4
Voorland Hinterland
Het buurtsch
organische ontwikkeling van
Grenzeloze perspectieven voor de Euregio’s Eems-Dollard, Maas-Rijn en Scheldemond Deel I: Quickscan regio’s en hypothese ontwerpend onderzoek versie februari 2012
Kopenhagen
Emden Groningen
Berlijn
EEMS DOLLARD
Amsterdam
Londen
SCHELDEMOND
Dennis Moet | GIDZ en Remco
Middelburg Brugge
verkennend onderzoek uit naar
MAAS-RIJN
Gent
Maastricht
in brede zin zeer duurzaam buu
Aken
Brussel Luik
daarbij de maat der dingen. He Praag
overzicht van de twee hoofdfas
onderzoek. Het resulteert zome
Luxemburg
het planproces. Parijs
Wenen
Geneve
2
3
Voorwoord In de discussie over de toekomstige inrichting van Nederland is er een duidelijke focus op de Randstad en haar directe ommeland. Deze keuze is te waarderen, maar de ambities van WestNederland dicteren ook de economische en ruimtelijke opgaven in de rest van het land. Wij denken dat met een ontwerpend onderzoek naar de mogelijkheden van verschillende grensregio’s een nieuwe input kan worden gegeven aan het debat over de inrichting van Nederland. De specifieke kenmerken en soms wonderlijke eigenaardigheden hebben een grote invloed op het leven en handelen in een bepaalde streek. Door drie Euregio’s individueel te onderzoek worden de kwaliteiten en problemen van de regio’s afzonderlijk duidelijk. Maar door de regio’s ook met elkaar te vergelijken worden de mogelijke kansen en oplossingen per regio in een bredere context geplaatst. Tevens wordt duidelijk hoe universeel regionalisme is. Het territoriaal kapitaal is van cruciaal belang voor alle Euregio’s. De toekomst van grensregio’s ligt niet in het eindeloos beconcurreren van elkaar. Gezocht moet worden naar complementaire scenario’s. Terwijl op de schaal van Europa en Nederland men op zoek is naar een overkoepelende identiteit liggen op het schaalniveau lager genoeg ruimte voor een specifieke ontwikkeling. Deze quickscan is een eerste opzet voor een ontwerpend onderzoek naar economisch-ruimtelijk kansen van de Euregio’s. Met ontwerpoplossingen voor verschillende economische, sociale, culturele en ruimtelijke vraagstukken wordt met het onderzoek Voorland Hinterland kennis gegenereerd over de Euregio’s. Het doel is grote en kleine ruimtelijke opgaven op aansprekende wijze op de kaart te zetten en kan het debat over de Euregio’s een inhoudelijke input geven. Wij hopen met geïnteresseerde partners dit onderzoek te kunnen uitvoeren en te komen tot een aantal uitdagende ruimtelijke opgaven en ontwerpvisies die complementair zijn. Met een ontwerpend onderzoek naar territoriale cohesie voor de Euregio’s wordt het achterland het nieuwe voorland. Op eigen initiatief zijn wij, Jeroen de Willigen (De Zwarte Hond), Marty van de Klundert (Spacevalue) en Dennis Moet (GIDZ), vorig jaar reeds gestart met onderzoek Voorland Hinterland. Fase I: Quickscan regio’s en hypothese ontwerpend onderzoek hebben wij afgerond. Met dit onderzoeksvoorstel willen wij onze studie vervolgen met regionale sleutelfactoren. Het doel is onze kennis en bevindingen te delen en uit te diepen met regionale bedrijven, kennisinstellingen en overheden. Het resultaat leidt tot ruimtelijke randvoorwaarden ter versterking van de ontwikkeling van een regionale economie. Voor de tweede fase van het onderzoek willen wij graag een subsidieaanvraag indienen. Jeroen de Willigen (De Zwarte Hond), Marty van de Klundert (Spacevalue), Dennis Moet (GIDZ)
4
5
Inhoud Inleiding
7
Vergelijkende analyse drie Euregio’s Kerndata Historie Dichtheid Morfologie Landschap Ruimtegebruik Bereikbaarheid Netwerk Economie Toerisme Sport Sterren
11 12 14 18 20 24 26 30 32 36 40 42 46
Ruimtelijk-economisch perspectief drie Euregio’s Eems-Dollard Maas-Rijn Scheldemond
49 51 61 71
Agenda
81
6
7
Inleiding De kustlijn van de Noordzee is een duidelijke natuurlijke grens die al eeuwenlang een herkenbare contour geeft aan Nederland. Via de wereldzeeën heeft Nederland haar grenzen verkend en al vroeg handel gedreven met een aantal exotische gebieden. Zo proactief als Nederland te werk is gegaan over zee, zo inactief heeft Nederland haar overige landgrenzen in het verleden onderhouden. De zuidelijke en oostelijke grens van Nederland kennen een wispelturige geschiedenis. Als zeenatie is het eeuwenlang een doel geweest om land in te pikken of te bezetten in gebieden die ver weg lagen. Nabij gelegen gebieden actief bemachtigen of verdedigen is alleen gebeurd als het echt noodzakelijk was. En waarom een oorlog voeren vanwege een gebied als land zelf kan worden gemaakt? Bij voorkeur werd land overmeesterd op het water. Niet legers, maar ingenieurs hebben voor een groot deel het huidige Nederlandse grondgebied veroverd. Van oudsher ligt het economische zwaartepunt dus in het westen van Nederland, aan de Noordzee. Maar de Randstad is geen ruimtelijk geïntegreerde metropool, het is een uitdijend ruimtelijk netwerk tot ver in Brabant en Gelderland. Inmiddels is een woon-werkgebied te benoemen in het ommeland dat een duidelijke relatie heeft met de Randstad. De Brabanste Stedenrij, het Knooppunt Arnhem-Nijmegen, de Vallei Ede-Waginingen, de Stadsdriehoek ApeldoornDeventer-Zutphen en Netwerkstad Zwolle Kampen vormen het achterland van de Randstad. Door een functionele constructie van stedelijke regio’s, infrastructuur en landelijke gebieden met grenzen die afhangen van een bepaald (economisch) thema wordt een steeds groter gebied onderdeel van Randstad. De stedelijke agglomeraties in de regio’s hebben maximaal profijt van deze ontwikkelingen, zij zijn de laatste decennia economisch gegroeid en hebben tegelijk hun regionale betekenis kunnen versterken. Het gevaar is dat het noordoosten, zuidoosten en zuidwesten restgebieden worden in Nederland. Het achterland van het achterland. Ver van het dynamische deel van Nederland, dichtbij de rest van Europa. Dit klinkt interessant, maar kan ook een onduidelijke en kwetsbare positie voor een regio zijn. De Randstad met haar ommeland heeft niet zoveel interesse eigenaar te worden van de problemen van deze grensregio’s. Fenomenen als bijvoorbeeld vergrijzing en bevolkingsdaling die deze regio’s medekenmerken moeten door de regio’s zelf worden opgelost. Het is voor grensregio’s niet de vraag of zij kunnen aansluiten bij de Randstad en haar achterland, maar eerder of ze móeten aansluiten. Kunnen de grensregio’s niet beter de relatie met Duitsland en België verdiepen en gaan uitwerken? De grensregio’s moeten zelf kansen creëren en met nieuwe economische en ruimtelijke coalities dienen deze kansen te worden benut. Om vitale ontwikkelingen mogelijk te maken moet het denken in termen van vaste grenzen van eigen gemeente, provincie of land veranderen. Deze quickscan
8
inventariseert drie Nederlandse grensregio’s en speurt naar kansen op Europees niveau. De gekozen Eems-Dollard, Maas-Rijn en Scheldemond zijn alle gedefinieerd als Euregio. Op economisch gebied hebben zij alle drie min of meer een samenwerkingsverband, maar alle drie de regio’s hebben verschillende relaties met Duitsland en België. Op basis van hun ligging aan de uiterste grenzen van Nederland wordt het vergelijken van deze regio’s een interessante exercitie. In het eerste deel van deze publicatie worden voor elke regio cijfers, morfologie en ontstaansgeschiedenis in kaart gebracht om de internationale overeenkomsten, verschillen en kansen voor ontwikkelingen te vinden. Door goed te kijken naar ondergrond, netwerken, cultuur, sociaal maatschappelijke fenomenen en bestaande bedrijvigheid worden de eigenschappen zichtbaar die de ontwikkelingen van de regio kunnen aandrijven. In het tweede deel wordt gezocht naar een mogelijke toekomstige transformatie van een regio. Het voorgestelde ruimtelijk–economisch perspectief per regio is gebaseerd op de analyse van het eerste deel. De specifieke ruimtelijke kwaliteiten worden gecombineerd met de economische kansen. Per regio is een specifieke thema uitgewerkt.
Londen
SCHELDEMO
Parijs
9
Kopenhagen
Emden Groningen
Berlijn
EEMS DOLLARD
Amsterdam
HELDEMOND Middelburg Brugge Gent
Maastricht
MAAS-RIJN
Aken
Brussel Luik
Pr
Luxemburg
Parijs
Geneve
10
11
Vergelijkende analyse drie Euregio’s Aan de hand van kaartmateriaal, feiten en cijfers is een eerste analyse van de regio’s gemaakt. Door de regio’s per thema naast elkaar te zetten en met elkaar te vergelijken worden interessante overeenkomsten en verschillen zichtbaar. Dit geeft interessante inzichten en helpt bij het duiden van de specifieke kwaliteiten en kenmerken van iedere regio. De gegevens van de vergelijkende analyse worden als input gebruikt om de regio’s te typeren en regiospecifieke ruimtelijkeconomische perspectieven te maken. Voor de analyse is veel gebruik gemaakt van de statistische informatie die verkrijgbaar is via Eurostat. Deze statistieken zijn beschikbaar in NUTS 2 of NUTS 3 regio’s. De ‘nomenclatuur van territoriale eenheden voor de statistiek’ is een samenhangend systeem voor de indeling van het grondgebied van de Europese Unie met het oog op de opstelling van regionale statistieken. De NUTS 2 gebieden zijn gelijk aan de Nederlandse en Belgische provincies en aan de Duitse ‘Regierunsbezierke’. De NUTS 3 regio’s zijn kleinere eenheden en zijn gelijk aan de Nederlandse COROP regio’s, de Belgische ‘Arrondissementen’ en de Duitse ‘Kreise’. Wanneer data voor alle regio’s beschikbaar was in NUTS 3 gebieden is deze eenheid gebruikt. Dit was echter alleen het geval bij de bevolkingsaantallen. Voor de overige analyses zijn de NUTS 2 gebieden gebruikt. De NUTS 2 regio’s zijn in een aantal gevallen echter groter dan de grens van de Euregio’s. Dit is het geval bij Weser-Ems (Eems-Dollard), Keulen (Maas-Rijn) en Nederlands Limburg (Maas-Rijn).
