αλλά και τον εθνισμό του ώστε, περήφανος, να υπογράφει τα έργα του ως «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, ο Κρης». Όμως έπρεπε να φύγει για την Ευρώπη, για να διευρύνει τους ορίζοντες του διαφαινόμενου μεγάλου ταλέντου του. Θα σουρούπωνε σαν έφτασε, μετά από πολλές μέρες, το καϊκι στη Βενετιά, «τη λαμπηδόνα και δόξα της Ιταλίας», όπως την ονόμαζε ο Πάπας Πίος o 5ος. Το παραμυθένιο θέαμα που αντίκρισε ο νεαρός Δομήνικος καθώς ο φθινοπωρινός ήλιος που έγερνε θ’ αχνοέλουζε τα περίτρανα μέγαρά της, θα τον μάγεψε. Στη Βενετία η ακμάζουσα Ελληνική κοινότητα αριθμούσε, τότε, περί τις 4000 ψυχές με πλήθος ζωγράφων που δίδασκαν την ελληνική και ιταλική τεχνοτροπία κάνοντας εικόνες ευρείας ζήτησης, με τους πολλούς υαλουργούς και αργυροχρυσοχόους, ξακουστούς τεχνίτες της, αλλά και τους πολλούς επιστήμονές της. Φαίνεται όμως πως ο Θεοτοκόπουλος, καμωμένος για τα υψηλά και τα μεγάλα, δεν τους προσέγγισε. Στόχος του ήταν να πλησιάσει τους κολοσσούς της Τέχνης: Τιτσιάνο, Τιντορέτο, αλλά δεν τα κατάφερε κι έφυγε για το κοντινό Μπασσάνο της Βικεντίας όπου αναφέρεται από τον Paul Quinard, στο βιβλίο του «Greco», η παραμονή του εκεί για έξι-οκτώ μήνες, περίπου, στο ατελιέ του φημισμένου Da Ponte, που ο Μένεγος τον θαύμαζε πολύ, του επονομαζόμενου «Bassano» από τον τόπο καταγωγής του, όπως συνηθιζόταν τότε, για να δοξάζεται η γενέτειρα των καλλιτεχνών. Στα μέσα του 1567 ξαναγύρισε στη Βενετία και με τη βοήθεια δύο κρητικών ζωγράφων, των Μάρκου Μπάθα και Γ.Σκορδύλη, έγινε δεκτός στο ατελιέ του Τιτσιάνο που, σχεδόν στα ενενήντα του, ήταν ακάματος, παραγωγικότατος, γεμάτος δόξα και χρήμα. Ευτυχώς κέρδισε την εύνοιά του. Σε μια επιστολή του (Τιτσιάνο) προς το βασιλιά Φίλιππο Β΄ της Ισπανίας, ημερομ. 2-12-1567, γράφει: «…αν η Υμετέρα Μεγαλειότης επιθυμεί να έχει ζωγραφιστόν ολόκληρο τον βίο του Αγ. Λαυρεντίου… θα καταβάλω κάθε προσπάθεια… προς τούτο θα με βοηθήσουν ο υιός μου και ένας πολύ ικανός μαθητής μου…». Μαθητής του εκείνη την εποχή ήταν ο Θεοτοκόπουλος ο οποίος αν και είχε έλθει στην Ιταλία αισθητικά και συναισθηματικά προετοιμασμένος με τη βυζαντινή αγιογραφία τόσο καλά, ώστε ως μάρτυρας, σε συμβολαιογραφικές πράξεις, να υπογράφει ως: «maistro Menegos Theotocopoulos sgourafos (=ζωγράφος), είχε να μάθει πολλά από το Μεγάλο «Δά-

σκαλο» αφού ακόμη στην Κρήτη ζωγράφιζαν «σε ξύλο με υδρόχρωμα και τα πινέλα τους έμοιαζαν με λεπτά μικροτεχνήματα πλάι στα χοντρά-πλατειά πινέλα του γέρου της Βενετιάς». Φαίνεται, λοιπόν, πως η σταδιοδρομία του άρχισε δίπλα στον Τιτσιάνο. Διδάχτηκε «τη νέα πλαστική σε λαδόχρωμα, τα λαμπερά και πλούσια χρώματα, τους νόμους της τρίτης διάστασης», δηλ. της προοπτικής του βάθους, και «την τοποθέτηση των προσώπων και των αντικειμένων σε οργανωμένα πλάνα στον πίνακα» καθώς και την ποικιλόχρωμη διακόσμηση των κτιρίων, που αγαπούσε η βενετσιάνικη σχολή, όπως βλέπουμε στο έργο του «Εκδίωξη των εμπόρων από το ναό», της α΄απόδοσής του στη Βενετία (τώρα στο μουσείο Μιννεάπολης Η.Π.Α.) και της β΄, στη Ρώμη(1571/72). Η γ΄ απόδοσή του στο Τολέδο είναι καταφανώς λιτότερη, ελαφρωμένη

Εκδίωξη των εμπόρων από το ναό

από τα περιττά στολίδια και τα γυμνά. Στη Βενετία άρχισε να επηρεάζεται από «τις νέες τάσεις των μανιεριστών» κυρίως των: Tintoretto, Bassano, Veronese μάλιστα η επίδραση του Tintoretto πάνω στο έργο του τον ακολούθησε μέχρι τα πρώτα βήματα της «ανυψωτικής» του τάσης στο Τολέδο. Από τα πιο πρώιμα έργα του Θεοτοκόπουλου στη Βενετία είναι ίσως το «Όρος Σινά» που δείχνει επηρεασμένο από την τεχνοτροπία του σιναϊτικου μετοχιού της Αγ.Αικατερίνης, καθώς και η «Προσκύνηση των Μάγων» (0,40Χ0,45 τέμπερα σε σανίδι, 1568-71) ίσως «Βενετοκρητικής τεχνοτροπίας» με τη «Βυζαντινότροπη» υπογραφή του «Χείρ Δομηνίκου», σήμερα είναι στο μουσείο Μπενάκη μαζί με τον, πολύ φθαρμένο, «Άγιο Λουκά που ζωγραφίζει την Παναγία» καθαρής βυζαντινής τεχνοτροπίας. Παράλληλα, στη Βενετία, σπούδασε Αρχιτεκτονική, γλυπτική και χαρακτική. Η καλλιτεχνικές του όμως ανησυχίες και οι δημιουργικές του αναζητήσεις για κάτι άλλο έξω από τις «στυλιζαρισμένες» φόρμες της Βενετοδυτικής τεχνοτροπίας, ο πόθος του να ζήσει, να διακριθεί και να συναγωνισθεί με τα ιερά τέ-

39

της Άννας Βογιατζή

ρατα της τέχνης, τον έσπρωξε, γύρω στο 1570, προς τη Ρώμη, που θεωρούνταν το μεγαλύτερο πνευματικό κέντρο της Ευρώπης. Το πνεύμα του πεθαμένου, από το 1564, Μιχαήλ Άγγελου ακτινοβολούσε ζωντανό και το έργο του συγκέντρωνε εκεί όλη την αφρόκρεμα των ζωγράφων, διανοούμενων, ποιητών κ.ά. Εκεί είχε την τύχη

Το πορτραίτο του Giulio Clovio

να γνωριστεί με τον 70χρονο Κροάτη εικονογράφο-μινιατουρίστα-κληρικό Giulio Clovio, το πορτραίτο του οποίου και φιλοτέχνησε. Ο Clovio, που ήταν ευνοούμενος του Βατικανού με μεγάλες γνωριμίες στην ανώτερη κοινωνία, εξετίμησε αμέσως το μεγαλοφυές του τάλαντο, συνδέθηκαν με φιλία και επειδή ο Δομήνικος δυσκολευόταν να βρει κατάλληλη κατοικία, τον βοήθησε γράφοντας μια συστατική επιστολή, στις 16/11/1570, στον Καρδινάλιο Αλέξανδρο Φαρνέζε, που έλεγε: «…Έφθασε ένας νέος από την Κρήτη, μαθητής του Τιτσιάνο, που κατά την εντύπωσή μου, είναι ζωγράφος με σπάνιο ταλέντο. Ζωγράφισε μια αυτοπροσωπογραφία του που έχει εκπλήξει από θαυμασμό όλους τους ζωγράφους της Ρώμης. Θα ήθελα να είναι κάτω από την προστασία της Εξοχότητάς σας, χωρίς καμιά άλλη συνεισφορά παρά μονάχα ένα δωμάτιο στο παλάτι Φαρνέζε…». Aυτή η αυτοπροσωπογραφία του, που τον επέβαλε ως ζωγράφο ολκής και από τότε τον αποκαλούσαν πια «Il Greco», δυστυχώς χάθηκε. Ο ίδιος όμως, στεγάστηκε, τότε, στο παλάτι του Μαικήνα Φαρνέζε, ρίχτηκε ασκητικά στη δουλειά, συνέχισε τις σπουδές του στην αρχιτεκτονική και χαρακτική, αλλά δεν έπαψε να διαβάζει και τα βιβλία του με κείμενα των: Αριστοτέλη, Όμηρου, Ξενοφώντα, Ιπποκράτη, Ευριπίδη, την Αγία Γραφή, ομιλίες των: Χρυσοστόμου, Μ .Βασιλείου κ.ά., που τα είχε φέρει από την Κρήτη και δεν τα αποχωριζόταν ποτέ. Οι εργασίες του είχαν πολύ μεγάλη απήχηση. Η φήμη του έφθασε ως τον Πάπα. Οι παραγγελίες έπεφταν βροχή, νοίκιασε δικό του σπίτι και ατελιέ. Κατά τον ιστορικό τέχνης M. Bartolome απέκτησε κι έναν μαθητή

40

τον Lattancio Bonastri, προσέλαβε και τον ιταλό Frαns.

Breboste ως έμπιστό του υπηρέτη, ταμία και γραμματέα του, που τον ακολούθησε στην Ισπανία και τον έκανε και πληρεξούσιό του στις υποθέσεις του έως το 1607. Την ίδια εποχή, περίπου 1571, ζωγράφισε το έργο «Η θεραπεία του τυφλού» που αγοράστηκε σε πολύ καλή τιμή

Η θεραπεία του τυφλού

και βρίσκεται στο Palazzo Farnese στην Parma. Τότε ζωγράφισε και τον αγαπημένο της Κρήτης, τον καθολικό «Άγιο Φραγκίσκο της Ασσίζης», την εικόνα του«Φτωχούλη του Θεού» (Ν.Καζαντζάκη), την εικόνα της ζωής του, όπως την είδε με τα δικά του μάτια. Τόσο δέθηκε μαζί του, που δεν έπαψε να τον ζωγραφίζει και να τον ξαναζωγραφίζει ως το τέλος του, συνολικά 130 φορές. Αλλά και πολλά άλλα, από τα αμέτρητα, έργα του τα ξαναζωγράφισε πολλές φορές (πράγμα που συνηθιζόταν, τότε, απ΄τους μεγάλους ζωγράφους), αναζητώντας, ίσως, την τελειότητα ή ψάχνοντας ν΄ ανακαλύψει το μυστήριο της ανθρώπινης ψυχής. Μελετούσε τα προβλήματα της καλλιτεχνικής Αναγέννησης διότι τον απασχολούσε κύρια «η προσπάθεια της συνένωσης του ελληνικού στατικού στοιχείου με το δυναμικό και κινητικό του γοτθικού ύφους». Μελέτησε επισταμένως και τη γλυπτική του Μιχαήλ-Άγγελου της οποίας οι επιρροές φάνηκαν αργότερα στους πρώτους πίνακές του στο Τολέδο. Όμως, ως γνωστό εκεί στη Ρώμη, άσκησε μια πολύ αρνητική κριτική απέναντι στη ζωγραφική του Μιχαήλ Άγγελου, λέγοντας: «…αν έριχναν κάτω το έργο του στην Capella Sistina θα τόκαμα εγώ με περισσότερη σεμνότητα και τιμή κι όχι κατώτερο από κείνον…». Αυτή η, ίσως αυθόρμητη, παρατήρησή του είχε πολύ κακή απήχηση στους θαυμαστές του Μιχαήλ Άγγελου επέσυρε την μήνη τους και τον αποκάλεσαν «αυθάδη ξένο». Όμως ξέρουμε και από ενδείξεις και από μαρτυρίες ότι η κραταιή προσωπικότητά του είχε από νωρίς αποκτήσει πλήρη συνείδηση της καλλιτεχνικής του υπεροχής. Εξαρχής θα είχε

«ΕΛ ΓΚΡΕΚΟ» 2014 - ΤΕΤΡΑΚΟΣΙΑ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ

κατατάξει τον εαυτό του δίπλα στους κορυφαίους της τέχνης μόνο γι’ αυτούς μιλούσε. Η δήλωση του αυτή, πάντως, προκάλεσε μεγάλο σάλο στη Ρώμη. Ήδη στους καλλιτεχνικούς κύκλους της κυκλοφορούσαν φήμες ότι στη συμπεριφορά του διακρινόταν μια αλαζονεία η οποία ερέθιζε τους ανταγωνιστές του και θα επέσυρε το

ο Άγιος Φραγκίσκος της Ασσίζης

φθόνο τους, γι’ αυτό και τον πολέμησαν. Οι παραγγελίες του μειώθηκαν στο ελάχιστο. Μετά το θάνατό του, ο γιατρός του Πάπα Ουρβανού Η΄, Manchini, έγραψε: «o Γκρέκο αναγκάστηκε να φύγει από τη Ρώμη ύστερα απ’ όσα τόλμησε να πει για τον Michelangelo». Αυτά ίσως να΄ναι υπερβολές. Γεγονός πάντως είναι ότι ο Γκρέκο έμεινε απτόητος, διότι και για δεύτερη φορά πολύ αργότερα στο Τολέδο, το 1611, όταν η φήμη του είχε εξαπλωθεί παντού, τον επισκέφθηκε, είπαμε, ο πολυμαθής FR.Pacheco για να τον συμπεριλάβει ως «διάσημο» στο «Βιβλίο των Πορτραίτων» του. Στην ερώτησή του, πώς έβλεπε τον Μιχαήλ Άγγελο, πήρε την απροσδόκητη απάντηση: «Μεγάλος γλύπτης καλός άνθρωπος, αλλά δεν ήξερε να ζωγραφίζει». Όμως, τέτοια δήλωση, μόνο μια τέτοια μεγαλοφυϊα θα μπορούσε να την κάνει. Ξαφνικά λοιπόν αποφάσισε ν΄ αφήσει μια σπουδαία δρομολογημένη καριέρα στην Ιταλία, το «λίκνο της Τέχνης στη Δύση» και, σα φιλόδοξος και ανυπόμονος που ήταν, να φύγει από την Ρώμη, διότι, λένε, δεν πήρε εκεί τις μεγάλες παραγγελίες που περίμενε. Εικάζεται πως έμαθε ότι ο θρησκόληπτος

βασιλιάς Φίλιππος Β΄, που είχε μεταφέρει από το 1560 την πρωτεύουσα από το Τολέδο στη Μαδρίτη, τελείωνε και διακοσμούσε στα περίχωρά της το τεράστιο περικαλλές παλάτι-μοναστήρι του, το ξακουστό «Escorial». Στην Ισπανία, όπου η ζωγραφική δεν είχε φθάσει ακόμη σε σπουδαία επίπεδα, θα κατέφυγε, ίσως, για ν΄ απαλλαγεί από την αδήριτη προσπάθειά του να καταπνίξει τα ιταλικά στοιχεία που επηρέαζαν την τεχνοτροπία του που ήταν έμπλεη από τις άσβηστες θύμησές του απ΄το βυζαντινό ύφος, διαισθανόμενος, ίσως, ότι στο ξεκίνημα από την Αναγέννηση προς τις νέες τάσεις, η δική του ζωγραφική θα του άνοιγε εκεί καινούργιους δρόμους. Η Βενετσιάνικη τεχνοτροπία δεν εξέφραζε τον ψυχισμό του. Έτσι, γύρω στο 1575, ο 35χρονος πια Γκρέκο φθάνει στην Καστίλλια, αφού πέρασε πρώτα από τη νέα πρωτεύουσα, τη Μαδρίτη, όπου μάταια, θα προσπάθησε να συναντήσει το Φίλιππο Β΄ ώστε να πετύχει κάποια παραγγελία στο μεγαλειώδες «Escorial». Στη Μαδρίτη (κατ΄άλλους όμως στο Τολέδο) φέρεται να γνώρισε και τη μόνη γυναίκα της ζωής του, τη μορφωμένη αρχόντισσα κι αγαπημένη του, Dona Jeronima de las Cuevas. Στο Τολέδο παρουσιάστηκε το 1577 με τον αέρα Μεγάλου ζωγράφου, αλλά και ως γλύπτης και αρχιτέκτονας, ακόμη και συγγραφέας. Ο Pacheco αναφέρει: «…έγραψε και για ζωγραφική, γλυπτική και αρχιτεκτονική…». Πήγε για μια μεγάλη παραγγελία για να ζωγραφίσει τους πίνακες του εικονοστασίου της εκκλησίας του Santo Domingo el Antiguo. Η παλαιά αυτή πνευματική πρωτεύουσα, με τη ριζωμένη μέσα της Ισπανική της ψυχή, τον κατάκτησε, τον απορρόφησε, κι εκείνος τη λάτρεψε. Κόσμησε τα κτίριά της με πλήθος από τ΄ απαράμιλλα αριστουργήματά του. Την έκανε ονομαστή. Εκεί έζησε όλη την υπόλοιπη ζωή του εκεί βρήκε την ελευθερία να χαράξει τη «ζωγραφική του μορφολογία». Πάνω σ’ ένα πλάτωμα του γρανιτένιου επτάλοφου βράχου της Καστίλλιας που τα ριζά του περισφίγγονταν απ΄τον ορμητικό ποταμό Τάχο, δυτικά της πόλης, είχε χτίσει το 14ο αι. το παλάτι του ο ζάμπλουτος εβραίος Samuel ha Levi, αρχιεπιμελητής του βασιλιά Pedro A΄. Τον 15ο αιώνα είχε κατοικηθεί και από τον αλχημιστή μαρκήσιο de Villena ο οποίος, λέγεται, στα κατώγια του ασκούσε τη μαγεία και είχε ιδρύσει και«σχολή». Οκτώ χρόνια από την άφιξή του στο Τολέδο, σύμφωνα μ΄ένα ενοικιαστήριο συμβόλαιο της 10-12-1585, υπογραμμένο από το διαχειριστή του Villena, ο Γκρέκο, πάνω στην ακμή του, νοίκιασε το μεγαλύτερο και πολυτελέστερο διαμέρισμα αυτού του μεγάρου, με τη μαγευτική θέα, το λεγόμενο «βασιλικό», στην ενορία του Santo Tome με το πανάκριβο ενοίκιο των 596 ριαλιών, όταν το ενοίκιο ενός καλού σπιτιού, βία, έφθανε τα 100 ριάλια. Εκεί έμενε, μοναχικός, λιγομίλητος με αγάπη, αρμονικά με την καρτερική του Jeronima, το μικρό γιο τους Γεώργη-Μανουήλ, που έγινε καλός αρχιτέκτων αλλά μέτριος ζωγράφος, τον πιστό του Preboste και τον πιο ξεχωριστό από τους λίγους διαλεχτούς μαθητές του, τον Luis Tristan. Μόνη ψυχα-

41

της Άννας Βογιατζή

γωγία του, το διάβασμα και λίγη μουσική. Του άρεσε πολύ, κατά τα γεύματά του, να του παίζουν τα βιολιά τον Ισπανοαράπικο, χαρούμενο σκοπό: Cante jondo. Oι επικριτές του, αυτό, του το καταλόγισαν ως ασύνετη σπατάλη και «επιδεικτικότητα». Τον κακολογούσαν και για το ότι συζούσε με τη Jeronima η οποία, ζώντας στη σκιά του, τον συντρόφευσε ως το πρόωρο τέλος της ζωής της, αλλά δεν την παντρεύτηκε ποτέ, ίσως λόγω των διαφορετικών θρησκευτικών πεποιθήσεων. Αυτή είναι ίσως «Η

Η γυναίκα με την ερμίνα

γυναίκα με την ερμίνα» που την απεικόνισε το1585, στο ζενίθ της ομορφιάς της, ίσως και στην «Παρθένο του Στρασβούργου». Πάντως το ότι ζούσε με αστεφάνωτη γυναίκα κάτω από τη Δαμόκλειο σπάθη της Ιεράς Εξέτασης που επενέβαινε και σε οικογενειακές ατασθαλίες και είχε και συχνές διαμάχες με την Ισπανική εκκλησία για λόγους δογματικούς, αλλά κυρίως ως προς την αξιολόγηση της αγοραστικής αξίας των πινάκων του, καταδεικνύει τη δύναμη της επιβολής του και την ανεξάρτητη θέση του έναντι της εκκλησίας. Το σίγουρο είναι ότι στις μάχες που έδινε στα ιερά δικαστήρια, έβγαινε πάντοτε δικαιωμένος. Χαρακτηριστικό της δυναμικότητάς του είναι ότι, όταν σύρθηκε στα δικαστήρια της Ιερής Εξέτασης με την κατηγορία του αιρετικού, επειδή ζωγράφισε τους αγγέλους μερικών έργων του με πολύ μεγάλα

42

φτερά, όταν τους ρώτησε: «…έχετε δει ποτέ αγγέλους;». Στην αρνητική τους απάντηση, τους αποστόμωσε: «Τότε γιατί με κατηγορείτε, αφού δεν ξέρετε πόσο μεγάλα είναι τα φτερά τους;…». Ο Γκρέκο πάνω απ΄ όλα έβαζε την αξιοπρέπεια της Τέχνης του. Το χρήμα το θεωρούσε μόνο ως μέσο για να καλύπτει της ανάγκες του, γι΄αυτό και όταν του ζητήθηκε να πληρώσει φόρους για τις παραγγελίες που αναλάμβανε, δε δίστασε να καταφύγει (ή ίσως τον έσυραν) στα δικαστήρια. Όμως, αποτάθηκε απευθείας στο Βασιλιά Φίλιππο Β΄ που τον δικαίωσε το θέμα γενικεύτηκε, με αποτέλεσμα οι καλές τέχνες: ζωγραφική-γλυπτική ακόμη και η αρχιτεκτονική, ν΄απαλλαγούν φορολογογικά. Ο Γκρέκο δεν πλούτισε από την Τέχνη του. Δεν είχε ποτέ δικό του σπίτι μάλιστα για ένα διάστημα όταν τα οικονομικά του έγιναν πολύ δύσκολα ίσως αναγκάστηκε να φύγει από το μέγαρο, διότι υπάρχει ένα νέο ενοικιαστήριο χρονολογίας 5-8-1604, για το ίδιο διαμέρισμα στο παλάτι Villena. Φαίνεται, εκείνη τη χρονιά, τα οικονομικά του θα καλυτέρεψαν, γιατί οι παραγγελίες του αυξήθηκαν πολύ. Τότε περιέθαλψε και τον άρρωστο και χρεωκοπημένο μεγάλο αδελφό του Μανούσο, που πέθανε εκεί. Ίσως να ζωγράφισε και το πορτραίτο του, που δείχνει ένα κουρασμένο αλλά ευγενικό πρόσωπο με σκουλαρίκι στο αφτί. Στην εκκλησία του S.Domingo del Antiguo, λοιπόν, ανέλαβε ο Γκρέκο, από το 1577-1595, ως ζωγράφος, αλλά και ως σπουδαίος γλύπτης και αρχιτέκτων, ως προς τη σχεδίαση του γλυπτικού και αρχιτεκτονικού μέρους του εικονοστασίου που θα περιελάμβανε τους πίνακές του. Ζωγράφισε το ιερό της σε βενετσιάνικο ύφος, κι αμέσως όρθωσε εκεί την πρώτη του «Ανάληψη της Παρθένου» (Ινστιτ.Τέχνης-Σικάγο), ένα από τους σπάνιους πίνακές του, επηρεασμένο από τη γνωστή «Αssunta» του Τιτσιάνο, όπου η όλη σύνθεση του έργου έχει μια ώθηση προς τα άνω, προμηνύοντας το ξάνοιγμα της τεχνοτροπίας του προς τη δική της διαδρομή. Τον ίδιο χρόνο, στον ίδιο ναό, ζωγραφίζει και την «Ανάσταση του Χριστού» καθώς και την «Αγία Τριάδα», (Μουσείο PradoΜαδρίτη), αλλά και την πρώτη του «Προσκύνηση των Ποιμένων» (1577), η δεύτερή του (1595) βρίσκεται στο Βουκουρέστι, και η Τρίτη(1610) στο Μητροπολιτικό Μουσείο Ν. Υόρκης. Στην ίδια παραγγελία, αλλά για τη Μητρόπολη του Τολέδου, ανήκει και το αριστούργημά του «Espolio» ή το «Διεμερίσαντο τα ιμάτιά μου» (1579). Φαίνεται πως ο νεαρός, ακόμη, ζωγράφος, θα βρήκε μες στην αυχμηρότητα* της Τολεδάνας γης και στην αυστηρότητα της Ιερής Εξέτασης, τη δύναμη και την ηρεμία να στοχαστεί και να δημιουργήσει το «Espolio» που είναι το πρώτο του και το ορόσημο της Μεγάλης δημιουργικής πορείας του προς τα… Ύψη, προς την πνευματικότητα! Το φως της φλόγας που του ’καιγε τα σωθικά θα ξεπετάχτηκε κι έβαψε καταπόρφυρη κι αστραφτερή τη χλαμύδα του υπερφυσικού σε μέγεθος και ύψος Χριστού, σ΄αυτό το θεσπέσιο έργο του. Με το ίδιο φως έλουσε και το: «Μαρτύριο του Αγ.Σεβαστιανού»

«ΕΛ ΓΚΡΕΚΟ» 2014 - ΤΕΤΡΑΚΟΣΙΑ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ

ταφέρνει να συνενώσει θεϊκά το κάτω μέρος αυτού του πίνακα, που εικονίζει το θρύλο του «θαύματος» της επίγειας ταφής του Don Gonzales Ruiz, κώμητα του Οργκάθ, με το πάνω μέρος του, που παρουσιάζει την ουράνια αποθέωση του νεκρού, ο οποίος ήταν Μέγας ευεργέτης της ενορίας του Σαντο Τομέ, και είχε φροντίσει πριν πεθάνει, αυτή η εκκλησία όπου θα ενταφιαζόταν να οικοδομηθεί με περισσή πολυτέλεια. Κι όταν πέθανε, το 1312, της είχε αφήσει τεράστιο κληροδότημα. Ο Γκρέκο, λόγω πικρής πείρας, τήρησε κατά γράμμα όλους τους όρους της παραγγελίας αυτής και «κατέβασε» από τα ουράνια τους δύο αγαπημένους αγίους του Οργκάθ, Στέφανο και Αυγουστίνο για… να τον ενταφιάσουν, πλαισιωμένους από μια οριζόντια σειρά γνωστών ευγενών και μη, ανάμεσά τους και ο ίδιος (έκτο πρόσωπο από αριστ. που κοιτάζει κατάματα το θεατή), και κάτω αριστερά εικονίζεται και ο μικρός του γιος. Η όλη σύνθεση του έργου, όμως, διαπνέεται από την καινούργια δημιουργική του τεχνοτροπία. Όταν λοιπόν έφτασε η ώρα της πληρωμής του, ο «Ελ Γριέγο», έτσι τον ονόμαζαν και οι Ισπανοί σα να ΄θελαν να πουν ο «ξένος», αντιμετώπισε μεγάλες αντιδράσεις από τους εκκλησιαστικούς κυρίως, που θεωρούσαν την τιμή των 1200 δουκάτων υπερβολική, όπως και όλων των έργων του, αλλά τελικά συμβιβάστηκαν και πλήρωσαν τα 1200 δουκάτα (που όμως τα περισσότερα του τα πήραν οι πιστωτές του),

«Espolio» ή το «Διεμερίσαντο τα ιμάτιά μου»

του. Από τότε, άρχισε να δίνει μια επιμήκυνση στις μορφές κι ένα «σπειροειδές ύψος» στα σώματα των πινάκων του με τα αμίμητα γκρί-πράσινα-ασημί χρώματα με τις ζεστές και ψυχρές τους αποχρώσεις, δίνοντας στην Τέχνη του τη μορφή που μόνο αυτός οραματιζόταν. Εξάλλου στην Ισπανία δεν υπήρχε η προκατάληψη της καθολικής εκκλησίας και της ιταλικής Αναγέννησης για την ανατολική βυζαντινή τέχνη, στα νάματα της οποίας είχε λουστεί ο Γκρέκο. Απελευθερώνεται λοιπόν από τη δυτική τεχνοτροπία, την απορρίπτει και χαράζει τη νέα πορεία της μεγάλης Τέχνης του. Το κορυφαίο όμως έργο του, το «κλασσικό» αριστούργημα που αποτελεί σταθμό της «ανοδικής» του πορείας, αλλά και της Ισπανικής ζωγραφικής, είναι «Ο ενταφιασμός του Conte Orgaz» (διαστ.

4.80Χ3.60), ζωγραφισμένος το 1586 στην εκκλησία του San Tome όπου δεσπόζει ως τώρα και όπου ο Γκρέκο κα-

Ο ενταφιασμός του Conte Orgaz

43

της Άννας Βογιατζή

αλλά και από τους δογματικούς που δεν καταλάβαιναν τo πρωτόγνωρο της ιδιοφυϊας του και την έλεγαν «εκκεντρικότητα» και «παραδοξότητα». Τον αποκαλούσαν Demende! (=τρελό) και μανιακό για επίδειξη. Τόσο παρεξηγημένη ήταν αυτή η αυτόβουλη παραμόρφωση των σωμάτων και η επιμήκυνση των προσώπων των πινάκων του, ώστε ο Ισπανός οφθαλμολόγος German Beritens, εξηγώντας την επιστημονικά, την απέδωσε σε :«αστιγματική υπερμετρωπία που διαστρέβλωνε το σχήμα των αντικειμένων στην αρρωστημένη όρασή του». Αυτές οι φήμες διεσπάρησαν, τότε, και κράτησαν τρεις αιώνες, ως τις αρχές του 20ου, οπότε η φήμη του αποκαταστάθηκε και πρώτος ο Γάλλος συγγραφέας Μaur. Barres, το 1911 στο βιβλίο του «Greco», άλλαξε τη λέξη «τρέλα» με τη λέξη «μεγαλοφυϊα». Η απάντηση του Γκρέκο σε όλα αυτά ήταν ένα σκέτο: «Ξέρω τι κάνω». Στα πρακτικά της δίκης για την τιμή του πίνακα, δήλωσε: «Όσο είναι αλήθεια πως το ποσό της τιμής είναι κατώτερο από την αξία αυτού του υπέροχου έργου μου, άλλο τόσο είναι αλήθεια πως τ΄όνομά μου θα μείνει στις ερχόμενες γενιές σαν μιας από τις έξοχες μεγαλοφυϊες της ισπανική ζωγραφικής». Λένε πως ο «Ενταφιασμός» κρεμόταν χρόνια σαν κουρέλι μες στην εκκλησιά και ο Γάλλος τεχνοκριτικός Arsene Alexandre, έγραψε γύρω στο 1890: «…τότε βεβαιώθηκα μέσα στο ίδιο το Τολέδο για τη λησμονιά και την περιφρόνηση που έτρεφαν οι Ισπανοί για τον καημένο το Γκρέκο…». Όμως ένα σεβαστό μέρος της Ισπανικής κοινωνίας που διέκρινε στο έργο του την Ισπανικότητα και τη Χριστιανικότητά του, τον επισκέπτονταν και τον στήριζαν, όπως ο συγγραφέας-ποιητής Lope de Vega, ο νομομαθής Κοβαρρούμπια, ο Μ. Θερβάντες, συγγραφέας του «Δον Κιχώτη» κ.ά. επιφανείς. Κατά το 1591 όταν ο Φίλιππος Β΄ με τη βασιλική οικογένεια επισκέφθηκαν το Τολέδο, η Dona Maria de Aragon, κυρία επί των τιμών της βασίλισσας Άννας, όταν είδε και θαύμασε τον «Ενταφιασμό», του ανέθεσε, το 1596, τη διακόσμηση της εκκλησίας του Κολλεγίου των Αυγουστίνων, που είχε κτίσει πρόσφατα. Έτσι για αρκετά χρόνια ο Γκρέκο, αποκτώντας φήμη και χρήματα, ζωγράφισε ελεύθερα μερικά από τα πάμπολλα αξιόλογα έργα του, όπως «Η βάπτιση του Χριστού» (Μουσείο Prado), η β΄ «Προσκύνηση των Ποιμένων», η «Ανάσταση», ο «Ευαγγελισμός» (Μουσείο Balaguer), η εξαίσια «Πεντηκοστή» του, θέμα που οι σύγχρονοί του ζωγράφοι το απέφευγαν λόγω της μεγάλης δυσκολίας του ως προς την απόδοση της παρουσίας του Αγίου Πνεύματος, όμως ο Γκρέκο κατάφερε να «πνευματοποιήσει την ύλη» και να παρουσιάσει με θεοσέβεια την αλληγορία και τη θειότητα του Αγίου Πνεύματος. Επίσης το: «Ο Χριστός στο όρος των Ελαιών» (Εθν. Πινακ. Λονδίνου) «με την ψυχρή λάμψη των χρωμάτων της νύχτας στη γεωμετρική διάταξη των όγκων». Άλλα έργα του που ζωγράφιζε συγχρόνως στο εικονοστάσι του παρεκκλησιού του Αγίου Ιωσήφ-Τολέδο είναι: «Η στέψη της Παναγίας», ο «Αγ.Ιωσήφ με το βρέφος», η «Στέψη της Παρθένου» (Εθν. Πινακ. Washington), o «Αγ.Ιερώνυμος