12
Kerndata
Eems-Dollard
Oppervlak
De grootste van de drie regio’s is Eems-Dollard, bijna drie-kwart van deze regio bestaat uit Duits grondgebied. In oppervlak is de Eems-Dollard ruim twee keer zo groot als Scheldemond. Het aantal inwoners van Eems-Dollard is in vergelijking met de andere twee regio’s echter het laagst. De Maas-Rijn regio is de enige van de onderzochte Euregio’s die uit drie verschillende landen bestaat: 2/3 van de totale regio ligt in Belgie, bijna 1/3 is Duits, en slechts 8% wordt gevormd door Nederlands Zuid- en MiddenLimburg. De Maas-Rijn regio heeft het hoogste inwoneraantal en het hoogste BNP. Vergeleken met de andere twee regio’s is het BNP per persoon in deze regio echter het laagst, vooral in het Belgische deel. De Scheldemond regio is de kleinste van de drie. De regio bestaat voor ruim driekwart uit Belgisch grondgebied. 87% van de bevolking in Scheldemond woont in Belgie.
14.500 km2
% 39
61
LK Wittmund
NUTS 3 regio’s
LK Aurich LK Friesland K Emden LK Leer LK Ammerland LK Cloppenburg LK Emsland
Delfzijl en omgeving Overig Groningen Zuidwest-Drenthe Noord-Drenthe Oost-Groningen Zuidoost-Drenthe
Bevolking 48
52
2.210.000
BNP in NUTS 2 41
59
€ 110.261 miljoen
BNP/persoon in NUTS 2 3.800 (WESER-EMS)
Bron bevolking: Eurostat 2009 Bron BNP: Eurostat 2008 in NUTS 2 regio’s
4.100 (GRONINGEN EN DRENTHE)
€ 3.950 miljoen/persoon
13
Maas-Rijn
Scheldemond
11.000 km2
11
% 57
9.000 km2
11
%
%
32
57
nd
%
68
32
32
68
32
Midden-Limburg Midden-Limburg Zuid-Limburg
Zuid-Limburg
d Overig-Zeeland LK Heinsberg
land
nburg
d Maaseik
Maaseik
d'Hasselt
d'Hasselt
Tongres
Tongres
Waremme
Waremme
Liege
Liege
Huy
Huy
Verviers
Verviers
47
LK Heinsberg
LK Düren
LK Düren
LK Aachen
LK Aachen
K Aachen
K Aachen
LK Euskirchen
LK Euskirchen
Brugge Oostende Diksmuide Veurne Tielt Roeselare Ieper Kortrijk Eeklo Gent Oudenaarde Aalst Dendermonde Sint-Niklaas
Brugge Oostende Diksmuide Veurne Tielt Roeselare Ieper Kortrijk Eeklo Gent Oudenaarde Aalst Dendermonde Sint-Niklaas
Overig-Zeeland
Zeeuwsch-Vlaanderen Zeeuwsch-Vlaanderen
47 13
21
13
21 32
87
32
87
4.020.000
22 16
2.950.000
22 62 16
62
15 85
€ 216.892 miljoen
2.550
2.950
2.550 3.200
3.200
(LIMBURG NL)
(LIMBURG NL)
3.000
(KOLN)
(KOLN)
2.950
(WEST- EN OOST-VLAANDEREN) (WEST- EN OOST-VLAANDEREN)
(LIMBURG B. EN LIEGE) (LIMBURG B. EN LIEGE)
3.000
15 85 € 88.585 miljoen
3.300
3.300
(ZEELAND)
(ZEELAND)
€ 2.917
€ 3,125
miljoen/persoon
miljoen/persoon
14
Eems Dollard
Frans landsgebied
Historie
Eems Dollard
Frans landsgebied Duits landsgebied
Eems-Dollard
Duits landsgebied
1350 Spaanse Nederlanden
1350 Frans landsgebied
1350 Terugkijkend in de historie hebben de regio’s Duits landsgebied een bewogen geschiedenis gekend waarin Oosterijkse nederlanden Nederlandse republiek de landsgrens lang niet altijd binnen de regio Nederlandse republiek Koninkrijk der Nederlanden lag. Rondom 1350 was een groot deel van Koninkrijk Eems-Dollard onderdeel van de Friese Landen, der Nederlanden behorend bij het Duitse Rijk. De Friese Landen 1555 liepen van het huidige westen van Friesland Spaanse Nederlanden 1555 tot aan de rivier de Weser in het huidige Duits landsgebied 1555 Duitsland. Vanaf 1555 is er echter al een grens zichtbaar tussen het huidige Nederland en Duitsland. Toch heeft hun sterke gezamenlijke geschiedenis ervoor gezorgd dat er in een klein deel van Duitsland nog steeds Fries gesproken wordt. Daarnaast zijn de dialecten allemaal 1780 onderdeel van het Nedersaksisch. Oostenrijkse Nederlanden 1780 Maas-Rijn heeft lange tijd bestaan uit Nederlandse republiek 1780 verschillende landen en kleine hertogdommen. Duits landsgebied Vanaf 1815 is er een duidelijke NederlandsDuitse grens te trekken en in 1839 erkent Nederland vervolgens de onafhankelijkheid van België. De Scheldemond regio is tot aan dit moment voornamelijk één land geweest, 1810-1813 1810 bestaande uit verschillende gewesten. Niet Frans landsgebied Nedersaksisch voor niets wordt hier overal dialecten afkomstig 1810 Drents uit het Nederfrankisch gesproken gesproken. Nedersaksisch Spaanse Nederlanden Oosterijkse nederlanden
Gronings Drents Fries Gronings Oost-Fries Fries Westfaals Oost-Fries Noord- Nedersaksisch
1815-1830 1830 Westfaals Koninkrijk der Nederlanden Nederfrankisch Noord- Nedersaksisch Duits landsgebied 1830 Zeeuws
Nederfrankisch Oost-Vlaams
Zeeuws West-Vlaams Oost-Vlaams Limburgs West-Vlaams Mittelfrankisch Limburgs Ripuarisch
Dialecten
Mittelfrankisch Frans Ripuarisch Waals van Nederland, 2011
Fries Gronings Drents
Bron historische kaarten: De Bosatlas van de geschiedenis Frans
Oost-Fries Noord-Nedersaksisch Westfaals Oost-Fries
Noord-Nedersaksisch Fries
Waals
Gronings Drents
Nedersaksisch
Westfaals
15
ollard Eems Dollard
Maas - Rijn
Maas - RijnMaas - Rijn
Eems llard Dollard
Scheldemond Scheldemond
Scheldemond Scheldemond
Maas-Rijn
Scheldemond
Limburgs
Oost-Fries
Nedersaksisch
Noord-Nedersaksisch Noord-Nedersaksisch
Oost-Fries
Fries Westfaals Oost-Fries
Limburgs
Limburgs
Zeeuws
ries
als
Scheldemond
Maas - Rijn Maas - Rijn
Limburgs
Fries Westfaals Oost-Fries
Ripuarisch
West-Vlaams Ripuarisch Oost-Vlaams
Ripuarisch
West-Vlaams
West-Vlaams
Oost-Vlaams
Oost-Vlaams
Noord-Nedersaksisch Noord-Nedersaksisch Fries Waals Westfaals
Fries
Waals
Waals
Westfaals
Ripuarisch
Nederfrankisch - Mittelfrankisch - Frans Waals
Waals
Zeeuws
Zeeuws
Limburgs
Ripuarisch
West-Vlaams
West-Vlaams
Oost-Vlaams
Oost-Vlaams
Nederfrankisch
Zeeuws
Zeeuws
16
Eems-Dollard
Martinitoren Groningen
Grote kerk Emmen
Grote kerk Emden
17
Maas-Rijn
Scheldemond
Dom Aken
Sint Niklaaskerk Gent
Basiliek Sint Servaas Maastricht
St Salvatorkathedraal Brugge
Sint Pauluskathedraal Luik
Lange jan Middelburg
18
Dichtheid De gebieden van de Eems-Dollard behoren tot de meest dunbevolkte regio’s van Nederland en Duitsland. De gemiddelde dichtheid in Eems-Dollard is slechts 164 personen per km2. De grootste concentratie mensen in deze regio is te vinden in het Duitse Emden. Maas-Rijn is van de 3 regio’s het dichtstbevolkt. Bijna 1/3 van het totaal aantal mensen in MaasRijn woont in het Nederlandse Zuid-Limburg en het Belgische Liege. Deze gebieden hebben een dichtheid van respectievelijk 566 en 741 personen per km2. In Scheldemond is het verschil tussen de twee landen opvallend: het Nederlandse deel is dun bevolkt, terwijl het Belgische deel veel dichter bevolkt is, met name de arrondissmenten Dendermonde, Aalst en Kortrijk.