44

μετανοών», (Εθν. Πινακ. Edinbourg-Scot.) και το σπουδαιότερο, ο έξοχος «Ο Αγ.Μαρτίνος» που ξεχωρίζει. για «την τυπολογική πρωτοτυπία του, και τα εικονογραφικά του χαρίσματα». Ας μη παραλείψουμε και την εξαίσια σειρά πορτραίτων, ευγενών φίλων του,καλλιτεχνών, πολιτικών, και των καρδιναλίων: «Γκουεβάρα (Ν.Yόρκη HΠΑ.), Κιρόγκα, Ταβέρα (Νοσοκομείο Τavera)», ασύγκριτης καλλιτεχνικής αξίας, καθώς και τη σειρά πορτραίτων του Prado: ο «άνδρας με το χέρι στο στήθος», το «πορτραίτο ανωνύμου ανδρός», η προσωπογραφία του «Ντον Ροντρίγκο Βάσκεθ», «Ένας Νέος Ιππότης», «Η «Κυρία με τη μαντίλλια» (περ.1604), που ίσως είναι η Dona Heronima σε ώριμη ηλικία (Μουσείο Τέχν. Φιλαδελφ. ΗΠΑ). Αυτό όμως που θεωρείται ως το αριστούργημα της προσωπογραφίας όλων των αιώνων είναι το πορτραίτο του φίλου του ποιητή και μεγαλύτερου ρήτορα του χρυσού αιώνα της Ισπανίας, του «Φράυ Ορντένσιο Φέλιξ Παραβιθίνο» (1609, Μουσείο Καλών Τεχν. Boston) ο οποίος και αφιέρωσε στον «Έλληνα του Τολέδου» τέσσερα πολύ εγκωμιαστικά σονέτα του. Στα πορτραίτα του, που ξεπερνούν τα πεντακόσια, κυριαρχούν οι πρωτοποριακές του «εξπρεσσιονιστικές παραμορφώσεις ή συνθέσεις». Άραγε τι να έλεγαν οι επικριτές του γι΄ αυτές τις ασυναγώνιστες προσωπογραφίες, που τις ζωγράφιζε σχεδόν παράλληλα, τότε, στα χρόνια που τον αποκαλούσαν παρανοϊκό; Κατά την τελευταία δεκαετία της ζωής του, 1604-1614, ο Γκρέκο, στην προσπάθειά του να φθάσει στην κορύφωση της δημιουργικής και πνευματικής του τελείωσης ζωγράφισε μια σειρά πολύ σημαντικών πινάκων, μεταξύ των οποίων, και τον τελευταίο του «Άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης». Ήδη όμως από το 1597-98, στον υπέροχο πίνακά του «ο Άγιος Μαρτίνος και ο ζητιάνος», είχε κάνει μια αρχή και ζωγράφιζε, στη βάση του πίνακα, άσχετα προς το θέμα του, εκεί που συνήθως απεικονίζονταν οι δωρητές, θολά, ονειρικά, σαν σε ομίχλη, το αγαπημένο του Τολέδο, παρόλο που το «τοπίο» δε συνηθίζονταν, τότε, ως θέμα στην Ισπανία. Κατά τον ίδιο τρόπο το επανέλαβε και στους πίνακές του: «Σταύρωση» (1603-10 Μουσείο Sincinnati ΗΠΑ.), αλλά και σε όλες τις «Σταυρώσεις» του, εκτός αυτής του Λούβρου(1580-90, καθώς και στα έργα του: «Ευαγγελισμός» (συλλ. Thyssen-Λουγκάνο), «Άγιος Βερναρδίνος, της Σιένα» (Μουσείο Γκρέκο-Τολέδο 160313), και στην τελευταία του θρησκευτική σύνθεση, 1608-13, την υπέρτατη «Ανάληψη της Παρθένου». Σε όλα τα ανωτέρω έργα του, ενυπάρχει διακριτικά, στην ίδια θέση, το Τολέδο, καθώς και σε άλλες επαναλήψεις πινάκων του. Εκεί όμως όπου εικονίζεται καθαρά, πάλι σε μικρογραφία οριζόντια, είναι στο έργο του «Λαοκόων» (Εθν. Πινακ Ουάσιγκτον-ΗΠΑ. περ. 1606). Φαίνεται λοιπόν πως το Τολέδο, η γη και πηγή της έμπνευσής του, εκεί που ρίζωσε και δεν ξανάφυγε, θα τον στοίχειωνε, κι αυτός από ευγνωμοσύνη, όταν θα διαισθάνθηκε πως τον πλησιάζει, ο κυρίαρχος Θάνατος, το μόνο σίγουρο στη ζωή μας, στο κατώφλι του πια, το διπλοζωγράφισε! Δεν

«ΕΛ ΓΚΡΕΚΟ» 2014 - ΤΕΤΡΑΚΟΣΙΑ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ

Το Τολέδο σε ώρα θύελλας

ξέρουμε ποιον από τους δυο πίνακές του ζωγράφισε πρώτα θεωρείται πρώτος αυτός με τον τίτλο: «Άποψη και σχεδιάγραμμα του Τολέδου» (περ. 1608, Μουσείο Γκρέκο-Τολέδο). Αρχικά η πρόθεση του καλλιτέχνη θα ήταν, λένε, να παρουσιάσει την πολιτεία με «τον τοπογραφικό και στατιστικό της χαρακτήρα» τελικά παρουσιάζει μια πόλη εντελώς διαφορετική και εξωπραγματική, θέλοντας ίσως να της προσδώσει την προσωπική του εσώψυχη ενόραση: Στην κορυφή του πίνακα, μες στα συννεφιασμένα ουράνια, δεσπόζει η Παναγία, που, συνοδεία αγγέλων, φέρνει το θρυλικό άμφιο στον προστάτη του Τολέδου, τον Άγιο Ιλντεφόνσο. Στο δεξί κάτω μέρος αυτού του πίνακα, βλέπουμε ένα αγόρι, ίσως πάλι το γιο του, να κρατάει ένα ακριβές σχεδιάγραμμα του Τολέδου που στην άνω δεξιά άκρη του υπάρχει η εξής επεξήγηση από τον ίδιο: «Ήταν ανάγκη να τοποθετήσω το Νοσοκομείο του ντον Χουάν Ταβέρα [πάνω στο τεχνητό νέφωμα] σε φόρμα μοντέλου για τον λόγον, ότι όπως ήταν έκρυβε την Πύλη της Βιζάγκρα, κι όχι μονάχα τη σκέπαζε, παρά ανέβαζε τον τρούλο του, που έτσι υπερυψωνόταν πάνω από την πολιτεία και μια και μετακινήθηκε και μπήκε απομονωμένο σα μοντέλο, πίστεψα πως θάπρεπε να δείχνει

προπάντων την πρόσοψή του στο σχεδιάγραμμα φαίνεται, πώς το κτίσμα σχετίζεται και δένεται με την πολιτεία…». Μεταξύ 1608-1614, άρρωστος από πυρετούς ελονοσίας και μισοπαράλυτος, ζωγραφίζει τον «πίνακά του», το γνωστό ως «Το Τολέδο σε ώρα θύελλας» ή σκέτο «Τολέδο» (διαστ. 4,80Χ3,60, Μητροπολιτικό Μουσείo N.Υόρκης). Ένα Τολέδο που υψώνεται εξιδανικευμένο, φανταστικό κι απόκοσμο όπως το ’δαν τα μάτια της ψυχής του, εκεί όπου η ψυχή του βρήκε την ηρεμία να Μεγαλουργήσει. Και, αλλάζοντας του Τάχο του τη ροή, απλώνει με το μαγικό χρωστήρα του απάνω στην κατάξερη τη γρανιτένια γη του ένα καταπράσινο χαλί κι απάνω κει συνυφαίνει λόφους κι αλσύλλια με δέντρα και μονοπάτια. Κι ορθώνει τη γοτθική Μητρόπολη με το καμπαναριό της έτοιμο να τρυπήσει τον κυανόμαυρο ουρανό του, που χαμηλώνει κι απειλεί με τους κεραυνούς του να συγκρουσθεί με το Αλκάθαρ, με το κάστρο του Σαν Σερβάντο, τη γέφυρα του Αλκάνταρα κι μ΄όλα τα «ανυψωμένα», κι αγνώριστα κτίριά του, ίσως και με το σπίτι του στο μέγαρο Βιλλιένα, ακόμη και με την ίδια του την ψυχή που ετοιμάζεται να υψωθεί κι αυτή για να συναντήσει, επιτέλους, το Θεό του! Το 1614, στις 31 Μαρτίου, πεθαίνει μόνος, φτωχός και χρεωμένος, μέσα στο τεράστιο άδειο διαμέρισμά του με τα ελάχιστα εναπομείναντα, από τις κατασχέσεις, έπιπλα και πίνακές του. Δεν δέχθηκε ποτέ να μειώσει την τιμή των πινάκων του, ούτε τα βιβλία του ξεπούλησε. Πριν πεθάνει, μπροστά στο γιο του και μερικούς μάρτυρες, υπαγόρευσε σ’ένα δημόσιο γραφέα: «…κρεβατωμένος, άρρωστος από αρρώστια που ήταν θέλημα θεού να με πλήξει…», ανέφερε το όνομα της πεθαμένης αγαπημένης του Χερόνιμα, εξουσιοδοτούσε το γενικό κληρονόμο του, γιό του Γιώργη-Μανουέλ, να συντάξει την τελική διαθήκη, βεβαίωσε την πίστη του στην Καθολική εκκλησία της Ρώμης, πως έζησε και πέθαινε σαν καλός Χριστιανός, και υπέγραψε με μια πολύ δυσανάγνωστη υπογραφή. Ήταν τόσο περήφανος για την πατρίδα του, που ο φίλος του Φέλιξ Παραβιθίνιο στον επιτάφιο που του αφιέρωσε, τελείωνε μ’ αυτά τα λόγια: «Η Κρήτη του ’δωσε τη ζωή και το Τολέδο τα πινέλα και καλύτερη πατρίδα, όπου αρχίζει, με το θάνατο, να φθάνει στην αιωνιότητα».

Χάνδακας= Το σημερινό Ηράκλειο-Κρήτης. Αυχμηρότητα= ξηρότητα. Βοηθήματα: Παντελή Πρεβελάκη: Δομήνικος Θεοτοκόπουλος. Αθήνα 1930 Μανόλ. Χατζηδάκη: Ο Θεοτοκόπουλος και η Κρητ. ζωγραφική. Ηράκλειο 1950 Κ.Δ. Μέρτζιος: «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος». Αθήνα 1966

45

του Δρ. Γεωργίου Σαρλή Καθηγητή Πανεπιστημίου

Η ΕΛΑΙΑ Καταγωγή και διάδοση Παρότι έχουν γραφτεί και λεχθεί πολλά για το αιωνόβιο αυτό δέντρο της Αθηνάς, εντούτοις αξίζει να αναφερθούμε ξανά στις γενικότερες αρετές του. ΄Ολα σχεδόν τα μόρια του (φύλλα, άνθη, ξύλο, φλοιός) είναι χρήσιμα. Ο πολύτιμος καρπός του είναι τροφή και φάρμακο. Το προϊόν του καρπού, το λάδι, είναι πολύτιμη τροφή αλλά και φυσικό εκλεκτό φάρμακο, ενώ το ίδιο δέντρο το συναντούμε και ως καλλωπιστικό. Ο ελληνικός χώρος φιλοξενεί το δέντρο της ελιάς από την αρχαιότητα, ως χώρος ιδιαίτερα ευνοϊκός για την ανάπτυξη του και την καρποφορία του. Η ιστορία της ελιάς είναι πολύ παλιά και ανάγεται σε προϊστορικά χρόνια, πριν από την οργανωμένη ζωή του ανθρώπου. Η καλλιέργεια της φαίνεται να ξεκίνησε από την άγρια ελιά, η οποία πιθανότατα κατάγεται από περιοχές της ανατολικής λεκάνης της Μεσογείου και μάλιστα από την Ελλάδα, αφού ήταν γνωστή τουλάχιστον από τη Μινωική εποχή. Η ελληνική παράδοση θέλει πατρίδα της ελιάς την Αθήνα, καθόσον η πρώτη ελιά, η «Μορία Ελαία», αναπτύχθηκε μετά

46

από κτύπημα του δόρατος της Αθηνάς στην Ακρόπολη. Κατ' άλλη εκδοχή, την πρώτη ήμερη ελιά την έφερε στην Αττική ο Κέκροπας από την Αίγυπτο. Η ελιά υπήρξε το σύμβολο της σοφίας, της ειρήνης και της νίκης. Ιδιαίτερα ο κλάδος ελιάς, στους Ελληνες και στους Ρωμαίους είχε τη σημασία του θριάμβου και της νίκης, όπως ο κλάδος του φοίνικα. Στους χριστιανούς είναι σύμβολο αιώνιας ειρήνης και μάλιστα όταν φέρεται στο ράμφος περιστεριού. Από το χώρο της αρχαίας Ελλάδας η ελιά διαδόθηκε στις παραμεσόγειες χώρες με τους Φοίνικες, τους Ελληνες αποίκους και τους Ρωμαίους. Αργότερα στους νεώτερους χρόνους μεταφέρθηκε από τους Ισπανούς και τους Πορτογάλους σε χώρες του δυτικού ημισφαιρίου. Σήμερα η ελιά είναι από τις πιο σπουδαίες υποτροπικές δενδρώδεις καλλιέργειες της μεσογειακής ζώνης, όπου καθορίζει και ορισμένη κλιματική ζώνη, την ζώνη της ελαίας. Στη χώρα μας η εξάπλωση της είναι μεγαλύτερη από κάθε άλλο είδος καρποφόρου δέντρου (θάλλει η ελαία) και θεωρείται, όπως στην αρχαιότητα, το εθνικό δέντρο. Είναι πολύτιμη καλλιέργεια, γιατί αποτελεί τη μοναδική ή κύρια πηγή εισοδήματος σε πολλές περιοχές της χώρας και ιδιαίτερα στις νότιες και στις νησιωτικές. Η ελιά λοιπόν, το χρησιμότατο αυτό δέντρο δύναται να θεωρηθεί ως ιθαγενές της Ελλάδας και μάλιστα της Κρήτης, αφού και το όνομα της είναι ελληνικό. Τούτο αποδεικνύεται από διάφορες παραστάσεις ελαιοδέντρων που βρέθηκαν πάνω σε ευρήματα τάφων ή σε τοιχογραφίες στο παλάτι της Κνωσού, που δείχνουν, ότι οι άνθρωποι της εποχής εκείνης χρησιμοποιούσαν την ελιά ως τροφή και το λάδι ως καύσιμη ύλη σε φωτιστικά λυχνάρια (πολύμιξοι λίχνοι). Άλλωστε οι Κρήτες ήθελαν τη θεά των Όφεων, που πιθανόν ταυτίζεται με τη θεά Αθηνά, να δωρίζει το δέντρο της ελιάς στους Μινωϊτες. Οι Μινωϊτες λάτρευαν όμως και τις τρεις αδελφές, Ελαϊς, Σπερμώ και Οινώ, που ο Διόνυσος τους έδωσε μοναδικό χάρισμα «ποιείν εκ γης έλαιον, σίτον και οίνον». Επίσης, από τα απολιθώματα που βρέθηκαν στην Κύμη της Ευβοίας, καθώς και από τα λείψανα ελιάς που βρέθηκαν στα νησιά Θήρα και Θηρασία κάτω από στρώμα της θηραϊκής γης μαζί με άλλα φυτά της κατώτερης υποπεριόδου της τεταρτογενούς περιόδου, του πλειστόκαινου. Ωστόσο, σε αιγυπτιακό πάπυρο που χρονολογείται από το 1550 π.Χ., αναφέρεται η καλλιέργεια της, όπως και οι μούμιες της 20ης-25ης δυναστείας (1150-1000 π.Χ. περίπου) που βρέθηκαν κοντά στις αρχαίες αιγυπτιακές Θήβες ήταν στεφανωμένες με κλαδιά ελιάς. Επίσης, η ελιά ήταν γνωστή από την εποχή του Ομήρου, δηλαδή περίπου το 900 π.Χ., ενώ στους Ρωμαίους ήταν γνωστή από του 600 π.Χ. Δεν αποκλείεται όμως η καλλιέργεια της να άρχισε μεταξύ των Σημιτικών λαών ήδη από του 3000 π.Χ. και μάλιστα από τους Αρμενίους και Αιγυπτίους. Εξάλλου, ο Στράβων αναφέρει και αξιόλογους ελαιώνες στην Αρμενία, Μελιτηνή και στα περίχωρα της Σινώπης (Στραβ. II, 125, XI, 528, XII, 535, 546, 556). Τέλος, ο διάσημος βοτανολόγος Α. P. de Candolle (1819) υποστηρίζει στο σύγγραμμα του «Origines des Plantes Cultivees» ότι η καλλιέργεια της ελιάς ήταν γνωστή από το 4000 π.Χ. και ότι το φυτικό αυτό είδος πρωτοεμφανίστηκε στα δυτικά παράλια της Μ. Ασίας. Ιστορικό Το ελαιόδεντρο είναι φυτικό είδος συνυφασμένο με ήρωες, μύθους και θεούς, ευλογημένο δώρο στην ανθρωπότητα. Κατά την παράδοση, οι θεοί αποφάσισαν να χτιστούν πόλεις στην Ελλάδα, όπου θα είχε ο καθένας ιδιαίτερες τιμές. Πρώτος ο Ποσειδώνας, ο θεός της θάλασσας χτύπησε με την τρίαινα του στη μέση της Ακροπόλεως και ανάβλυσε πηγή που ονομάσθηκε Ερεχθηίς. Η Αθηνά, η θεά των γραμμάτων και της σοφίας, επειδή ήθελε να γίνει η πολιούχος της πόλης, ανέπτυξε πάνω στον ίδιο βράχο και πλησίον του αγάλματος του Μορίου Διός που βρισκόταν στο σηκό του Πανδροσίου ναού του Ερεχθείου την «Μορίαν Ελαίαν». Αυτή υπήρξε κατά την παράδοση η πρώτη ελιά. Η δεύτερη ήμερη ελιά, σύμφωνα με τον Παυσανία, αναπτύχθηκε κοντά στην αρχαία Ακαδημία και από αυτή προήλθε και ο περίφημος ελαιώνας της. Την ελιά, οι αρχαίοι Ελληνες, την θεωρούσαν σύμβολο της κάθαρσης, γι’ αυτό σε πολλές ελληνικές πόλεις κάλυπταν τους νεκρούς με τα φύλλα της, όπως και πρέσβευαν την αθηναϊκή καταγωγή της και ότι είχε δύο προστάτες την Παλλάδα Αθηνά και τον πατέρα της το Δία, όπως μας βεβαιώνει και ο Σοφοκλής στον «Οιδίποδα επί Κολωνώ» (693-706). Αλλά και ο Κλαύδιος Αιλιανός (3^ αι. μ.Χ.) βασιζόμενος στον Ηρόδοτο, αναφέρει ότι στην Αθήνα βρέθηκαν πρώτα η ελιά και η συκιά. Επίσης, ο Θησέας πριν την αναχώρηση του για την Κρήτη προσέφερε ως εξευμενισμό στον Απόλλωνα κλαδί αστής ελιάς από την Ακρόπολη (Πλουτ. Θησ. 18). Ακόμα, ο Ομηρος αναφέρει ότι από ξύλο ελιάς κατασκευάστηκε ο πέλεκυς του Πίσανδρου (Ομήρου, Ιλ. Ν 612) και το ρόπαλο του Πολύφημου. Ο Οδυσσέας από γερό κλαδί ελιάς κατασκεύασε το νυφικό κρεβάτι του (Οδυσ. Ψ 320). Με κλαδί ελιάς στα χέρια έφτασαν οι κήρυκες των νικημένων από τον Αι-

47

του Δρ. Γεωργίου Σαρλή

νεία στον Τρωικό πόλεμο για να ζητήσουν τους νεκρούς τους. Ο Αχιλλέας, ο ήρωας του Τρωικού πολέμου και κεντρική μορφή στο έπος της Ιλιάδας, έδωσε εντολή να αλείψουν με λάδι το σώμα του νεκρού Πατρόκλου. Ο Οδυσσέας, όταν έφτασε ναυαγός στο νησί των Φαιάκων (Κέρκυρα), αφού καθάρισε τη λάσπη από το σώμα του, το άλειψε με το λάδι που του έδωσε η Ναυσικά, η κόρη του βασιλιά Αλκίνοου, ο οποίος στους κήπους του ανακτόρου του καλλιεργούσε συστηματικώς ελαιόδεντρα (Οδυσ. Ε 477 και Η 115) και μάλιστα αρδευόμενα (Οδυσ. Λ 582 και Ιλ. Ρ 53). Επιπλέον, στην Οδύσσεια η ελιά κατατασσόταν μεταξύ των δέντρων «ως• η θεά έξηπτε την επιθυμίαν του Ταντάλου» (Οδυσ. Λ 58). Τέλος, όταν οι Επιδαύριοι παραπονέθηκαν στο μαντείο για την άγονη γη τους, η Πυθία τους διέταξε να στήσουν στη Δαμία και Αυξησία αγάλματα από ξύλο ελιάς (Ηροδ. V 82, Παυσ. II 30,4). Ωστόσο, ένα κλαδί ελιάς ήταν σύμβολο της ειρήνης, κατόπιν προτάσεως του Λυκούργου που έγινε δεκτή, των μη εχθρικών διαθέσεων, αλλά και πέρα από τον τάφο. ΄Ετσι κήρυκες, οι «σπονδοφόροι», κρατώντας κλαδιά ελιάς, γύριζαν από πόλη σε πόλη και καλούσαν τους Πανέλληνες να σταματήσουν τους αναμεταξύ τους πολέμους και να έρθουν στην Ολυμπία για την ωραία, την ευγενική άμιλλα των σωματικών επιδόσεων. Επίσης ο Αμφιάραος, ήρωας της αρχαιότητας που λατρεύτηκε ως μάντης και θεός-ιατρός, όταν κατέβαινε στις ζοφερές όχθες της Στυγός, κρατούσε στο χέρι κλαδί ελιάς. Στη «Θηβαίδα» αναφέρεται ότι η Ιοκάστη κρατώντας ένα κλαδί ελιάς στολισμένο με μαύρη ταινία, πέρασε ανάμεσα από το στρατό των Αργείων, πηγαίνοντας να παρακαλέσει τον Πολυνείκη να συμφιλιωθεί με τον αδερφό του Ετεοκλή. Ο Διομήδης, φέρνοντας στον Αινεία τον Παλλάδιο, κρατεί κλαδί ελιάς, για να μην τρομάξει τους Τρώες η παρουσία του. Κλαδί ελιάς κρατούσαν και οι πρέσβεις της Μασσαλίας, πηγαίνοντας να προϋπαντήσουν τον Καίσαρα.

48

Η ΕΛΑΙΑ

Η συμβολή πάντως της ελιάς στον πρακτικό, καθημερινό δημόσιο και ιδιωτικό βίο ήταν ανέκαθεν σημαντική. Ο Αριστοφάνης μας πληροφορεί ότι οι ελιές και το λάδι, μαζί με το ψωμί, το τυρί, το κρασί και το αλάτι αποτελούσαν τα βασικά αγαθά της διατροφής. Όμως η καταστροφή των ελαιοδέντρων ενός τόπου από εχθρικό στρατό έπληττε την οικονομία του, όπως συνέβη, σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές, όταν οι Σπαρτιάτες εισβάλλοντας στην Αττική κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο κατέστρεψαν τους ελαιώνες της, αλλά και όταν οι Αθηναίοι με τον Περικλή έκοψαν τα ελαιόδεντρα της Κυνουρίας και της Αργολίδας. Ομοίως η χρήση των παραγωγών της ελιάς, ήταν ποικίλη, καλύπτοντας ένα ευρύ φάσμα αναγκών και επαγγελμάτων, με κυριότερο το λάδι. Το λάδι του οποίου οι ποιότητες ήταν τρεις. Το ωμοτριβές ή ομφάκινον που ήταν άριστης ποιότητας και εξαγόταν από ελιές αγουρωπές της πρώτης ψυχρής έκθλιψής τους, το δεύτερο γεύματος που ήταν το καλής ποιότητας και το χυδαίον, που χαρακτηριζόταν κατώτερης ποιότητας και εξαγόταν από ελιές υπερώριμες ή τραυματισμένες. Έτσι το λάδι εκτός της μαγειρικής, χρησιμοποιούνταν ευρέως ως φωτιστική ύλη, ως λιπαντικό για τη συντήρηση επιφανειών και για την καλύτερη λειτουργία μεταλλικών ή ξύλινων μηχανισμών, αλλά και ως καλλυντικό καθημερινής χρήσης για την προστασία του δέρματος από τον ήλιο και το κρύο. Επίσης, αναμεμειγμένο με αρωματικές ουσίες, χρησίμευε για την επάλειψη του σώματος και των μαλλιών μετά το λουτρό. Μάλιστα, τόσο ο Θεόφραστος στο έργο «Περί ύλης ιατρικής», όσο και ο Διοσκουρίδης στο δικό του «Περί ύλης ιατρικής» σώζουν πληροφορίες για τα υλικά και τις συνταγές αρωματικών λαδιών. Ακόμα, ήταν κατάλληλο ως επουλωτικό και αντισηπτικό σε τραύματα, εγκαύματα και γυναικολογικές ασθένειες και χρήσιμο ως αντιεμετικό, σε προβλήματα των αυτιών και πιθανόν ως μέσο αντισύλληψης. Από πολύ νωρίς, διαπιστώθηκαν και οι θεραπευτικές του ιδιότητες, γεγονός που τεκμηριώνεται από την πληθώρα των φαρμεκευτικών του χρήσεων (άνω των 60), που έχουν διασωθεί στον Ιπποκράτειο Κώδικα. Πέραν όμως των ποικίλων χρήσεων του λαδιού, τα φύλλα της ελιάς (Foliae Oleae) χρησίμευαν ως τροφή για τα ζώα, για να γεμίζουν στρώματα, να παρασκευάζουν αφέψημα για την αντιμετώπιση της φλόγωσης των ούλων και του έλκους του στομάχου και σε περιπτώσεις ψηφοφορίας για εξοστρακισμό («πεταλισμός» στις Συρακούσες, «εκφυλλοφορία» στη Βουλή των Πεντακοσίων της Αθήνας). Τα άνθη της επίσης υπό μορφή καταπλάσματος θεράπευαν τα κονδυλώματα και ο οπός τους υπό μορφή αλοιφής τις σκληρύνσεις. Η ελιά όμως ήταν και το σύμβολο της τιμητικής διακρίσεως. Στεφάνι από κλαδί ελιάς έπαιρναν ως έπαθλο οι νικητές των αθλητικών και καλλιτεχνικών αγώνων και κλαδί αγριελιάς (κότινος) οι Ολυμπιονίκες. Είναι γνωστό πως ένα αρσενικό παιδί, που απαραίτητα έπρεπε να είχε ζωντανούς και τους δύο γονείς του, έκοβε με χρυσό μαχαίρι από την Αλτη της αρχαίας Ολυμπίας κλαδιά αγριελιάς και με αυτά στεφανώνονταν οι νικητές των ολυμπιακών αγώνων (Παυσ. V7,7 και 15,3). Κατά τα Παναθήναια οι θαλεροί και ωραίοι Αθηναίοι γέροντες (θαλλοφόροι) έφεραν μονοετείς κλάδους αγριελιάς που προέρχονταν από την ιερή ελιά των Αθηνών, την «Μορίαν ελαίαν», κλωναράκια των οποίων μετά κρατούσαν, ως φυλακτό, οι αρχαίοι Αθηναίοι στο σπίτι τους. Ετσι, η ελιά δεν έλειπε από καμιά σχεδόν θρησκευτική γιορτή ή άλλη τελετουργία. Τέλος, το έμβλημα των μυστών της Σαμοθράκης ήταν στεφάνι από κλαδί ελιάς και κόκκινη

49

του Δρ. Γεωργίου Σαρλή ταινία, με την οποία το περιέδεναν στο κεφάλι σαν γυναικείο κεφαλόδεσμο (φακιόλι). Πίστευαν ότι το κόσμημα αυτό είχε τη δύναμη να προφυλάσσει από κάθε κακό τον μυηθέντα. Η ελιά, όπως αναφέρθηκε, είναι αιωνόβιο δέντρο, παρότι σε μεγάλη ηλικία ο κορμός της είναι τελείως αποσαθρωμένος και πλήρης κοιλοτήτων, γεγονός που αναφέρεται στο ποίημα «Η ελιά» του Λ. Μαβίλη: «Στην κουφάλα σου εφώλιασε μελίσσι. Γέρικη ελιά………………………………» Όμως το ξύλο της αγριελιάς είναι σκληρό, συμπαγές, αρραγές και ανθεκτικότερο στους παγετούς από εκείνο της ήμερης ελιάς. Από ξύλο αγριελιάς (κότινου) λέγεται ότι ήταν φτιαγμένο το ρόπαλο του Ηρακλή (Παυσανίας, Κορινθιακά. Βιβλ. 11-13). Ο Θεόκριτος, ο μεγάλος βουκολικός ποιητής της αρχαιότητας, αναφέρει ότι το λιοντάρι της Νεμέας φόνευσε ο Ηρακλής με κορμό αγριελιάς, το οποίο είχε πάρει από το ιερό βουνό των Μουσών, τον Ελικώνα. Ο Αριστοτέλης (384-323 π.Χ.) στην «Αθηναίων Πολιτεία» (Κεφ. 60), βεβαιώνει ότι οι Ελληνες γνώριζαν πόσο πολύτιμο δέντρο ήταν η ελιά και το προστάτευαν νομοθετικά, τιμωρούσαν μάλιστα με την ποινή του θανάτου εκείνον που ήθελε να ξεριζώσει ή να καταστρέψει μια ήμερη ελιά. «Και ει τις εξορύξειεν ελαίαν μορίαν ή κατάξειεν έκρινεν η εξ Αρείου Πάγου βουλή, και ει που καταγνοίη θανατω τούτον εζημίου». Επίσης, αναφέρει ότι πρόσφεραν λάδι ως βραβείο

στους νικητές των ιπποδρομιών και των γυμνικών αγώνων. Μετά μάλιστα τους ομηρικούς χρόνους το χρησιμοποιούσαν και στο φαγητό και έλεγαν ότι το καλύτερο λάδι ήταν της Σάμου. Οι Ρωμαίοι έκαναν και αυτοί μεγάλη χρήση του ελαιολάδου και το διένειμαν δωρεάν στο λαό από τις δημόσιες αποθήκες. Ο Ρωμαίος Πλίνιος ο πρεσβύτερος (23-76 μ.Χ.) εκτός του ότι συνιστούσε την τοποθέτηση βοτάνων στο λάδι για να πάρει αυτό μια ωραία γεύση και άρωμα, ανέφερε ότι εκείνος που επινόησε την καλλιέργεια της ελιάς και την επεξεργασία της, δηλαδή το ελαιοτριβείο και το ελαιοπιεστήριο, ήταν ο Αρισταίος, γιος του Απόλλωνα και της Κυρήνης. Ο Πίνδαρος αναφέρει ότι και ως τον Ιστρο (το Δούναβη) έφτασε να καλλιεργείται η ελιά και πως την πρωτόφερε εκεί ο Ηρακλής. Ο ίδιος ήρωας λένε πως έφερε την ελιά και στην Ολυμπία, για να είναι «μνημόσυνον κάλλιστον των εν Ολυμπία αγώνων και στέφανος αρετής των νικώντων εν τω αγώνι», παρότι κατά τον Θεόφραστο, στην Ολυμπία ήταν γνωστή η άγρια ελιά, με τα κλωνάρια της οποίας έφτιαχναν στεφάνια για τα αγωνίσματα. Η ήμερη ελιά όμως, ήταν γνωστή και στους Εβραίους σε εποχή μάλιστα προγενέστερη του κατακλυσμού που την ονόμαζαν σεϊτ ή ζεϊτ. Από την ονομασία αυτή προήλθε και η τουρκική ονομασία ζεϊτούν αλλά και Ζητούνι, όπως αποκαλούσαν οι Τούρκοι τη Λαμία, εξαιτίας των ελαι-

50

Η ΕΛΑΙΑ ώνων της Αμφισσας και της Στυλίδας. Ετσι, στα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης η ελιά και το λάδι μνημονεύονται εις πλείστα όσα χωρία. Ο Θεός είχε υποσχεθεί στους Εβραίους ότι η ελιά θα συγκαταλεγόταν μεταξύ των αγαθών που θα εύρισκαν στη γη Χαναάν και που θα χρησιμοποιούσαν τους καρπούς και το λάδι της ως τροφή, φωτισμό και ως μέσο θεραπείας ( Γ' Βασιλείων, ΙΖ 12). Τούτο επιβεβαιώνεται και από το γεγονός της ευρέσεως μικρών πήλινων λαμπών που χρησιμοποιούνταν για εσωτερικό φωτισμό, σε ανασκαφές που έγιναν σε αρχαίες τοποθεσίες της Παλαιστίνης. Στη «Γένεση» (Η 8, 10-11) αναφέρεται πως ο Νώε κατάλαβε το τέλος του κατακλυσμού βλέποντας να γυρίζει το περιστέρι κρατώντας στο ράμφος του ένα κλωναράκι ελιάς. Επίσης, ο Θεός είχε υποδείξει στον Μωυσή πώς να κατασκευάσει την επτάφωτη χρυσή λυχνία που έκαιγε παρθένο ελαιόλαδο. Με λάδι ανακατεμένο με άλλα μυρωδικά, ετοίμαζαν ένα μύρο και με αυτό οι αρχηγοί της φυλής του Ιούδα άλειφαν το κεφάλι τους πριν εισέλθουν στη Σκηνή του Μαρτυρίου. Ακόμα, με λάδι έχριζαν οι Εβραίοι τους εκλεκτούς, όπως με λάδι και σιμιγδάλι έφτιαχναν ένα είδος πίτας, ως θυσία ειρηνική προς τον Θεό, την οποία σε μεγάλες γιορτές παρασκεύαζαν σε ποσότητες και τις μοίραζαν στο λαό. Προσέτι, ένας από τους αρχαιότερους προφήτες, ο Ωσηέ, θαύμαζε τα ελαιόδεντρα. Αυτό φανερώνει ότι του ήταν γνωστή η σκιά των ασημόφυλλων δέντρων που αφθονούν και σήμερα στους ιερούς Τόπους, όπως και στην περιοχή της Μεσογείου. Αλλά και ο Ιησούς πέρασε τις τελευταίες ελεύθερες ώρες του στο Ορος των Ελαιών, πριν τον συλλάβουν τη νύχτα της αγωνίας. Τέλος, η Εκκλησία μας δέχεται μόνο λάδι ελιάς για το άναμμα των καντηλιών που είναι κρεμασμένα στις εκκλησίες και που στην Καινή Διαθήκη ονομάζονται λαμπάδες, όπως φαίνεται στην παραβολή των δέκα παρθένων και το λάδι που χρειαζόντουσαν για τις λαμπάδες τους (Ματθ. 25, 1-2). Επίσης, μόνο λάδι για το ευχέλαιο, που σημαίνει ευχή με λάδι, καθώς και για τη βάπτιση. Ιδιαίτερα το λάδι που χρησιμοποιείται για τη βάπτιση, με το οποίο χρίουν τα νεοφώτιστα παιδιά, συμβολίζει ότι θα γίνουν χρήσιμοι αθλητές της πνευματικής ζωής. ΄Αλλωστε, το μύρωμα των ανθρώπων και αντικειμένων με λάδι ελιάς, έχει μια μεγάλη ιστορία και ιερή σημασία. Τούτο το συναντάμε για πρώτη φορά στη «Γένεση» (ΛΕ 14), όταν ο Ιακώβ, μετά το όραμα με τη σκάλα άφησε να ρεύσει λάδι πάνω στο βράχο που χρησίμευσε για προσκέφαλο. Πέραν όμως όλων αυτών, η ελιά ποτισμένη με τα δάκρυα του Χριστού, σύμφωνα με ένα νεώτερο χριστιανικό μύθο, έχει λάβει την ευλογία και την ευχή του. Με το δίκιο της λοιπόν στο ποίημα του Κ. Παλαμά παινεύεται η ελιά, καθώς μας διηγείται την ιστορία και τις χάρες της: «Είμαι του ήλιου θυγατέρα Είμαι η ελιά η τιμημένη!». Ακόμα, σε ποίημά του ο Ι. Πολέμης εξυμνεί την ταπεινοφροσύνη και την εργατικότητα της: «Ευλογημένο να 'ναι, ελιά, το χώμα, που σε τρέφει Εσύ 'σαι πάντα ταπεινή, πάντα δουλεύτρα, σκύβεις μ' όλα τα πλούτη που κρατείς, μ' όλο το βιό που κρύβεις. ........................................................................................……». συνέχεια στη σελίδα 75