Eems-Dollard
Dichtheid in NUTS 3
Dichtheid (personen/km2) 188
154
188
131 131
Dichtheid (personen/km2)
600 - 750
551 - 600
501 - 550
451 - 500
401 - 450
351 - 400
301 - 350
251 - 300
201 - 250
151 - 200
101 - 150
51 - 100
Dichtheid (m2/persoon)
6.511
5310
Bron: Eurostat 2009-2010
5310
7621
7621
1
19
Maas-Rijn
301
Scheldemond
301
326
365 301 188
3319
1459 3319 2739
14593319 2739 1459 2739
420
420
420
365
2.743
3319
420
365 365
7621
130
685
131
365
130
685
685
131
130
301
188
685
130
3.064
1459 2739
7701
2378 7701
7701
2378
2378 7701
2378
20
Morfologie
Eems-Dollard
De ruimtelijke verschijningsvorm van de drie regio’s verschilt sterk. Eems-Dollard bestaat voornamelijk uit kleine dorpen en gemeenschappen in een weids landschap. In de morfologie is er geen onderscheid of grens zichtbaar tussen het Duitse en het Nederlandse deel. In Maas-Rijn liggen drie middelgrote steden, Maastricht, Aken en Luik, elk in een ander land. Tussen deze steden bevindt zich een dicht, fijnmazig netwerk van kleinere steden en dorpen. Ook de Scheldemond regio kent een fijnmazig verspreid stedelijk netwerk, maar dit geldt vooral voor het Belgische deel. Opvallend in deze regio is dat de grens tussen Nederland en Belgie hier duidelijk zichtbaar is: het Nederlandse deel bestaat uit compacte kleine kernen in het landschap.
NORDEN WITTMUND SCHORTENS
AURICH
EMDEN
NORDEN
DELFIJL
WITTMUND SCHORTENS
GRONINGEN
AURICH WESTERSTEDE
LEER
NORDEN WITTMUND HOOGEZAND-SAPPEMEER
BAD ZWISCHENAHN
WINSCHOTEN
SCHORTENS
EMDEN
VEENDAM
AURICH
ASSEN
DELFIJL
GRONINGEN
EMDEN
PAPENBURG
LEER
STADSKANAAL
DELFIJL
WESTERSTEDE
FRIESOYTHE
HOOGEZAND-SAPPEMEER
BAD ZWISCHENAHN
LOMMEL
WINSCHOTEN
GRONINGEN
LEER
WESTERSTEDE
HOOGEZAND-SAPPEMEER
ASSEN BAD ZWISCHENAHN
EMMEN
WINSCHOTEN
MEPPEL
VEENDAM
VEENDAM
CLOPPENBURG HAREN
HASSELT
HOOGEVEEN
EMMEN LINGEN
MEPPEN
Municipality 30.000 -100.000 inhabitants
CITIES AND TOWNS
Municipality 17.500 - 30.000 inhabitants
CITIES AND TOWNS
Municipality > 100.000 inhabitants Municipality 30.000 -100.000 inhabitants
gemeente > 100.000 inwoners Municipality > met 100.000 inhabitants
MAASTRICH
TONGEREN OUPEYE
Municipality > 100.000 inhabitants LINGEN
Municipality 17.500 - 30.000 inhabitants gemeente30.000 met 30.000 - 100.000 inwoners Municipality -100.000 inhabitants
Municipality - 30.000 gemeente17.500 met 17.500 - 30.000inhabitants inwoners
LANAKEN BILZEN
SINT-TRUIDEN
HAREN
MEPPEN
COEVORDEN
bebouwd gebied
HAREN
HOOGEVEEN
CITIES AND TOWNS
DIEPENBEEK
CLOPPENBURG
CLOPPENBURG COEVORDEN
EMMEN
DILSEN
HOUDHALEN-HELCHTEREN SIT ZONHOVEN GENK MAASMECHEL
FRIESOYTHE
MEPPEL
MEPPEL
HEUSDEN-ZOLDER
PAPENBURG STADSKANAAL
EC MAASEIK
FRIESOYTHE
MEPPEN
COEVORDEN ASSEN
BERINGEN
PAPENBURG
STADSKANAAL
HOOGEVEEN
ANS GRACE-HOLLOGNE
LINGEN
SAINT-NICOLAS FLEMALE HUY
HERSTAL
LIEGE
SERAING
CHAUDFONTAINE
V
21
Maas-Rijn
Scheldemond
LOMMEL LOMMEL
ROERMOND BERINGEN
ROERMOND
ECHT-SUSTEREN BERINGEN HEINSBERG ERKELENZ
MAASEIK
HEUSDEN-ZOLDER
DILSEN
HOUDHALEN-HELCHTEREN SITTARD-GELEEN ZONHOVEN GENK MAASMECHELEN
HASSELT DIEPENBEEK LANAKEN BILZEN
TRUIDEN
MAASEIK
HEUSDEN-ZOLDER HUCKELHOVEN
HUY
MIDDELBURG
KNOKKE-HEIST BLANKENBERGE
HERSTAL
LIEGE
EUPEN
VERVIERS
OOSTENDE
MAASTRICHT
KERKADE DUREN HEUSDEN-ZOLDER
CHAUDFONTAINE HUY
MIDDELKERKE
HEINSBERG ERKELENZ ESCHWEILER TONGEREN HOUDHALEN-HELCHTEREN SITTARD-GELEEN DUREN STOLBERG KREUZAU AACHEN HUCKELHOVEN ZONHOVEN GENK MAASMECHELEN GEILENKIRCHEN OUPEYE STOLBERG KREUZAU HASSELT ZULPICH BRUNSSUM DIEPENBEEK HEERLEN UBACH-PALENBERG HERSTAL EUSKIRCHEN JULICH
ANS GRACE-HOLLOGNE
WURSELEN DILSEN
LIEGE
STOLBERG
HUY
HERSTAL
LIEGE
SERAING
CHAUDFONTAINE
MALDEGEM EEKLO
EVERGEM KOKSIJDE
POPERINGE
EUPEN
DEINZE
IEPER MENEN
KORTRIJKE
TERNEUZEN
MIDD
BRUGGE
LOKEREN
OOSTKAMP TEMSE
POPERINGE OUDENAARDE
RONSE
ZOTTEGEM KOKSIJDE DEBDERLEEUW
IEPER
KNOKKE-HEIST EVERGEM BLANKENBERGE AALTER
BREDENE OOSTENDE TIELT
AALST
VEURNE
LOCHRISTI
GENT
LOK
ZELE
BRUGGEMARELBEKE
DEINZE
WAREGEM
NINOVE KORTRIJKE MENEN DIKSMUIDE GERAARDSBERGEN
VLISSING
MALDEGEM EEKLO
DENDERMONDE TORHOUT ZELE
DIKSMUIDE MARELBEKE
LEDEMIDDELKERKE ROESELARE
EUSKIRCHEN
VERVIERS
LOCHRISTI
GENT
WAREGEM
KREUZAU
BREDENE
MIDDELKERKE
VEURNE
ROESELARE
ZULPICH
OOSTENDE
SINT-NIKLAS AALTER
TIELT
BAD MUNSTEREIFEL
SAINT-NICOLAS FLEMALE
TORHOUT DIKSMUIDE
HERZOGENRATH EUSKIRCHEN ALSDORF KERKADE WURSELEN ESCHWEILER MECHERNICH DUREN AACHEN
OUPEYE ANS GRACE-HOLLOGNE
BRUGGE OOSTKAMP
VEURNE
KNOKKE-HEIST
TERNEUZEN
BLANKENBERGE
KOKSIJDE
EUPEN MAASTRICHT
SAINT-NICOLAS MECHERNICH SINT-TRUIDEN FLEMALE VERVIERS SERAING CHAUDFONTAINE BAD MUNSTEREIFEL TONGEREN
BREDENE
ZULPICH
LANAKEN
BILZEN
GOES
VLISSINGEN
LOMMEL HOUDHALEN-HELCHTEREN SITTARD-GELEEN HUCKELHOVEN BRUNSSUM ZONHOVEN GENK MAASMECHELEN HEERLEN UBACH-PALENBERG GEILENKIRCHEN JULICH HASSELT ROERMOND BRUNSSUM HEERLEN UBACH-PALENBERG HERZOGENRATH DIEPENBEEK JULICH LANAKEN BERINGEN ALSDORF KERKADE ECHT-SUSTEREN BILZEN WURSELEN HERZOGENRATH ESCHWEILER MAASEIK ALSDORF SINT-TRUIDEN
AACHEN
SERAING
GOES
VLISSINGEN
ERKELENZ
GEILENKIRCHEN
OUPEYE
SAINT-NICOLAS FLEMALE
HEINSBERG
DILSEN
MAASTRICHT
TONGEREN
ANS GRACE-HOLLOGNE
MIDDELBURG
ECHT-SUSTEREN
MALDEGEM EEKLO
OOSTKAMP
LED
E D
ZOTTEGEM AALTER
TORHOUT OUDENAARDE
NINO TIELT
MECHERNICH
ROESELARE RONSE
DEINZE GERAARDSBERGEN
BAD MUNSTEREIFEL POPERINGE
WAREGEM
IEPER MENEN
KORTRIJKE
OUDENAARD
RONSE
22
Eems-Dollard
23
Maas-Rijn
Scheldemond
24
Landschap
Bodemkaart Corine, NUTS 2 regio’s
5
25
62
64 3
38
1 36
Aandeel bodemgebruik per land
1
Het landschap in Eems-Dollard is plat, wijds en open. Bebouwing is vooral geconcentreerd binnen de dorpen en kleine steden. De eilanden in de Noordzee, het wad, de polders en zandgronden, maken samen een divers en karakteristiek landschap. In Maas-Rijn is het landschap heuvelachtig en veel meer gesloten. Het netwerk van steden en dorpen wordt afgewisseld met bosgebieden en kleinschalige gras- en akkerlanden. In Scheldemond wisselen open landschappen en bebouwd gebied zich af op een veel kleinere schaal als in Eems-Dollard. De rivier de Schelde stroomt dwars door de regio. De Scheldemonding, waar de regio haar naam aan ontleent, kan worden gezien als het gebied van noordelijk Oost-Vlaanderen (Gent), de stad Antwerpen, de Oosterschelde en de havens van Terneuzen, Vlissingen, Zeebrugge en Oostende.
Eems-Dollard
75
34
%
AR D
Bodemgebruik
40
2
RE GIO
totaal
20091km
LL O SD EEM
bebouwd gebied
75
akkerland
25
LA ND
1
R DE L NE ITS DU
AN D
bos struikgewas
Bron kaart: Corine land cover 2006 Bron data: Eurostat 2009 in NUTS 2 regio’s
18
water / wetland
16
kaal land
82
1
grasland
25
22
29
2
Scheldemond
13
44
81
30
10
13
2 4
19
1 2
35 65 56
49
41
1
Maas-Rijn
30
%
-R AS MA
29
DU
DE NE
16
1 1
29
NE
4
BE
L BE
87 13 1
L DE GIE RL AN D ITS LA ND
50
71 42 G IE RL AN D
49
IJN
RE GIo
totaal 2 8100km E LD SCHE
1
5
M ON D
24
34
%
totaal 2 15959km
84
20
42
51 7
26
Ruimtegebruik Kenmerkend voor elk van de regio’s is dat zij alle drie een aanzienlijk oppervlak aan agrarisch gebied hebben. Vooral Eems-Dollard en de Scheldemond regio hebben een groot aandeel: ruim 2/3 van deze regio’s bestaat uit agrarisch gebied. De Scheldemond regio heeft daarnaast ook het grootste aandeel aan industrie van de drie regio’s. In Maas-Rijn is het ruimtegebruik duidelijk anders dan in Scheldemond en Eems-Dollard. Maas-Rijn heeft een groot aandeel industrie en in vergelijking met de andere 2 regio’s heeft Maas-Rijn het grootste aandeel bos en voorzieningen & woongebieden.
Eems-Dollard
Aandeel ruimtegebruik per land
5%
10%
70%
11% 4%
NL
Ruimtegebruik regio
Ruimtegebruik
(zware) industrie
heavy environment
bossen foresty agrarisch agriculture
woongebieden en voorzieningen
services and residential
overig no visible use
Bron: Eurostat 2009 in NUTS 2 regio’s
DE
27
Maas-Rijn
Scheldemond
5%5%
0% 10%
10% 10%
16% 16%
11% 11% 2%2%
48% 48%
70% 70% 67% 67%
1% 11% 4%4%
22% 22% 4%4%
BE
NL
DE
17% 17% 3%3%
BE
NL
28
Eems-Dollard
29
Maas-Rijn
Scheldemond
30
Bereikbaarheid De internationale bereikbaarheid van de regio’s verschilt. In elk van de drie is een regionaal vliegveld gelegen. Het vliegveld Eelde, bij Groningen in Eems-Dollard is echter maar een klein vliegveld met een lijnvlucht naar Aberdeen en verder voornamelijk vakantievluchten. In 2010 maakten 153.637 passagiers gebruik van dit vliegveld. De Luchthaven Oostende-Brugge in de Scheldemond regio is een stuk groter. In 2010 werd 64.041 ton vracht vervoerd en 213.638 passagiers. In de Maas-Rijn regio liggen twee luchtvelden van formaat: het vliegveld van Liege, de grootste goederenluchthaven van Belgie met 482.142 ton vracht in 2009 en 356.782 passagiers, en Maastricht-Aachen airport, gelegen bij Maastricht (270.000 reizigers in 2010). Vanaf hier gaan lijnvluchten van Ryanair naar voornamelijk Zuid Europa, en van Germanwings naar Berlijn. Ook vertrekken er diverse vakantievluchten vanaf dit vliegveld. Daarnaast is Maas-Rijn met 2 stations aangetakt op het Europese hoge snelheidsnetwerk, waardoor Brussel, Parijs, Keulen en Frankfurt goed en snel te bereiken zijn.
Alberdeen
Groningen
Ostende
Maastricht
Liège
Pisa
as La sP al m
Te ne r if e
Porto
Girona Reus
Alicante
Faro
Málaga
En
31
ningen Berlin
Pisa
Antalya
Tel Aviv
Enfidha Djerba
32
Netwerk
Eems-Dollard
Wegen
A31
A28
GRONINGEN E22 A7-E22
RD STE AM
AM A28-E232
LEE UW A RD EN
EMMEN
A1
OS N
ZW O
LINGEN
A31
ESSEN
Spoorwegen
Emden HARLINGEN
GRONINGEN
Leer Papenburg
A30-E30 A30-E30 BREMAssen EN A30-E30
A29
Mepen
Haven
OL LE ZW
O ALMEL
rt fdv aa oo
BRUCK BRUCK RUCK BO SNA OSNA OSNA
BRUCK BRUCK OSNABRUCK OSNA OSNA
Dr en ste H
R R STERSÜTNESTE MÜN M MÜN TER S STERSTER N MÜ MÜNMÜN
ALMALMALM
O O ELO ELM ALMEL ALMAL
OS OS NA NA BR BR OS UC UC NA K K BR UC K
T RS FÜ
AU EN
STER MÜN
ZWZW OLLOLL E E ZW OLL E ZW ZW ZW OL OLLOLL LE E E
Dr Dre ZW ZW ZW en n OL OL OL ste ste LE LE LE Dr Ho Ho en ofd ofd ste v va aa Ho a r rt t ofd va ar t ELOELOELO
Rivieren en kanalen
Ferry
LINGEN
ZWOLLE
A1 A1
-Ka Ems- Jade
EMDEN
Eem
n ska
aal
Winschote
rd No
rdiep
nk feh rgs geo Eli sa be
Künstenkanal Ems
EMMEN
Meppel
OSNABRUCK
A29 A29
BREM EN
BREMEN BREMM ENEN A1 E BR MEN N A1 E RE B A1 EM BR
RN
Waterwegen
LINGEN LINGEN LINGEN
AB RU CK
LLE
A28-E232
l aa an sk e ad St Hunz
vliegveld
EN EM
BR
A28-E232
O RH NO
stoptrein spoorlijn
Ems
N
intercity
N
EMMEN tEMMEN Hoogeveense Vaar tEMMEN spoorlijn Hoogeveense Vaar
N
highspeed spoorlijn eveense Vaart Hoog
EmsEms
OR OR al OR RH RH na RH NO NlOskaal RNNORN RN aaad a O e O O anSt an uRHnzRH RH sk sk NHO NO NO ad ad e ze St SHt unHzun
intercity station
R FÜ
A1
A32
N
EN EN EN WE WE WE EN EN EN ER ER ER HE HE HEEN EN EEN WE WE W EN EN EN ER ER ER HE HE HE
FÜ
A30-E30
BREMEN
A1 Leer LINGEN Papenburg Leer LINGEN Papenburg LINGEN GRONINGEN Leer LeerPapenburg BREM GRONINGEN EN Assen BREM Papenburg EN Papenburg BREM Assen E N anal K e Assen d a J B s R EMEN Em Wegen Assen -Kanal BREM BR A31 Ems- Jade E E N M EN EMDEN AssenAssen -Kanal A31 ESSEN Ems- Jade A31 snelweg Waterwegen EMDEN ESSEN Reitdiep aal ESSEN nk h kan al EMMEN EMDEN eitdiep R e s f m Van Starken borghkanaal rgs nk nationale weg Reitdiep Ee skana EMMEN l geo feh k Van Starken borghkanaal naa Mepen Nord eorgs hn Eem EMMEN GRONINGEN Meppel ska sfe g Van Starken borghkanaalWinscEhem d oEMMEN r t e r d i vliegveld Mepen No Eli georg ep Meppel GRONINGEN s d W EMMEN Mepen a inschoterdEMMEN r MeppelGRONINGEN Reitdiep NEoli bet Winschotieep sa h K Mepen Meppel rdiep bEeli AaU Van Starken borghkanaal tsEhaN na Mepen Meppel LINGEN Mepen Meppel ZWOLLE ST b KAeaUt l R GRONINGEN FÜAU TEN nha K LINGEN ZWOLLE l an kanal S Spoorwegen LINGEN Künsten STEFNÜARU ZWOLLE al R nNal E FÜ ka LINGEN Künsten ZWOLLE ST AU nal U R N ka NA Kün highspeed FÜ sten LINGEN TE E ZWOLstation LE S LINGEN T ZWOLLE R S A28-E232 HARLINGEN HARLINGEN A28-E232 GRONINGEN
A31
A29
EE NW
GRONINGEN
EMDEN
E ER HE
Het netwerk van de regio’s verschilt sterk. De Maas-Rijn regio heeft een sterk wegennet met een hoge dichtheid aan internationale en nationale wegen. Ook is hier een vrij goed spoornetwerk aanwezig met verbindingen naar de verschillende landen en een hsl station in zowel Liege als Aachen. Het netwerk van Eems-Dollard is veel minder dicht, en er is slechts één kleine spoorverbinding tussen de twee landen. De regio is gelegen aan zee, wat voor de ontwikkeling van twee havens heeft gezorgd die van belang zijn voor de regio: de Eemshaven en de haven van Emden. EMDEN A31 Scheldemond is echter nog EMDEN veel gericht EMDEN meer A31 A31 op havens en goederen. De havens A28 van GRONINGEN A28 A28 Terneuzen,GRONINGEN Vlissingen, Zeebrugge en Oostende E22 GRONINGEN E22 A7-E22 E22 A7-E22 M zijn ERonderdeel van de gehele Rijn Schelde DA A7-E22 M ST A28-E232 AM TERDA AM A31 S RDwaar ook E Delta, de havens van A28-E232 AM T A31 Antwerpen S A28-E232 AM A31 en Rotterdam onder vallen. Het netwerk van LEE U LEE WAR wegen als spoor is in deze regio gericht zowel ULW E DEN A32EAURW DEAN DEN op A32 deA32 Rverbindingen vanEMMEN de havens Emden naar het EMMEN A28-E232 EMMEN A28-E232 achterland. De verbindingenEmdenEmden zijn daarom HARLINGEN A28-E232 Emden HARLINGEN GRONINGEN Leer HARLINGEN Emden Emden voornamelijk west-oost gericht. GRONINGEN Leer HARLINGEN A28-E232 Papenburg
EMMEN Hoogeveense Vaart
LINGEN
th
Ka
na l
nal
33
Maas-Rijn
Scheldemond
EN OV DH EIN VE NL A61 O
ANTW E313 ERPE N
E SS DÜ
A46
O LD
RF
MIDDELBURG A 58
A 58
A4
NE VE EU
A61
A2
A4
A4
KÖLN
MAASTRICHT
HASSELT
BR US E40 SE L
KNOKKE-HEIST
A1-E29
A4
OOSTENDE
KÖ LN
L
ROTTERD AM
A73
VE NL O
A2
BRUGGE A11-E34
A18-E40
AACHEN LIÈGE
BRUSSELS
SINT NIKLAS
A18-E40
A10-E40
E40 E42
L CA
A61
LU D
CHARLEROI
AI S
GENT
E403
WIG SH AF
AALST
A14-E17
IEPER
EN
A19
KORTRIJKE
A10-E40
BRUSSELS E42
A14-E17
I RNA
PAR IS
TOU
LUXE
KOB L
E25
ENZ
MBOUR
UT
CH EG L
AD AC H
G
Weert
Neerpelt