51

Piraeus Maritime Training Centre S .RANIS

7 CHANNEL VISUAL SYSTEM Accredited By:

COURSES:

• • • • • • • •

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

Republic of Cook Islands Republic of Malta Republic of Marshal Islands Saint Vincent & Grenadines Honduras Republic of Liberia International Merchant Marine Registry of Belize IMMARBE Common wealth of Dominica

For Onboard Officers & Crew • Ship Security Officer & Security Personnel • Safety Officer

Company Personnel • Company Security Officers • ISM Internal Auditors • ISPS Internal Auditors Port Facility Security Officers & Security Personnel

BRM – BTM Course • POLARIS – NORCONTROL FULL MISSION BRIDGE MANOEUVRING SIMULATOR A TOTAL CONCEPT FOR TRAINING AND EVALUATION

• CAPABLE OF SIMULATING A TOTAL SHIPBOARD BRIDGE OPERATION INCLUDING THE CAPABILITY FOR ADVANCED MANOEUVRING

Also: • • • • • • • • • • • • •

Risk Assessment – Risk Management Accident, Incident Investigation and Analysis Refreshing Training for Retired Deck/Engine Greek Officers.(CoC for Belize,Cook Islands, Honduras and CW of Dominica) ISO 9001:2000 Implementation and internal auditing Hazardous area Hazardous material Liquid Cargo Handling (OIL, LNG, LPG) DPA Vetting inspection MLC 2006 Implementation Antipiracy STCW 2010 (Manilla Convention) Oil Record PART 1 & PART II

STCW 78/95 & STCW 2010

• 5 DAYS BRM-BTM COURSES BRIDGE TEAM MANAGEMENT INCLUDING 3 DAYS SIMULATION

GMDSS ARPA BASIC SAFETY TRAINING TANKER SAFETY (OIL, CHEMICAL, LNG, LPG) – COW ADVANCE FIRE FIGHTING RO-RO PASSENGER SHIP PROFICIENCY IN SURVIVAL CRAFT AND FAST RESCUE BOATS PROFICIENCY IN MEDICAL FIRST AID CROWD MANAGEMENT BRIDGE RESOURCE MANAGEMENT – SHIP HANDLING ENGINE ROOM MANAGEMENT ECDIS (USE OF KONGSBERG & TRANSAS NT PRO 5000 ECDIS SIMULATORS) 13. MEDICAL CARE

Φροντιστηριακά τμήματα για προετοιμασία Συνταξιούχων Αξιωματικών Γέφυρας & Μηχανής για τις εξετάσεις για έκδοση Πιστοποιητικού Ικανότητας (CoC) Κύπρου και Μάλτας School Premises: 40 Leosthenous Str. – 185 35 Piraeus - Phones: 210 4525301 – 210 4524304 – Fax: 210 4181704 E-mail: pmtcrani@otenet.gr web : www.sranis.gr

REPRESENTATIVES OF THE LEADING SHIPSUPPLIERS WORLDWIDE

GLOBAL MARINE SERVICE INC. GEORGE KOLLITSIDAS

98b, Filonos str., GR – 185 36 Piraeus, Greece Tel.: 210-4287.910/3 Fax: 210-4183.895/6 e-mail: gms@ath.forthnet.gr

Why NOVA?

Because NOVA means: •

Highly Educated and skillful personnel for the electronic service and support of ships

•

GMDSS supply and installation

•

NOVA electronics is acknowledges by all classification societies to issue safety Certificates for Radio - Telegraphy and Radio - Telephony Communications

9, II Merarchias str. 185 35 Piraeus – Greece Tel.: 4121.578, 4131.058 Fax: 4136.667, Tlx: 211090 NOVA GR

SALES AND SERVICE AGENTS

61

του Χαράλαμπου Π. Βαρυμπόπη Φυσικού - Αστροφυσικού

Τ’ Αστέρια και οι Κύκλοι τους Κενού Ζεστασιά Γαλαξιών Πυροστιά Αστρική Αέναη Φωτιά 1 Δ. Λαβδιώτης

Εκεί που γεννιούνται τ' αστέρια - Μια περιοχή του Μεγάλου Νέφους του Μαγγελάνου

Γ

ια τους περισσότερους ανθρώπους αστρονομία σημαίνει αστέρια, τ’ αστέρια σημαίνουν αστερισμούς και οι αστερισμοί αστρολογία, που θα τους φανερώσει το μέλλον τους. Κάποιοι άλλοι όμως, πολύ λίγοι περίεργοι τύποι, που ο κόσμος τους λέει αστρονόμους, βλέπουν στα διαμαντάκια αυτά, που λαμπυρίζουν κάθε νύχτα καρφιτσωμένα στο μαύρο βελούδο του ουρανού, το παρελθόν του Κόσμου μας 2. Μια απλή ματιά στον ουρανό μια σκοτεινή νύχτα χωρίς σύννεφα και φεγγάρι θα δείξει ότι οι αστέρες δεν είναι όλοι ίδιοι. Πράγματι η πολύχρονη μελέτη των αστέρων με όλο και πιο τελειοποιημένα όργανα δείχνει ότι οι αστέρες εμφανίζουν μια τεράστια ποικιλία στα χαρα-

κτηριστικά τους. Άλλοι είναι εκατομμύρια φορές πιο φωτεινοί από τον Ήλιο (αν και αυτοί είναι πολύ σπάνιοι), ενώ άλλοι είναι λίγες εκατοντάδες φορές πιο αμυδροί. Ενώ ο Ήλιος έχει στην επιφάνειά του θερμοκρασία λίγο μικρότερη από 6000 Κ (βαθμοί Kelvin ) 3, υπάρχουν αστέρες με επιφανειακή θερμοκρασία μεγαλύτερη από 100000 Κ και από την άλλη πάλι υπάρχουν αστέρες με θερμοκρασία της τάξεως των 1000 Κ. Οι μεγαλύτεροι αστέρες είναι εκατοντάδες ή και καμιά φορά και χιλιάδες φορές μεγαλύτεροι από τον Ήλιο μας αλλά υπάρχουν και αστέρες, (οι «λευκοί νάνοι»), που έχουν τις διαστάσεις της δικής μας της Γης. Και σαν να μην έφθανε αυτό υπάρχουν αστέρες (οι «αστέρες νετρονίων») με πυκνότητα ασύλληπτη για

1. Από το δοκίμιο «Χάσματα και Ρήγματα». 2. Όταν παρατηρούμε ένα γεγονός, μια έκρηξη για παράδειγμα, που συμβαίνει σε ένα αστέρι 1000 έτη φωτός μακριά, βλέπουμε στην ουσία στο παρελθόν, αφού αυτό συνέβη πριν από 1000 χρόνια, όσο χρόνο έκανε το φως να φθάσει σ’ εμάς. 3. Η απόλυτη κλίμακα θερμοκρασιών ή κλίμακα «Kelvin» έχει ως αφετηρία το Απόλυτο Μηδέν – την μικρότερη δυνατή θερμοκρασία – που αντιστοιχεί στους -273ο C. Ο ένας βαθμός της κλίμακας αυτής είναι ίσος με τον βαθμό της συνηθισμένης κλίμακας Κελσίου και ονομάζεται «Κέλβιν». Έτσι το 0 Κ αντιστοιχεί σε -273ο C, το 0ο C σε 273 Κ, το 100ο C σε 373 Κ, κ.ο.κ.

62

τα δικά μας δεδομένα, που ενώ έχουν μάζα όση και ο Ήλιος μας, η διάμετρός τους είναι μερικές δεκάδες χιλιόμετρα. Μεταξύ των αστέρων υπάρχει το μεσοαστρικό αέριο. Ένα εξαιρετικά αραιό μίγμα αερίων που αποτελείται κυρίως από υδρογόνο και μικρούς κόκκους σκόνης και που σχηματίζει μεγάλα νέφη. Αν κάποιο απ’ αυτά τα νέφη περιέχει έναν ή περισσότερους πολύ θερμούς και λαμπερούς αστέρες, η έντονη υπεριώδης ακτινο-

νική σύντηξη και με την οποία το υδρογόνο μετατρέπεται σε ήλιο 4 , ενώ ταυτόχρονα ελευθερώνονται τεράστια ποσά ενέργειας. Από τη στιγμή που ένας νεοσχηματισμένος αστέρας φθάνει σ’ αυτό το στάδιο, η πίεση που ασκεί η ακτινοβολία του πυρήνα του στα εξωτερικά στρώματα του νέφους που τον περιβάλλουν εξουδετερώνει την έλξη της βαρύτητας και το νέφος παύει να συστέλλεται. Έχει μεταβληθεί σε ένα σταθερό αστέρα που θα συνεχίσει να

Η Δημιουργία ενός Αστέρα (Καλλιτεχνική Αναπαράσταση)

βολία που εκπέμπεται απ’ αυτούς κάνει το νέφος που τους περιβάλλει να φωτοβολεί, (φωτεινό νεφέλωμα εκπομπής). Άλλα νέφη ή νεφελώματα, όπως ονομάζονται στην αργκό των αστρονόμων, εκπέμπουν ραδιοκύματα και συνεπώς είναι δυνατόν να ανιχνευθούν ακόμα και αν δεν εκπέμπουν φως. Σε τέτοια μεγάλα, ψυχρά, φορτωμένα με σκόνη νεφελώματα γεννιούνται οι αστέρες. Ένας αστέρας αρχίζει την ζωή του όταν μια μάζα μεσοαστρικού αερίου, με μεγαλύτερη πυκνότητα από τις γειτονικές της, αρχίζει να καταρρέει (δηλαδή να συστέλλεται) κάτω από την επίδραση της ίδιας της της βαρύτητας. Καθώς το νεφέλωμα καταρρέει, θερμαίνεται. Τελικά όταν η θερμοκρασία στο κέντρο του έχει φτάσει περίπου στους 10.000.000 Κ, οι ατομικοί πυρήνες συγκρούονται τόσο βίαια μεταξύ τους, ώστε αρχίζουν να συνενώνονται μεταξύ τους με μια διαδικασία που είναι γνωστή ως πυρη-

ακτινοβολεί στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής του παθαίνοντας μικρές μόνο μεταβολές. Από πού όμως παίρνουν οι αστέρες αυτή την τεράστια ενέργεια που εκπέμπουν; Το μυστικό κρύβεται σε μια σχέση, που συνδέει την μάζα με την ενέργεια. Η σχέση προέκυψε από την θεωρία της Ειδικής Σχετικότητας, που δημοσίευσε ο Einstein στα 1905, μια θεωρία που έφερε πραγματική επανάσταση στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε το χρόνο, το χώρο, την κίνηση και την ενέργεια. Ο Einstein απέδειξε ότι η ενέργεια (Ε) και η μάζα (m) είναι μεγέθη ισοδύναμα και συνδέονται τόσο μεταξύ τους όσο και με την . Κάθε φορά που μια ποσότητα ύλης «καταστρέφεται», το ποσόν της ενέργειας που απελευθερώνεται υπολογίζεται από την εξίσωση του Einstein. Επειδή η ταχύτητα του ακόμα και από μια πολύ μικρή μάζα ελευθερώνεται ένα κολοσσιαίο ποσό ενέργειας. Για παράδειγμα αν μετατραπεί εξ ολοκλήρου σε

4. Το ήλιο (He) είναι το δεύτερο στοιχείο του περιοδικού πίνακα των στοιχείων, έχει ατομικό αριθμό δύο, και ο πυρήνας του αποτελείται από δύο πρωτόνια και δύο νετρόνια.

63

του Χαράλαμπου Π. Βαρυμπόπη

64

ενέργεια ένα κιλό από οποιοδήποτε σώμα (κάρβουνο, ζάχαρη ή ακόμα και χαρτί) η ποσότητα της ενέργειας που θα απελευθερωθεί είναι αρκετή για να τροφοδοτήσει έναν ηλεκτρικό βραστήρα ισχύος ενός κιλοβάτ για τρία εκατομμύρια χρόνια. Κάθε δευτερόλεπτο, σ’ έναν αστέρα όπως ο Ήλιος, περίπου 600 εκατομμύρια τόνοι υδρογόνου μετατρέπονται σε ήλιο. Κατά τη διάρκεια αυτής της μετατροπής ένα μικρό ποσό της μάζας του υδρογόνου – λίγο περισσότερο από

αποβάλλει το εξωτερικό του κέλυφος, συρρικνώνεται και μετατρέπεται σ’ ένα εξαιρετικά πυκνό και συμπαγές αντικείμενο – έναν «λευκό νάνο» - ο οποίος τελικά σιγά – σιγά ψύχεται και χάνεται στο σκοτάδι. Αυτή είναι η μοίρα που περιμένει τους περισσότερους αστέρες του δικού μας Ήλιου συμπεριλαμβανομένου. Οι αστέρες όμως με μεγάλη μάζα (αυτά τα σχετικά σπάνια αντικείμενα που έχουν μάζα δέκα έως εκατό φορές μεγαλύτερη από τη μάζα του Ήλιου) τελειώνουν την ζωή τους με έναν

Το Νεφέλωμα του Καρκίνου. Τα υπολείμματα της έκρηξης ενός υπερκαινοφανούς που συνέβη το 1054 μ.Χ.

Τα υπολείμματα του υπερκαινοφανούς Ν 63Α στο Μεγάλο Νέφος του Μαγγελάνου

4 εκατομμύρια τόνους – μετατρέπεται σε ενέργεια. Παρά την καταπληκτικά μεγάλη αυτή κατανάλωση «καυσίμου», οι αστρονόμοι υπολογίζουν ότι ο Ήλιος ακτινοβολεί με τον τρόπο αυτό επί σχεδόν 5 δισεκατομμύρια χρόνια και έχει αποθέματα υδρογόνου αρκετά ώστε να συνεχίσει να ακτινοβολεί για άλλα 5 δισεκατομμύρια χρόνια ακόμα. Κάθε τι όμως έχει ημερομηνία λήξεως. Όταν τα αποθέματα του υδρογόνου που περιέχονται στον πυρήνα ενός αστέρα εξαντληθούν, ο πυρήνας συμπιέζεται από το βάρος των εξωτερικών στρωμάτων. Ο αστέρας τότε διαστέλλεται και το μέγεθός του αυξάνει κατά αρκετές δεκάδες ή και εκατοντάδες φορές σε κάποιες περιπτώσεις, ενώ η επιφανειακή του θερμοκρασία μειώνεται. Ο αστέρας μετατρέπεται τότε σε έναν «ερυθρό γίγαντα». Στο στάδιο αυτό μια καινούρια πυρηνική αντίδραση – που μετατρέπει το ήλιο σε άνθρακα και οξυγόνο – ξεκινάει στον πυρήνα του αστέρα. Ο αστέρας γρήγορα καταναλώνει τα αποθέματα που του απομένουν,

πολύ πιο θεαματικό τρόπο. Στον πυρήνα αυτών των γιγάντων οι πυρηνικές αντιδράσεις δημιουργούν μια πλειάδα στοιχείων μέχρι τον σίδηρο. Από τη στιγμή που ο πυρήνας τους έχει μετατραπεί σε σίδηρο οι αστέρες αυτοί δεν παράγουν άλλη ενέργεια και η μοίρα τους έχει σφραγισθεί. Μη μπορώντας να ισορροπήσει την βαρυτική πίεση των εξωτερικών στρωμάτων τους, ο πυρήνας ξαφνικά καταρρέει εκλύοντας ένα τόσο μεγάλο ποσό ενέργειας, ώστε το μεγαλύτερο μέρος της ύλης του αστέρα διασκορπίζεται στο διάστημα με μια τρομερή έκρηξη που κυριολεκτικά διαλύει τον αστέρα. Η απίστευτη δύναμη της βαρύτητας συμπιέζει τον πυρήνα και τον μετατρέπει σε «αστέρα νετρονίων» μια σφαίρα διαμέτρου λίγων χιλιομέτρων με φοβερή πυκνότητα και μάζα ίση με τη μάζα του Ήλιου. Σε ακραίες περιπτώσεις αστέρων με πολύ μεγάλη μάζα τίποτα δεν μπορεί να αντισταθεί στην φοβερή δύναμη της βαρύτητας και η κατάρρευση του πυρήνα συνεχίζεται έως ότου όλη η μάζα του να συγκεντρωθεί

Τ’ Αστέρια και οι Κύκλοι τους

σ’ ένα σημείο άπειρης πυκνότητας, σε μια μαθηματική ανωμαλία. Προτού να καταλήξει ο αστέρας στην κατάσταση αυτή, η δύναμη της βαρύτητας στην επιφάνεια του αστέρα γίνεται τόσο ισχυρή που τίποτα – ούτε ακόμα και το φως – δεν μπορεί να διαφύγει, οπότε ο αστέρας εξαφανίζεται. Ο αστέρας που καταρρέει έχει μετατραπεί πλέον σε «μαύρη τρύπα», μια μαθηματική ανωμαλία που περιβάλλεται από μια περιοχή του χώρου όπου η βαρύτητα είναι τόσο ισχυρή που τίποτα δεν μπορεί να ξεφύγει από εκεί. Ένας αστέρας που εκρήγνυται με τον προηγούμενο τρόπο γίνεται αντιληπτός διότι ξαφνικά η λαμπρότητά του αυξάνει δραματικά και στη συνέχεια μειώνεται σιγά σιγά σε διάστημα λίγων μηνών. Oι αστέρες που τελειώνουν τη ζωή τους με τον παραπάνω τρόπο ονομάζονται υπερκαινοφανείς τύπου ΙΙ (Type II Supernovae). Ακόμα πιο θεαματικοί είναι όμως μια άλλη κατηγορία αστέρων που ονομάζονται υπερκαινοφανείς τύπου Ιa (Type Ia Supernovae). Οι υπερκαινοφανείς τύπου Ιa σχετίζονται με συ-

Τα υπολείμματα του υπερκαινοφανούς Ν 63Α στο Μεγάλο Νέφος του Μαγγελάνου

στήματα διπλών αστέρων 5 που αποτελούνται από ένα λευκό νάνο και έναν ερυθρό γίγαντα ο οποίος εξακολουθεί να παράγει ενέργεια μέσω πυρηνικών αντιδράσεων. Αν οι δύο αυτοί αστέρες είναι αρκετά κοντά, τότε αέριο από τον ερυθρό γίγαντα μετακινείται προς τον λευκό νάνο, συσσωρεύεται σ’ αυτόν και αυξάνει την μάζα του. Ένας λευκός νάνος μπορεί να εξισορροπήσει την έλξη της ίδιας του της βαρύτητας αν η μάζα του είναι μικρότερη από μια κρίσιμη τιμή (περίπου 1,4 φορές τη μάζα του Ήλιου) που λέγεται όριο του Chandrasekhar (από το όνομα του Ινδού αστρονόμου που το ανακάλυψε). Αν η συγκέντρωση μάζας στον λευκό νάνο ξεπεράσει αυτό το όριο η εσωτερική πίεση της ακτινοβολίας του δεν μπορεί να ισορροπήσει τη δύναμη της βαρύτητας και ο πυρήνας του καταρρέει. Όμως ένας λευκός νάνος περιέχει μεγάλα ποσά πυρηνικών καυσίμων, όπως άνθρακα και οξυγόνο, που δεν έχουν πάρει μέρος στις διαδικασίες σύντηξης, επειδή η θερμοκρασία του πυρήνα δεν είναι αρκετά υψηλή. Με την κατάρρευση του πυρήνα όμως η θερμοκρασία ανεβαίνει απότομα με αποτέλεσμα να αρχίσουν πυρηνικές αντιδράσεις σύντηξης που απελευθερώνουν τεράστια ποσά ενέργειας. Ο λευκός νάνος κυριολεκτικά διαλύεται με μια μεγαλειώδη έκρηξη. Οι αστέρες έχουν βοηθήσει πολύ τους αστρονόμους να δώσουν απάντηση σε δύσκολα ερωτήματα. Ανάμεσα στ’ άλλα μας βοήθησαν να καταλάβουμε πως δημιουργήθηκαν τα διάφορα χημικά στοιχεία τα οποία συναντάμε στη Γη και από τα οποία φυσικά είμαστε και εμείς κατασκευασμένοι. Οι βασικές διεργασίες της αστρικής πυρηνογένεσης περιγράφονται στην περίφημη εργασία που δημοσίευσαν οι Fred Hoyle και William Fowler μαζί με τους Geoffrey και Margaret Burbidge στα 1957 σ' ένα κλασσικό άρθρο που είναι γνωστό ως «B2FH» από τα αρχικά των συγγραφέων του. Κατά την Μεγάλη Έκρηξη, που δημιούργησε το Σύμπαν μας, δημιουργήθηκε υδρογόνο και ήλιο (συν ένα ίχνος λιθίου 6). Αυτό το πρωταρχικό αέριο συμπυκνώνεται με τη δύναμη της βαρύτητας σε πρωτογαλαξιακά νέφη. Μέσα σ’ αυτά τα νέφη σχηματίζονται οι αστέρες της πρώτης γενεάς. Μέσω των πυρηνικών αντιδράσεων σύντηξης στους πυρήνες αυτών των αστέρων δημιουργούνται τα βαρύτερα στοιχεία. Μια ποσότητα απ’ αυτό το επεξεργασμένο υλικό διασκορπίζεται στο διάστημα

5. Ένας διπλός αστέρας αποτελείται από δύο αστέρες που περιστρέφονται γύρω από το κοινό κέντρο μάζας τους.. 6. Πρόκειται για το τρίτο στη σειρά στοιχείο του περιοδικού πίνακα. Το χημικό του σύμβολο είναι Li.

65

του Χαράλαμπου Π. Βαρυμπόπη Τ’ Αστέρια και οι Κύκλοι τους

Το Νεφέλωμα του Καρκίνου. Τα υπολείμματα της έκρηξης ενός υπερκαινοφανούς που συνέβη το 1054 μ.Χ.

μέσω των εκρήξεων των υπερκαινοφανών τύπου ΙΙ. Στην συνέχεια από τα απομεινάρια των αστέρων της πρώτης γενεάς (υδρογόνο και μεσοαστρική σκόνη) δημιουργούνται οι αστέρες της δεύτερης γενιάς που εμπλουτίζουν το σύμπαν με βαρέα στοιχεία. Πρακτικά όλα τα βαριά στοιχεία στα σώματά μας σχηματίσθηκαν κάποτε βαθιά στο εσωτερικό ενός ή περισσοτέρων σχετικά μεγάλων άστρων, τα οποία στη συνέχεια σκόρπισαν αυτό το υλικό με γιγαντιαίες εκρήξεις. Αυτό το εμπλουτισμένο υλικό ενσωματώθηκε στο σχηματισμό του ηλιακού συστήματος και του σώματός μας. Τελικά ο θάνατος των άστρων έδωσε τις πρώτες ύλες για το σχηματισμό των πλανητών σαν κι αυτόν που κατοικούμε. Το Σύμπαν δηλαδή μοιάζει με ένα οικοσύστημα. Υδρογόνο και ήλιο ανακυκλώνονται μέσα από διαδοχικές γενιές αστέρων. Οι αστέρες με μεγάλη μάζα καταναλώνουν γρήγορα τα αποθέματά τους και μετατρέπουν το υδρογόνο τους σε άνθρακα, οξυγόνο, σίδηρο και τα άλλα

66

στοιχεία του περιοδικού πίνακα. Στο τέλος το υλικό αυτό διασκορπίζεται στο Σύμπαν είτε με την βοήθεια των αστρικών ανέμων είτε με τις κολοσσιαίες εκρήξεις των υπερκαινοφανών. Έτσι ένα άτομο οξυγόνου, που έχει δημιουργηθεί στην πυρωμένη καρδιά ενός αστέρα, αφού εκτιναχθεί με την έκρηξη που σημάδεψε το τέλος του αστέρα που το δημιούργησε, μπορεί να περιπλανάται για εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια στο διαστρικό χώρο. Στη συνέχεια μπορεί να βρεθεί σ’ ένα πυκνό νέφος που συστέλλεται λόγω της βαρύτητάς του για να δημιουργήσει έναν νέο αστέρα που θα περιβάλλεται από ένα νέφος σκόνης. Αυτός ο αστέρας θα μπορούσε να είναι ο δικός μας ο Ήλιος και εκείνο το συγκεκριμένο άτομο μπορεί να καταλήξει στη Γη και έτσι κάποτε να βρεθεί σε κάποιο ανθρώπινο κύτταρο. Αν θέλουμε να βρούμε τις ρίζες μας πρέπει να ψάξουμε στο παρελθόν, στους φούρνους που κρύβονται στις καρδιές των άστρων. Από την Επιστήμη έχουμε μάθει πολλά και αξιόλογα πράγματα. Απ’ όλους αυτούς τους θησαυρούς ίσως ξεχωρίζει η διαπίστωση ότι μελετώντας το φυσικό μας Σύμπαν είναι δυνατόν να αποκτήσουμε μια βαθύτερη αντίληψη για την προέλευσή μας και για τη θέση μας στο μέγα σχήμα του Κόσμου. Μάθαμε κυρίως πως εμείς οι ίδιοι δεν είμαστε παρά συμπλέγματα μορίων – αλλά και τι καταπληκτικά συμπλέγματα μορίων – σίγουρα ένα από τα πιο εξαίσια δημιουργήματα της φύσης. Οι διαφορές που χωρίζουν τους ανθρώπους ασφαλώς είναι πολλές. Αλλά δεν είναι μεγαλύτερες από τις ομοιότητες που ξεπηδούν από την κοινή μας καταγωγή. Γιατί όλοι μας έχουμε μια κοινή σχέση με τ’ αστέρια αφού όλοι μας είμαστε φτιαγμένοι από αστρόσκονη – ή για να χρησιμοποιήσουμε μια πιο πεζή έκφραση, είμαστε το πυρηνικό απόβλητο από το καύσιμο που κάνει τ’ αστέρια να λάμπουν.

του Δημήτρη Λαβδιώτη

Μέσα από την επιστημονική έρευνα, οι στίχοι μου αποτελούν “Δοκίμια και όχι Ποιήματα”. Είναι μια “Ιδιόρυθμη Έκφραση” στο δέος απέναντι στη φύση και στην Ανθρώπινη Υπόσταση μέσα στο Χάος.

ΩΜΕΓΑ ΕΥΡΟΣ Μαθηματικών Αιτιοκρατία Γεωμετρίας Αρμονία Κοσμική Φιλοσοφία Εξισώσεων Αναφορές Μαθηματικών Περιγραφές Μέσα από το Αχανές Στο Χάος Όποια Τυχαία Θέση Μαθηματικά Εν Υπερθέσει Συμφωνική Συνόλου Σχέση Φύσης Οντότητα Μαθηματικών Αναγκαιότητα Κοσμική Πληρότητα Αριθμών Αυθυπαρξία απ' το Τίποτε στην Πιθανοκρατία Λογισμική Ακολουθία Μαθηματικών Ρεύμα Λογαρίθμων Πλέγμα Αλγορίθμων Πνεύμα Φύσης Ρυθμός Μαθηματικός Λογισμός Απειροσυμπλεκτικός Εκφάνσεις Μαθηματικές Νομοτελειακές Αρχές Αέναοι Ρυθμιστές Μαθηματικών Ωμέγα Εύρος Γεωμετρίας Δέος Σύμπαντα Δίχως Τέλος!!! *Άγνωστη Μαθηματική Φύση.

ΥΓΕΙΑ ΦΑΡΜΑΚΑ ΓΙΑ ΟΣΤΕΟΠΟΡΩΣΗ (ΔΙΦΩΣΦΟΝΙΚΑ) ΚΑΙ ΟΔΟΝΤΙΑΤΡΙΚΗ της Φλωράνθης Μπαχά

ΚΑΠΟΤΕ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΘΙΓΟΝΤΑΙ ΚΑΙ ΤΑ «ΚΑΛΩΣ» ΚΕΙΜΕΝΑ! του Νίκου Καβαλλιεράτου

68

Φλωράνθη Αντ Μπαχά Χειρουργός Οδοντίατρος M.Sc. Οδ.Βιοϋλικών, Κλινική εξειδίκευση στην Αισθητική Οδοντιατρική

ΦΑΡΜΑΚΑ ΓΙΑ ΟΣΤΕΟΠΟΡΩΣΗ (ΔΙΦΩΣΦΟΝΙΚΑ) ΚΑΙ ΟΔΟΝΤΙΑΤΡΙΚΗ Φάρμακα επιλογής για ασθενείς που πάσχουν από οστεοπόρωση και οστεοπενία θεωρούνται τα διφωσφονικά, αφού αναστέλλοντας την οστική απώλεια και αυξάνοντας την οστική πυκνότητα, έχουν ως αποτέλεσμα την ελάττωση των παθολογικών καταγμάτων. Στην Ελλάδα για την αντιμετώπιση της οστεοπόρωσης κυκλοφορούν αρκετά διφωσφονικά σκευάσματα όπως Fosamax, Fosavance, Actomel, Bonviva κ.α, συνήθως υπό τη μορφή χαπιού. Επίσης ένα νέο φάρμακο, το Prolia (Denosumabl) υπό μορφή υποδόριας ένεσης,το οποίο δεν ανήκει στην κατηγορία των διφωσφονικών αλλά είναι ανθρώπινο μονοκλωνικό αντίσωμα. Τα διφωσφονικά συνταγογραφούνται, εκτός της οστεοπόρωσης, για τη θεραπεία και άλλων νόσων όπως η νόσος Paget, η ατελής οστεογένεση,το πολλαπλούν μυέλωμα αλλά και για την αντιμετώπιση οστικών μεταστάσεων κακοηθών νεοπλασμάτων (καρκίνος προστάτη,μαστού,πνευμόνων),όπου χορηγούνται συνήθως ενδοφλέβια,σε πολύ μεγαλύτερες δόσεις και με μεγαλύτερη συχνότητα. Η λήψη διφωσφονικών σχετίζεται με την πολύ μικρή αλλά όχι αμελητέα πιθανότητα εμφάνισης οστεονέκρωσης των γνάθων. Ως οστεονέκρωση χαρακτηρίζεται η εμφάνιση στο στόμα απογυμνωμένου, νεκρωτικού οστού για οχτώ (8) ή περισσότερες εβδομάδες που μπορεί να συνοδεύεται από πόνο και φλεγμονή, με τάσεις επιδείνωσης και επέκτασης. Όσον αφορά τα λαμβανόμενα από το στόμα διφωσφονικά για τη θεραπεία της οστεοπόρωσης, η συχνότητα εμφάνισης οστεονέκρωσης ανέρχεται σε ποσοστό 0,01-0,04%, αλλά μετά από εξαγωγή δοντιού το ποσοστό ανέρχεται σε 0,09-0,34% με την εικόνα ενός τραύματος «που δεν επουλώνεται». Συνεπώς η πιθανότητα για την ανάπτυξη οστεονέκρωσης είναι εξαιρετικά μικρή, ωστόσο ο ασθενής θα πρέπει να ενημερώνεται για τους κινδύνους και να συμφωνεί, πριν τη διεξαξωγή μιας επέμβασης στην περιοχή των γνάθων (π.χ εξαγωγή ή εμφυτεύματα).Η αύξηση του χρόνου χορήγη-

σης πάνω από τα τρία (3) έτη σχετίζεται με τον κίνδυνο οστεονέκρωσης. Άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν είναι ο σακχαρώδης διαβήτης,η χρόνια λήψη κορτικοστεροειδών, πιθανοί γονιδιακοί και επίσης κάπνισμα, αλκοόλ, ελλειπής στοματική υγιεινή κ.α. Συνηθέστερα προσβάλλεται η κάτω γνάθος και ειδικότερα η οπίσθια περιοχή. Αν και δεν υπάρχει ομοφωνία μεταξύ των ερευνητών,φαίνεται πως ο προσδιορισμός στον ορό του αίματος των επιπέδων των τελοπεπτιδίων CTX (CTX Test) αποτελεί έναν πιθανό δείκτη πρόβλεψης του κινδύνου οστεονέκρωσης των γνάθων. Η θεραπεία της οστεονέκρωσης ξεκινάει με την πρόληψη και παρά τον ιδιαίτερα μικρό κίνδυνο, συνιστάται να γίνεται πλήρης έλεγχος του στόματος και αποκατάσταση των προβλημάτων, πριν την έναρξη της αγωγής ή έστω μέσα στον πρώτο χρόνο. Το επίπεδο της στοματικής υγιεινής πρέπει να είναι προσεγμένο και να ακολουθείται συχνό πρόγραμμα επανελέγχων, όπως άλλωστε συστήνεται για όλο τον πληθυσμό. Σύμφωνα με το τελευταίο position paper (2014) της Αμερικανικής Εταιρείας Στοματικών και Γναθοπροσωπικών χειρουργών, στην περίπτωση που απαιτείται εξαγωγή ή άλλη χειρουργική επέμβαση στο στόμα 3 ή 4 χρόνια μετά την έναρξη της θεραπείας είναι απαραίτητη η συνεργασία του οδοντιάτρου με τον θεράποντα ιατρό για την πιθανή προσωρινή διακοπή της θεραπείας εάν είναι δυνατόν και η ολοκλήρωση της επέμβασης με αντιβιοτική κάλυψη και ατραυματικό τρόπο, τηρώντας πάντα όλα τα προληπτικά μέτρα. Όλα τα μέχρι σήμερα δεδομένα που αφορούν τις σχετιζόμενες με διφωσφονικά επιπλοκές στο στόμα βρίσκονται σε συνεχή αναθεώρηση καθώς οι παρατηρήσεις και η έρευνα εξελίσσονται.

(Διαθέσιμη βιβλιογραφία)

69

Νικος Καβαλιεράτος Γενικός Χειρουργός

ΚΑΠΟΤΕ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΘΙΓΟΝΤΑΙ ΚΑΙ ΤΑ «ΚΑΛΩΣ» ΚΕΙΜΕΝΑ! Η γνωστή φράση «μη θίγετε τα καλώς κείμενα» ακούγεται συχνά και πολλές φορές είναι μια σοφή επιλογή. Σε κάποια ζητήματα όμως που αφορούν την υγεία μπορεί να είναι κακή έως ολέθρια (άσε που η ύπαρξη μιας πάθησης, ακόμη κι αν δεν πονάει ή ενοχλεί δεν είναι «καλώς κείμενο»). Αφορμή για το σημείωμα αυτό που έχετε στα χέρια σας έχει αποτελέσει ένα φαινόμενο που πολλές φορές έχει αντιμετωπίσει ένας χειρουργός με κάποια εμπειρία: Προσέρχεται ασθενής με βαρειά επιπλοκή μιάς προϋπάρχουσας πάθησης, η οποία ήταν γνωστή και για κάποιους λόγους δεν είχε αντιμετωπίσει. Είναι γεγονός πως υπάρχουν πολλές καταστάσεις που δεν προκαλούν συμπτώματα ή, εν πάσει περιπτώσει, σοβαρά συμπτώματα που θα οδηγήσουν τον ασθενή στην απόφαση να αντιμετωπίσει θεραπευτικά το πρόβλημά του. Γνωρίζοντας όμως τη «φυσική ιστορία» κάθε πάθησης, ξέρουμε πως σχεδόν σίγουρα ή με πολλές πιθανότητες η υπάρχουσα νοσηρή κατάσταση θα εκδηλωθεί με λίγο – πολύ βαρειά κλινική εικόνα. Για τί ακριβώς μιλάμε; Ας δούμε παραδειγματικά μερικές καταστάσεις: Χολολιθίαση (πέτρες στην χοληδόχο κύστη – χολή στην καθομιλουμένη): Μπορεί να έχει διαγνωσθεί τυχαία σε υπερηχοτομογραφικό έλεγχο ρουτίνας ή για άλλη πάθηση. Συχνά δεν εμφανίζει κανένα σύμπτωμα, ή ήπια δυσπεπτικά ενοχλήματα. Στην πορεία όμως μπορεί να προκαλέσει κωλικό (ισχυρότατο πόνο ), οξεία χολοκυστίτιδα (βαρειά φλεγμονή), ίκτερο, λιθιασική παγκρεατίτιδα (δυνάμει θανατηφόρα). Κήλες (βουβωνοκήλη, ομφαλοκήλη, μετεγχειρητική κήλη, κοιλιοκήλη): Πολλές φορές εμφανίζονται σαν διογκώσεις που ανατάσσονται (μπαίνουν μέσα) και ξαναεμφανίζονται όταν ο ασθενής σηκωθεί όρθιος, βήξει, σηκώσει βάρος ή με οποιονδήποτε τρόπο αυξήσει την ενδοκοιλιακή πίεση. Πέρα από το αίσθημα βάρους, πίεσης και πολλές φορές πόνο, μιά κήλη μπορεί να «περισφιχθεί» δηλαδή να περάσει κάποιο ενδοκοιλιακό σπλάγχνο (συνήθως έντερο) να σφίξει στο στόμιο, να νεκρωθεί με συνακόλουθη τοπική μόλυνση ή/και περιτονίτιδα, ανάγκη για εντερεκτομή κλπ. Στην περίπτωση αυτή, πέραν των πολλαπλάσια αυξημένων κινδύνων, οι ημέρες νοσηλείας και αποκατάστασης είναι πολύ περισσότερες. Γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση («καούρες», οισοφαγίτιδα): Είναι η κατάσταση κατά την οποία τα όξινα – καυστικά υγρά του στομάχου παλινδρομούν στον οισοφάγο λόγω μη λειτουργίας της σχετικής βαλβίδας με την οποία έχει προικίσει η φύση τον άνθρωπο. Μιά πάθηση με πολλές επιπλοκές και δυσμενέστατη επίπτωση στην ποιότητα ζωής που σε βάθος χρόνου μπορεί να καταλήξει και σε καρκίνο. Υπάρχει φαρμακευτική αντιμετώπιση, η οποία όμως είναι μόνο ανακουφιστική. Έτσι, αν δεν υπάρξει βελτίωση σε ένα λογικό χρονικό διάστημα, ασθενείς με μεγάλο προσδόκιμο επιβίωσης πρέπει να χειρουργούνται. Μεγάλες κύστεις συμπαγών οργάνων (ήπαρ, σπλήν, ωοθήκες κλπ): Πράγματι, τις περισσότερες φορές είναι καλοήθεις και δεν πρόκειται να απασχολήσουν σαν πάθηση, υπάρχει όμως πάντα ο κίνδυνος της ρήξης. Έτσι, φέροντες με μακρό προσδόκιμο επιβίωσης και σωματική δραστηριότητα, πρέπει να απαλλάσσονται χειρουργικά. Επιπρόσθετα υπάρχει η μικρή έστω πιθανότητα να υποκρύπτεται κάτι άλλο. Μεγάλες διαφραγματοκήλες: Υπάρχει κίνδυνος να περάσει ενδοκοιλιακό όργανο (στομάχι, έντερο) στο θώρακα και να περισφιχθεί όπως στην εξωτερική κήλη με ολέθρια αποτελέσματα. Όζοι θυρεοειδούς: αν παραμένουν ή αυξάνονται σε αριθμό ή μέγεθος παρά την αγωγή από ενδοκρινολόγο, η λογική αντιμετώπιση είναι θρεοειδεκτομή, λόγω της πιθανότητας να υποκρύπτεται ένας θυρεοειδικός καρκίνος ο οποίος τις περισσότερες φορές σε πρώϊμα στάδια είναι απολύτως θεραπεύσιμος. Εκκολπώματα: Υπό προϋποθέσεις πρέπει να αντιμετωπίζονται χειρουργικά λόγω κινδύνου αιμορραγίας και φλεγμονής με δυσάρεστα επακόλουθα. Αιμορροΐδες: Όταν παραμένουν ή και αυξάνονται παρά τις συντηρητικές θεραπευτικές προσπάθειες.

70

Νικος Καβαλιεράτος Γενικός Χειρουργός

Ο κατάλογος θα μπορούσε να είναι μακρύς. Όμως σκοπός του γράφοντος με το σημερινό σημείωμα δεν είναι η παράθεση πληροφοριών για κάποιες νοσολογικές οντότητες, αλλά η συμβολή σε μιά λογική στάση απέναντι σε προβλήματα υγείας που απαιτούν χειρουργική αντιμετώπιση. Πρέπει να διευκρινισθεί ότι σε τέτοιες περιπτώσεις δε μιλάμε για προληπτική ιατρική, αλλά για αντιμετώπιση μιας ήδη υπάρχουσας νοσηρής κατάστασης. Σε κάποιους ασθενείς μάλιστα, η συνύπαρξη άλλων προβλημάτων μπορεί να αυξάνει σε μικρό ποσοστό τους κινδύνους της επέμβασης, πλην όμως αυξάνει υπέρμετρα τους κινδύνους μιας επιπλοκής π.χ. σε ένα διαβητικό μιά λιθιασική χολοκυστίτις έχει πολύ περισσότερες πιθανότητες για νέκρωση και βαρειά φλεγμονή ή και περιτονίτιδα. Γιατί οι ασθενείς δεν προσέρχονται για επέμβαση; Ο συνηθέστερος κρυφός ή φανερός λόγος είναι ο φόβος του χειρουργείου. Ο φόβος αυτός δεν είναι τελείως αδικαιολόγητος, αφού όλοι οι γιατροί γνωρίζουμε ότι και στα καλύτερα χέρια ένα μικρό ποσοστό επιπλοκών μπορεί να υπάρξει. Στη δημιουργία τέτοιων φόβων συμβάλλουν και οι τυχόν δυσάρεστη εμπειρία ενός φίλου/γνωστού / συγγενούς, ή η στρεβλή ενημέρωση από το διαδίκτυο. Όμως ο μόνος αρμόδιος να εξηγήσει τους πραγματικούς κινδύνους είναι ο γιατρός που θα μελετήσει τη συγκεκριμένη περίπτωση και θα ενημερώσει τίμια και ανοικτά για τους κινδύνους της επέμβασης, αλλά και για τους κινδύνους της μη επέμβασης. Κι αυτό γιατί ο γνωστός δε γνωρίζει τί ακριβώς αντιμετώπισε ο γιατρός του γνωστού, ποιά ήταν τα συνυπάρχοντα προβλήματα κλπ κλπ και στο κάτω κάτω δεν παραιτούμαστε από την οδήγηση επειδή κάποιος φίλος τράκαρε! Πολλοί ασθενείς μου μου λένε εντάξει, δε φοβάμαι να χειρουργηθώ, φοβάμαι όμως την αναισθησία (η γνωστή ερώτηση «αν δεν ξυπνήσω;»). Οι φόβοι αυτοί είναι κατάλοιπα άλλων εποχών. Σήμερα η αναισθησιολογία έχει προοδεύσει σε απίθανο βαθμό και η ασφάλεια στα χέρια ενός καλού έμπειρου αναισθησιολόγου σε ένα καλά εξοπλισμένο χειρουργείο είναι σχεδόν απόλυτα εξασφαλισμένη. Δύο άλλα ζητήματα συνηγορούν ισχυρά υπέρ της έγκαιρης επέμβασης και της μη αναβλητικότητας: Α) Σε υπερήλικες ή εκεί που συνυπάρχουν και άλλα προβλήματα υγείας, η προγραμματισμένη χειρουργική επέμβαση είναι μακράν η πλέον ασφαλής. Τα παραδείγματα είναι πολλά: Το να χειρουργηθεί επειγόντως ασθενής που λαμβάνει για κάποια πάθηση αντιπηκτικά εμφανίζει σοβαρότατες πιθανότητες αιμορραγίας ή αιματωμάτων. Σε προγραμματισμένη βάση, τα φάρμακα μπορεί να αντικατασταθούν με άλλα που θα επιτρέψουν την ασφαλή διεξαγωγή της επέμβασης. Ασθενής με αναπνευστικά προβλήματα μπορεί να οδηγηθεί στο χειρουργείο πολύ καλύτερα προετοιμασμένος από το να απαιτηθεί επείγουσα αντιμετώπιση. Σε πολύ υψηλού κινδύνου ασθενείς η προετοιμασία προγραμματισμένης επέμβασης μπορεί να περιλαμβάνει εξασφάλιση κλίνης σε Μονάδα Εντατικής Θεραπείας, πράγμα μάλλον ανέφικτο χωρίς προγραμματισμό. Β) Επέμβαση σε πρώϊμο στάδιο χωρίς επιπλοκές επιτρέπει στις μέρες μας εφαρμογή ηπιοτέρων μεθόδων ή της λεγόμενης ελάχιστα επεμβατικής χειρουργικής. Παραδείγματος χάριν ασθενής με χολολιθίαση μπορεί να υποστεί λαπαροσκοπική χολοκυστεκτομή και σε μία ημέρα να βρίσκεται στο σπίτι του, ενώ σε βαρειές καταστάσεις με φλεγμονή, νέκρωση ίκτερο, πιθανώς θα πρέπει να χειρουργηθεί ανοικτά με περισσότερο πόνο, μακρύτερη νοσηλεία και αυξημένους κινδύνους επιπλοκών όπως κήλη, διαπύηση κ.ά. Τέλος, υπάρχει και μιά περίπτωση που ο ασθενής έχει ένα μικρό δίκιο: Κάποιος γιατρός του συνιστά επέμβαση και κάποιος άλλος να μη χειρουργηθεί. Το σύνηθες είναι να συντάσσεται με τη γνώμη του γιατρού που δε συνιστά επέμβαση. Πόσες φορές που αντιμετώπισα ασθενείς που ήρθαν πολύ αργά δε μου είπαν «μα μου είπε γιατρός να μη χειρουργηθώ»! Η λογική στάση στις περιπτώσεις αυτές είναι κατά τη γνώμη μου η εξής: βαρύνει η γνώμη του πλέον ειδικού βαρύνει η γνώμη εκείνου που έχει αποδεδειγμένη εμπειρία στο θέμα λαμβάνεται και άλλη γνώμη Τελικά ΤΟ ΝΑ ΜΗΝ ΚΑΝΩ ΤΙΠΟΤΕ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΠΑΝΤΑ Η ΚΑΛΥΤΕΡΗ ΕΠΙΛΟΓΗ!

71

βυθομέτρηση της Μάρως Δήμου

της Λίνας Ποταμιάνου

ο φλογερός........

Μεγαλώσαμε, ασπρίσαμε αλλάξαμε πολύ, βαρύναμε. Πάψαμε να βυθομετρούμε τις καρδιές μας. Δεν βλέπουμε τούς αντικατοπτρισμούς των άστρων. Δεν βλέπουμε τ’ αμέτρητα άστρα να βυθίζονται στον ορίζοντα. Ο Ποσειδώνας με την τρίαινά του μάς ξέχασε.

Φουρτούνα, θαλασσοταραχή, φουσκοθαλασσιά θάλασσα, χαρά της νιότης μας. Κύματα ζωής, κύματα ελευθερίας ένας κόσμος παραμυθένιος ένας κόσμος παράξενος. Εκεί όπου μπορείς ν’ ακούσεις τον άνεμο να μιλάει τη θάλασσα να σε κοιτάει στα μάτια. Είναι ο κόσμος τού Καπετάνιου τού ναύτη, τού ταξιδευτή.

72

Αριστοτέλης Βαλαωρίτης

1824 – 1879 Η καταγωγή του ήταν από τους αρματολούς της Βαλαώρας , στην Ήπειρο. Μετά την ήττα των Ενετών, επί Μοροζίνι, η οικογένεια κατέφυγε στην Λευκάδα, όπου της δόθηκαν κτήματα και γράφτηκαν στην Χρυσή Βίβλο της αριστοκρατίας του νησιού. Ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, μετά τις πρώτες του σπουδές στην Λευκάδα, σπούδασε φιλολογία στην περίφημη Ακαδημία της Κέρκυρας και μετά στην Γενεύη, στο Παρίσι και στην Πίζα, όπου πήρε το διδακτορικό του δίπλωμα στην νομική. Από νεαρή ηλικία ασχολήθηκε με την ποίηση. Αργότερα, κατά την ώριμη ηλικία, ασπάζεται τα περί δημοτικής γλώσσας, επηρεασμένος από την ποίηση του Σολωμού και της σχολής του.

ηπειρώτισσα

........πατριώτης Όντας όμως φύση πληθωρική, ακολουθεί την ρομαντική σχολή, κρατώντας μόνο από τον Σολωμό την δημοτική γλώσσα. Η ποίησή του γίνεται διερμηνέας των πατριωτικών ιδανικών και της ζωηρής επιθυμίας όλων, να απελευθερωθεί η υπόδουλη πατρίδα. Πέρα όμως από την ποίηση, ο Βαλαωρίτης έλαβε ενεργό μέρος στην πολιτική ζωή του τόπου του. Ο ριζοσπαστισμός που αναπτύχθηκε στα Επτάνησα, επηρέασε τον ποιητή. Το 1878, ο Βαλαωρίτης έλαβε ενεργό μέρος στην επαναστατική κίνηση, στέλνοντας στην Ήπειρο πολεμοφόδια, χρήματα και άνδρες, ευρισκόμενος σε συνεχή επαφή με τον Θεοδωράκη Γρίβα. Ένα μέρος της αλληλογραφίας του, αυτής της εποχής, κατασχέθηκε μετά την καταστροφή του Πέτα, από την Τουρκική κυβέρνηση και στάλθηκε στον Άγγλο Αρμοστή της Επτανήσου, ο οποίος απήγγειλε κατηγορία εσχάτης προδοσίας κατά του Βαλαωρίτη. Ο φλογερός πατριώτης ομολογώντας άφοβα στον εκτός εαυτού Αρμοστή, διευκρίνισε: «Συγγνώμη! Φαίνεσθε να λησμονείτε ότι εγώ δεν είμαι Άγγλος, αλλά Έλληνας και επομένως κάποια αντίθετη ενέργειά μου θα αποτελούσε έγκλημα εσχάτης προδοσίας!» Τον εξόρισαν στην Βενετία και όταν επανήλθε, εξελέγη βουλευτής με το Ριζοσπαστικό κόμμα, στην Ιόνιο Βουλή. Εκεί διακρίθηκε για τους υπέροχους λόγους του υπέρ της ενωτικής ιδέας. Όταν ο Γλάδστων ήλθε στα Επτάνησα, ο Βαλαωρίτης ήταν εκείνος ο οποίος συνέταξε και διάβασε την περίφημη απά τηση της Ιονίου Βουλής, με την οποία διατρανώνεται κατηγορηματικά η απόφαση των Επτανησίων, να ενωθούν με την ελεύθερη Ελλάδα και να αποτελέσουν κι αυτοί ένα ελεύθερο τμήμα της χώρας. Μετά την Ένωση της Επτανήσου, όταν οι βουλευτές μπήκαν στην Ελληνική Βουλή, ο Βαλαωρίτης πάλι, εκ μέρους των Επτανησίων, απάντησε στην προσφώνηση υποδοχής του βουλευτή Σχινά, με ένα περίφημο ενωτικό λόγο ο οποίος αποτελεί μνημείο ρητορικής δύναμης και φιλοπατρίας. Εκτός λοιπόν από τα υπέροχα ποιήματά του, ο Βαλαωρίτης μας άφησε σαν παρακαταθήκη, την φιλοπατρία του, η οποία εκφράστηκε και με την επιτυχή και λαμπρή καριέρα του σαν πολιτικός.

της Μάρως Δήμου

Ήταν μια λυγερή όμορφη κοπελιά μάνα με τρία μικρά παιδιά και άντρα παλικάρι. Όταν του πολέμου τα τύμπανα χτύπησαν το παλικάρι στα σύνορα βρέθηκε σκληρά να τα υπερασπίζει. Η κοπελιά στη Παναγιά έκανε προσευχή κι έδωσε όρκο την Πατρίδα να βοηθήσει. Ο άγριος βοριάς μουγκρίζει το παγωμένο της κορμί ξεσχίζει το χιόνι είναι πολύ μα κείνη προχωρεί. Η μέση της πονά το λεπτό κορμί λυγίζει τα βόλια είναι βαριά μα κείνη συνεχίζει να φθάσει πρέπει της Πίνδου τη κορυφή. Πάνω στο χιόνι κορμιά απλωμένα νιάτα ξεψυχισμένα μια ματιά και το παλικάρι της βλέπει. Σταματά η καρδιά της λειώνει κι αρχίζει το μοιρολόι. Σταματά για μια στιγμή μόνο πρέπει τον ανήφορο να συνεχίσει πρέπει τα βόλια να παραδώσει. Δυο βήματα μπρος, ένα πίσω προχωρεί και μοιρολόγια σιγοψιθυρίζει στέρεψαν τα δάκρυα στέρεψαν τα μοιρολόγια. Εκείνη συνεχίζει να σιγοψιθυρίζει ...απ' τα κόκκαλα βγαλμένη των Ελλήνων τα ιερά... αντί για μοιρολόγια.

73

της Ρίας Στρίγκου

ο αιώνιος εραστής Ο

ουρανός ήταν κατασκότεινος, έκανε παγωνιά, η θάλασσα μούγκριζε θυμωμένη και ο αγέρας λυσσομανούσε στην απεραντοσύνη του ωκεανού. Το “ANGELIKI” έμοιαζε να μην έχει πρόβλημα και συνέχιζε την ρότα του, τριγυρισμένο απ’ όλα αυτά τα στοιχειά, περήφανο και επιβλητικό. Μοντέρνο, σύγχρονο καράβι, όμορφο. Όσο φτάνει το μάτι θάλασσα. Ο καπετάν Μαρίνος έκανε την βόλτα του στη γέφυρα και παρακολουθούσε από τα σύγχρονα μηχανήματα την πορεία του πλοίου. Όλα καλά. Η ματιά του πιο πολύ στραμμένη στην απεραντοσύνη της θάλασσας, στο βλέμμα του έβλεπες ότι υπήρχε ένας μυστικός δεσμός ανάμεσα σ’ αυτόν τον εξηντάχρονο άντρα και την θάλασσα. Την κοίταζε και έμοιαζε σαν να την πάταγε στέρεα κατακτητικά αλλά και με αγάπη. Την ένοιωθε σαν συνδετικό κρίκο του παρελθόντος, του παρόντος και λίγο του μέλλοντος (τελευταίο μπάρκο, έπαιρνε σύνταξη). Έμοιαζε να την οσμίζεται και να την ξέρει σπιθαμή προς σπιθαμή. Αισθάνεται περήφανος, από μικρός ονειρευόταν τέτοιες στιγμές. Να βρίσκεται πάνω σ’ ένα καράβι και μ’ αυτό στην αγκαλιά της αγαπημένης του. Ο καπετάν Μαρίνος δεν παντρεύτηκε, δεν έκανε οικογένεια, έζησε όλη την ζωή του στην αγκαλιά της θάλασσας, της μεγάλης αγαπημένης. Όταν ήταν παιδί, κατέβαινε στο λιμάνι και έβλεπε τα καράβια και την θάλασσα. Από τότε την φλερτάριζε την πλανεύτρα. Και αυτή πάντα νάζια του έκανε, τον είχε ξετρελάνει. Πότε του χαμογελούσε ήσυχη και καταγάλανη, πότε αγριεμένη, ντυμένη στα πράσινα και καμιά φορά στα γκρίζα της, πότε δεν του έδινε σημασία και τσακωνόταν με τον αγέρα, ποιος θα κάνει την πιο πολλή φασαρία. Μα όπως και να του παρουσιαζόταν, την λάτρευε, μοναδική μεγάλη αγαπημένη. Στο πρώτο του μπάρκο, θυμάται, δόκιμος, λιποψύχησε και για πολλές μέρες ζαλιζόταν από την χαρά του και από τον έρωτά του γι’ αυτήν. Η αλήθεια όμως είναι ότι στο πρώτο του ταξίδι, το παρθενικό, τον ταρακούνησε για τα καλά, στην αγκαλιά της η πλανεύτρα με εννέα μποφόρ. Χαμογελάει με αυτές τις θύμησες ο καπετάν Μαρίνος. Αργότερα και σιγά-σιγά τα έμαθε τα κόλπα της. Την ταξίδεψε άφοβος, μπροστά στο άγνωστο κάθε φορά φέρσιμό της. Πεισματάρης και ατίθασος κι’ αυτός, περνούσε όλες τις δυσκολίες αισιόδοξος και γεμάτος δίψα για το καινούργιο. Του έμαθε πολλά, τον πήγε στα πέρατα του κόσμου, τον καλόπιασε, τον αγρίεψε, του θύμωσε, αυτός όμως εκεί όλο έρωτα. Ένα μικρό τσιμπηματάκι στην καρδιά του θύμισε ότι σε λίγο θα έφευγε από την αγκαλιά της. Γέρασε, μεγάλωσε, σε λίγο παίρνει σύνταξη, μελαγχολεί. Όμως κάτι έχει στο

74

νου του, χαμογελάει πονηρά. Όχι μια τέτοια αγαπημένη δεν την εγκαταλείπουν έτσι εύκολα. Τόσα χρόνια έκανε αρκετές οικονομίες, φτάνανε και περισσεύανε για ένα μικρό καϊκάκι. Όταν θα επέστρεφε από αυτό το μπάρκο που ήταν το τελευταίο, θα το αγόραζε και θα έκανε εκεί την κατοικία του. Θα το άραζε στον κόλπο κάποιου μικρού νησιού και από εκεί θα έκανε τα κοντινά του ταξίδια. Θα ζούσε με την αγαπημένη του και θα πέθαινε ευτυχισμένος στην αγκαλιά της. Για συντροφιά του θα τον συνόδευαν οι αναμνήσεις με τις τόσες συγκινήσεις και τις συναρπαστικές στιγμές που έζησε κοντά της. Καιρός ήταν να ζήσει ήρεμα μαζί της, όπως τα ζευγάρια που γερνούν μαζί και θυμούνται τα παλιά με αγάπη. Έριξε μια ματιά έξω από το φιλιστρίνι, ο καιρός σαν να δυνάμωσε λίγο. Το βλέμμα του ακούμπησε με αγάπη πάνω της. Φορούσε τα γκρίζα της με λευκές πινελιές. Όμορφη που ήταν, και ας ήταν αγριεμένη, αυτός ποτέ του δεν της είχε θυμώσει, δεν πειράζει όπως και να ήταν την λάτρευε. Το τσιμπιματάκι δυνάμωσε, σε λίγο έγινε πόνος που όλο και μεγάλωνε. Ο καπετάν Μαρίνος κάθισε λαχανιασμένος στο καναπεδάκι της γέφυρας, μια γλυκιά κούραση τον γλάρωσε. Έ καπετάν Μαρίνο, τι έχεις; Τι συμβαίνει; Ο υποπλοίαρχος τον παρακολουθεί από ώρα, κάτι δεν του πάει καλά στην όψη του καπετάνιου. Έλα κοντά μου καπετάν Νικήτα και άκουσέ με καλά. Μια πεθυμιά, μια μονάχα πεθυμιά έχω σε όλη μου την ζωή, να ζήσω και να πεθάνω στην αγκαλιά της αγαπημένης μου. Ο υποπλοίαρχος ξέρει ότι o καπεταν Μαρίνος δεν είναι παντρεμένος, ο νους του πάει σε καμιά αγάπη λιμανιάτικη. Δεν ξέρει πολύ καιρό τον καπετάνιο, απορεί, τον πλησιάζει και τον ακούει. Άκου λοιπόν καπετάν Νικήτα. Δεν νοιώθω καλά νομίζω ότι μέχρις εδώ ήτανε, αν συμβεί το μοιραίο θέλω να με ρίξετε στην αγκαλιά της, και τα μάτια του όλο αγωνία κοιτάζουν τον υποπλοίαρχο. Δώσε μου υπόσχεση, μη με πάτε σε λιμάνι, μη με βάλετε στη γη, εδώ, εδώ, στην αγκαλιά της θέλω, ήταν το όνειρο της ζωής μου. Ο καπεταν Νικήτας βουρκωμένος λέει: ¨Ναι¨ με το κεφάλι σκυμμένο. Έχουν πλησιάσει κοντά και ο ναύτης της βάρδιας και ο καμαρότος του καπετάν Μαρίνου, που εδώ και μέρες δεν τον αφήνει στιγμή από τα μάτια του. Ο καπετάν Μαρίνος αφού πήρε την υπόσχεση, έγειρε μαλακά το κεφάλι του στο πλάι και ένα ευτυχισμένο χαμόγελο χαράχτηκε στο πρόσωπό του. Εκείνη τη στιγμή ο ασυρματιστής από δίπλα, δίχως να ξέρει τι συμβαίνει στη γέφυρα, είχε βάλει στο κασετόφωνο το τραγούδι του Καβαδία. ΚΑΙ ΘΑ ΠΕΘΑΝΩ ΑΙΩΝΙΟΣ ΕΡΑΣΤΗΣ.

75

του Φρίξου Δήμου

Ιστορίες της Βαρδιόλας

Η ΠΑΡΑΚΛΗΣΗ

H

αδημονία της οικογένειας του καπετάν Σιδέρη, για την επιστροφή του στο νησί, μεταμορφώθηκε σε έκρηξη ανείπωτης χαράς, μόλις πήρανε το τηλεγράφημά του. Τους πληροφορούσε πως χάρη στην αναπάντεχη προσέγγιση του βαποριού του στον Πειραιά, πρίν την Θεσσαλονίκη, έφτασε επιτέλους η ώρα να ξανασμίξουν, έστω και για λίγο, έπειτα από τον πολύχρονο χωρισμό τους. Έλειπε μακριά από τ’ αγαπημένα του πρόσωπα τέσσερα χρόνια γεμάτα, ταξιδεύοντας ολόκληρο τον πόλεμο! Τον τελευταίο καιρό μάλιστα κροσάριζε συνέχεια το Βόρειο Ατλαντικό

76

μεταφέροντας φορτία, απαραίτητα για τη συμμαχική νίκη, από την Αμερική στο Μουρμάνσκ! Η ανύπαρκτη αλληλογραφία και τα κακά μαντάτα, για τις λυσσαλέες κι απάνθρωπες επιθέσεις των γερμανικών υποβρυχίων κι αεροσκαφών στα εμπορικά μας πλοία και τους ναυτικούς, γέμιζαν τους δικούς του απελπισία. Γι’ αυτό και η σημερινή μέρα δεν ήταν σαν τις άλλες. Ήταν μέρα χαράς, μέρα γιορτής. Ήταν Λαμπρή! Κάπως έτσι θα αισθανότανε κι ο εξάχρονος Μιχαλάκης που παρακάλεσε τη μαμά του να... βάψουν κόκκινα αβγά. Θα ζήταγε να σουβλίσουν κι αρνί αλλά, αν και μικρός, γνώριζε τις δυ-

Ιστορίες της Βαρδιόλας

σκολίες που αντιμετωπίζανε με τα φαγώσιμα... Χωρίς να χάσει χρόνο η κυρία Ματρώνα, η καπετάνισσα, πήρε τα παιδιά της, τη Μαριέτα 12 χρονών, τη Μαρκέλλα 8 και μικρό Μιχαλάκη και ξεκίνησαν για τον Πειραιά. Έπρεπε να βιαστούν όμως για να προλάβουν ν’ ανταμώσουν, πρίν σαλπάρει για τη Θεσσαλονίκη, με τον καπετάνιο της και πατέρα των παιδιών της. Όταν το καλοκαίρι του 1940 μίσεψε ο Σιδέρης απ’ το Βροντάδος για να μπαρκάρει, την άφησε με δύο μωρά κι ένα κοριτσάκι. Αυτή όμως, αληθινό παλληκάρι και παρά το νεαρό της ηλικίας της, κατάφερε να γλυκάνει τον χωρισμό, να δαμάσει την πείνα, να μερώσει τον πόλεμο και σαν μάνα και σαν πατέρας μαζί, να κάνει τα δύο μωρά της παιδιά και το κοριτσάκι της κοπελίτσα. Ευτυχώς προλάβανε το “Έρση”, το ποστάλι της γραμμής, αλλιώς θα αναγκαζόντουσαν να θαλασσοπνιγούν με κάποιο καΐκι... Απ’ το λιμάνι, ανεβήκανε με τον ηλεκτρικό στην Αθήνα και εγκατασταθήκανε στο ξενοδοχείο “Μυροβόλος Χίος” στην οδό Αιόλου, απέναντι από την εκκλησία της Αγίας Ειρήνης. Το ξενοδοχείο αυτό ανήκε στον αδελφό της μητέρας της, το θείο Παντελή, και το προτιμούσαν όλοι οι διερχόμενοι από την πρωτεύουσα Χιώτες. Το καράβι που πλοιάρχευε ο καπετάν Σιδέρης, ένα παλιό αλλά καλοσυντηρημένο THREE ISLANDS SHIP, είχε φορτώσει από την Αμερική εφόδια του Ο.Η.Ε. για την Ελλάδα, με πρώτο λιμάνι εκφόρτωσης τη Θεσσαλονίκη και δεύτερο και τελευταίο τον Πειραιά. Η βοήθεια αυτή της U.N.R.A. ήταν το μάννα εξ’ ουρανού για την πεινασμένη και ρημαγμένη από τον πόλεμο Ελλάδα. Ζυγώνοντας τα ελληνικά νερά, πήρε νέες οδηγίες να παρεκκλίνει στον Πειραιά, για να παραδόσει πέντε μεγάλα κιβώτια από το φορτίο καταστρώματος. Ο καπετάνιος, όπως κι όλοι οι ναυτικοί που επιστρέφανε στη πατρίδα, είχε προνοήσει να εφοδιαστεί, από τις Ηνωμένες Πολιτείες, με ρούχα, παπούτσια, χρήσιμα δώρα αλλά και τρόφιμα για όλη την οικογένεια. Απ’ αυτά διάλεξε μόνο τέσσερα, που είχε ψωνίσει τελευταία όταν πιάσανε στην Ιταλία. Ένα χρυσό ρολόϊ Ωμέγα για τη σύζυγο, ένα κοραλλένιο βραχιολάκι για τη Μαριέτα, μία μεγάλη κούκλα για τη Μαρκελίτσα κι ένα κουρντιστό καραβάκι για το Μιχαλάκη. Τα υπόλοιπα θα τα εκτελώνιζε όταν θα ξεμπαρκάριζε πια στον Πειραιά... Κάλεσε ένα ταξί για να κεδίσει χρόνο και περνώντας απ’ τα Χαυτεία σταματήσανε στο γνωστό ζαχαροπλαστείο “Αστόρια”, απ’ όπου αγόρασε ένα ταψί μπακλαβά που ήταν βέβαιος πως θα ‘ρεσε σ’ ολόκληρη την οικογένεια. Η συνάντηση με τ’ αγαπημένα του πρόσωπα, ήταν όπως ακριβώς την ονειρευότανε, παίρνοντας κουράγιο, όταν ξαπόσταινε από τις μάχες με τους Γερμανούς ή από τις φουρτούνες του ωκεανού. Χαρές, γέλια, φιλιά και μια μεγάλη αγκαλιά που μπόρεσε να χωρέσει τη γυ-

ναίκα του και τα τρία παιδιά του. Μόνο που ο Μιχαλάκης άργησε να τη χαρεί, γιατί ζύγωνε σιγά και δισταχτικά με προσηλωμένα τα ματάκια του στο πρόσωπο του πατέρα του. Τον τράβηξε τότε εκείνος με λαχτάρα κοντά του, τον αγκάλιασε, τον φίλησε και τον ρώτησε γιατί δεν έτρεξε κι αυτός αμέσως όπως οι αδελφούλες του; Tου απάντησε, πολύ σοβαρά, πως ήθελε πρώτα να τον δει. Να δει πώς είναι ο πατέρας του!! Μετά τα καλωσορίσματα, τις αγκαλιές, τα φιλιά και τα δώρα, που δεν τ΄άφηναν απ’ τα χέρια και τα μάτια τους, πέσανε και οι πέντε στον μπακλαβά και δεν περίσεψε παρά μόνο το... ταψί. Τότε η κυρά-Ματρώνα, αφού πήρε το σοβαρό της ύφος, είπε στα παιδιά πως ήρθε η ώρα να ευχαριστήσουν τον καλό θεό που ‘φερε πίσω γερό, απ’ την κόλαση του πολέμου και την πικρή θάλασσα τον μπαμπά τους. Γι’ αυτό να πάνε και τα τρία μαζί αμέσως απέναντι στην εκκλησία και να διαβάσουνε, όπως κάνανε κάθε Τετάρτη και Παρασκευή στο σπίτι, την παράκληση. Η ίδια θα μείνει με τον πατέρα γιατί έχουν να μιλήσουν για πολύ σοβαρά θέματα. Στα παιδιά δεν άρεσε και τόσο πολύ το όρντινο της μαμάς, γιατί θέλανε να χαρούνε όσο μπορούσανε πιο πολύ την παρουσία του μπαμπά τους. Όταν όμως η μητέρα γινόταν πολύ σοβαρή, δε σήκωνε δεύτερη κουβέντα! Έτσι πήρανε την “Ιερά Σύνοψη” και προχωρήσανε γρήγορα για την Αγία Ειρήνη. Μόλις τελείωσε η ανάγνωση και βγήκανε από το ναό αντικρύσανε την εξώπορτα του ξενοδοχείου κλειστή, γιατί φαίνεται θα είχε πάει ο θείος για το μεσημεριανό του ύπνο. Άρχισαν τότε να καλούν τη μαμά να τους ανοίξει. Με κάποια καθυστέρηση και τακτοποιώντας βιαστικά τα μαλλιά της βγήκε εκείνη στο μπαλκόνι, το δωμάτιο ήταν στον πρώτο όροφο, και τα μάλωσε γιατί κατάλαβε πως για να τελειώσουν μία ώρα αρχύτερα, είχαν αφήσει τις μισές αράδες αδιάβαστες... “Αυτό είναι” συνέχισε, “αμαρτία και πρέπει να ξαναδιαβάσετε πάλι απ’ την αρχή την παράκληση και πολύ προσεκτικά αυτή τη φορά!”. Στο μεταξύ είχε πλησιάσει κι ο καπετάνιος που συμπλήρωσε χαμογελώντας, πως αν διαβάσουν τον μεγάλο παρακλητικό κανόνα αντί του μικρού, σωστά και χωρίς ζαβολιές, θα τους πάει η μαμά το απόγευμα στον κινηματογράφο, στο Σινεάκ, να δούνε μίκυ-μάους! Αυτά κατενθουσιαστήκανε που για πρώτη φορά στη ζωή τους θα παρακολουθούσαν σινεμά και καταχαρούμενα, τρέξανε να κάνουν το χατίρι του πατέρα τους.Τα παιδιά τελείωσαν τη μεγάλη, διαρκείας τριών τετάρτων της ώρας, παράκληση, αλλά κι οι γονείς ασφαλώς τη... συνομιλία τους και ξεκίνησαν όλοι μαζί χαρούμενοι και τρισευτυχισμένοι, ο καπετάνιος για το καράβι του στον Πειραιά κι η Ματρώνα μαζί με τα παιδιά της, για το Σινεάκ.