MÖ N
TURNHO
AN TW ERP
EN
R RD DO
MIDDELBURG Goes Geleen Ooost
Genk BR US SEL
Heerlen Herzogenrath
OOSTENDE BRUGGE
AACHEN
Eeklo
Duren
De Panne
Visè
Veurne
Huy
NAMUR
LIÈGE
Welkenraedt
FlémalleHaute
RHE IN
Verviers
Tielt
Deize
Lichtervelde Poperinge
ARLON
Rivage
Lokeren
GENT
BAC H
IEPER
KORTRIJKE Menen
DePinte
Oudenaarde
Moeskroen
Gouvy
AALST
Zottegem
Waregem
Burst Denderleeuw
Geraardsbergen
Ma
TH UK ROSY UK LL HU
t ur W m
Kanaa l
Uitwaterinskanaal
RAMSGA TE UK OOSTENDE
er
eu ze n
Ro
MAASTRICHT
HASSELT
MIDDELBURG ZEEBRUGGE
lde Sche
t
Roer
r aa sv
m
t
Stalhille
en t-T ern
er we
ille
er
as
er Ned
W
Al b
E LL HA
LUXEMBURG
Renaix
land
Borgworm
Zuid Beve
Tongeren
Laden
KruiningenYerseke
KNOKKE-HEIST Zeebrugge
KÖLN
HASSELT
ANT WERPEN
LEUVEN
Gh
BRUGGE AACHEN
Schelde
LIÈGE GENT
s M aa
Ijzer e ld he Sc
Es
ut ca
Rup el
HT EC
34
Eems-Dollard
Grensovergang E22
A7/E22
A31
35
Maas-Rijn
Scheldemond
Grensovergang E25
Grensovergang N410
A2/E25
A18
A3/E40
A58
36
Economie
Eems-Dollard
Universiteiten
Elk van de drie regio’s heeft haar eigen economische clusters. In Eems-Dollard zijn relatief weinig industriegebieden. De winning van grondstoffen en primaire energie met de daaraan gerelateerde Eems-Dollardijvigheid en R&D-centra speelt een grote rol in de economie van de regio. De Eems-Dollard telt slechts één universiteit, de Rijksuniversiteit Groningen. Maas-Rijn heeft een veel grotere dichtheid aan industriegebieden. Er zijn een aantal grote bedrijven gevestigd die profiteren van de gunstige ligging van deze regio aan het Europese netwerk. Daarnaast zijn er vier universiteiten en 21 hogescholen in de regio gevestigd met een totaal van ruim 110.000 studenten. Opvallend is dat op de grootste universiteit, de RWTH Aachen, slechts vijf procent van de studenten afkomstig is uit de EU, terwijl de Universiteit van Maastricht bijna 14% Europese studenten kent. (Euregio MaasRijn in cijfers, 2007) De industriegebieden in de Scheldemond regio zijn voornamelijk geclusterd rondom de havens van Gent, Brugge en Vlissingen, waar een aantal belangrijke bedrijven voor de regio gevestigd zijn. Het grensoverschrijdende economisch cluster van biogebaseerde bedrijvigheid rondom de kanaalzone Gent-Terneuzen krijgt vorm onder de naam biobase Europe, en heeft de potentie en ambitie om uit te groeien tot een Europees topcluster met een wereldwijde uitstraling en aantrekkingskracht.
Hogescholen
R&D centra
Bedrijven
Bedrijventerreinen
Groningen
Emmen
Bedrijventerreinen
Bron bedrijventerreinen: www.openstreetmap.org
37
Maas-Rijn
Scheldemond
ESTG Wirtschaft
Maastricht Aachen
Brugge Gent
Liege
38
Eems-Dollard
39
Maas-Rijn
Scheldemond
Nature / Natural park
n es Watte sächsisch NP Nieder
Museum UNESCO world heritage
nmeer es Watte sächsisch NP Nieder Waddenzee
40 Museum Monastery Zeehondencrèche
EMDEN
NP LauwersmeerWaddenzee
Monastery Castle
Kunsthalle
Kardinge
GRONINGEN Zeehondencrèche
LEER
EMDEN Holland Casino
Toerisme
NP Lauwersmeer
Church Castle
Groninger Museum Kardinge Nienoord
GRONINGEN
Kunsthalle
Eems-Dollard
Martiniplaza Martini toren
OLDENBURG
Aqualaren
LEER PAPENBURG
Tropiqua
Holland Casino
ASSEN
Toeristische trekpleisters
Groninger Hunebedden Museum Gevangenismuseum Martiniplaza Veenhuizen Drents Museum Nienoord Martini toren NP Drentse AA
Thermes Church
OLDENBURG
Parc Emslandermeer attracties >100.000 bezoekers of > 1.000 zitplaatsen, PAPENBURG Aqualaren Tropiqua Drouwenerzand
Theatre Thermes Elke
regio heeft een parkaantal belangrijke Nature / Natural toeristische trekpleisters, van nationale parken Casino world heritage Theatre tot theaters enUNESCO musea. Vooral in de Maas-Rijn Zooregio / Animalen parkhet Museum Nederlandse deel van EemsCasino Dollard is een hoge dichtheid aan toeristische Recreational park attracties te vinden. De grootste dichtheid aan Monastery Zoo / Animal park overnachtingsplaatsen is te vinden in Drenthe, Vacation complex Recreational park Castle Nederlands Limburg en West-Vlaanderen. Megalithic Naasttomb de toeristische attracties, is ook het Church Vacation complex cultuurlandschap van de drie regio’s een Seal water park Thermes In Eems-Dollard bieden Megalithicbron tomb van toerisme. Snow valley het veenlandschap, de eilanden en de kust Theatre Seal water park veel toeristische mogelijkheden. Het vlakke Casino Nature / Natural park Sports facility Snow valley landschap maakt de regio ook zeer geschikt UNESCO world heritage voor fietsers. Zoo Net/ Animal als park in Eems-Dollard heeft Swimming pool / water park Museum Sports facility ook in Scheldemond de kust een grote Recreational park aantrekkingskracht op toeristen. In MaasMonastery Swimming pool / water park complex landschappen van Rijn bieden deVacation glooiende Castle de Ardennen en de tomb nationale parken allerlei Megalithic Church mogelijkhedenSeal voor recreatie en toerisme. water park
Speelstad Oranje
ASSEN
nationale parken, UNESCO werelderfgoed
Het Boomkroonpad Hunebedden Hunebedden Gevangenismuseum Herinneringscentrum Veenhuizen Drents Museum Kamp Westerbork NP Drentse AA NP Dwingelderveld Parc Emslandermeer Hunebedden Drouwenerzand Speelstad Oranje
Bad Hesselingen
Het Boomkroonpad
Aquarena
Hunebedden Museumsdorf Cloppenburg
Internationaal natuurpark Veenland
EMMEN
Waddenzee
MEPPEN
De Muzeval Noorder Dierenpark
LINGEN
Aquarena Zeehondencrèche
EMDEN
Internationaal natuurpark Veenland
NP Lauwersmeer
Kunsthalle
Kardinge
GRONINGEN
LINGEN
LEER
Holland Casino Groninger Museum Martiniplaza Martini toren
Nienoord
OLDENBURG
Aqualaren
PAPENBURG
Tropiqua
ASSEN Hunebedden Gevangenismuseum Veenhuizen Drents Museum NP Drentse AA
Parc Emslandermeer
Drouwenerzand Speelstad Oranje
Het Boomkroonpad
Hunebedden
Herinneringscentrum Kamp Westerbork NP Dwingelderveld
CLOPPENBURG Hunebedden Museumsdorf Cloppenburg
EMMEN Noorder Dierenpark
Aquarena Nationalpa
LINGEN
Waddenzee
Zeehondencrèche
EMDEN
Lauwersmeer
Holland Casino
Nienoord
Aqualaren
Tropiqua
Sports facility
Parc Emslandermeer
LIÈGE
Number of bed places / km2
Het Boomkroonpad
Herinneringscentrum Kamp Westerbork
klooster
Hunebedden
Palais Opéra de Liège Zeehondencrè
Zeehondencrè
CLOPPENBURG
Lauwersmeer Lauwersmeer
UNESCO werelderfgoed MEPPEN
UNESCO world heritage Bad Hesselingen
Castle Castle
lpark Nationa
De Muzeval
Noorder Dierenpark
K K
kasteel
Museumsdorf Cloppenburg
EMMEN
museum
Aquarena
nmee sisches Watte Niedersäch
Ther GRONING GRONING
r
Groninge Groninge Museum Museum
Church Church
kerk
Internationaal natuurpark Veenland
Nienoord Nienoord
Mart Mart
Waddenzee
A A
Thermes Thermes
LINGEN
Monastery
Gevangenismuseum Gevangenismuseum Veenhuizen D Veenhuizen D
Zeehondencrèche
EMDEN
Theatre Theatre
Lauwersmeer
Speelstad O Speelstad O
Kunsthalle
Kardinge
Castle
GRONINGEN Holland Casino Groninger Museum
Church Accomodatie
Nienoord
Dwingelderveld Dwingelderveld
LEER
Casino Casino
H H K K
Bad Hesselingen Bad Hesselingen
Martiniplaza Martini tower
Zoo Zoo // Animal Animal park park
Aqualaren
Tropiqua
PAPENBURG
ASSEN
Thermes
Hunebedden Gevangenismuseum Veenhuizen Drents Museum
Snow valley
Recreational Recreational park park
Drentse AA
Parc Emslandermeer
Drouwenerzand Speelstad Oranje
Theatre
3000000 ~ 5000000 Sports facility 1000000 ~ 3000000 = 4 beds Swimming pool / water park 5000000 ~ 7000000 3000000 ~ 5000000 Accomodatie7000000 ~ 9000000 ~ 7000000 Aantal5000000 nachten doorgebracht door Number of nights spent by residents and non-residents Number of bed places / km2 9000000 ~ 11000000 inwoners en niet-inwoners (x1.000.000) Aantal bedplaatsen per km2 7000000 ~ 9000000 4 beds 11000000 ~ 1000000 ~ =3000000 1-3 4 bedden 9000000 ~ 11000000