77

του Κώστα Τσάμη

Η ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΤΗΣ

Τ

ο κρύο ήταν αφόρητο εκείνο το πρωινό του Φεβρουαρίου του 1943. Η Αθήνα μια σχεδόν έρημη πόλη που ζούσε το δικό της δράμα κάτω από την μπότα των ανθρωπόμορφων τεράτων που την είχαν καταλάβει και έδειχναν παντού την παρουσία τους με εκείνο το αγέρωχο ύφος του κατακτητή με αισθήματα γουρουνιού. Ο Θανάσης κατέβαινε την Πανεπιστημίου με το παλτό του κουμπωμένο μέχρις επάνω και τους γιακάδες σηκωμένους ενώ ο βοριάς τον χτυπούσε κατάστηθα. Τα χέρια χωμένα βαθιά στις τσέπες του παλτού του να τρέμουν, όχι τόσο από το κρύο, όσο από την τρομάρα για το γράμμα που μετέφερε στη μέσα τσέπη του σακακιού του, ένα γράμμα που του το έδωσε μια άγνωστη κοπέλα που μάλλον τον περίμενε [ποιος ξέρει πόσην ώρα] λίγο πιο πέρα από το σπίτι του. Η εντολή ήταν να το μεταφέρει στο φαρμακείο του Μπακάκου στην Ομόνοια όπου κάποιος ή κάποια θα το παρελάμβανε για τα περαιτέρω. Έτσι γινόταν τότε η αντίσταση. Όλοι οι Έλληνες μαζί ενάντια στον Κατακτητή. Άλλοι στο ΕΑΜ, άλλοι σε άλλες αντιστασιακές οργανώσεις όμως όλοι μαζί ταγμένοι στον ίδιο σκοπό: Να απελευθερώσουν την πατρίδα από τα κτήνη που κατέτρωγαν τα σπλάχνα της. Έπρεπε λοιπόν ο Θανάσης να φροντίσει να βρίσκεται ακριβώς την προκαθορισμένη ώρα στον τόπο του ραντεβού και να κρατάει το καπέλο του στα χέρια [αυτό ήταν το σινιάλο αναγνώρισης] γιατί ο παραλήπτης [άντρας ή γυναίκα] έκανε μόνο μια περαντζάδα μέσα από το μαγαζί και έφευγε αμέσως για να μην κινήσει υποψίες. Με αυτό τον τρόπο δεν υπήρχε πιθανότητα να γνωρίζονται μεταξύ τους, ο παραλήπτης με τον κομιστή, ώστε σε περίπτωση σύλληψης του ενός ή του

78

άλλου, η οργάνωση να μην κινδυνεύει. Όσο για τον συλληφθέντα… είναι γνωστό τί τον περίμενε. Δεν υπήρχε έλεος στο λεξιλόγιο των Γερμανών. Βασανιστήρια χωρίς τέλος και στο τέλος βέβαιος θάνατος. Αυτές οι μαύρες σκέψεις στριφογύριζαν στο μυαλό του ενώ περνούσε μπροστά από του Ζόναρς. Κοίταξε το ρολόι του. Είχε είκοσι λεπτά στη διάθεσή του ακόμα για να φτάσει στην Ομόνοια και έτσι επιβράδυνε λίγο το βήμα του. Γνώριζε ότι ένας βιαστικός άνθρωπος κινεί υποψίες στους απανταχού ευρισκόμενους Γερμανούς αλλά και Έλληνες με τις κουκούλες. Αυτά τα καλά «παιδάκια» που έκαναν πολύ καλά τη δουλειά τους που δεν ήταν άλλη από το να καρφώνουν στους Γερμανούς Έλληνες πατριώτες. Είναι πράγματι περίεργο το πώς δένουν μεταξύ τους τα κτήνη και το πόσο αρμονικά συνεργάζονται. Η Ελλάδα, με την τεράστια ιστορία της, το έχει ζήσει πολλές φορές αυτό το γεγονός. Έχοντας φτάσει στο ύψος περίπου της Κοραή, ο Θανάσης, έπεσε επάνω σε μια Γερμανική περίπολο που εκείνη τη στιγμή έβγαινε στην Πανεπιστημίου. Η στιγμή ήταν τραγική. Δεν υπήρχε χειρότερο συναπάντημα. Έκανε να προσπεράσει αλλά ένα χέρι τον άρπαξε από το μπράτσο. «Που πας ρε φίλε έτσι βιαστικός;» Ήταν το κάθαρμα ο κουκουλοφόρος. «Πουθενά !» κατάφερε να ψελλίσει. «Τι πάει να πει πουθενά ρε ζώο;» και γυρίζοντας στους στρατιώτες και σε άπταιστα Γερμανικά: «Ψάξτε τον». Του έφυγε η ψυχή. Είχε σπουδάσει στη Γερμανία πολιτικός μηχανικός και τα Γερμανικά ήταν σαν μητρική του γλώσσα. Γνώριζε τη συνέχεια αλλά αυτά που συνέβησαν δεν τα φανταζόταν καν. Βρήκαν το γράμμα που το μετέφρασε αμέσως ο καταδότης. Δεν έβγαινε νόημα βέ-

βαια αλλά έβγαζε μάτια ότι ήταν συνθηματικά αυτά που γράφονταν μέσα. Τον μετέφεραν τσουβαλιαστό και με κλωτσιές στα μπουντρούμια της ηλεκτρικής εταιρείας μέσα στη στοά [αυτά τα μπουντρούμια υπάρχουν και σήμερα] για τα «περαιτέρω». Του πήραν το ρολόι, το παλτό και το σακάκι και τον άφησαν να ξεπαγιάζει μέσα σε απόλυτο σκοτάδι. Ούτε ήξερε πόση ώρα είχε περάσει όταν δέχτηκε την «επίσκεψη» δύο γομαριών και έπεσαν οι πρώτες σφαλιάρες. Έτσι αμίλητα, χωρίς ερωτήσεις, χωρίς τίποτα, μόνο ξύλο ανελέητο. Εκεί ο Θανάσης συνειδητοποίησε τι πάει να πει να σε δέρνουν επαγγελματίες. Όταν τον άφησαν δεν υπήρχε μέρος του σώματός του που να μην πονάει. Έπεσε σε κάτι σαν λήθαργο, μα όταν συνήλθε και ενώ πονούσε φριχτά ξαναήρθαν τα γομάρια για ένα καινούργιο γύρο. Πόσες φορές έγινε αυτό; Προσπαθούσε να βάλει τη σκέψη του σε μία τάξη αλλά του ήταν αδύνατο. Είχε φάει τόσο ξύλο που αισθανόταν ότι θα κατέρρεε. Κάποτε, μετά από έναν αιώνα [έτσι του φάνηκε] τα γομάρια τον σήκωσαν και τον έσυραν [στην κυριολεξία] στον δεύτερο όροφο σε κάποιο γραφείο που πίσω του στεκόταν ένας πολύ νέος συνταγματάρχης των SS. Τον «άδειασαν» σε μια πολυθρόνα και στάθηκαν στην πόρτα με τα μπράτσα στο στήθος. Τα πόδια του πρησμένα από τη φάλαγγα, τα μάτια του μαυρισμένα από τις μπουνιές, το κορμί του γεμάτο μελανιές παρουσίαζε ένα θέαμα αξιοθρήνητο. «Ξέρουμε ποιος είσαι» μίλησε ο αρχηγός των κτηνών μιλώντας Γερμανικά. «Ξέρω για τις σπουδές σου στη Γερμανία και έχω να σου κάνω μία πολύ ωραία πρόταση.» Πριν προλάβει να απαντήσει άνοιξε η πόρτα του γραφείου κάπως φουριόζικα και μπήκε μια πολύ όμορφη γυναίκα. Ο Θανάσης δεν την είδε, δεν μπορούσε άλλωστε, αλλά μύρισε το άρωμά της. Αυτή η αίσθηση του είχε απομείνει. Το κτήνος σηκώθηκε να την υποδεχθεί. Φιλήθηκαν και αντάλλαξαν μερικές κουβέντες πριν εκείνη γυρίσει και κοιτάξει το καταματωμένο πλάσμα που κειτόταν σαν άδειο σακί στην πολυθρόνα. Έσκυψε περισσότερο ακουμπώντας τα χέρια της στο γραφείο ενώ τα μάτια της γέμισαν δάκρυα. «Θανάση!!» της ξέφυγε κάτι σαν κραυγή. Γύρισε προς το μέρος της αλλά δεν μπόρεσε να την γνωρίσει. Εκείνη τον πλησίασε, γονάτισε μπροστά του και: «Θανάση μου, εγώ είμαι η Μάρθα.» Προσπάθησε να της χαμογελάσει και το μόνο που κατάφερε ήταν να κάνει έναν απαίσιο μορφασμό. Ήταν η Μάρθα… που φοιτούσαν μαζί στη Γερμανία και ενώ εκείνος τελείωσε και έφυγε την άνοιξη του 1938 εκείνη παρέμεινε γιατί είχε αρραβωνιαστεί έναν Γερμανό που όπως φαί-

νεται ήταν αυτός που τον ανάκρινε. Δάκρυα έτρεξαν από τα μάτια του. Κατάφερε να σηκώσει το χέρι του και να της χαϊδέψει τα μαλλιά. Λυγμοί τάραξαν το κορμί του. Εκείνη σηκώθηκε με αποφασιστικότητα και γύρισε προς το Γερμανό. «Θέλω να αφήσεις ελεύθερο το Θανάση. Δεν αποτελεί κίνδυνο για τη Γερμανία. Αυτό το εγγυώμαι.» Ήταν τόσο αποφασισμένη που ο Γερμαναράς κοκκίνισε. «Ξέρεις ότι αυτό που μου ζητάς δεν μπορώ να το κάνω.» Τον κοίταξε στα μάτια σταθερά. «Μπορείς!» Έτσι μονολεκτικά. «Αποκλείεται Μάρθα. Μην επιμένεις.» Τράβηξε το γάντι από το χέρι της και έβγαλε ένα δαχτυλίδι. Το ακούμπησε στο γραφείο μπροστά του. «Αυτό είναι το τέλος της αγάπης μας.» Γύρισε και προχώρησε αγέρωχα προς την πόρτα. Έπιασε το πόμολο και ετοιμάστηκε να το γυρίσει. «Περίμενε» ακούστηκε η φωνή του χωρίς αυταρχισμό, ένδειξη του πόσο μεγάλη αδυναμία της είχε. Ο Θανάσης βρέθηκε στην Κοραή, ελεύθερος, πληγωμένος και ντυμένος με τα ρούχα του που του τα επέστρεψαν. Ήταν τόσο χαμένος που ακούμπησε το μάγουλό του σε ένα μάρμαρο του τότε κτιρίου στη γωνία Πανεπιστημίου και Κοραή. Ούτε που το αισθάνθηκε. Κάποτε έφτασε στο σπίτι του. Έπεσε ξερός στο κρεβάτι του… Η περίοδος μεταξύ απελευθέρωσης και εμφυλίου ήταν μία περίοδος απόλυτης απασχόλησης για τον Θανάση. Είχε μεγάλη θέση στο υπουργείο Δημόσιων Έργων και έτρεχε πάνω κάτω σε όλη την Ελλάδα. Ένα μήνα περίπου πριν ξεσπάσει ο εμφύλιος βρισκόταν στη Λάρισα για κάτι έργα που θα ξεκινούσαν στον κάμπο όταν είδε σε μια κολώνα ένα πίνακα με ονόματα αναρτημένο σε περίοπτη θέση. «Τι είναι αυτός ο πίνακας;» ρώτησε το βοηθό του. «Τίποτα το ιδιαίτερο. Κάτι δοσίλογοι είναι που τους πέρασαν λαϊκό δικαστήριο και τους εκτέλεσαν εχθές.» Κοίταξε πιο προσεκτικά τα ονόματα και ανατρίχιασε. Το όνομα της Μάρθας ήταν τρίτο στη σειρά. Την έδειξε στο βοηθό του κλαίγοντας. «Αυτή η γυναίκα με βοήθησε…» και του διηγήθηκε όλη την ιστορία. «Και από ότι έμαθα είχε βοηθήσει και άλλους πατριώτες, δεν έπρεπε να την σκοτώσουν. Δεν έπρεπε!» Ο βοηθός του έσκυψε το κεφάλι με σημασία ενώ έσκαβε το χώμα με το παπούτσι του. «Είμαστε τρείς μέρες εδώ κυρ Θανάση. Γιατί δεν το είδες νωρίτερα; Θα την είχες γλυτώσει!» Αυτή κι αν ήταν μαχαιριά! Μια μαχαιριά που θα τον ακολουθούσε σε όλη του τη ζωή. Έπρεπε από δω και στο εξής να ζήσει συγκρίνοντας το δικό της μεγαλείο με τη δική του αμέλεια. Τύψεις πλημμύρησαν το είναι του ενώ τα δάκρυα έτρεχαν από τα μάτια του ασταμάτητα…

79

του Βασίλη Πετράτου

Ύλη και Πνεύμα - Σώμα και ψυχή

Κ

ατά τη σύγχρονη φιλοσοφική αντίληψη πίσω από την επιφάνεια του ορατού υλικού κόσμου υπάρχει ο αθέατος πνευματικός κόσμος. O άνθρωπος ζει και βαδίζει σε δύο επίπεδα, σε δύο κόσμους, σε δύο πραγματικότητες, στον κόσμο της Ύλης (στον κόσμο των αισθητών), που είναι πεπερασμένος και φθαρτός, και τον κόσμο του Πνεύματος, (στον κόσμο των νοητών) που είναι άφθαρτος και αιώνιος.Ο ένας είναι ο κόσμος της Υλης, ο κόσμος των αισθήσεων, που είναι πεπερασμένος, ο κόσμος των φθαρτών πραγματικοτήτων, των καταδικασμένων στον αφανισμό, και που δεν είναι τίποτε άλλο παρά η αντανάκλαση, ο αντικατοπτρισμός του πραγματικά υπάρχοντος άφθαρτου και αναλλοίωτου πνευματικού κόσμου. Ο κόσμος αυτός της ύλης δεσμεύεται από τους περιορισμούς του χώρου, του χρόνου, της φθοράς και το θάνατο. Ο άλλος είναι ο κόσμος των λογικών πνευματικών μορφών, των αιωνίων πρωτοτύπων, είναι ο κόσμος της άφθαρτης και αναλλοίωτης νοητής πραγματικότητας, και επομένως της όντως υπαρκτής πραγματικότητας. Ο κόσμος αυτός του πνεύματος είναι ελεύθερος και αδέσμευτος από το χώρο, το χρόνο, τη φθορά και το θάνατο. Ο άνθρωπος έχει άμεση εμπειρία και των δύο κόσμων, είναι «διμερής» δηλ. μετέχει ταυτόχρονα και στον κόσμο των αισθητών, δηλ. της ύλης, αλλά και στον κόσμο των νοητών δηλ. του πνεύματος. Ετσι λοιπόν, η ύπαρξη του ανθρώπου συγκροτείται και από τις δύο πραγματικότητες, την ύλη και το πνεύμα, το σώμα και την ψυχή, από τις οποίες μόνο η μία, η πιό απροσδιόριστη, δηλ. η πραγματικότητα του πνεύματος είναι και αθάνατη. Το σώμα του ανθρώπου ανήκει στον κόσμο των αισθητών, στον κόσμο της ύλης, που υπόκειται στη φθορά, όμως η ψυχή του ανήκει στον κόσμο του πνεύματος. Η ψυχή, ως πνεύμα, δεν υπόκειται στη φθορά και στην προσωρινότητα της ύλης, και ο άνθρωπος, κατ΄αυτόν τον τρόπο, μετέχει και σε εκείνο το επίπεδο της ζωής που δεν δεσμεύεται από τη φθορά και το θάνατο. Ο άνθρωπος ζει μεν στον κόσμο των εφήμερων και φθαρτών αντικειμένων του υλικού κόσμου, ο νους του όμως και η ψυχή του αναγνωρίζουν και βλέπουν, μέσα στον εφήμερο κόσμο, τον αντικατοπτρισμό του κόσμου της νοητής πραγματικότητας, των αιωνίων πρωτοτύπων, των όντως υπαρκτών, άφθαρτων και αναλλοίωτων νοητών μορφών του πνεύματος. Πραγματικότητες αποκλειστικά νοητές (μη αισθητές) είναι ο χρόνος, η αιωνιότητα, το άπειρο, η ψυχή, ο Θεός, που έχουν μόνο λογικό χαρακτήρα, και γι’αυτό γίνονται προσιτές μόνο χάρις στην ανθρώπινη λογική, δηλ. μόνο στην αντιληπτική ικανότητα του ανθρώπου. Λένε, άλλωστε, πως η λογική του ανθρώπου είναι η σμίκρυνση του πνεύματος του Θεού. Ετσι λοιπόν, ο άνθρωπος συμμετέχει στον κόσμο των αιωνίων πρωτοτύ-

80

πων, της άφθαρτης και αναλλοίωτης νοητής πραγματικότητας, και των πράγματι υπαρκτών μορφών, που είναι πέρα από το χρόνο, τη φθορά και το θάνατο. Ο άνθρωπος έχει νου και ψυχή, και ως εκ τούτου μπορεί να αντιλαμβάνεται και να έχει τη δυνατότητα να μετέχει σε εκείνο το επίπεδο της ύπαρξής του, που δεν δεσμεύεται από τους περιορισμούς της ύλης και της φθοράς. Η λειτουργία της νόησης δίνει στον άνθρωπο τη δυνατότητα να υπάρχει και να ανυψώνεται στο επίπεδο της άφθαρτης νοητής πραγματικότητας. Ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται και γνωρίζει την ύπαρξη της αισθητής πραγματικότητας με τα μάτια του σώματος, όμως τη νοητή πραγματικότητα, που είναι η πραγματική αλήθεια, την αντιλαμβάνεται και τη γνωρίζει μόνο με τα μάτια της ψυχής. Οι αισθήσεις του σώματός μας μάς πληροφορούν για τα φαινόμενα αυτού του υλικού κόσμου, μέσα στον οποίο υπάρχουμε και ζούμε. Ομως η ψυχή μας ανήκει στον κόσμο των νοητών, στον κόσμο του πνεύματος, και οφείλει εκεί (στον κόσμο του πνεύματος στα υπερουράνια) την ύπαρξή της και την καταγωγή της. Επομένως η ψυχή προϋπήρξε σ’αυτόν τον κόσμο, προτού να συνδεθεί με την ύλη (δηλ. με το σώμα). Και εκεί που προϋπήρξε (στα υπερ-ουράνια) με τις δικές της άμεσες αισθήσεις η ψυχή είδε έκτοτε τις άφθαρτες και αναλλοίωτες ιδέες και μορφές των όντως υπαρκτών πνευματικών μορφών και πραγματικοτήτων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος έχει αποτυπωμένες μέσα στη ψυχή του τις ιδέες και τις μορφές των πνευματικών όντων. Ετσι, μέσα στις μορφές των εφήμερων και φθαρτών αντικειμένων του υλικού κόσμου, η ψυχή του (ο νους του ανθρώπου) αναγνωρίζει (κατά κάποιον τρόπο σαν μια λειτουργία ανάμνησης) τον αντικατοπτρισμό των αιωνίων πρωτοτύπων του λόγου, την ύπαρξη των άφθαρτων και αναλλοίωτων νοητών πνευματικών κόσμων, μορφών και ιδεών. Το πνεύμα είναι το νοητό ζωοποιό στοιχείο του κόσμου, που συγκροτεί τη ζωή, δίχως αυτό η ύλη είναι ανύπαρκτη. Χωρίς την ύπαρξη του πνεύματος, δηλ. της νοητής πραγματικότητας, η ύλη θα ήταν σαν να μην υπάρχει, αφού μόνο το πνεύμα κάνει αντιληπτή και αισθητή την ύπαρξη της ύλης, δηλ. δίχως τη μεσολάβηση του ανθρώπινου πνεύματος, που θα αντιληφθεί και θα αναγνωρίσει την ύπαρξη της ύλης και γενικά των αισθητών όντων, αυτά θα παραμένουν ανύπαρκτα. Θα ήταν μια απέραντη ερημιά. Ετσι λοιπόν, σε αντίθεση με τα αισθητά υλικά όντα, που η ύπαρξή τους εξαρτάται πάντα από τη συνδρομή των λογικών –πνευματικών προϋποθέσεων της νοητής πραγματικότητας, η νοητή πραγματικότητα, σαν πνεύμα, είναι αυτόνομη, δηλ. δεν εξαρτάται από καμία άλλη πραγματι-

κότητα, στην οποία να της οφείλει την ύπαρξή της. Και είναι δεδομένο ότι το εξαρτώμενο (η ύλη) είναι πάντοτε υποδεέστερης αξίας από εκείνο από το οποίο εξαρτάται (το πνεύμα). Είναι συνεπώς προφανής η υπεροχή του πνεύματος έναντι της ύλης. Ολοι οι άνθρωποι έχουν μέσα στην ψυχή τους έμφυτη επιθυμία για τη γνώση, όλοι θέλουν να γνωρίσουν τα πράγματα και τις αιτίες τους. Βαθύτερη όμως γνώση και κατανόηση των πραγμάτων είναι σοφία. Δηλαδή σοφία είναι η αναζήτηση της ουσίας και των βαθύτερων αιτιών όλων των πραγμάτων της ζωής. Η φιλοσοφία δηλ. η «φιλία σοφίας» η «έρως σοφίας» συμβάλλει στην κατανόηση του μυστηρίου της ζωής, είναι η δυναμική αφετηρία για την αναγωγή από τα αισθητά στα νοητά, από το σχετικό στο απόλυτο, από τα γήινα στα υπερούσιαστα υπερουράνια. Η φιλοσοφία προτείνει λύσεις και απαντήσεις στα έσχατα ερωτήματα του ανθρώπου. Γιατί έγινε ο κόσμος,? Ποιά η σκοπιμότητα του κόσμου? Είναι γεγονός ότι η φιλοσοφία στηρίζεται σε κάποια βασικά αξιώματα, τα οποία, δεν αποδεικνύονται μεν με λογικά επιχειρήματα, θεωρούνται όμως, με ακλόνητη βεβαιότητα, ως προφανή και αληθινά. Βασικό αξίωμα της φιλοσοφίας είναι ότι η ψυχή, ο νους και η λογική αντίληψη του ανθρώπου, ήταν απαραίτητα για την παρατήρηση του Σύμπαντος. Το Σύμπαν είχε ανάγκη από κάποιον «παρατηρητή» για να υπάρξει. Μέσω του ανθρώπου η φύση συνειδητοποιεί την ύπαρξή της, και από τη στιγμή αυτή υπάρχει πράγματι. Συμπέρασμα το σύμπαν έγινε γιά να υπάρξουν νοήμονα όντα ικανά να παρατηρήσουν και να θαυμάσουν τη φύση, και συνεπώς η ανθρώπινη νόηση γίνεται ο σκοπός της μεγαλειώδους δημιουργίας του Σύμπαντος. Αν ο άνθρωπος παύσει να υπάρχει, τότε πλέον, αφού δεν θα υπάρχει ο «παρατηρητής», το Σύμπαν, δηλ. η Γη, οι Πλανήτες, τα Αστρα, οι Γαλαξίες, δεν θα αφορούν και δεν θα ενδιαφέρουν πλέον κανέναν, αφού δεν θα περιγράφονται ούτε θα θαυμάζονται από κανέναν. Θα πρόκειται γιά μιά ακραία μοναξιά. Αν δεν υπήρχε η ποιητική ευαισθησία της ανθρώπινης ψυχής τότε ποιός θα θαύμαζε και θα υμνούσε το κάλος της δημιουργίας και την ωραιότητα του έναστρου νυχτερινού ουρανού? Εξάλλου κίνητρο της φιλοσοφίας είναι ο θαυμασμός που προκαλεί η τάξη, η αρμονία και η σκοπιμότητα του κόσμου. Εκτός από αυτά η φιλοσοφία είναι ταυτοχρόνως η σπουδή και η άσκηση συμμετοχής του ανθρώπου στη δυνατότητα αθανασίας. Ετσι λοιπόν, ο άνθρωπος έxει τη δυνατότητα, με τη φιλοσοφία, να μετέχει στον τρόπο λειτουργίας του λόγου ζωής, και να μετέχει σ’εκείνο το επίπεδο της ζωής –δηλ. του πνευματικού κόσμου- που είναι αδέσμευτο από τη φθορά και το θάνατο. Και η φιλοσοφία δίνει τη δυνατότητα στον άνθρωπο να αθανατίζει την ύπαρξή του, είναι το αποκλειστικό όργανο γιά την κατάκτηση της ορθής και αδιαμφισβήτητης αληθινής γνώσης, που οδηγεί στην αθανασία. Γίνεται λοιπόν φανερό ότι ο

άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να μετέχει στην αιωνιότητα, και να κάνει αθάνατη την ύπαρξή του, και η φιλοσοφία είναι αυτή που δίνει στον άνθρωπο μιά τέτοια δυνατότητα. Φιλόσοφοι είναι αυτοί που δ ε ν αναζητούν την αλήθεια βασιζόμενοι στην ατομική τους δοξασία, δηλ. στην προσωπική τους γνώμη, η οποία μόνο αμάθεια γεννάει, αλλά ζητάνε να δουν την αλήθεια με τα μάτια της ψυχής. Ο Πλάτων ονομάζει τους αληθινούς φιλοσόφους «Φιλοθεάμονες της αλήθειας» δηλ. αυτοί που αρέσκονται να βλέπουν την αλήθεια και αναζητούν την πραγματική αληθινή γνώση. Τη δε αληθινή γνώση ονομάζει «όραση της ψυχής» και «θέα του κάλους της αλήθειας». Η φιλοσοφία, ως νοητική λειτουργία, προϋποθέτει μιά πρόσβαση στον κόσμο εκείνον που υπερβαίνει την απλή πληροφόρηση γιά τον αισθητό, φθαρτό και εφήμερο χαρακτήρα του κόσμου τουτου. Ανάγει και ανυψώνει τον άνθρωπο στον άφθαρτο και άχρονο πνευματικό κόσμο, στην αρμονία μέσα στο χώρο και τον χρόνο, και που εξασφαλίζει την τάξη, το κάλος και τη συνέχεια της ζωής. Η ζωή είναι μορφή, είναι τάξη και αρμονία, είναι ενέργεια, το αντίθετο της ζωής είναι η αμορφία, η αταξία και το χάος, είναι η διάλυση του θανάτου. Βέβαια, είναι άλλωστε αυτονόητο, ότι γιά το «φιλοσοφείν» απαιτούνται ευρύτερα πνευματικά περιθώρια και δυνατότητες γνώσεως, πέρα από τη συνήθη νοητική ικανότητα του ανθρώπου. Δεν είναι εύκολο στον καθένα να μπορεί να υπεισέλθει με τα μάτια της ψυχής στον κόσμο του πνεύματος. Απαιτείται να έχει πραγματική αληθινή γνώση, να έχει πράγματι «θέα του κάλους της αλήθειας». Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι από τη φύση του ο άνθρωπος είναι «Ον Κοινωνικό», κάθε προσπάθεια να είναι λογικός ο άνθρωπος ατομικά και μόνος του, δίχως τη συμμετοχή στον κοινό λόγο, στην κοινή γνώμη, δεν συνιστά σοφία παρά μόνο αμάθεια και πλάνη. Τα άτομα έρχονται και παρέρχονται, το κοινωνικό σύνολο εξακολουθεί να υπάρχει στην αιωνιότητα. Το σύνολο της κοινωνίας έχει διάρκεια και μονιμότητα, το άτομο είναι εφήμερο και παροδικό. Εντούτοις, κάθε άτομο, έστω και το πιό αμαθές και αφιλοσόφητο, ως πρόσωπο που μετέχει στο κοινωνικό σύνολο, δύναται να αποτελεί παράγοντα που συντελεί στην αιωνιότητα της κοινωνίας και στη συνέχιση της ζωής, συνεπώς κάθε άνθρωπος μετέχει κατ’αυτόν τον τρόπο, και σε εκείνο το επίπεδο της ζωής που δεν δεσμεύεται από τη φθορά. Και για να κλείσουμε το αρχικό μας θέμα, τελειώνουμε με την άποψη, που με τον βαθύ φιλοσοφικό στοχασμό του, διετύπωσε ο Πλάτων, και είναι πραγματικά σωστή και αληθής, ότι «Ο άνθρωπος στηρίζεται σε δύο πόδια, την Υλη και το Πνεύμα, αν χάσει το ένα από αυτά χάνει την ισορροπία του και πέφτει. Συνεπώς ούτε η ύλη υφίσταται χωρίς το πνεύμα, αλλά ούτε το πνεύμα μπορεί να υπάρξει χωρίς την ύλη. Είναι και τα δύο ισάξια και αλληλοεξαρτώνται, μαζί εμφανίζονται, Υλη και Πνεύμα Σώμα και Ψυχή - και μαζί φεύγουν !»