> 11
Monastery Monastery
nationaal park
Nature / Natural park
Museum
Seal water park
1000000 ~ 3000000 nights spent by residents and non-residents
Drei Bonnefantenmuseum
Hunebedden
Megalithic tomb
9 - 11
Valkenburg
Theater aan het Vrijthof
Museum Museum
Vacation complex
Bokrijk
PAPENBURG
Dwingelderveld
ber of nights spent by residents and non-residents
7-9
MAASTRICHT
UNESCO UNESCO world world heritage heritage
Martiniplaza Martini tower
ASSEN
Steinerbos Glaner
Landcommanderij Alden Biesen
Speelstad Oranje
Theatre
Swimming pool / waterRecreational park park
HASSELT
Groninger Museum
Hunebedden
Casino
5-7 ~ 11000000
NP Hoge Kempen
Nature Nature // Natural Natural park park
LEER
Gevangenismuseum Veenhuizen Drents Museum
Zoo / Animal park
Snow Valley Peer
Kunsthalle Kardinge
GRONINGEN
Drouwenerzand
Snow valley
3-5
eer Wattenm hsisches rk Niedersäc
Internationaal natuurpark Veenland
Drentse AA
MEPPEN
De Muzeval
Bad Hesselingen
Thermes
= 4 beds
Museumsdorf Cloppenburg
r Wattenmee
CLOPPENBURG
Noorder Dierenpark
Bad Hesselingen
bed places / km2 = 4 beds
hes sächsisc NP Nieder
MEPPEN
De Muzeval
Hunebedden
Herinneringscentrum Kamp Westerbork NP Dwingelderveld
ber of bed places / km2
CLOPPENBURG
EMMEN
Het Boomkroonpad Herinneringscentrum Kamp Westerbork
Bad Hesselingen
Zoo / Animal park
CLOPPENBURG
Museumsdorf Cloppenburg
De Muzeval
Noorder Dierenpark
Seal Seal water water park park Aquarena
Internationaal natuurpark Veenland
Recreational park
Snow Snow valley valley
Vacation complex
Sports Sports facility facility
Megalithic tomb
Swimming Swimming pool pool // water water park park
LINGEN
Seal water park Snow valley Sports facility
Number Number of of bed bed places places // km2 km2
Weser-Ems
Swimming pool / water park
Groningen
5000000 ~ 7000000
Hunebedden
Hunebedden
Megalithic Megalithic tomb tomb MEPPEN
EMMEN
3000000 ~ 5000000
Number of nights spent by residents and non-residents
Vacation Vacation complex complex
Dwingelderveld
Casino
Lim
= =4 4 beds beds
1000000 ~ 3000000
7000000 ~ 9000000
Drenthe GroningenNumber of bed places / km2
Weser-Ems
3000000 ~ 5000000
Number Number of of nights nights spent spent by by residents residents and and non-residents non-residents
9000000 ~ 11000000 5000000 ~ 7000000 11000000 ~
7000000 ~ 9000000
Drenthe
1000000 1000000 ~ ~ 3000000 3000000 = 4 beds
3000000 3000000 ~ ~ 5000000 5000000
9000000 ~ 11000000
Bron: Eurostat 2009 in NUTS 2 regio’s
11000000 ~
5000000 5000000 ~ ~ 7000000 7000000 Limburg (BE) 7000000 ~ Weser-Ems 7000000 ~ 9000000 9000000
Number of nights spent by residents and non-residents
Groningen 1000000 ~ 3000000 Groningen
Drenthe 3000000 ~ 5000000
Weser-Ems
9000000 9000000 ~ ~ 11000000 11000000 11000000 11000000 ~ ~
Liege
Drenthe
5000000 ~ 7000000
Groningen Groningen
7000000 ~ 9000000
Drenthe Drenthe
9000000 ~ 11000000 11000000 ~
G
41
Deltapark Neeltje Jans Snow Valley Peer
MIDDELBURG
NP De Meinweg
Deltapark Neeltje Jans
NP Hoge Kempen Snow Valley Peer
NP De Meinweg HASSELT Snow Valley Peer
Landcommanderij Alden Biesen
Maas-Rijn
MAASTRICHT
NP Hoge Kempen
HASSELT
NP Hoge Kempen
Snow Valley Peer NP De Meinweg
Snow Valley Peer
OOSTENDE BRUGGE
KNOKKE-HEIST
KNOKKE-HEIST
OOSTENDE
Boudewijn Seapark
Earth Explorer Concertgebouw Bruges Het Zwin
Het Zwin
OOSTENDE BRUGGE Plopsaland De Panne
Memling in Sint-Jan Groeningemuseum BRUGGE
GENT
Boudewijn Seapark Boudewijn Seapark Earth Explorer Concertgebouw Bruges
Earth Explorer Concertgebouw Bruges
The Gravensteen
ANTWERPEN
Het Museum voor Schone Kunsten Memling in Sint-Jan Groeningemuseum Plopsaland De Panne
Plopsaland De Panne
Memling in Sint-Jan Groeningemuseum
GENT
IEPER
GENT
The Gravensteen
The Gravensteen
Het Museum voor Schone Kunsten
KORTRIJKE
Bellewaerde Park
IEPER
IEPER KORTRIJKE
Bellewaerde Park
Bellewaerde Park
KORTRIJKE
Deltapark Neeltje Jans
Deltapark Neeltje Jans
NP De Meinweg
Het Museum voor Schone Kunsten
BRUSSELS
MIDDELBURG
LILLE MIDDELBURG
BR
NP Hoge Kempen NP Hoge Kempen
HASSELT
KNOKKE-HEIST
Steinerbos Glanerbrook Brunssummerheide
HASSELT Landcommanderij Alden Biesen
Hulleband Jülich Gaiapark Kerkrade Brückenkopfpark
BokrijkGaiapark Kerkrade
Het Zwin OOSTENDE
OOSTENDE
Aquana Freizeitbad Klassisches Casino
Valkenburg
LIÈGE
Aachener Dom Carolus thermen
Hengebach
Thermes Spa Thermes Spa
Winterspotzentrum/ sommerbobbahn
Rheinisches Freilichtmuseum
Rheinisches Abtei Mariawald Freilichtmuseum NP Eifel
Abtei Mariawald
NP Eifel
Bad Münstereifel
Bad Münstereifel Nature / Natural park Winterspotzentrum/ Wildgehege sommerbobbahn Hellenthal Wildgehege
Zeehondencrèche
Lauwersmeer
Castle Castle Castle Church Church Church Thermes Thermes Thermes TheatreGRONINGEN Theatre Theatre Casino Casino Casino ASSEN Zoo / Animal park Zoo / Animal park Zoo / Animal park Recreational park Recreational park Recreational park Vacation complex Vacation complex Vacation complex Megalithic tomb Megalithic tomb
Monastery
Kardinge LauwersmeerGRONINGEN Kardinge
r s Wattenmee rsächsische r lpark Niede s Wattenmee Nationa rsächsische lpark Niede Nationa
LILLE LILLE
Castle
EMDEN
Lauwersmeer
Kunsthalle
Groninger Museum
Church
Waddenzee
Nienoord
Waddenzee
Monastery Monastery
Martiniplaza Martini tower Aqualaren
Zeehondencrèche
Lauwersmeer
EMDEN EMDEN
Thermes Zeehondencrèche
Kunsthalle
Kardinge
Castle Castle
Theatre
LEER LEER
Groninger Holland Casino Museum Groninger Martiniplaza Museum Martini tower Martiniplaza Nienoord Martini tower Aqualaren
Church Church
Herinneringscentrum Kamp Westerbork
PAPENBURG PAPENBURG
Tropiqua
Aqualaren
Tropiqua
Zoo / Animal park
zoo / dierenpark
Hunebedden ASSEN Gevangenismuseum Hunebedden Veenhuizen Gevangenismuseum Drents Museum Drentse AA Veenhuizen Drents Museum Drouwenerzand Drentse AA Speelstad Oranje
Recreational park
Dwingelderveld
Het Boomkroonpad
Herinneringscentrum Het Boomkroonpad Hunebedden Kamp Westerbork Herinneringscentrum Kamp Westerbork Hunebedden
Vacation complex EMMEN
Dwingelderveld
Hunebedden
EMMEN De Muzeval
Bad Hesselingen
Noorder Dierenpark Noorder Dierenpark
Megalithic tomb Seal water park
Recreational park Recreational park
De Muzeval
MEPPEN MEPPEN
Aquarena Aquarena Internationaal natuurpark Veenland Internationaal natuurpark Veenland
LINGEN LINGEN
Snow valley
De Muzeval Noorder Dierenpark
MEPPEN
Museumsdorf Cloppenburg
NP Hoge Kempen
Internationaal natuurpark Veenland
LINGEN
Sports facility
Seal water park Seal water park
Swimming pool / water park
Limburg (NL)
Number of bed places / km2 Number of bed places / km2 = 4 beds = 4 beds
Number of nights spent by residents and non-residents Number of nights spent by residents and non-residents
Number of bed places / km2 Number of bed places / km2 Number of bed places / km2
1000000 ~ 3000000 1000000 ~ 3000000 3000000 ~ 5000000 3000000 ~ 5000000 5000000 ~ 7000000 5000000 ~ 7000000 7000000 ~ 9000000 7000000 ~ 9000000 Limburg (BE)9000000 ~ 11000000 9000000 ~ 11000000 11000000 ~ 11000000 ~
Limburg (NL)
H
PAPENBURG
Tropiqua
Seal water park
EMMEN
LINGEN LINGEN
KNOKKEKNOKKE-
Palais Opéra de Liège
LINGEN Thermes Spa
OOSTENDE OOSTENDE Winterspotzentrum sommerbobbahn
Earth Explorer Concertg
sport faciliteiten
Sports facility
Earth Explorer Concertg
Plopsaland De Panne Plopsaland De Panne
Swimming pool / water park
waterpark / zwembad Hengebach
Palais Opéra de Liège
Abtei Mariawald