81

του Δρ. Γεωργίου Σαρλή συνέχεια από σελίδα 75

Βιολογία Η καλλιεργούμενη ελιά είναι δέντρο αείφυλλο, με πλατιά κόμη. Ο φλοιός του στην αρχή είναι λείος, σταχτοπράσινος, αργότερα σχηματίζεται ξηρόφλοιο με σκοτεινότερο χρώμα. Ανάλογα με τη μορφή των φύλλων, των κλαδιών και του καρπού, διακρίνονται δυο βασικές ποικιλίες: α. Olea europaea var. europaea (κν. ευρωπαϊκή ελιά, λιόδεντρο) β. Olea europaea var. sylvestris Brot. (κν. αγριελιά, αγρίλι). Οι αρχαίοι την πρώτη καλούσαν ελάα ή ελαία, τη δεύτερη αγριέλαιος, άγριππος, φυλία, κότινος και ράχος, ενώ στην ποικιλία της ελιάς που ήταν εμβολιασμένη σε άγρια ελιά την καλούσαν κοτινάς. Η ελιά που ανήκει στην οικογένεια Oleaceae, αναμφιβόλως είναι τυχαίο σπορόφυτο, όπως υποστηρίζουν οι πιο πολλοί βοτανικοί, της αγρίας που αποτελεί την πρωταρχική μορφή της ελιάς. Εχει ξύλο ανθεκτικό σε ασθένειες και παράσιτα και σε περίπτωση καταστροφής ή αποξηράνσεως του υπέργειου μέρους εύκολα αναπτύσσεται νέα βελτίωση από τις ρίζες. Το δέντρο αναπτύσσει μάλλον αβαθές ριζικό σύστημα (επιπολαιόριζο) και η κόμη του φθάνει στο ύψος των 10-20 μέτρων. Τα άνθη του είναι μικρά, κιτρινόλευκα και φέρονται πολλά μαζί από τις μασχάλες των φύλλων σε βοτρυώδεις ανθοταξίες. Είναι ευρύτατα διαδομένο στις παραμεσόγειες περιοχές, κοντά στις ακτές, στην Ισπανία, Πορτογαλία, Ν. Γαλλία, Ιταλία, Βαλκανική χερσόνησο, Παλαιστίνη, Τυνησία, Αλγερία, στο Μαρόκο, στα νησιά της Μεσογείου, στις νότιες ακτές της Κριμαίας και στα Κανάρια νησιά. Στη χώρα μας καλλιεργούνται περίπου 200 ποικιλίες ελιάς, που έχουν διάφορες ονομασίες και πολλές φορές προκαλούν σύγχυση στον παραγωγό. Αλλά, ενώ ο αριθμός τους παρουσιάζεται ως πολύ μεγάλος, εντούτοις δεν είναι. Και τούτο γιατί στην ίδια ποικιλία που καλλιεργείται στα διάφορα διαμερίσματα της χώρας έχουν δώσει διαφορετικές ονομασίες. Πάντως οι ελληνικές ποικιλίες, ανάλογα με το βάρος των καρπών και τα άλλα χαρακτηριστικά τους κατατάσσονται σε μικρόκαρπες (αγριελιά, Κορωνέϊκη κ.ά.), μεσόκαρπες (Μεγαρίτικη, Θρουμπελιά, Τσουνάτη κ.ά.) και αδρόκαρπες ή χονδρολιές (Καλαμών, Κονσερβολιά κ.ά.) Οι μικρόκαρπες χρησιμοποιούνται για παραγωγή λαδιού, ενώ οι αδρόκαρπες για βρώση. Ορισμένες από τις μεσόκαρπες χρησιμοποιούνται για παραγωγή λαδιού, ενώ άλλες είναι διπλής χρησιμότητας και για παραγωγή λαδιού και για βρώση. Η ελιά είναι ένα από τα λίγα αείφυλλα οπωροφόρα, τα οποία χρειάζονται την επίδραση του ψύχους για να ανθίσουν. Οι οφθαλμοί, οι οποίοι σχηματίζονται το καλοκαίρι έχουν ανάγκη από χαμηλές θερμοκρασίες κατά το φθινόπωρο και το χειμώνα, για να διαφοροποιηθούν τα άνθη. Ολες οι ποικιλίες δεν είναι το ίδιο απαιτητικές σε χειμερινό ψύχος για το σχηματισμό ανθοταξιών. Οι πιο απαιτητικές είναι οι ποικιλίες Χαλκιδικής και Αμφισσας, ενώ άλλες όπως η Κορωνέϊκη και η Μεγαρίτικη έχουν ελάχιστες απαιτήσεις. Ο σχηματισμός ανθοταξιών αρχίζει τον Ιανουάριο-Φεβρουάριο και ολοκληρώνεται σε οκτώ περίπου εβδομάδες. Η πιο κρίσιμη εποχή φαίνεται να είναι κατά τους μήνες Ιανουάριο και Φεβρουάριο. Σε αυτή την περίοδο αρχίζουν και σχηματίζονται οι καταβολές της ταξιανθίας. Την εποχή αυτή εξαντλούνται εύκολα τα αποθέματα του δέντρου σε θρεπτικά στοιχεία και είναι βέβαιο ότι μόνο τα δέντρα που βρίσκονται σε καλή θρεπτική κατάσταση μπορούν να ανθίσουν κανονικά. Η επάρκεια εδαφικής υγρασίας και αζώτου είναι σπουδαία για την κανονική ανθοφορία και καρποφορία της ελιάς. Ο καρπός της ελιάς είναι δρύπη και αποτελείται από το φλοιό, που συνιστά τα εξωκάρπιο, από τη σάρκα, όπου κατά την ωρίμανση γίνεται η ελαιογένεση και αποτελεί το μεσοκάρπιο και από το σκληρό πυρήνα που συνιστά το ενδοκάρπιο. Μέσα στον πυρήνα περικλείεται το σπέρμα. Κλίμα και έδαφος Η ελιά αναπτύσσεται στην καλούμενη ζώνη της ελιάς που περιλαμβάνεται μεταξύ του γεωγραφικού πλάτους 30° και 45°. Το κλίμα της ζώνης αυτής χαρακτηρίζεται από ήπιο και βροχερό χειμώνα και ξηρό και ζεστό καλοκαίρι. Πέραν από τα όρια της ζώνης αυτής η ελιά δεν αναπτύσσεται και υποφέρει είτε από χαμηλές είτε από υψηλές θερμοκρασίες. Τον χειμώνα οι θερμοκρασίες κάτω από -10 °C μπορεί να προκαλέσουν σοβαρές ζημιές στο δέντρο, όπως ξηράνσεις κλάδων ή και ολόκληρου του δέντρου. Οι ορεινές και εσωτερικές περιοχές της χώρας είναι πολύ ψυχρές το χειμώνα για την ελιά. Γι' αυτό και αναπτύσσεται καλύτερα σε παραθαλάσσιες νότιες περιοχές και στα νησιά που έχουν ήπιο χειμώνα. Ως προς το έδαφος, η ελιά δεν είναι πολύ απαιτητικό δέντρο και αναπτύσσεται σε

82

Η ΕΛΑΙΑ ποικίλα εδάφη. Μπορεί να αναπτυχθεί και σε σχετικώς ξηρά και φτωχά, χαλικώδη, ασβεστώδη εδάφη. Σήμερα οι περισσότεροι ελαιώνες έχουν αναπτυχθεί σε τέτοια φτωχά εδάφη, στα οποία με δυσκολία αναπτύσσονται άλλα είδη οπωροφόρων. Η ελιά όμως αναπτύσσεται και αποδίδει καλά σε βαθιά αμμοπηλώδη εδάφη που διαθέτουν καλή υγρασία και αποστραγγίζουν καλά. Τις αποδόσεις της ελιάς επηρεάζουν πολύ και οι ετήσιες βροχοπτώσεις. Οι περισσότεροι ελαιώνες έχουν αναπτυχθεί σε ξηρικές περιοχές και συνήθως η έλλειψη υψηλών βροχοπτώσεων και εδαφικής υγρασίας είναι ένας από τους παράγοντες ακαρπίας τους. Πολλαπλασιασμός Η ελιά πολλαπλασιάζεται σχετικά εύκολα συγκριτικά με τα άλλα είδη καρποφόρων δέντρων. Από τα παλιά χρόνια είναι γνωστός τόσο ο αγενής, όσο και ο εγγενής τρόπος πολλαπλασιασμού της. Οι τρόποι που σήμερα χρησιμοποιούνται στην πράξη είναι α. ο εγγενής με σπόρο που συνδυάζεται πάντοτε με εμβολισμό, ο οποίος όμως, ως βραδύς τρόπος, δεν χρησιμοποιείται στα σύγχρονα φυτώρια, β. η εξημέρωση αγρίων ελιών που είναι απλός τρόπος, αλλά παρουσιάζει και διάφορα μειονεκτήματα (καθαρισμός, εκρίζωση, φύτευση, εργατικά κ.ά.), γ. ο αγενής με μοσχεύματα σκληρού ξύλου, σε διάφορες παραλλαγές (σφαιροβλάστες ή γόγγροι, κοινώς γροθάρια, δηλαδή από τα εξογκώματα στη βάση του κορμού), δ. ο αγενής με φυλλοφόρα μοσχεύματα που ριζοβολούν με υδρονέφωση και ε. οι παραφυάδες από ποικιλίες που έχουν την τάση να αναπτύσσουν ζωηρούς βλαστούς στη βάση του κορμού, γι' αυτό σπάνια η ελιά με τον τρόπο αυτό πολλαπλασιάζεται. Φύτευση ελαιώνα Καταρχάς καθαρίζεται το έδαφος από θάμνους και ζιζάνια. Στη συνέχεια γίνονται βαθιά οργώματα για να απομακρυνθούν πολυετή βαθύρριζα φυτικά είδη και να διευκολυνθεί η ανάπτυξη του ριζικού συστήματος σε μεγάλο βάθος. Στα βαθιά οργώματα προστίθενται βασικά λιπάσματα, κυρίως φωσφορικά και καλιούχα, για να δημιουργηθούν αποθέματα θρεπτικών στοιχείων στη ζώνη του ριζικού συστήματος των ελαιοδέντρων. Κατόπιν ακολουθεί ισοπέδωση. Οταν το έδαφος έχει μεγάλες κλίσεις σχηματίζονται προηγουμένως αναβαθμίδες, που έχουν επιτυχία, αν συνδυαστούν με την κατασκευή τοίχων αντιστηρίξεως, που προστατεύουν καλύτερα το έδαφος από διαβρώσεις. Μετά την προετοιμασία του εδάφους ακολουθεί η φύτευση. Τα δενδρύλλια φυτεύονται κατά τετράγωνα, κατά ρόμβους, κατά ορθογώνια ή κατά ισοϋψείς καμπύλες σε εδάφη με κλίση. Οι αποστάσεις φυτεύσεως πρέπει να είναι μεγάλες, γιατί τα ελαιόδεντρα αναπτύσσουν μεγάλη κόμη και όταν δέχονται σκιές δεν καρποφορούν ικανοποιητικά. Ακόμα για να μπορεί η καλλιέργεια να γίνεται από όλες τις διευθύνσεις. Τελευταία και στη χώρα μας εφαρμόζονται με επιτυχία τα χαμηλά θαμνώδη σχήματα με πυκνές φυτεύσεις ελαιοδέντρων, που προσφέρονται για την εντατική τους καλλιέργεια. Τέλος, λόγω σταυρογονιμοποιήσεως, θα πρέπει να φυτεύονται 2-3 ποικιλίες μαζί και η φύτευση των δενδρυλλίων να γίνεται με «μπάλα χώματος» από τον Νοέμβριο μέχρι τον Μάρτιο. Καλλιεργητικές φροντίδες Μετά τη φύτευση γίνονται, ιδιαίτερα στα πρώτα χρόνια, όλες οι καλλιεργητικές φροντίδες για να αναπτυχθούν τα δενδρύλλια και να εισέλθουν γρήγορα στην καρποφορία. Ετσι, γίνονται συχνές αρδεύσεις εκτός από τους ξηρικούς ελαιώνες, καταστροφή των ζιζανίων με συχνά φρεζαρίσματα ή με ζιζανιοκτόνα, συγκαλλιέργεια με ένα ψυχανθές φυτό (βίκο ή κουκιά) που παραχώνεται πριν την καρποφορία για «χλωρή λίπανση», και λιπάνσεις με αζωτούχα λιπάσματα γιατί το άζωτο αποτελεί για την ελιά το σπουδαιότερο θρεπτικό στοιχείο. Επίσης, κλάδεμα για διαμόρφωση των δενδρυλλίων καταρχάς σε ελεύθερο κύπελλο για να καταλήξει μετά την είσοδο στην καρποφορία με κλάδεμα συντηρήσεως σε ελεύθερο σφαιρικό σχήμα, ενώ η έλλειψη εργατικών χειρών οδήγησε τους παραγωγούς των ελαιοκομικών περιοχών της χώρας σε διαμόρφωση της κόμης σε χαμηλά σχήματα, όπως τα σχήματα του ελεύθερου θάμνου, του χαμηλού κυπέλλου και σπανίως της παλμέττας. Ακόμα, εφαρμόζεται και το αραίωμα των καρπών, που ενώ δεν συμφέρει οικονομικά, εντούτοις εφαρμόζεται μόνο στις βρώσιμες ποικιλίες ελιάς, όταν είναι πολύ φορτωμένες. Τέλος, σπουδαία καλλιεργητική φροντίδα αποτελεί η καταπολέμηση των εχθρών και ασθενειών. Η ελιά στη χώρα μας έχει τους ίδιους εχθρούς και ασθένειες που έχει και στις άλλες

83

του Δρ. Γεωργίου Σαρλή μεσογειακές χώρες. Το καταστρεπτικότερο έντομο της ελαιοκομίας είναι ο δάκος που προκαλεί μεγάλες οικονομικές ζημιές. Ενα άλλο έντομο είναι ο πυρηνοτρήτης με τρεις γενιές που προσβάλλουν κατά σειρά τα φύλλα, τα άνθη και τους καρπούς (καρπόπτωση). Από τα κοκκοειδή (ψώρες) το λεκάνιο, ο ασπιδωτός και η παρλατόρια εξαντλούν τα δέντρα που καταλήγουν σε έντονες αποφυλλώσεις. Από τους μύκητες, σοβαρές ζημιές προξενούν το κυκλοκόνιο και το γλοιοσπόριο, ενώ από τα βακτήρια ζημιές προξενεί ο καρκίνος της ελιάς που είναι σχετικά δύσκολος στην καταπολέμηση. Επίσης, διάφοροι λειχήνες και βρύα που αναπτύσσονται στους κορμούς και τα κλαδιά των ελαιοδέντρων, τους επιφέρουν πολλές ζημιές γιατί τα απογυμνώνουν από διάφορα μόρια τους και τα εξασθενούν. Για την καταπολέμιση των παραπάνω εχθρών και ασθενειών χρησιμοποιούνται πρωτεϊνούχα δολωματικά ραντίσματα ή καθολική κάλυψη των ελαιοδέντρων με το κατάλληλο εντομοκτόνο, οργανοφωσφορικά εντομοκτόνα και κατάλληλοι μυκητοκτόνοι ψεκασμοί αντίστοιχα. Συγκομιδή Η συγκομιδή (μάζεμα) του καρπού είναι η πιο δαπανηρή εργασία στην ελαιοκαλλιέργεια. Ο καρπός συγκομίζεται όταν έλθει στο κατάλληλο στάδιο. Οι βρώσιμες ποικιλίες συγκομίζονται προσεκτικά με το χέρι ή με τη βοήθεια ειδικών κτενών. Μετά τη συγκομιδή οι ελιές, για να περιοριστεί η πικρή τους γεύση που οφείλεται στην ελευρωπαίνη και να διατηρηθούν (pickling), υφίστανται διάφορες κατεργασίες που διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή και από ποικιλία σε ποικιλία ή μεταφέρονται αμέσως στα εργοστάσια για να κονσερβοποιηθούν. Οι λαδολιές συγκομίζονται με διαφορετικούς τρόπους ανάλογα με το σύστημα καλλιέργειας, την ποικιλία και τις συνήθειες της περιοχής. Ετσι, σε πολλές περιοχές εφαρμόζεται ο ραβδισμός που έχει τα μειονεκτήματα του (σπάσιμο καρποφόρων βλαστών και διευκόλυνση προσβολής καρκίνου της ελιάς), ενώ σε άλλες η φυσιολογική πτώση του καρπού στο έδαφος και η συλλογή του σε πλαστικά δίχτυα που απλώνονται κάτω από τα ελαιόδεντρα, ή με σύστημα δονήσεως (Mechanical tree shaker) σε συνδυασμό με την χρήση διαφόρων καρποπτωτικών ουσιών, που προκαλούν χαλάρωση της προσφύσεως των καρπών. Στη συνέχεια ο ελαιόκαρπος, αφού καθαριστεί από φύλλα και ξένες ύλες, συνθλίβεται και ο ελαιοπολτός οδηγείται στα ελαιοπιεστήρια, όπου τοποθετείται μεταξύ ισχυρών ελαιοπάνων προς έκθλιψη του λαδιού. Χρησιμότητα Η ελιά, εκτός των υποπροϊόντων της (πυρηνέλαιο, ξυλεία, φύλλα), καλλιεργείται για τον πολύτιμο καρπό της, ο οποίος είτε συγκομίζεται ώριμος και χρησιμοποιείται, μετά από ειδική επεξεργασία σε ελαιοτριβείο, για εξαγωγή ελαιολάδου, είτε συγκομίζεται, πριν ωριμάσει, πράσινος ή μαύρος και καταναλίσκεται σαν επιτραπέζιος καρπός, μετά από ειδική επεξεργασία για αφαίρεση των πικρών ουσιών του και για κονσερβοποίηση. Οι επιτραπέζιες ελιές θεωρούνται καλή και υγιεινή τροφή για τον άνθρωπο και χρησιμοποιούνται ως συμπλήρωμα σε σαλάτες ή τρώγονται μόνες τους. Το ελαιόλαδο θεωρείται ως το πιο ευγενές και πιο ωφέλιμο από τα φυτικά λάδια. Περιέχει σε σωστή αναλογία λιπαρές ουσίες με μεγάλη θερμιδική αξία, βιταμίνες και άλλες ουσίες χρήσιμες για τη διατροφή του ανθρώπου. Ιδιαίτερα διαθέτει αντιοξειδωτικές ουσίες που προστατεύουν από την αθηροσκλήρωση βελτιώνοντας τη λειτουργικότητα του ενδοθηλίου των αγγείων και αποτελεί ασπίδα κατά της εμφανίσεως του καρκίνου του στομάχου διευκολύνοντας τους μηχανισμούς του πεπτικού συστήματος. Ακόμα, διακρίνεται για τις μικροβιοκτόνες και απολυμαντικές του ιδιότητες. Οι πότες το θεωρούν αντιμεθυστικό γιατί επιχρίει τα εσωτερικά τοιχώματα των πεπτικών οργάνων και εμποδίζει την απορρόφηση του οινοπνεύματος από τον οργανισμό. Γενικώς, το λάδι (Oleum Olivarum), πέραν της διαιτητικής του αξίας, ενδείκνυται κατά των παθήσεων του ήπατος, της χολής, του δέρματος και χρησιμοποιείται στη φαρμακευτική και σαπωνοποιία. Τα φύλλα της (Folia Oleae) χρησιμοποιούνται στην βοτανοθεραπευτική κατά του διαβήτη και της υπερτάσεως, ενώ ο φλοιός της (Cortex Oleae) χαίρει μεγάλης φήμης ως υποκατάστατο της κινίνης. Επίσης, ο λαός πιστεύει ότι το λάδι από το άναμμα των καντηλιών έχει θεραπευτικές ιδιότητες και οι Αραβες διατείνονται ότι «αν θέλεις να είσαι υγιής εσωτερικά και εξωτερικά και να απολαύσεις ένα μακρόχρονο και υγιή βίο θα πρέπει να παίρνεις ελαιόλαδο». Τέλος το ξύλο της, λόγω της ανθεκτικότητάς του, είναι ιδιαίτερα χρήσιμο για την κατασκευή αντικειμένων καθημερινής χρήσης (μπαστούνια, καπνοσύρυγγες, κιβωτίδια κ.α.), εξαρτημάτων εργαλείων, σκελετών οικοδομής, ενώ ιδιαίτερα αποδοτικό είναι και ως καύσιμη ύλη.

84

Η ΕΛΑΙΑ Προστασία ελαιοκομικών προϊόντων και πολιτική Τα προϊόντα των ελαιώνων που ευρέως εξαπλώνονται στη χώρα μας, την καθιστούν πρώτη στην παραγωγή επιτραπεζίων ελιών με δεύτερη την Ισπανία και τρίτη μετά την Ισπανία και Ιταλία στην παραγωγή γενικώς ελιών και ελαιολάδου. Επόμενο λοιπόν ήταν το Κράτος να μεριμνά για την προστασία τόσο των ελαιοδέντρων όσο και των προϊόντων που παράγουν. Έτσι, από το 1856 μέχρι σήμερα η ελληνική νομοθεσία περιλαμβάνει πολλούς νόμους, όπως «Περί εκριζώσεως και κλαδεύματος αγριελιών», «Περί συστάσεως ταμείου ελαίας», «Περί ιδρύσεως ταμείων προνοίας ελαιοπαραγωγής», «Περί οργανώσεως της ελαιοπαραγωγής» κ.ά. Το 1992, η Ευρωπαϊκή Ένωση δημιούργησε και θεσμοθέτησε συγκεκριμένα ευρωπαϊκά συστήματα παραγωγής, προώθησης και προστασίας των προϊόντων που παράγονται στις ενταγμένες χώρες. Μεταξύ των θεσμών ήταν και αυτός της Προστατευόμενης Γεωγραφικής Ένδειξης (ΠΓΕ) (PGI – Protected Geographical Indication), στον οποίο εντάχθηκαν αρκετά ελαιόλαδα γνωστών περιοχών της χώρας μας, καθόσον πληρούσαν τις αναγκαίες συνθήκες ένταξης και είχαν αποδεδειγμένη καλή φήμη. Σήμερα οι εξαγωγές των επώνυμων τυποποιημένων ελαιολάδων είναι μειωμένες και το 60% περίπου της εγχώριας παραγωγής ελαιολάδου διακινείται χύμα. Δεδομένου όμως, ότι η παραγωγή μας σε ελαιόλαδο δεν δύναται να αυξηθεί σημαντικά, οι ελαιώνες υφίστανται ενίοτε τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες, το εισόδημα των καταναλωτών έχει μειωθεί και ότι συνεχίζεται η παράνομη διακίνηση χύμα ελαιολάδου, θα πρέπει στόχος μιας εθνικής στρατηγικής να είναι η μεταβολή των όρων εμπορίας του ελαιολάδου, έτσι ώστε να αυξηθούν όσο γίνεται περισσότερο τα έσοδα από τη διάθεσή του στο εξωτερικό. Στο σημείο όμως αυτό θα πρέπει να επισημάνουμε ότι στον ελλαδικό χώρο η ελιά και ο καρπός της σημάδεψαν την εξέλιξη του πολιτισμού, ο οποίος με τη σειρά του επέδρασε καταλυτικά στην καλλιτεχνική έκφραση, στη λογοτεχνία, στην ποίηση, καθώς και γενικότερα στη συλλογική έκφραση των Ελλήνων από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Στην ακμή του Μινωικού πολιτισμού παρουσιάζονται οι παλαιότερες εικαστικές απεικονίσεις της ελιάς. Αργότερα στα μελανόμορφα αττικά αγγεία απεικονίζεται η συγκομιδή του καρπού της ελιάς. Στην κλασική εποχή η ελιά κυριαρχεί στη σύνθεση του δυτικού αετώματος του Παρθενώνα, όπου απεικονίζεται ο αγώνας μεταξύ Αθηνάς – Ποσειδώνα. Στην εκκλησιαστική τέχνη της βυζαντινής περιόδου η ελιά συνδέεται με σκηνές της θρησκευτικής ιστορίας (η προσευχή του Χριστού στο Όρος των Ελαιών, η Ανάληψη κ.ά.). Τέλος στα νεοελληνικά χρόνια, παρά όλες τις κοινωνικοπολιτικές αλλαγές στον ελλαδικό χώρο, η ελιά παρέμεινε σταθερά στο επίκεντρο των θεματικών ενδιαφερόντων των καλλιτεχνών. Και τούτο επειδή εξέφραζε σταθερά τη σχέση του Έλληνα με το χώρο του και στην ουσία τη σχέση του Έλληνα με τον πολιτισμό του. ΄Ομοίως, το βάθος της σχέσης της ελιάς με τον Έλληνα εκφράζεται με μοναδικό τρόπο στην λογοτεχνία και στην ποίηση. Η ελιά, ο καρπός της, το λάδι, το λιομάζωμα έχουν περάσει σε γλαφυρές σελίδες του Εφταλιώτη (Η μαζώχτρα), του Πρεβελάκη (Ο Κρητικός), του Παπαδιαμάντη (Η φαρμακολύτρια), του Μυριβήλη (Ζωή εν τάφω), κ.ά. Επίσης και στη ποίηση, εκτός των Μαβίλη, Παλαμά και Πολέμη που αναφέρθηκαν, και οι Πορφύρας, Δροσίνης, Φραγκούλης, Καβάφης, Σικελιανός, Καζαντζάκης κ.ά. εξυμνούν την ιστορία, τις χάρες, την ταπεινοφροσύνη και την εργατικότητα της ελιάς, τη γονιμότητά της, τη συγκομιδή της, το λάδι και το ξέχωρο ίσκιο της. Αλλά και στα υφαντά και στα κεντήματα τα κλωνάρια της ελιάς, πλεγμένα σε στεφάνια ή ριγμένα εδώ και κει, αποτελούν διακοσμητικό θέμα. Ακόμα, στις σιδεριές του σιδηρουργού, στα έργα των ανθογλυπτών, στο στολισμό των δημιουργημάτων της αγγειοπλαστικής τέχνης, στις τοιχογραφίες των χριστιανικών τάφων για τον συμβολισμό τους, καθώς και στα φιλοτεχνήματα πολλών τεχνιτών λαϊκής τέχνης. Τέλος παρατίθενται μύθοι, παροιμίες, μαντινάδες, αινίγματα, νανουρίσματα, μοιρολόγια, προλήψεις, έμμετροι ή μη ονειροκρίτες, καθώς και η πατροπαράδοτη ανθοδέσμη που αναφέρονται στην ελιά, στο καρπό της και στο ελαιόλαδο όπως:

85

του Δρ. Γεωργίου Σαρλή Μύθοι α. Ελιά και καλάμι Κάποτε γειτόνευαν η ελιά και το καλάμι. Η ελιά μεγάλο, δυνατό, καρποφόρο και ευλογημένο δέντρο ολοένα καυχιόταν για την ιστορία και τις χάρες της. Αντίθετα το ντροπαλό καλάμι τα άκουγε, δεν έλεγε όμως τίποτα και ούτε θύμωνε γιατί αυτό δεν είχε λόγους για να καυχηθεί. Ήρθε όμως ένας χειμώνας βαρύς, όπου ένας δαιμονισμένος αέρας ξερίζωσε την ελιά, ενώ το λυγερό καλάμι που έγειρε και άφηνε τον άνεμο να περνά από πάνω του, έμεινε απείραχτο. Όταν πέρασε η καταιγίδα και ο άνεμος σταμάτησε η ελιά απόμεινε πεσμένη στο χώμα, αλλά το καλάμι σηκώθηκε πάλι όρθιο και λυγερό. Βλέπετε το καλάμι ήξερε να υποχωρεί εκεί που ένιωθε ότι δεν είχε δύναμη να αντισταθεί, ενώ η ελιά πλήρωσε με τη ζωή της την υπερηφάνειά της. Μύθος αλληγορικός που αναφέρεται στον χαρακτήρα και τις σχέσεις του ανθρώπου με τους γύρω του (Αίσωπος). β. Η ξερή κρδιά της ελιάς Όταν σταυρώθηκε ο Χριστός και απλώθηκε στον κόσμο θλίψη, οι βράχοι σκίστηκαν στα δύο και μάδησαν τα φύλλα των δέντρων. Μόνο η ελιά έμεινε όπως ήταν χωρίς να πέσουν τα φύλλα της. Τότε τα άλλα δέντρα δυσαρεστήθηκαν και ρώτησαν γιατί. Και εκείνη τους απάντησε: «Εσάς σας πέσανε τα φύλλα μα φύλλα θα ξανακάνετε. Εμένα δεν πέσανε τα φύλλα, μα το ξέρει η καρδιά μου». Γι’ αυτό και η καρδιά της ελιάς είναι πάντοτε ξερή (Νάξος). γ. Το δάκρυ του Χριστού Ο Χριστός, όταν οι Εβραίοι τον κυνηγούσαν για να τον πιάσουν και να τον σταυρώσουν, είχε μεγάλη στεναχώρια και ήταν πολύ λυπημένος. Σαν έφτασε σε μια ελιά, κάθισε από κάτω και ακουμπώντας το κεφάλι του στον κορμό της προσπάθησε να κοιμηθεί. Τότε όμως ξέσπασε σε δάκρυα που έσταζαν στη ρίζα της και την πότιζαν. Ποτισμένη με τα δάκρυα του Χριστού και έχοντας την ευχή του, η ελιά μας δίνει το ευλογημένο λάδι που χρησιμοποιούμε στα φαγητά, στα καντήλια των εκκλησιών και των σπιτιών και που με αυτό μυρώνονται όσοι βαφτίζονται και γίνονται Χριστιανοί (Κρήτη). δ. Το φαρμάκι της αγριελιάς Η αγριελιά ήταν κι αυτή πρώτα όπως και η ήμερη ελιά. Είχε δηλαδή καρπούς νόστιμους. Μόνο από τα μικρά φύλλα και τα αγκάθια της ξεχώριζε από την ήμερη. Όταν οι Εβραίοι φόρτωσαν το Χριστό με το σταυρό και ανηφόριζαν στο Γολγοθά να πάνε να τον σταυρώσουν, ακολουθούσε ξοπίσω κλαίγοντας και σπαράζοντας η Παναγία. Καθώς όμως προχωρούσε με κόπο και δυσκολία πιάστηκε γερά το φρουστάνι της σε ένα θάμνο αγριελιάς και σκίστηκε. Τότε καταστεναχωρημένη η Παναγία καταράστηκε το αγκαθωτό κλαρί: Την πίκρα και το φαρμάκι μου να ΄χεις! Του είπε. Και από τότε το κλαρί αυτό, η αγριελιά, γέμισε φαρμάκι. Παροιμίες - Βάλε ελιά για το παιδί σου και συκιά για τη ζωή σου.

- Αμπέλι του χεριού σου, συκιά του κυρού σου και ελιά του παππού σου.

- Της ελιάς τα μέσα και του καρυδιού τ’ απέξω.

- Όποιος έχει λιοστάσια έχει και τζιτζίκους.

- Κανένας μπακάλης δε λέει πως το λάδι του είναι θολό.

- Το λάδι από το λουμίνι αρρώστια δεν αφήνει.

- Λάδι να βρέξει δεν τον μέλει.

- Λάδι από την κορφή, κρασί από τη μέση και μέλι από τον πάτο.

- Νοέμβρη οργώματα και ελιές, δεν λείπουν οι δουλειές.

86

-

Από το θέρο ως τις ελιές, δεν απολείπουν οι δουλειές. Η μια ελιά κι η άλλη το βγάζουνε το λάδι. Της ελιάς το φύλλο κι αν χαθεί, πάλι θε να ξαναβρεθεί. Ξεφόρτωσέ τη την ελιά, να σε φορτώσει λάδι. Αν δεν δώσεις την ελιά πως θα πάρεις λάδι; Άνθρωπος χωρίς υπομονή, λυχνάρι δίχως λάδι. Πρώτα θεμέλια του σπιτιού, ψωμί, κρασί και λάδι. Απού ‘χει γιο έχει κρασί και απού ‘χει κόρη λάδι. Δευτερογούλη τα’ Αη Λια μπαίνει το λάδι στην ελιά. Λάδι που βγαίνει με νερό, να μην το συλλογάσαι. Ήπιε τη φακή το λάδι κι εκατάπιε ντο και πάει. Δεν τρώγει της ελιάς το μέσα και τ’ αβγού το έξω. Αν δεν σφίξεις την ελιά, δεν βγάζει λάδι. Άκουσες λάδι τρέχα, άκουσες στεφάνι φεύγα. Δεν τρώγεται ούτε με το λάδι ούτε με το ξύδι. Δίχως λάδι, δίχως ξύδι πως θα κάνουμε ταξίδι; Κολοκύθια με το λάδι, κολοτούμπες το βράδυ. Μου ‘βγαλε το λάδι. Φρόντισέ με να σε θρέψω, πότισέ με να σε πλουτίσω. Αυτός είναι σαν το νερό στο λάδι. Ρίχνει λάδι στη φωτιά. Απού ΄χει στάρι και κρασί και λάδι στο πιθάρι, έχει του κό σμου τα καλά και του Θεού τη χάρη. Όπως θα γεμίσει του Χριστού το τραπέζι, έτσι να γεμίσουν και τα δέντρα μας ελιές.

Μαντινάδες Ελιά μου με τσι πέντε ελιές και με τσι πέντε κλώνους, να κόβγει μέρες μου ο Θεός να σου τσι γράφει χρόνους. Κοιμήσου μήλο της μηλιάς και τσι ελιάς το φύλλο, κοιμήσου απού γεννήθηκες ομάδι με τον ήλιο. Τα μάθια σου ‘ναι σαν τσ’ ελιές απού ‘ναι στο κλωνάρι, τα φρύδια σου καμαρωτά σα δυο μερώ φεγγάρι. Ανάμεσός τσι θάλασσας μουρέλλο θα φυτέψω κι οντέ θα βγάλει τον καρπό τσ’ αγάπης θα πιστέψω. Λαμπάντε λάδι σέξερα μα βγήκες μερκαντίλι μούδε και λύχνος καίει σε, μούδε και το καντήλι. Από της γης βγαίνει νερό κι απ’ την ελιά το λάδι κι από τη μάνα την καλή βγαίνει το παλληκάρι. Που τρώει λάδι και ψωμί και λαδωτό πιτάρι, δεν του επιάνου οι σαϊτιές του χαρομακελάρη. Άμα ‘χω στο σπίτι μου κρασί, ψωμί και λάδι, ρήγας με τη γυναίκα μου κοιμάμαι κάθε βράδυ. Αινίγματα Τ’ ουρανού το μάννα ασημένια η μάνα αραπίνα η κόρη πράσινο τ’ αγόρι. Τι είναι; (η ελιά, ο καρπός της, το λάδι)

Από κλαδάκι κρέμεται στην αγορά πουλιέται το εξωτερικό της τρώγεται το κόκαλο πετιέται. Τι είναι; (η ελιά)

Η ΕΛΑΙΑ Νανούρισμα Νάνι το, που να το χαρώ σαν η ελιά το φύλλο, σαν τα πουλάκια το νερό και τα βουνά τον ήλιο. Μοιρολόι …………………………………………………..……… πίνουν της δάφνης το ζουμί, της αγριλιάς το δάκρυ.