Thermes Spa
Winterspotzentrum/ sommerbobbahn Winterspotzentrum/ sommerbobbahn
Thermes Spa
NP Eifel NP Eifel
Abtei Mariawald
Wildgehege Hellenthal Wildgehege Hellenthal
Rheinisches Freilichtmuseum Rheinisches Freilichtmuseum Bad Münstereifel
IEPER IEPER
Bad Münstereifel
Bellewaerde Park Bellewaerde Park
Number of bed places / km2
Number of nights spent by residents and non-residents 1000000 ~ 3000000 3000000 ~ 5000000
Number of bed places / km2
Number of nights spent by residents and non-residents Number of nights spent by residents and non-residents Number of nights spent by residents and non-residents = 4 beds 1000000 ~ 3000000 1000000 ~ 3000000 1000000 3000000 ~ ~ 3000000 5000000 3000000 ~ 5000000 3000000 5000000 ~ ~ 5000000 7000000 5000000 ~ 7000000 Number of nights spent by residents and non-residents 5000000 Limburg (NL) 7000000 ~ ~ 7000000 9000000 Limburg (NL) 7000000 ~ 9000000West-Vlaanderen 1000000 ~ 3000000 7000000 9000000 ~ ~ 9000000 11000000 9000000 ~ 11000000 3000000 ~ 5000000 Koln 9000000 11000000~~11000000 11000000 ~ 5000000 ~ 7000000 11000000 ~
West-Vlaanderen
Koln
West-Vlaanderen
5000000 ~ 7000000 7000000 ~ 9000000 9000000 ~ 11000000
Zeela
Groningen Drenthe
Groningen Groningen
Zeeland Limburg (NL) Limburg (NL)
Oost-Vlaanderen Drenthe
11000000 ~
Zeeland
11000000 ~
Groningen Drenthe Drenthe
9000000 ~ 11000000 Koln
Zeeland Weser-Ems Weser-Ems Weser-Ems
Limburg (BE)
Weser-Ems Liege
Groningen
West-Vlaanderen Oost-Vlaanderen West-Vlaanderen Drenthe
Koln
Weser-Ems Liege
Drouwe
Herinneringscentrum Kamp Westerbork Dwingelderveld
Megalithic tomb
= 4 beds = 4 beds = 4 beds
7000000 ~ 9000000
Liege
Drentse AA
Het Boomkroonpad
Limburg (NL)
Swimming pool / water park Swimming pool / water park
Limburg (BE)
Hunebed Drents Museum
Speelstad Oranje
PAPENBURG Tropiqua ASSEN Bad Hesselingen Hunebedden Snow Valley ASSEN NP De Meinweg Noorder PAPENBURG Gevangenismuseum Peer AqualarenHunebedden Tropiqua Dierenpark Veenhuizen Drents Museum Gevangenismuseum ASSEN Veenhuizen Drents Museum Drentse AA Parc Emslandermeer Hunebedden Drentse AA Drouwenerzand Parc Emslandermeer Gevangenismuseum Speelstad Oranje NP Hoge Kempen Drouwenerzand Veenhuizen Drents Museum Speelstad Oranje Drentse AA Het Boomkroonpad Parc Emslandermeer HASSELT Hunebedden Drouwenerzand Steinerbos Het Boomkroonpad Herinneringscentrum Speelstad Oranje CLOPPENBURG Hunebedden Landcommanderij Glanerbrook Brunssummerheide Kamp Westerbork Herinneringscentrum Alden BiesenCLOPPENBURG Hulleba Dwingelderveld Kamp Westerbork Het Boomkroonpad MAASTRICHT Hunebedden Hunebedden Dwingelderveld Herinneringscentrum Museumsdorf Cloppenburg Gaiapark Kerkrade CLOPPENBURG Hunebedden EMMEN Kamp Westerbork Museumsdorf Cloppenburg Bokrijk Aquana Fre EMMEN De Muzeval Dwingelderveld Valkenburg Klassisches Casino MEPPEN Bad Hesselingen Theater aan het Vrijthof Hunebedden AACHEN De Muzeval MEPPEN Museumsdorf Cloppenburg Bad Hesselingen Dreiländerpunkt Noorder H EMMEN Stadttheater und NP De Meinweg Dierenpark Aquarena J Noorder Musikdirektion Muzeval Dierenpark DeAquarena MEPPEN Bonnefantenmuseum NP De Meinweg Bad Hesselingen Aachener Internationaal tierpark Noorder natuurpark Veenland Aachener Dom Dierenpark Internationaal Aquarena Carolus LIÈGE natuurpark Veenland thermen
Palais Opéra de Liège
snow valley
Museumsdorf Cloppenburg
Veenhuizen
= 4 beds
Megalithic tomb Megalithic tomb
Snow valley Snow valley
Liege
Aqualaren
ASSEN
LEER
Casino
Vacation complex Vacation complex
Liege
Martiniplaza Martini tower
BRUSSELS Gevangenismuseum
LEER LEER
Internationaal natuurpark Veenland Steinerbos Landcommanderij Glanerbrook Brunssummerheide CLOPPENBURG Steinerbos Alden Biesen Hulleband Jülich Landcommanderij Glanerbrook Brunssummerheide MAASTRICHT Brückenkopfpark Alden Biesen Hulleband Jülich MAASTRICHT Gaiapark Kerkrade Brückenkopfpark Museumsdorf Cloppenburg Bokrijk Aquana Freizeitbad Gaiapark Kerkrade Valkenburg Klassisches Casino Bokrijk Theater aan het Vrijthof Aquana Freizeitbad AACHEN Valkenburg Klassisches Casino Dreiländerpunkt Hallenbad Theater aan het Vrijthof Stadttheater und AACHEN Jahnstrabe Dreiländerpunkt Hallenbad Musikdirektion Bonnefantenmuseum Tropicbad Stadttheater und Aachener Jahnstrabe Musikdirektion tierpark Bonnefantenmuseum Tropicbad Aachener Aachener Dom Carolus tierpark LIÈGE thermenAachener Dom Carolus LIÈGE thermen Hengebach
Aquarena
Megalithic tomb Seal water park Seal water park CLOPPENBURG Seal water park CLOPPENBURG Snow valley Snow valley Snow valley Sports facility Sports facility Sports facility Swimming pool / water park Swimming pool / water park Swimming pool / water park
zeehondenpark
Hunebedden
vakantiecomplex Bad Hesselingen
EMMEN
Bad Hesselingen
Parc Emslandermeer
Holland Casino Kardinge Holland Casino Groninger GRONINGEN Museum Groninger Martiniplaza Museum Holland Casino Nienoord Martini tower Martiniplaza Nienoord Groninger Martini tower Museum Aqualaren Martiniplaza Aqualaren Nienoord Martini tower
Snow valley
Hunebedden
hunnebedden
Parc Emslandermeer
Drouwenerzand
recreatiepark Speelstad Oranje
NP Hoge Kempen
HASSELT HASSELT
Hunebedden
Dwingelderveld
Casino
ASSEN
Parc Emslandermeer
Drouwenerzand
Het Boomkroonpad
Nienoord
Snow Valley Peer Snow Valley Peer
Hunebedden
Drentse AA
Speelstad Oranje
GRONINGEN Kardinge GRONINGEN Holland Casino
Limburg (BE)
Nienoord
Vacation complex
PAPENBURG
Tropiqua
Gevangenismuseum Veenhuizen Drents Museum
Kunsthalle
Lauwersmeer
Limburg (BE)
Holland Casino Groninger Museum
Recreational park
LEER
Holland Casino
Sports facility Sports facility
Kardinge
GRONINGEN
Zoo / Animal park
Kardinge
Museum Museum
Zoo / Animal park Zoo / Animal park
Lauwersmeer
Kunsthalle
TheatreGRONINGEN
Zeehondencrèche
UNESCO world heritage UNESCO world heritage
Kunsthalle
EMDENKunsthalle BRUSSELS
Lauwersmeer Zeehondencrèche
Waddenzee
Casino Casino
l
Zeehondencrèche
Nature / Natural park Nature / Natural park
casino
l l
ti
Waddenzee
Hellenthal
Museum
theater
ti ti
Waddenzee
Zeehondencrèche
Waddenzee
lpark Nationa
Theatre Theatre
ANTWERPEN ANTWERPEN
Waddenzee
UNESCO world heritage
Thermes thermen Thermes
Boudewijn Seapark
Museum
Nature / Natural park Memling in Sint-Jan Nature / Natural park Plopsaland De Panne Memling in Sint-Jan Groeningemuseum Plopsaland De Panne Nature / Natural park Groeningemuseum GENT Monastery The Gravensteen GENT r UNESCO world heritage s Wattenmee The Gravensteen rsächsische UNESCO world heritage nmeer park Niede sisches Watte Na ona Niedersäch Kunsten Het Museum voor parkSchone Na ona r UNESCO world heritage s Wattenmee Het Museum voor Schone Kunsten rsächsische park Niede Castle Na ona Museum Museum Museum IEPER Church IEPER Monastery KORTRIJKE Bellewaerde Park Monastery EMDEN KORTRIJKE Bellewaerde Park EMDEN Monastery nmeer Thermes sisches Watte Niedersäch
Hengebach
Palais Opéra de Liège
msdorf Cloppenburg
Earth Explorer Concertgebouw Bruges Boudewijn Seapark Earth Explorer Concertgebouw Bruges
thermen
Palais Opéra de Liège
BRUGGE UNESCO world heritage
BRUGGE
Aquana Freizeitbad Theater aan het Vrijthof Klassisches Casino AACHEN Dreiländerpunkt Hallenbad Stadttheater und AACHEN Jahnstrabe Dreiländerpunkt Hallenbad Musikdirektion Stadttheater und Bonnefantenmuseum Tropicbad Jahnstrabe Aachener Musikdirektion Bonnefantenmuseum Tropicbad tierpark Aachener Aachener Dom tierpark Carolus Valkenburg
Theater aan het Vrijthof
LIÈGE
/ Natural park LILLE Nature Het Zwin