Ονειροκρίτης Αν ελιάς βαστάζεις κλώνο, τους εχθρούς σου θα μαλάξεις και τη έχθρα και το φθόνο σε φιλία θε ν’ αλλάξεις. Αν λάδι δεις να χύνεται, κάποια ζημιά σου γίνεται. Αν δεις πως πίνεις λάδι, δυσάρεστο σημάδι. Αν αλείφεσαι με λάδι, τ’ όνειρο σημαίν’ υγεία και συγχρόνως ευτυχία.

Προλήψεις Με λίγες σταγόνες λάδι από το καντήλι του Αϊ-Νικόλα ραντίζουν οι ναυτικοί τη φουρτουνιασμένη θάλασσα για να ηρεμήσει. Σε αγροτικές περιοχές της Μεσογείου, οι άνθρωποι ρίχνουν λάδι στο έδαφος για να έχουν καλή σοδειά ή για να ευχαριστήσουν για την καλή σοδειά που είχαν. Μερικές σταγόνες λάδι σε λίγο νερό και ευχές αντιμετωπίζουν τη βασκανία. Η διασκόρπιση του λαδιού συμβολίζει την απαλλαγή από το κακό το μάτι. Είναι «κακός» ο ύπνος στη σκιά της ελιάς, όπως της καρυδιάς και της συκιάς, γιατί στο δέντρο διαβιώνουν κακοποιά πνεύματα. Το παιδί που ‘χει στο μάγουλο ή και γενικότερα στο σώμα ελιά νομίζεται για το ομόηχο της λέξης ότι θα γίνει ελεήμων. Το αγιασμένο από την εκκλησία λάδι θεωρείται φυλακτό και βοήθεια για κάθε δύσκολη στιγμή. Τα «λαδαδέλφια», άτομα δηλαδή που έχουν δεχθεί το λάδι της βάπτισης από τον ίδιο νονό, δεν επιτρέπονται να παντρευτούν. Το λάδι από το άναμμα των καντηλιών έχει θεραπευτικές ιδιότητες. «Το λάδι από το λουμίνι αρρώστια δεν αφήνει». (Λουμίνι είναι ο κάλυκας του άνθους του φυτού Ballota acetabulosa κν. λουμινιά, λυχναράκι και προέρχεται από το λατινικό lumus=φως).

Ανθοδέσμη (Συμβολική σημασία των λουλουδιών) Ελιά: κλώνος με άνθος, ειρήνη ή ας μην τσακωνόμαστε Κλώνος, στις δώδεκα την νύκτα. Αγριελιά: φύλλον, αναχωρώ εντός ολίγου. κλώνος, θα επανέλθω ταχέως.

Αυτή είναι η ελιά. Δέντρο τιμημένο, τραγουδισμένο και με τόσες χάρες στολισμένο αποτελεί αναπόσπαστο χλωριδικό στοιχείο του ελληνικού τοπίου. Κόρη της τιμημένης ελληνικής γης και του μοναδικού ελληνικού ήλιου η καλλιεργούμενη ελιά, παρέχει το λάδι, το πολύτιμο και μοναδικό αυτό προϊόν που θρέφει, φωτίζει και τιμά τον ελληνισμό στο πέρασμα των αιώνων. Το λάδι που είναι

το «θύμα» στην προαιώνια θυσία, είναι το «καιόμενον», το «αναλισκόμενον» για να γεννηθεί το φως. Ευλογημένο λοιπόν δώρο στην ανθρωπότητα η ελιά, που ποτέ της δεν πεθαίνει, αφού οι νέοι βλαστοί που φυτρώνουν από τον κατάξερο κορμό της δηλώνουν πως τίποτα δεν τελειώνει, πως όλα ευρίσκονται στην περίμετρο ενός κύκλου που δεν έχει ούτε αρχή ούτε τέλος.

Ελάινον ή δρύινον ή από δάφνης στέφανον φορείν πορεία μετά κόπου σημαίνει. Ελαίας τρώγειν καλόν δηλοί. Ηλιές ιδής και τρώγης καλόν σου εστί. Καρπούς ελαιών οράν καλόν τόδε Ορών έλαιον πάσαν εκφύγοις βλάβην. Έπιες λάδι εάν ιδής, αρρωστία δηλοί. Έλαιον πιείν αρρωστίαν σημαίνει. Ελαίω περιχείσθαι ή αλείψασθαι καλόν καιρο σημαίνει Τρίχας αλείφειν ελαίω αύξησιν πλούτου σημαίνει.

87

του Μαρίνου Τσάμη

ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΣΙΝΑ

Ο Μύθος Η Δήμητρα υπήρξε μια πανάρχαιη αγροτική χθόνια θεότητα των Ελλήνων, προστάτιδα της γονιμότητας και ιδιαίτερα των δημητριακών καρπών, την καλλιέργεια των οποίων δίδαξε στους ανθρώπους. Μέχρι τότε οι άνθρωποι ζούσαν σε νομάδες και τρέφονταν αποκλειστικά από το κυνήγι, που τους επέβαλε να μετακινούνται από τόπο σε τόπο. Όταν έμαθαν από τη Δήμητρα να καλλιεργούν γη, απέκτησαν μόνιμη περιοχή διαμονής, ώστε να είναι κοντά στα χωράφια τους, να τα καλλιεργούν και να νέμονται τους καρπούς τους. Αποτέλεσμα αυτής της μεγάλης αλλαγής ήταν οι άνθρωποι να οργανωθούν σε κοινωνίες, με κανονισμούς που προέβλεπαν την ομαλή συμβίωση, τη διοίκηση, την άμυνα κλπ. Με τη βοήθεια λοιπόν της Δήμητρας οι άνθρωποι εκτός από τον μόνιμο τόπο διαμονής απέκτησαν και θεσμούς. Τόσο σπουδαία υπήρξε για τους Έλληνες η Δήμητρα. Ο μύθος της θεάς της γονιμότητας και των θεσμών είναι από τους πλέον συναρπαστικούς της Ελληνικής μυθολογίας. Κατά τον Ησίοδο ήταν κόρη του Κρόνου και της Ρέας και αδελφή του Δία, της Ήρας, του Ποσειδώνα, της Εστίας και του Πλούτωνα. Οι χωρικοί ένιωθαν τη θεά δίπλα τους, σε κάθε εργασία στο χωράφι, στο όργωμα, τη σπορά, το θερισμό, το αλώνισμα, το λίχνισμα κλπ. Οι Έλληνες την τιμούσαν με μεγάλες γιορτές, όπως τα Θαλύσια (γιορτή της συγκομιδής), τα Σκιροφόρια (του αλωνισμού), τα Μεγαλάρτια, τη γιορτή των μεγάλων άρτων, στη Δήλο. Η μεγάλη γιορτή όμως ήταν τα Θεσμοφόρια που την γιόρταζαν σε όλη την Ελλάδα, αρχικά επί τρεις και αργότερα επί 5 ημέρες (9–13 Πυανεψιώνος / τέλος Οκτωβρίου).. Η Δήμητρα από τον Δία απέκτησε μια κόρη, τη Περσεφόνη την οποία υπεραγαπούσε. Η σύνδεση των δύο θεαινών, της Μητέρας και της Κόρης θεωρείται από τις πιο συγκινητικές της Ελληνικής μυθολογίας. Μεγαλώνοντας η Περσεφόνη έγινε μια πολύ όμορφη καπέλα. Την είδε μια μέρα ο θεός του Κάτω Κόσμου Πλούτων και αμέσως την ερωτεύτηκε. Καταλάβαινε όμως ότι δεν υπήρχε περίπτωση η μητέρα της να δώσει τη συγκατάθεσή της και ν’ αποχωριστεί την αγαπημένη της κόρη, καταδικάζοντάς την να περάσει τη ζωή της στα σκοτάδια του Άδη. Έτσι αποφάσισε να την κλέψει και για να πετύχει το σχέδιό του, ζήτησε τη βοήθεια του Δία, ο οποίος πρόθυμα έδωσε τη συγκατάθεσή του. Μια μέρα που η Περσεφόνη έπαιζε στο Νύσιο κάμπο,

88

με τις φίλες της, τις κόρες του Ωκεανού, η Γη για χάρη του Δία και του Πλούτωνα, έκανε να φυτρώσει ξαφνικά μπροστά της ένας τεράστιος και πανέμορφος νάρκισσος, με αμέτρητα λουλούδια που η ευωδιά τους πλημμύριζε ουρανό και γη. Ενθουσιασμένη η κόρη άπλωσε το χέρι

Αριστερά η Δήμητρα με δωρικό πέπλο και κρατώντας στο αριστερό χέρι το σκήπτρο, παραδίδει στο νεαρό Τριπτόλεμο τα στάχυα (το πρότυπο του μύστη), για να διαδώσει τη καλλιέργειά του στους ανθρώπους. Δεξιά η Περσεφώνη, νέα και χαριτωμένη ντυμένη με χαριτωμένο ιωνικό ιμάτιο. Ανάγλυφο 440 – 430 π. Χ., Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθηνών.

να κόψει ένα λουλούδι. Αυτό ήταν! Η παγίδα ήταν τέλεια στημένη! Ακαριαία, άνοιξε η γη και από τα σπλάχνα της πετάχτηκε ο Πλούτων με το άρμα του, άρπαξε τη Περσεφόνη και με τα αθάνατα άλογά του έτρεχε σαν αστραπή για να ξανακατέβει στον Άδη. Η κόρη έβαλε τις φωνές και τα κλάματα, ελπίζοντας ότι ο πατέρας της Δίας θα την έσωζε, εκείνος όμως αφοσιωμένος με τις θυσίες των θνητών, έκανε ότι δεν άκουγε. Μόνο η Εκάτη άκουσε τις φωνές της κόρης, δεν έδωσε όμως σημασία. Ο Ήλιος που παρακολουθούσε από ψηλά, είδε όλο το

ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΣΙΝΑ

περιστατικό, αποφάσισε όμως να μη ανακατευθεί. Σ’ ένα σημείο που ο χοιροβοσκός και μετέπειτα Ελευσίνιος ήρωας Ευβουλέας έβοσκε ο κοπάδι του, άνοιξε ξαφνικά στη γη ένα μεγάλο χάσμα και πολλοί από τους χοίρους του έπεσαν μέσα και χάθηκαν. Στο χάσμα αυτό όρμησε ο Πλούτων με το άρμα του για να πάει στο Κάτω Κόσμο. Απελπισμένη η Περσεφόνη έβγαλε μια τόσο δυνατή κραυγή, που οι πεδιάδες και τα βουνά την αντιλάλησαν παντού. Τότε την άκουσε και η Δήμητρα. Η απελπισμένη κραυγή την αναστάτωσε και χωρίς καθυστέρηση άρχισε σαν τρελή να τρέχει πάνω από θάλασσες και στεριές αναζητώντας την αγαπημένη κόρη

Θεοί των νεκρών, αλλά και της ζωοδότρας γης, ο Πλούτων ή Άδης και η Περσεφόνη ή Κόρη. Εδώ κάθονται στο θρόνο τους, κρατώντας ο Πλούτων φιάλη και λουλούδια, και η Περσεφόνη πετεινό και στάχυα. Λοκρικός πίνακας, 470 – 460 π. Χ., Εθνικό Μουσείο, Ρήγιο, Καλαβρίας

της. Δυστυχώς κανένας δεν την πληροφόρησε, μήτε συνάντησε κάποιο σημάδι που να της εξηγούσε τι ακριβώς είχε συμβεί. Επί εννέα μέρες έτρεχε με αναμμένα δαδιά στο χέρι, νηστική, άπλυτη, χωρίς ύπνο, μέχρι που ένα βράδυ συνάντησε την Εκάτη που της είπε ότι και αυτή άκουσε τις φωνές της κόρης της, χωρίς όμως να γνωρίζει ποιος ήταν ο απαγωγέας. Τότε, μαζί με την Εκάτη συνάντησε τον Ήλιο, ο οποίος βλέποντας την αγωνία και τη ταλαιπωρία της μάνας, τη λυπήθηκε και της αποκάλυψε το περιστατικό, και προσπάθησε να την παρηγο-

ρήσει λέγοντας ότι ο Πλούτων δεν είναι ένας τυχαίος γαμπρός, καθώς με τον Δία και τον Ποσειδώνα έχουν μοιράσει όλο το κόσμο. Ο Ήλιος είχε δίκιο. Πράγματι ο Δίας εξουσίαζε Ουρανό και γη, ο Ποσειδώνας τις θάλασσες και ο Άδης τον κάτω κόσμο, τον χώρο των νεκρών και μάλιστα με δύο ιδιότητες, ως φοβερός και τρομερός Άδης και ως Πλούτων που από τα βάθη της γης έκανε να φυτρώσουν και να ανθίσουν τα φυτά και οι καρποί που έθρεφαν τους ανθρώπους. Ο Δήμητρα όμως αγνόησε αυτές τις παρηγοριές και γεμάτη αγανάκτηση για τη συμπεριφορά του Δία, εγκατέλειψε τον Όλυμπο και προτίμησε να τριγυρνάει πάνω στη γη. Με την ταλαιπωρία και την πίκρα που είχε κανένας δεν θα μπορούσε να την αναγνωρίσει ως θεά. Κάποια μέρα έφθασε στην Ελευσίνα της Αττικής. Την εποχή εκείνη η Ελευσίνα δεν είχε ενσωματωθεί με την Αθήνα και κυβερνήτης ήταν ο Κελεός, γιος του Ελευσίνα και σύζυγος της Μετάνειρας, με την οποία είχε αποκτήσει τέσσερις κόρες και ένα γιο, μωρό τότε, τον Δημοφώντα. Κουρασμένη από το δρόμο, η Δήμητρα κάθισε να ξαποστάσει κάτω από μια ελιά, που έριχνε τη σκιά της πάνω στο «Καλλίχορο φρέαρ», από όπου έπαιρναν νερό οι γυναίκες της πόλης. Σε λίγο έφτασαν στο πηγάδι οι κόρες του Κελεού, Καλλιδίκη, Καλλιθόη, Κλεισιδίκη και Δημώ, είδαν μια σεβάσμια γερόντισσα να κάθεται κοντά και τη ρώτησαν ποια είναι και πως βρέθηκε εκεί μόνη της. Τότε η θεά σκάρωσε ένα ολόκληρο παραμύθι. Ήταν, τους είπε, από την Κρήτη και την έλεγαν Δασώ. Κουρσάροι την άρπαξαν, την πέταξαν στο καράβι τους, με σκοπό να την πουλήσουν στα ξένα για σκλάβα. Εκείνη όμως κατόρθωσε να τους ξεφύγει, όταν το πλοίο άραξε στα μέρη του Λαυρίου και άρχισε να τριγυρνά, χωρίς να γνωρίζει που πήγαινε και σε ποια χώρα βρέθηκε. Τελειώνοντας την ιστορία της τις παρακάλεσε θερμά να την φέρουν σε επαφή με τους γονείς τους, γιατί μπορεί να φανεί χρήσιμη στην οικογένεια με την πείρα που έχει να φροντίζει και να μεγαλώνει παιδιά. Πρώτα την κατατόπισε η Καλλιδίκη και την διαβεβαίωσε .ότι δεν θα υπάρξει αρχόντισσα που να της αρνηθεί τη φιλοξενία. Αφού οι κόρες γέμισαν τις στάμνες τους, ξεκίνησαν για να αναγγείλουν τα νέα στους γονείς τους. Όταν η Μετάνειρα άκουσε για τη γερόντισσα, έστειλε αμέσως πίσω τις κόρες της να τη φωνάξουν. Έτσι η Δήμητρα μπαίνει στο παλάτι και παρά τη ταλαιπωρία και την κούρασή της εντυπωσιάζει τη Μετάνειρα, που της προτείνει το θρόνο της για να καθίσει. Η θεά αρνείται και παραμένει όρθια και αμίλητη, οπότε μια σκλάβα, η Ιάμβη, βάζει μπροστά της ένα σκαμνί σκεπασμένο με προβιά. Αλλά και καθιστή η θεά παραμένει με το κεφάλι κάτω, σιωπηλή και αγέλαστη, μέχρις ότου η Ιάμβη αρχίζει τα χωρατά. Στην αρχή η Δήμητρα δεν αντέδρασε, γιατί στην αίθουσα ήταν μόνο γυναίκες, σιγά-σιγά όμως άρχισε να χαμογελά και στο τέλος έβαλε τα γέλια. Κατά

89

του Μαρίνου Τσάμη

τον Κλήμεντα τον Αλεξανδρέα η σκλάβα Βαυβώ έκανε τη Δήμητρα να γελάσει, γυμνώνοντας το κάτω μέρος του κορμιού της. Η βραδιά τελείωσε ευχάριστα και η θεά ανέλαβε να φροντίζει το μικρό Δημοφώντα, υποσχόμενη στη μητέρα του ότι θα τον μεγαλώσει χωρίς να περάσει καμιά αρρώστια. Η Δήμητρα για ν’ ανταποδώσει την αγάπη που βρήκε στο παλάτι, θέλησε να κάνει τον μικρό αγέραστο και αθάνατο. Γι’ αυτό την ημέρα τον άλειβε με αμβροσία και τον φυσούσε στο προσωπάκι του με τη θεϊκή της ανάσα, ενώ τις νύχτες τον έχωνε κρυφά στη φωτιά. Ένα βράδυ όμως η Μετάνειρα είδε το μωρό της στη φωτιά

χάλασες τα μάγια. Θέλω να μαζευτείτε όλοι οι κάτοικοι της πόλης και να μου χτίσετε ένα ναό και βωμό κοντά στο Καλλίχορο Φρέαρ. Και θα σας πω εγώ τις γιορτές που θα κάνετε για να κρατήσετε την αγάπη μου. Με το χάραμα ο Κελεός μάζεψε όλους τους πολίτες της Ελευσίνας και δεν άργησαν να οικοδομήσουν ένα ναό και βωμό όπως το ζήτησε η θεά. Τότε η Δήμητρα κλείστηκε στο ναό και αρνιόταν να πάει στον Όλυμπο, γιατί δεν συγχωρούσε τους άλλους θεούς για την απαίσια συμπεριφορά τους προς αυτή και τη κόρη της. Συγχρόνως, εκείνη τη χρονιά η γη έπαψε να δίνει καρπούς. Μάταια προσπαθούσαν οι άνθρωποι να οργώνουν και

Η απαγωγή της Περσεφόνης. Εδώ το αμάξι με τα αθάνατα άλογα, οδηγεί τον Πλούτωνα και τη μόλις απαχθείσα Περσεφόνη στη χώρα των νεκρών.. Μπροστά η Εκάτη τους φωτίζει το δρόμο, ενώ πίσω τους ακολουθεί ο Ερμής. Απουλικός κρατήρας, 360 – 350 π. Χ., Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο.

και έβαλε τις φωνές, νομίζοντας ότι η ξένη γυναίκα ήθελε να το κάψει. Ακούγοντας τις κραυγές η Δήμητρα θύμωσε. Έβγαλε το παιδί από τη φωτιά, πέταξε τη μάσκα των γερατειών και παρουσιάστηκε με όλη της τη μεγαλοπρέπεια: - Ανόητοι άνθρωποι, είπε στη Μετάνειρα, δεν γνωρίζετε πότε σας έρχεται το καλό και πότε το κακό. Ήθελα να κάνω το γιο σου αθάνατο και εσύ με τις φωνές σου

90

να σπέρνουν. στα χωράφια τους. Δεν φύτρωνε τίποτε. Αλλά και οι θεοί υπέφεραν από αυτή τη κατάσταση γιατί τους έλειψαν οι προσφορές των θνητών. Τότε ο Δίας έστειλε αρχικά την Ίριδα και στη συνέχεια και άλλους θεούς για να πείσουν τη Δήμητρα να επιστρέψει στον Όλυμπο. Κανένας όμως δεν κατάφερε να μαλακώσει τη καρδιά της θεάς. Μπροστά σ’ αυτή την επιμονή ο Δίας λύγισε και συνειδητοποίησε ότι η μόνη λύσε είναι να

ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΣΙΝΑ

πεισθεί ο Πλούτων να στείλει τη γυναίκα του στη μητέρα της. Χωρίς καθυστέρηση στέλνει τον Ερμή στον Άδη, για να εξηγήσει στον Πλούτωνα τις καταστροφές που περιμένουν θεούς και θνητούς αν η Περσεφόνη δεν επιστρέψει στη μητέρα της. Ο Πλούτων πείθεται και ο ίδιος ετοιμάζει το χρυσό αμάξι με τα αθάνατα άλογα. Η χαρά της κόρης ήταν τόσο μεγάλη, που δεν έδωσε σημασία στο ότι ο Πλούτων της έδωσε κρυφά από τον Ερμή να φάει ένα σπυρί ρόδι. Το πόσο συγκινητική ήταν η συνάντηση μητέρας και κόρης δεν περιγράφεται. Δεν χόρταινε η μία την άλλη. Η Δήμητρα όμως, μετά τη τρομερή περιπέτεια που βίωσε η κόρη της, δεν ήταν πλέον η καλόπιστη θεά και υποπτεύτηκε ότι κάτι θα έκανε ο Πλούτων για να ξαναφέρει τη κόρη της στον Άδη. Έτσι ρώτησε τη Περσεφόνη αν ο άνδρας της, της έδωσε κάτι να φάει, πριν αναχωρήσει. Πράγματι, ανταποκρίθηκε η Κόρη, ο άνδρας της, της έδωσε να φάει ένα σπυρί ρόδι. Τότε, λέει η Δήμητρα ότι η κόρη της είναι καταδικασμένη να ζει τέσσερις μήνες στον Κάτω Κόσμο, κοντά στον άνδρα της και τους υπόλοιπους οκτώ μήνες του έτους, κοντά της. Σε λίγο έρχεται και η Εκάτη να καλωσορίσει τη Περσεφόνη και ακολουθεί η Ρέα με πολλά δώρα, σταλμένη από τον Δία για να πείσει τη Δήμητρα να επιστρέψει στον Όλυμπο και ότι υπόσχεται να τιμήσει τη Δήμητρα, όπως ι ίδια θέλει. Επιπλέον ο Δίας συμφώνησε η Κόρη να μένει τους οκτώ μήνες κάθε έτους στον Πάνω Κόσμο, κοντά στη μητέρα της και μόνο τους άλλους τέσσερις κοντά στον άνδρα της, στο Κάτω Κόσμο. Η Δήμητρα δέχτηκε τη πρόταση του αδελφού της και την ίδια στιγμή η γη άνθισε, τα δένδρα απέκτησαν φύλλα και καρπούς και τα χωράφια από ώριμα στάχυα, έτοιμα για θερισμό. Προτού αναχωρήσει, κάλεσε τους άρχοντες της Ελευσίνας και τους έδειξε πως να τη γιορτάζουν, πως να τη λατρεύουν και το πιο σπουδαίο τις τελετές της να τις εφαρμόζουν πιστά και να μη τις φανερώνουν σε κανένα. Τυχεροί θα είναι όσοι θα μυηθούν σ’ αυτές, γιατί, όταν κατέβουν στον Άδη, θα έχουν πολύ καλύτερη μοίρα από τους αμύητους. Ήταν η τελευταία πράξη που έκανε η Δήμητρα, πριν μητέρα και κόρη ανέβουν στον Όλυμπο και καθίσουν δίπλα στο θρόνο του Δία. Ο μύθος της Δήμητρας και της Κόρης, που τον ιστορεί διεξοδικά ο Ομηρικός Ύμνος, μας βοηθάει να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο οι Έλληνες τιμούσαν τη θεά στις διάφορες τελετές προς τιμή της, αλλά και μας προϊδεάζει για το τελετουργικό των Ελευσινίων Μυστηρίων. Έτσι, η άρνηση της Δήμητρας για φαγητό ή να πιει κρασί, ν’ αρνηθεί να καθίσει στο θρόνο που της πρόσφερε η Μετάνειρα, αλλά προτίμησε το ταπεινό σκαμνί με τη προβιά, τα δαδιά που κρατάει τις νύχτες αναζητώντας τη κόρη της, ο κυκεώνας που ήπιε και οι βωμολοχίες της Ιάμβης, παίζουν πολύ σημαντικό λόγο στην Ελευσίνια λατρεία. Πολλά δε από αυτά τα στοιχεί

συναντάμε στη γιορτή των Θεσμοφορίων, στη οποία λάβαιναν μέρος μόνο γυναίκες. Οι άνδρες αποκλειόντουσαν. Κατά μια πανάρχαιη αντίληψη, η γονιμότητα της γυναίκας ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με τη γονιμότητα της γης. Όταν η Δήμητρα περιπλανιόταν αναζητώντας τη κόρη της, ήταν τόσο αγανακτισμένη με τον Δία που βοήθησε τον Πλούτωνα στην αποτρόπαια πράξη του, που χρησιμοποιούσε πολύ σκληρές εκφράσεις για τον αδελφό της. Στη τραγωδία «Προμηθέας Δεσμώτης», ο Αισχύλος βάζει στο στόμα του Προμηθέα τα ίδια σχεδόν λόγια. Όταν η τραγωδία παίχτηκε στην Αθήνα, φανατικοί κυνηγούσαν τον Αισχύλο με μαχαίρια να τον σφάξουν, θεωρώντας ότι αποκάλυψε μέρος των ιερών λόγων των Μυστηρίων. Αποτέλεσμα ήταν ο μεγάλος τραγωδός να αναγκαστεί να αναχωρήσει για τη Σικελία. Υπάρχουν και άλλα ανάλογα παραδείγματα, γενικά όμως οι Έλληνες δεν αποκάλυψαν το τελετουργικό των Ελευσινίων Μυστηρίων. Το να παραμείνουν οι ιεροί λόγοι μιας θρησκευτικής τελετής μυστικοί, είναι μια πανάρχαια αντίληψη, από το χώρο της μαγείας, που θεωρεί ότι αν ένα μυστικό κοινοποιηθεί, τα μάγια χάνονται και δεν επέρχεται το επιθυμητό αποτέλεσμα. Οι πρόγονοί μας πίστευαν ότι το ρόδι έχει σχέση με τον θάνατο, επομένως όταν ο Πλούτων έδωσε στη Περσεφόνη να φάει ένα σπυρί ρόδι, την έδεσε με τον Κάτω Κόσμο. Ακόμα και σήμερα τα κόλλυβα που προσφέρουμε σε κηδείες και μνημόσυνα, έχουν κύρια συστατικά, το σιτάρι, σύμβολο της Δήμητρας και το ρόδι, σύμβολο της Κόρης, σύμβολο του Κάτω Κόσμου. Υπάρχει όμως και άλλη εξήγηση. Το ρόδι με τα πολλά σπυριά του θεωρείτο σύμβολο ευγονίας αλλά και του γάμου και του έρωτα. Επομένως το σπυρί που έφαγε η Περσεφόνη, την έδεσε παντοτινά με τον Πλούτωνα με τα ιερά δεσμά του γάμου. Τα Σκιροφόρια ήταν γιορτή αφιερωμένη στην Αθηνά Σκιράδα και τον Ποσειδώνα Φυτάλμιο, αλλά και στη Δήμητρα και στη Κόρη, δηλαδή σε θεότητες που σχετίζονταν με τη βλάστηση και τη γονιμότητα. Στην Αθήνα γινόταν την 12η του μηνός .Σκιροφοριώνος (τέλος Ιουνίου). Κατά το τελετουργικό έριχναν σε ρωγμές του εδάφους, που τις αποκαλούσαν «μέγαρα», ομοιώματα φιδιών και φαλλών, κλαδιά πεύκου κουκουνάρια και άλλα μαγικά σύμβολα. Επιπλέον έριχναν ζωντανά χοιρίδια, σε ανάμνηση των χοιριδίων του χοιροβοσκού Ευβουλέα, που παρέσυρε το χάσμα που άνοιξε η γη για να υποδεχθεί το άρμα του Πλούτωνα, όταν έκλεψε τη Περσεφόνη. Είναι λοιπόν ολοφάνερο ότι οι τελετές προς τιμή της Δήμητρας ακολουθούν και υμνούν κάθε λεπτομέρεια της περιπέτειάς της προς αναζήτηση της χαμένης κόρης. Είναι έτσι πράγματι ή ο μύθος δημιουργήθηκε για να δικαιολογήσει το τελετουργικό των εορτών;

91

του Πάτροκλου Χ’Αθανασίου

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΕΚΑΤΟ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΑΠΟΜΑΧΙΚΟΥ ΤΑΜΕΙΟΥ

Ο

πυρήνας της αρχικής ιδέας του ΝΑΤ, πρέπει να αναζη τηθεί στο υποτυπώδες σύστημα περίθαλψης των φτωχών ναυτικών στις Σπέτσες από την «Κάσσαν» το Κοινοτικό Ταμείο στα προεπαναστατικά χρόνια. Βάση του συστήματος αυτού, όλοι οι πλοίαρχοι των πλοίων που εκτελούσαν μεταφορές στο εξωτερικό όφειλαν να καταθέσουν το 5% επί τω κερδών στην «Κάσσαν», την διαχείριση της οποίας είχε η Δημογεροντία και διέθετε χρηματικά ποσά σε ανέργους και σε αυτούς που είχαν ατυχήματα επί τω πλοίων. Η απόφαση της εφορίας των Σπετσών της 22 Απριλίου 1821 θα μπορούσε να θεωρηθεί επίσης ως μία αρχική μορφή ίδρυσης του ΝΑΤ, παρά τον αόριστο χαρακτήρα της που προέβλεπε «…Η διανομή των θαλασσίων λειών θέλει γίνει ως ακολούθως : Το εν τρίτον τούτων θέλει μερίζεται εις τα διαμαχόμενα πλοία. Το έτερον τρίτον εις τους ναύτας και το διαμένον εν τρίτον θέλει να αποταμιεύεται εις το Κοινόν της Πολιτείας.» Πλησιέστερα στο νόημα της κοινωνικής προστασίας των ναυτικών βρίσκεται το ψήφισμα της Εθνικής Συνέλευσης της Τροιζήνας, που αναφέρει: Α. Οι θαλάσσιοι ναύται και αξιωματικοί όσοι ευρίσκονται εις υπηρεσίαν της πατρίδος, θέλει πληρώνονται κατά μήνα τον μισθόν των, κατά τον διορισμόν όπου ήθελε κάμει η Διοίκησις. Β. ‘Οποιος των θαλασσίων αριστεύει μαχόμενος κατά των εχθρών, θέλει προβιβάζεσθαι. Γ. Αι χήραι και τα ορφανά των υπέρ πατρίδος θανατουμένων, θέλει έχουσι σταθερόν πόρον ζωής των. Δ. Η θεραπεία και περίθαλψις των τραυματοζομένων ανατίθεται εις την φροντίδα της Διοικήσεως. ’Οσοι δε εκ τούτων καταστώσιν ανίκανοι να ζώσιν υπηρετούντες, θέλουσιν έχει τον αυτόν πόρον των χηρών και ορφανών επί της ζωής των. Η ιδέα όμως της κοινωνικής προστασίας, εκφράζεται περισσότερο στην υπ’αριθμόν 180 πράξη που εξέδωσε ο Κυβερνήτης Καποδίστριας στις 7 Ιανουαρίου του 1828. Παράλληλα, ο Καποδίστριας ρυθμίζει, έστω με υποτυπώδη τρόπο, με το 140 ψήφισμα της 3ης Φεβρουαρίου 1828, ζητήματα αναφερόμενα στη σημαία , τα διακριτικά των πλοίων την κατάταξη των κατά κλάσεις , στα έγγραφα ιδιοκτησίας των, τα ημερολόγια, ναυτολόγια και την σύνθεση των πλοίων.

92

Το ενδιαφέρον για την νομοθετική οργάνωση της ναυτιλίας συνεχίζει και μάλιστα εντυπωσιακά, η αντιβασιλεία υπό τον κόμη Αρμανσμπεργκ που πλαισιώνει το Βασιλιά ‘Οθωνα. Τον Οκτώβριο του 1833, εκδίδεται διάταγμα περί «Εμπορικής Ναυτιλίας» και ένα μήνα αργότερα περί «καταμετρήσεως των πλοίων». Μέσα στο 1834, εκδόθηκαν διατάγματα περί «οργανισμού των λιμενικών αρχών» και περί «ναυτολογίων» . Τον Απρίλιο του 1835, εκδόθηκε διάταγμα περί «Εμπορικού Νόμου» και μεταξύ τω διατάξεων του, προέβλεπε ότι ο ναύτης ασθενής πληρώνεται τους μισθούς του και νοσηλεύεται δαπάναις του πλοίου». Το ανωτέρω διάταγμα, ήταν μετάφραση του γαλλικού νόμου, δεδομένου ότι η Γαλλία είχε ασφαλιστικό σύστημα πρίν από τον 19ο αιώνα και παρείχε ευρεία προστασία κυρίως συνταξιοδοτική εις τα πληρώματα των εμπορικών της πλοίων. Ήταν η πρώτη χώρα που προνόησε, από το 1668 και μετέπειτα το 1674 επί Λουδοβίκου ΙΒ’ και κυβερνήσεως Κολμπέρ, στην ίδρυση της «CAISSE DES INVALIDES DE LA MARINE” . Στις 15 Δεκεμβρίου του 1836, ο Γραμματέας της Επικράτειας επί τω Ναυτικών Α.Γ Κριεζής υπέγραψε το διάταγμα περί «Αστυνομίας της Εμπορικής Ναυτιλίας» όπου στα άρθρα 22,23,24 αναφέρεται ότι, το αντίτιμο των εκδιδομένων διπλωμάτων και αδειών κυβερνητών και ναυτών καθώς και τα διάφορα πρόστιμα αποτελούν πόρους υπέρ του Ναυτικού Απομαχικού Ταμείου. Ζητήθηκε δε, να διορισθεί προσωρινή επιτροπή που θα είχε υπό την ευθύνη της την διαχείριση των πόρων αυτών με την ονομασία «Επιτροπή του Ναυτικού Απομαχικού Ταμείου» που θα παραλαμβάνει τα χρήματα και θα τα εναποτίθεται σε κιβώτιο με τριπλά κλειδιά. Το Ταμείο αυτό δε πρέπει να υπάγεται στον έλεγχο της οικονομικής υπηρεσίας αλλά να είναι υπό την άμεση επιτήρηση τής επί των Ναυτικών Γραμματείας και προτείνεται ο σημαιοφόρος Γ.Ζωχιόν στη θέση του Γραμματέα της επιτροπής. Οι εισπράξεις των αντιτίμων των διπλωμάτων και προστίμων συγκεντρώνονταν από τα κατά τόπους Δημόσια Ταμεία ,διαβιβάζονταν στο Κεντρικό Ταμείο του Κράτους το οποίο τα έστελνε στο Διευθυντήριο του Βασιλικού Ναυστάθμου στον Πόρο.

Ο πρώτος Πρόεδρος του ΝΑΤ Γεράσιμος Ζωχιός, σφράγισε την ιστορία και πορεία του Ταμείου

93

του Πάτροκλου Χ’Αθανασίου

Πλέον η κοινωνική πρόνοια των ναυτικών αρχίζει να προσλαμβάνει την μορφή ενός συγκεκριμένου θεσμού και το «Ναυτικό Απομαχικό Ταμείο» κατά τα έτη 1836 και 1837, δεν είναι παρά ένα«κιβώτιον με τριπλά κλειδιά» όπου συγκεντρώνονταν χρήματα χωρίς όμως να έχει προβλεφθεί τίποτα συγκεκριμένο για την διάθεση τους. Θα χρειασθεί ακόμα μία 25ετία, για να αρχίσει η προστασία των απομάχων ναυτικών. Παρά την σαφή επίγνωση της σπουδαιότητας της Ναυτιλίας από οικονομικής πλευράς, η προσπάθεια για την σύσταση ασφαλιστικού οργανισμού για τους ναυτικούς που εκδηλώθηκε κατά την βασιλεία του Όθωνα , εξατμίζεται μέχρι σημείου να μην είναι δυνατή η λειτουργεί του ΝΑΤ επί 25χρόνια. Η Ναυτιλία όμως ήταν, για την Ελεύθερη Ελλάδα, η κυρία πηγή βιοπορισμού ενός μεγάλου τμήματος του πληθυσμού και η μόνη πηγή ενίσχυσης της εθνικής οικονομίας με ξένα νομίσματα. Πάντως, το Διευθυντήριο του Ναυστάθμου συγκέντρωνε με επιμέλεια τους θεσμοθετημένους πόρους που θα τροφοδοτήσουν με τα πρώτα κεφάλαια το ΝΑΤ, όταν το 1861 θα αποτελέσει πραγματικότητα. Το ΝΑΤ, αποκτά νομική υπόσταση μετά την ψήφιση από την Βουλή Νομοσχεδίου περί συστάσεως του από την αντιβασίλισσα Αμαλία και την δημοσίευση του στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως στις 5 Σεπτεμβρίου 1861 υπό τα στοιχεία νόμος ΧΛΘ , προσυπογράφει ο υπουργός των Ναυτικών, πρόεδρος της Κυβέρνησης και γερουσιαστής Αθανάσιος Μιαούλης. Τα κύρια σημεία του νόμου : Α. Υπό την προστασία του ΝΑΤ υπάγονται: - οι εργαζόμενοι επί των εμπορικών πλοίων - οι αλιείς, δύτες και πορθμείς - οι εντεταγμένοι στα βασιλικά πληρώματα εξαιρουμέ νων των αξιωματικών Β. Ως πόροι ορίζονται: - ποσοστό 3% επί της μισθοδοσίας των εργαζομένων στα πλοία με μισθό - ποσοστό επί της μισθοδοσίας των υπαξιωματικών και ναυτικών του Β.Ν - για τους εργαζόμενους που δεν πληρώνονταν με μισθό οι εισφορές είναι σταθερές: οι πλοίαρχοι 3 δραχμές τον μήνα, οι κυβερνήτες 1,5 δρχ/μήνα, οι ναύκληροι καιγραμματείς 125 λεπτά, οι ναύτες 1 δρχ και τα ναυτόπαιδα 20 λεπτά. Επιπρόσθετα, το ΝΑΤ προικοδοτείται από έσοδα δευτερευούσης σημασίας όπως τα πρόστιμα που επιβάλλονταν στα βασιλικά πληρώματα και στους εργάτες θαλάσσης, οι αζήτητες περιουσίες τω ναυτικών και η μισή μισθοδοσία των λιποτακτών. Γ. Δικαίωμα στην σύνταξη αποκτούν: - όσοι συμπληρώσου το 50 έτος ηλικίας , μετά από 25ετή πραγματική υπηρεσία.

- ο «καταστάς ανίκανος»

94

- οι χήρες και τα ορφανά ( τα αγόρια μέχρι 14ετών και τα κορίτσια μέχρι να αποκατασταθούν) - οι γονείς αυτών που πέφτουν εν υπηρεσία η από τραύ ματα κατά την μάχη υπέρ της πατρίδας. Δ. Το ύψος της σύνταξης καθορίζεται: - οι πλοίαρχοι 50 δρχ το μήνα - οι κυβερνήτες 30 - οι ναύκληροι 25 - οι ναύτες, αλιείς, δύτες 15 - τα ναυτόπαιδα 8 - οι χήρες εισπράττουν το 50% της σύνταξης του συζύ γου προσαυξανόμενη κατά 2 δρχ. για κάθε τέκνο ,οι γονείς αυτών που πεθαίνουν υπέρ της πατρίδας εισέπρατταν ο καθένας το 1/3 της συντάξεως του γιού τους. Ε. Ο θεσμός των χορηγημάτων και ελεών, προέβλεπε την βοήθεια και περίθαλψη των ναυτικών που για διάφο ρους λόγους δεν είχαν δικαίωμα στην σύνταξή και ήταν άποροι. Το ΝΑΤ εμφανίζεται στην αρχή του βίου του με τον διττό χαρακτήρα του Ταμείου Κοινωνικής Ασφάλισης και του Οργανισμού που ασκεί κοινωνική πολιτική, για τη εκπλήρωση του δεύτερου αυτού στόχου ο νόμος όριζε την διανομή του ενός εικοστού των τακτικών πόρων για χορηγήματα ,βοηθήματα. Ζ. Η Διοίκηση του Ταμείου αποτελείτο από τριμελή επιτροπή ανωτέρων αξιωματικών του Βασιλικού Ναυτικού εν ενεργεία από έναν αξιωματικό του Β.Ν ως επίτροπο , έτερο ως ταμία και τρίτο ως γραμματέα. Πρώτος Πρόεδρος του ΝΑΤ ο Γεράσιμος Ζωχιός, ο οποίος σφράγισε την ιστορία και πορεία του Ταμείου, πίστευε και συμπεριφερόταν ως να ήταν ο ίδιος το «Γαζοφυλάκιον των ναυτικών». Ο μεσήλικας αυτός αξιωματικός του Β.Ν, είχε σχεδιάσει το ΝΑΤ, με προοπτική αιώνα και επεδίωξε να οργανώσει κοινωνική ασφάλιση στηριζόμενη στον μαθηματικό υπολογισμό και στο βαθύ συναίσθημα. Κατόρθωσε μεταξύ άλλων να κερδίσει την εκτίμηση και την εμπιστοσύνη των εργατών θαλάσσης, ώστε να δεχτούν πρόθυμα να καταβάλλουν τις εισφορές για την επιτυχία και βιωσιμότητα του Ταμείου, όπως αγωνίστηκε να διαφυλάξει την ελευθερία του ΝΑΤ από τις επιδρομές του κομματισμού και τις κρατικές επεμβάσεις και συγκρούστηκε για τον σκοπό αυτό με υψηλά πρόσωπα. Υπό τον Γ.Ζωχό διενεργήθηκε σοβαρή απογραφή που περιελάμβανε όλους τους εργαζομένους στην θάλασσα, ανεξαρτήτως βαθμού , από της απογραφής των οι εργαζόμενοι και οι υπηρετούντες στο Β.Ν αποκτούσαν αυτομάτως τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις εκ της υπαγωγής των στο ΝΑΤ. Για την πραγματοποίηση της απογραφής εκδόθηκε Διά-

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΕΚΑΤΟ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΑΠΟΜΑΧΙΚΟΥ ΤΑΜΕΙΟΥ

ταγμα που προέβλεπε ότι κάθε Έλληνας Πλοίαρχος η Κυβερνήτης που προσέρχεται σε Λιμενική Αρχή με σκοπό να παρουσιάσει τα ναυτιλιακά έγγραφα του πλοίου όλο του το πλήρωμα λογίζεται ως απογεγραμμένοι, συμπεριλαμβανομένων του Πλοιάρχου η Κυβερνήτη. Το απογραφόμενο πλήρωμα καταγράφονταν στα ναυτολόγιο, που είχε εκτυπωθεί κατά την περιγραφή του νόμου περί ιδρύσεως ΝΑΤ , αντίγραφο του οποίου στέλνονταν στο Ταμείο για καταχώρηση στο γενικό μητρώο. Συνέπεια της απογραφής αυτής του 1862 ήταν, να καθιερωθεί για πρώτη φορά το ναυτικό φυλλάδιο καθώς, σε κάθε απογραφόμενο χορηγείτο «φυλλάδιον φέρον την επίσημον της υπηρεσίας του Ναυτικού Απομαχικού Ταμείου σφραγίδα.» Μέχρι το τέλος του 1862 είχαν απογραφεί 20.057 εργάτες θαλάσσης ως εξής: Πλοίαρχοι 1.007, Κυβερνήτες 2.257, Γραμματείς 347, Ναύκληροι 1.003, Ναύτες 11.191, Παίδες 3.424 και αλιείς 828. Οι ανωτέρω ναυτικοί επάνδρωναν 4.334 Ιστιοφόρα χωρητικότητας 275.168τ και 3 ατμόπλοια της Ατμοπλοϊκής Εταιρίας 570τ καθ.χωρ. Ο πρώτος ισολογισμός του 1862 που υποβλήθηκε στον Υπουργό Ναυτικών τον Μάρτιο του1863 περιείχε δαπάνες μόνο για μισθούς προσωπικού και γραφικά ύψους 9.857,93 ενώ τα έσοδα ανήλθαν σε 153.744,73 Εν μέσω πολιτικών ανωμαλιών που συνεχίζονταν κατά το 1863, μέχρι την έλευση του Βασιλιά Γεωργίου Α’, ήτοι το δεύτερο έτος λειτουργίας του ΝΑΤ, το Ταμείο χορήγησε τις πρώτες συντάξεις σε 25 οικογένειες ναυτικών και η συνεχιζόμενη απογραφή αύξησε τον αριθμό τω εργατών θαλάσσης στους 23.500. Η ανώτερη σύνταξη ήταν 50 δρχ και η κατώτερη 7,5 και το συνολικό ποσό αυτών ανήλθε σε 5.205,93 δρχ. Παράλληλα δόθηκαν και τα πρώτα βοηθήματα συνολικού ύψους 6.070δρχ. Η διοικούσα επιτροπή του Ταμείου, προβαίνει στην αγορά μετοχών του Εθνικού Δανείου αξίας 355.400δρχ με τόκο 8% και στην αγορά 13 ορειχάλκινων πυροβόλων αντί του ποσού 18.206,20, τα οποία εκποίησε η κυβέρνηση έλλειψη χρημάτων στα ταμεία του κράτους για να εξοικονομήσει την τροφοδοσία της Φρουράς Αθηνών. Ο Γ.Ζωχιός εξηγεί τους λόγους της αγοράς αυτής¨: «Τα πυροβόλα ταύτα είναι το μόνον σωζόμενον λείψανον των τροπαίων τής εν Πύλω ναυμαχίας και παντός άλλου κατά των τούρκων θριάμβου. Εκτός δε της μεταλλικής αυτών αξίας , έχουν και αξίαν άλλην, πολύ μείζονα ήν είς αυτά δίδει μέγα συμβάν, μάχη μεγάλη. Εκ των πυροβόλων τούτων, το Ναυτικό Απομαχικό Ταμείου προτίθεται α κόψη νόμισμα αναμιμνήσκον το κατά τον ιερόν αγώνα μεγάλα κατά θάλασσαν κατορθώματα, ν’αναστήση δέ ένθεν και ένθεν του είσπλου του Πειραιώς δύο χαλκάς εικόνας , την μέν εις τιμήν τριών μεγάλων της Ελλάδος ευεργετών , την δέ εις δόξα τριών ναυτικών νήσων.» Ένα χρόνο αργότερα τα έσοδα του Ταμείου ανέρχονται σε

252.587,97 δρχ ,οι συνταξιοδοτηθέντες τους 88 ,οι συντάξεις τις 16.440 δρχ και η περιουσία του Ταμείου τις 643.783,71. Τον Ιανουάριο του 1865 υπάγονται, βάσει διατάγματος, στο ΝΑΤ οι ναυτικοί της Επτανήσου, μετά την προσάρτηση της περιοχής στην μητέρα πατρίδα και η νομοθεσία της ναυτιλίας της στην ελληνική νομοθεσία. Κατά το 1867 εμφανίζεται η πρώτη δαπάνη εκ δρχ 250 για την ίδρυση του Ναυτικού Μουσείου ενώ , για την περισυλλογή αντικειμένων η εθνικών κειμηλίων δαπανήθηκε από το 1867 -1870,το ποσόν των 745,85 δρχ .Δεν κατέστη όμως δυνατό να εξακριβωθεί που συγκεντρώνονταν και ταξινομούνταν τα κειμήλια αυτά, ιδιαίτερης ιστορικής αξίας, όπως προκύπτει από τον κατάλογο του Ιουλίου 1895 που συνέταξαν για την παράδοση αυτών στην «Ιστορικήν και Εθνολογική Εταιρεία». Ο Ζωχός εν έτη 1869, αναλαμβάνει πρωτοβουλία για την ίδρυση «Ναυτικού Ασύλου» και καταφέρνει να εκδοθεί βασιλικό διάταγμα που επιτρέπει τη ίδρυση του αλλά μόνο έκτακτοι πόροι, δωρεές και κληροδοτήματα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την συντήρηση του. Από τα τακτικά έσοδα του ΝΑΤ δεν μπορούσε «να δαπανηθή ουδ’ οβολός» Ο δημιουργικός πρόεδρος δεν υποχώρησε και με την βοήθεια της κυβέρνησης κατάφερε τον Δήμο Πειραιά να παραχωρήσει κεντρικό οικόπεδο στο κάτω τμήμα της πλατείας Τερψιθέας και τον διακεκριμένο πειραιώτη Ιωάννη Μελετόπουλο να παραχωρήσει μεγάλο οικόπεδο η εκποίηση του οποίου θα συνέβαλε στην ανέγερση του Ασύλου. Ο πρόεδρος όμως αντιμετώπισε διάφορες αντιδράσεις στο σχέδιο του αυτό από εφημερίδες ,από τους ναυτικούς της Υδρας που κατέθεσαν υπόμνημα στην Βουλή. Πριν κοπάσει ο θόρυβος κατά της διοίκησης του ΝΑΤ και της πρωτοβουλίας του προέδρου για το ΑΣΥΛΟ ΝΑΥΤΙΚΩΝ, αναλαμβάνει ο ίδιος ,νέα πρωτοβουλία για ίδρυση Ναυτικής Τράπεζας. Η ιδέα του βασιζόταν στην διεύρυνση των δραστηριοτήτων του Ταμείου και την χρησιμοποίηση των αποθεματικών του για την δανειοδότηση των εφοπλιστών ώστε να παρέχεται η δυνατότητα αύξησης των εστιών εργασίας και άρα μεγαλύτερης απορρόφησης εργατικών χεριών . Τα αποθέματα του Ταμείου εν έτη 1869 ανήρχοντο σε 2 εκατ. Δρχ. Ο Ζωχιός κατήρτισε σχετικό νομοσχέδιο το οποίο ενέκρινε πρόθυμα ο υπουργός ναυτικών Τριγγέτας , πήρε και την ευνοϊκή γνώμη των ναυτικών δήμων της χώρας περιλαμβανομένου αυτού της Ύδρας .Παρά ταύτα ξέσπασε έντονη αντίδραση με αποτέλεσμα την αναστολή του σχεδίου ενώ το ψηφισμένο νομοσχέδιο παρέμεινε σε εκκρεμότητα. Η ανήσυχη ιδιοσυγκρασία του Ζωχού, παρά τις αποτυχημένες πρωτοβουλίες του, τον παρότρυνε να προτείνει την έκδοση χαλκογραφημένου χάρτη της Μεσογείου στα ελληνικά . Παρά τις αντιδράσεις, ο υπουργός Γρίβας ενέκρινε την δαπάνη εκτύπωσης του χάρτη στο Παρίσι και την κάλυψη των εξόδων από το υπουργείο Ναυτικών. Η εκτύπωση του χάρτη έγινε υπέρ του ΝΑΤ χωρίς όμως να καλυφθεί το το

95

του Πάτροκλου Χ’Αθανασίου

ποσόν που τελικά κατέβαλε το ΝΑΤ μια και το υπουργείο πλήρωσε μόνο μέρος των εξόδων . Η τελευταία πρωτοβουλία του Ζωχιού ήταν να ζητήσει από τη κυβέρνηση την παραχωρήση χώρου για τη κατασκευή δεξαμενής καθαρισμού πλοίων , πρόταση που επίσης έγινε κατ’αρχήν δεκτή, χωρίς όμως συνέχεια . Οι διάφορες καταγγελίες για αυθαιρεσία στην διοίκηση του ΝΑΤ, οδήγησαν το 1870 την κυβέρνηση Ζαϊμη να διατάξει τον πρώτο διαχειριστικό έλεγχο του Ταμείου από τότε που συστάθηκε. Τα κύρια συμπεράσματα της έκθεσης ήταν ότι: η χρηματική διαχείριση ήταν πιστή και τίμια αλλά προτάθηκε οι διοικούντες του Ταμείου να μην εκλέγονται μόνο μεταξύ τω αξιωματικών του Β.Ν αλά από ευρύτερο κύκλο πολιτών. Προτάθηκε επίσης η βελτίωση του λογιστικού συστήματος και της εσωτερικής διάρθρωσης ενώ μόνο μία κατηγορία επισημάνθηκε για απονομή συντάξεως σε άτομο μη άξιο αυτής. Για της πρωτοβουλίες του ΝΑΤ η επιτροπή απεφάσισε ότι: - δεν επαίνεσε την αγορά των 13 πυροβόλων αλλά ανα γνώρισε την ιστορική αξία των - θεώρησε μη νόμιμη την αγορά εντόκων γραμματίων του Δημοσίου εκ 200.000 δρχ - δεν κατέκρινε την χορήγηση δανείου στο δήμο Σπε τσών για την κατασκευή κρηπιδώματος στο λιμάνι του νησιού, αν και δεν τηρήθηκαν οι τύποι ,γιατί το έργο βοήθησε πολλούς ναυτιλλόμενους που συνεισφέρουν στο Ταμείο Η έκθεση αυτή και το αρνητικό προς τον Ζωχίο κλίμα στο υπουργείο Ναυτικών, έφεραν την αντικατάσταση του το 1871. Η περίοδος που ακολουθεί χαρακτηρίζεται από ομαλότητα . Η επιμελής και υπεύθυνος διαχείριση του ΝΑΤ καθιερώνει νέο λογιστικό σύστημα ,διενεργεί νέα απογραφή ,εφοδιάζει τα πλοία με νέα έντυπα ημερολογίων και αντιμετωπίζει τις παράνομες συντάξεις. Η σταθερή όμως άνοδος των συνταξιούχων και η αντίστοιχη αύξηση των δαπανών θα κρούσει τον κώδωνα κινδύνου. Η νέα διοίκηση, υπό τον Ι.Σαχίνη, προσπάθησε να κάνει αυστηρότερη την διαδικασία για την βεβαίωση των «ναυτικών»παθημάτων και αυτή της χορήγησης συντάξεων έστω και αν βρέθηκε αντιμέτωπη με ισχυρές πολιτικές πιέσεις. Παράλληλα το 1872, για πρώτη φορά, θεσπίζεται με διάταγμα οι πλοιοκτήτες να φέρουν ευθύνη μαζί με τους πλοιάρχους για τα δικαιώματα του Ταμείου. Τον Ι. Σαχίνη διαδέχθηκε ο Γ.Γεωργαντάς, το 1873, υπό την διοίκηση του οποίου δώθηκε, για πρώτη φορά, το δικαίωμα ανανέωσης ναυτολογίων στον Γενικό Πρόξενο Κωνσταντινουπόλεως και στους προξένους του Γαλαζίου και της Βραϊλας να εκδίδουν ναυτολόγια για τα εν Ίστρο αναγνωρισμένα πλοία.

96

Από 1ης Ιανουαρίου 1874 οι συντάξεως καταβάλλονται μηνιαίως και όχι ανά τρίμηνο. Το 1875 διενεργείται νέα απογραφή μετά από την διαπίστωσή ότι πολλοί ναυτικοί κατείχαν δύο και τρία φυλλάδια όπως και είχαν δοθεί φυλλάδια σε μη ναυτικούς με σκοπό να μεταβούν στο εξωτερικό άνευ διαβατηρίου. Εκδόθηκαν νέα φυλλάδια που περιείχαν την ταυτότητα και το δίπλωμα του ναυτικού. Ο αριθμός τω εγγεγραμμένων ανήλθε στους 30.143 το 1876, ενώ ο εμπορικός μας στόλος αποτελούνταν από 3.049 σκάφη. Η αύξηση των δαπανών συνταξιοδότησης, οδήγησε στην κατάθεση στη Βουλή σχεδίου νόμου τον Δεκέμβριο το1882 από τον υπουργό ναυτικών Γ.Ρούφο και Οικονομικών Π.Καλλιγά της κυβέρνησης Χαρ. Τρικούπη. Μετά από καθυστέρηση πλέον του ενός έτους το νομοσχέδιο αναμορφωμένο κατατίθεται προς ψήφιση από τον υπουργό ναυτικών Γ.Τομπάζη και Οικονομικών και Πρωθυπουργό Χ.Τρικούπη στις 8 Φεβρουαρίου 1884 . Δημοσιεύετε στις 30 Μάιου 1884 υπό τα στοιχεία ΑΡΟΗ και καταργεί τον νόμο του 1861 ΧΛΘ. Π Γ.Γεωργαντάς αντικαταστάθηκε από τον πλωτάρχη Α.Βατσαξή. Τα κύρια σημεία του νέου νόμου: Οι μηνιαίες καταβολές των ναυτικών είναι πλέον σταθερές και όχι ποσοστό του μηνιαίου μισθού( 0,25 λεπτά για ναυτόπαιδα, 3δρχ για ναύτες και 7,5δρχ για πλοιάρχους) και καθιερώθηκαν «καταβολαί λόγω γάμου». Για την συνταξιοδότηση γήρατος απαιτείται πλέον 20της πραγματική υπηρεσία και ηλικία 55ετών. Για την σύνταξη ανικανότητας 10ετη υπηρεσία. Θεσπίζεται δικαίωμα σύνταξης γονέων και έλλειψη αυτών ανηλίκων και αγάμων αδελφών. Το ύψος της σύνταξης ήταν διαφορετικό ανά κατηγορία ναυτικού και υπολογίζονταν στο δεκαπλάσιο/ επταπλάσιο η πενταπλάσιο του μέσου όρου του μηνιαίου μισθού καθ’όλη την υπηρεσία του ναυτικού. Πέραν της 20ετίας προστίθετο ένα εικοστό ανά έτος. Εξαιρετικά, ο Πλοίαρχος που συμπλήρωνε πέντε έτη υπηρεσίας ως Πλοίαρχος, δικαιούται το δεκαπλάσιο της μηνιαίου μισθού του πλοιάρχου. Ο νόμος αντιμετώπισε επίσης το θέμα τω παλαιών ναυτικών που δεν συμπλήρωναν τις προϋποθέσεις για σύνταξη έτσι, δικαιούνται το εξαπλάσιο του μηνιαίου μισθού του νόμου ΧΛΘ όσοι είχαν υπερβεί το 69ο έτος και είχαν 12η υπηρεσία. Η σύνταξη πλοιάρχου ήταν 3δρχ, υποπλοιάρχου 2δρχ και οι υπόλοιποι 1,59δρχ όμως δε μεταβιβάζετε στην οικογένεια. Τα κεφάλαια του Ταμείου πρέπει να καταθέτονται στην Τράπεζα ατόκως η να διαθέτονται για αγορά μετοχών της Εθνικής Τράπεζας η για αγορά ομολογιών εθνικών δανείων, απαγορεύεται οποιαδήποτε άλλη διάθεση αυτών. Καθιερώνεται δημιουργία ασφαλιστικού αποθέματος ήτοι, κάθε χρόνο το 5% των εισπράξεων, από εισοδήματα και τόκους, θα διατίθεται για αποθεματικό. Εάν αφαιρουμένου του 5% το απομένων ποσό δεν καλύπτει τα έξοδα του ΝΑΤ, θα

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΕΚΑΤΟ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΑΠΟΜΑΧΙΚΟΥ ΤΑΜΕΙΟΥ

μειώνονται οι συντάξεις: το δεκαπλάσιο θα γίνεται επταπλάσιο και το επταπλάσιο εξαπλάσιο. Δεν χορηγούνται πλέον βοηθήματα και φιλανθρωπίες. Υπό τον ΑΡΟΗ λειτούργησε το Ταμείο έως το 1899. Το 1884 ,εγκρίνεται η ανέγερση κτιρίου για τις ανάγκες του Ταμείου, συνολικού κόστους 143.672 δρχ, με δαπάνη του Ταμείου, δίπλα στο Υπουργείο Ναυτικών και περιέρχεται στο κράτος το 1887 έναντι 166.755δρχ εξοφλητέο τμηματικά με επιτόκιο 6% , παρέχοντας παράλληλα δωρεάν οίκηση στο ΝΑΤ. Εκεί παρέμεινε το Ταμείο μέχρι το 1917. Η πρώτη μείωση συντάξεων πραγματοποιήθηκε το 1885, ενώ, ένα χρόνο αργότερα, το ΝΑΤ υφίσταται την πρώτη του σημαντική οικονομική ζημία εκ 76.339δρχ ,με την πτώχευση της Ναυτικής Τράπεζας «ο Αρχάγγελος», της οποίας είχε αγοράσει 500 μετοχές . Το 1887 συνέρχεται η πρώτη Συνέλευση των ναυτικών δήμων(που είχαν πάνω από 159εγγεγραμένους ναυτικούς) που επόπτευε ανά τριετία βάση του ΑΡΟΗ, τις δραστηριότητες του Ταμείου βάση του νέου νόμου. Παρά ταύτα, τον Ιούνιο του 1889 πραγματοποιήθηκε η δεύτερη μείωση συντάξεων δεδομένου ότι τα έσοδα δεν κάλυπταν τις δαπάνες συνταξιοδότησης οι οποίες αυξήθηκαν από το 1885 έως το 1890 κατά 200.000δρχ περίπου . Προς αντιμετώπιση της κατάστασης το 1889 θεσμοθετήθηκε ότι οι συντάξεις ανικανότητας θα ήταν προσωποπαγής και μη μεταβιβαζόμενες στην οικογένεια. Έναν χρόνο αργότερα αυξάνουν κατά 40% τις εισφορές των ναυτικών,και τον ελάχιστο χρόνο υπηρεσίας στα 25 έτη για την γήρατος και 15 για την ανικανότητα., καθώς και τις εισφορές γάμου, τα δε ναυτικά φυλλάδια χορηγούνταν έναντι 2 δρχ. Κατά το 1892 τα μέτρα έδειχναν να αποδίδουν αλλά, η ελπιδοφόρα βελτίωση τω οικονομικών του Ταμείου προσέκρουσε στην κρατική πτώχευση του 1893 δεδομένου ότι το Ταμείο είχε επενδύσει σε ομολογίες εθνικών δανείων η αξία των οποίων μειώθηκε κατά το ήμισυ. Η κρίσιμη οικονομική κατάσταση, ανάγκασε τον τότε υπουργό Ναυτικών Ν.Δ.Λεβίδη και τον υπουργό Οικονομικών και Πρόεδρο της Κυβέρνησης Θ.Δ Δεληγιάννη να ψηφίσουν τον νόμο ΒΥΕ τον Απρίλιο του1896 που προέβλεπε ότι: Οι ναυτικοί θα καταβάλουν επί πλέον 25 λεπτά τον μήνα, τα δικαιώματα των διπλωμάτων υπέρ ΝΑΤ αυξήθηκαν, καθιερώθηκε στους ναυτικούς δήμους 0.50% επί των εισπράξεων τους , καθιερώθηκε εισφορά 3% επί των εσόδων των Λιμενικών Ταμείων , μειώθηκαν οι μισθοί των υπαλλήλων του Ταμείου, καθιερώθηκε 5ετης παραγραφή των απαιτήσεων κατά του ΝΑΤ και υποχρεώθηκαν οι αλλοδαποί ναυτικοί που υπηρετούν σε ελληνικά πλοία να καταβάλλουν ίσες εισφορές με τους Έλληνες. Τα μέτρα δεν ήταν όμως ικανά να καλύψουν τις όλο και αυξανόμενες δαπάνες συντάξεων και το τέλος του προη-

γούμενου αιώνα βρίσκει το Ταμείο με συνεχώς ανανεωμένες διοικήσεις, με οικονομική αστάθεια και ελλειμματικές χρήσεις. Διάφορα μέτρα πάρθηκαν όπως το 1900 ο νόμος ΒΨΙΗ που καθόριζε ότι, τα ποσά επί των ναυτολογίων που εισπράττονταν από τις Λιμενικές Αρχές ,πρέπει να αποδίδονται σε χρυσό . Περιθώριο για εξοικονόμηση δαπανών δεν υπήρχε γιατί το 96% αυτών αφορούσε συντάξεις. Το 1902 ρυθμίζεται μία σοβαρή δικαστική διαφορά που υπήρξε για την διανομή του κληροδοτήματος του Ανδρέα Συγγρού και περιήλθαν στο ΝΑΤ 17.801 λίρες. Πέραν όμως του ποσού αυτού στους ισολογισμούς του Ταμείου αναγράφονται εισπράξεις από το κληροδότημα 110.576δρχ το 1903, 145.342 το 1904 και περί τις 8.500 το 1905. Όμως το 1905 διαπιστώνεται αφαιρουμένου του κληροδοτήματος σοβαρή μείωση εσόδων και σταθερή άνοδος εξόδων Το ΝΑΤ διανύει πλέον τα τελευταία χρόνια υπό τον νόμο ΑΡΟΗ που επέδρασε μάλλον αρνητικά στην οικονομική του υπόσταση . Για να αντιμετωπίσει τα ελλείμματα του, τα έτη 1906(272.159δρχ) και 1907(93.594δρχ), το Ταμείο εκποίησε περιουσιακά του στοιχεία. Τη ίδια περίοδο, υπό την προεδρία του αντιπλοιάρχου Κουντουριώτη, διαπιστώθηκε, μεταξύ άλλων, χαλάρωση στην είσπραξη των πόρων και έτσι θα φτάσουμε μέχρι την ψήφιση του νέου νόμου ΓΣΚΣΤ τον Ιούλιο του 1907 που τέθηκε σε ισχύ έξη μήνες αργότερα. Στον νόμο αυτόν μεταξύ άλλων προβλέφτηκε: - η εργοδοτική εισφορά πλοιοκτητών υπολογιζόμενη επί των τελών ναυτολογίας 10% για τα ιστιοφόρα Α’ κλά σεως 15% για τα ατμόπλοια Α κλάσεως και 20% για τα Β κλάσεως - την είσπραξη 10 λεπτών επί κάθε εισιτηρίου η φορτω τικής, ο πόρος αυτός εξελίχθηκε μετά τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο ως κύριο έσοδο του Ταμείου.

- Διατηρήθηκαν τα όρια ηλικίας συνταξιοδότησης ,αυ ξήθηκε μόνο το όριο στα 15 χρόνια για ανικανότητα και για τον υπολογισμό της σύνταξης υπολογίζεται ο μέσος όρος των καταβληθέντων από τον ναυτικό μηνι αίων εισφορών, πολλαπλασιαζόμενος με τον συντελε στή 7 για την γήρατος. Η πενταετία που θα ακολουθήσει μετά την εφαρμογή του νέου νόμου θα βρει το ΝΑΤ να προσπαθεί να ανταπεξέλθει στις υποχρεώσεις του εν μέσω πολιτικής και οικονομικής εθνικής κρίσης. Οι ισολογισμοί των ετών 1908 και 1909 παρουσίασαν σημαντικό έλλειμμα λόγω της μη καταβολής των δικαιωμάτων και της υποτίμησης των χρεογράφων. Το Ταμείο υπό την προεδρία του Επαμ. Εμπειρίκου ανέδειξε στην πολιτεία την αναποτελεσματικότητα του νόμου και αποφασίστηκε αύξηση στην εισφορά των πλοιοκτητών έτσι ώστε τα δύο επόμενα έτη να βελτιώνεται η οικονομική κατάσταση του ΝΑΤ. συνέχεια στο επόμενο τεύχος

97

ΛΕΣΧΗ ΑΡΧΙΠΛΟΙΑΡΧΩΝ

Φίλωνος 86, 3ος όροφος, 185 36 Πειραιάς

Έλληνες πλοιοκτήτες, Η Λέσχη μας αποτελείται από Αρχιπλοιάρχους, που εκτός από το ήθος που τους διακρίνει, έχουν μακρά και γόνιμη παρουσία σε όλους τους κλάδους της ναυτιλίας. Η εξειδίκευση τους σε κάθε τομέα της τόσο δύσκολης ναυτιλιακής επιχείρησης, αλλά και η πλήρης γνώση του αντικειμένου που λέγεται «πλοίο» τους καθιστουν ιδανικά στελέχη για την εταιρεία σας. Για περισσότερες πληροφορίες, παρακαλούμε επικοινωνήσατε με: Καπτά Μαρίνο Τσάμη τηλ.: 6936868518 Καπτά Χρήστο Γερασίμου τηλ.: 6945598499

98

Shipping Solutions Ship Management • Shipping Projects

Navigating to the Future

6 Skouze str. - Piraeus - Greece - P.O. 185 36 tel.: (+30) 210 4295500 - fax: (+30) 210 4295511 email: econav@econav.co - www.econav.co