Hulleband Jülich Brückenkopfpark
MAASTRICHT
OLDENBURG Bokrijk
KNOKKE-HEIST LILLE
Steinerbos Landcommanderij Alden Biesen Glanerbrook Brunssummerheide
MAASTRICHT
G
Liege
Het Zwin
Gaiapark Kerkrade
Aquana Freizeitbad Valkenburg Klassisches Casino Theater aan het Vrijthof Steinerbos AACHEN Dreiländerpunkt Glanerbrook Brunssummerheide Hallenbad Stadttheater und Hulleband Jülich Jahnstrabe Hulleband Jülich BrückenkopfparkMusikdirektion MAASTRICHT Bonnefantenmuseum Tropicbad Brückenkopfpark Aachener Gaiapark Kerkrade Gaiapark Kerkrade tierpark Bokrijk Aquana Freizeitbad Dom Bokrijk Aquana Aachener Freizeitbad Valkenburg Klassisches Casino Carolus Valkenburg Theater aan het Vrijthof Klassisches Casino LIÈGE thermen Theater aan het Vrijthof AACHEN Dreiländerpunkt Hallenbad AACHEN Dreiländerpunkt Stadttheater und Hallenbad Hengebach Jahnstrabe Stadttheater und Musikdirektion Jahnstrabe Bonnefantenmuseum Tropicbad Palais Opéra de Liège Musikdirektion Aachener Rheinisches Bonnefantenmuseum Tropicbad Aachener tierpark Freilichtmuseum Abtei Mariawald tierpark Aachener Dom NP Carolus Aachener Dom LIÈGE Carolus Eifel thermen Bad Münstereifel LIÈGE thermen Thermes Spa Hengebach Winterspotzentrum/ Hengebach Wildgehege sommerbobbahn Palais Opéra de Liège Hellenthal Rheinisches Palais Opéra de Liège Rheinisches Freilichtmuseum Abtei Mariawald Freilichtmuseum Abtei Mariawald NP NP Eifel Bad Münstereifel Eifel Bad Münstereifel Thermes Spa Winterspotzentrum/ Thermes Spa Wildgehege Winterspotzentrum/ sommerbobbahn Wildgehege Hellenthal sommerbobbahn Hellenthal Steinerbos Landcommanderij Glanerbrook Brunssummerheide Landcommanderij Alden Biesen Alden Biesen MAASTRICHT
RG
g (BE)
MIDDELBURG
Scheldemond
Hulleband Jülich Brückenkopfpark
Bokrijk
HASSELT
Deltapark Neeltje Jans
MIDDELBURG KNOKKE-HEIST
NP De Meinweg Steinerbos Glanerbrook Brunssummerheide
Groningen Groningen Drenthe Drenthe
Koln
Oost-Vlaanderen West-Vlanderen West-Vlanderen
Limburg (BE) Limburg (BE) Weser-Ems Weser-Ems
Koln Koln
Liege Liege
Oost-Vlaanderen
Oost-Vlaanderen
Oos Oos
DE
42
Sport
Eems-Dollard
Een aantal sporten waarvoor aanzienlijke ruimtelijke voorzieningen nodig zijn, zijn in elke regio terug te vinden. Voetbal is veruit de grootste sport in Nederland, België en Duitsland. In geen enkele regio zit een Europese WATERSPORTBAAN GENTmaar wel verschillende (sub)toppers topclub, uit een nationale competitie. In elke regio zijn ook een aantal bijzondere sportvoorzieningen te ontdekken. De zuidelijk regio’s hebben een aantal wielerwedstrijden die elk jaar plaatsvinden. Het (televisie)verslag van de klassiekers Luikwaalse pijl Bastenaken-Luik, Amstel Goldrace, De Ronde van Vlaanderen en Gent Wevelgem zijn ook een reclamecampagne voor depijl regio. Dit waalse geldt ook voor motorsportevenementen die in de regio Eems-Dollard en Maas-Rijn kunnen plaatsvinden. In respectievelijk Assen en SpaFrancorchamps draagt deze uitzonderlijke 1 bij voorziening met een hele specifieke cultuur aan de beleving en naamsbekendheid van een gebied.
2
golfbaan
ROEIBAAN HARKSTEDE ROEIBAAN HARKSTEDE
WATERSPORTBAAN GENT
1
2
43
Maas-Rijn
Scheldemond
WATERSPORTBAAN GENT
waalse pijl
WATERSPORTBAAN GENT
44
Eems-Dollard
45
Maas-Rijn
Scheldemond
46
Sterren
Eems-Dollard
Aantal sterrestaurants
De zuidelijke regio’s Maas-Rijn en Scheldemond maken hun Bourgondische levenshouding waar. In het aantal Michelinsterren overstijgen zij beide ruimschoots de regio Eems-Dollard. In de Eems-Dollard regio is het goed zoeken naar een sterrenrestaurant, terwijl in de regio Scheldemond een goede eetgelegenheid niet valt te missen. Het zal voor een deel met cultuur te maken hebben, een ander deel met gemiddelde bevolkingsdichtheid.
Dichtheid sterrestaurants
1 : 2.375 km2
1:2375 km2
Sterrestaurants
restaurant met 3 michelinsterren
restaurant met 2 michelinsterren
restaurant met 1 michelinster
47
1:440km2
1:440km2
Maas-Rijn
Scheldemond
1 : 440 km2
1 : 195 km2
1:440km2
1/195 km2
1/195 km2
1/195 km2
48
49
Ruimtelijkeconomisch perspectief De conclusies uit de vergelijkende analyse worden in dit hoofdstuk gebruikt om verder in te zoomen op de ruimtelijke kwaliteiten en economische kansen van elke regio. De samenhang tussen de economische ontwikkeling van de regio en de ruimtelijke mogelijkheden wordt inzichtelijk gemaakt aan de hand van drie regiospecifieke perspectieven waarin de kwaliteiten van de verschillende grensregio’s, zowel economisch als ruimtelijk, als uitgangspunt zijn genomen. Per regio is aan de hand van één specifiek thema een perspectief geschetst. Dit thema komt voort uit de bestaande economische ontwikkelingsclusters en bedrijvigheid binnen de regio én de ruimtelijke potenties van de regio. Gebaseerd op de quick-scans van de regio’s komen we tot de hypothese dat er per regio clusters in opkomst zijn die structuurbepalend voor de regio kunnen gaan worden. In elk van de regio’s is dat een andere; in Eems-Dollard is energie het thema, Maas-Rijn gaat over de netwerkstad, en in Scheldemond is de bio-economie het onderwerp. In het perspectief wordt het karakter van de regio geduid en de samenhang tussen internationale economische opgaven en ruimtelijke interventies inzichtelijk gemaakt. Het perspectief draagt daarmee bij aan het versterken van de identiteit van de regio als geheel en het leefklimaat binnen de regio. De perspectieven kunnen als input dienen voor discussie, verdiepingen en nadere uitwerkingen. Zowel de kwaliteiten binnen de regio als de vergelijking van de regio’s ten opzichte van elkaar geeft een interessant beeld van de ruimtelijk-economische mogelijkheden die grensgebieden bieden. De perspectieven worden toegelicht aan de hand van de typering van de regio binnen het thema. Vervolgens wordt toegelicht wat de algemene ruimtelijke consequenties van het thema zijn en welke landschappelijke transitie dit met zich meebrengt. Dit leidt tot een perspectief dat uitlegt wat de transitie in combinatie met het thema specifiek voor de regio betekend. Voor elke regio wordt geëindigd met een ruimtelijke schets.
50
51
Eems-Dollard
52
e IB ( g e p la n t N o rG e r
Uit de vergelijkende analyse komen een aantal specifieke kenmerken van de Eems-Dollard Regio naar voren. Met haar 2,6 miljoen inwoners die voornamelijk in kleine gemeenschappen wonen en haar lage bevolkingsdichtheid heeft de Eems-Dollard Regio een heel sterk agrarisch karakter. Het uitgestrekte open landschap, rust en ruimte onderscheidt deze regio van de andere 2 onderzochte grensregio’s. Over land is de Eems-Dollard beperkt bereikbaar, maar de zeehavens van Emden, Delfzijl en de Eemshaven verbinden de regio met de rest van de wereld.
DWENDING
2 0 1 5 )
PIPE
EMDEN
EUROPIPE II
EURO
Thema: energie Het energiecluster in Eems-Dollard is sterk ontwikkeld en van groot economisch belang voor de regio. Eén van de grootste gasvelden van Europa bevindt zich onder Slochteren, en er zijn een aantal kleinere gasvelden in het DuitseDORNUM Weser-Ems te vinden. Met de productie, verwerking en distributie van aardgas heeft de regio een belangrijke positie in het huidige Europese energienetwerk verworven. Daarnaast zijn er een aantal kleinere aardolievelden aanwezig en loopt Niedersachsen, waar het Duitse deel van Eems-Dollard onder valt, voorop in de ontwikkeling van energie uit biomassa. Honderden biogascentrales genereren hier een aanzienlijk deel aan elektriciteit en 8,8% van het totale oppervlak aan agrarisch gebied inBUNDE Niedersachsen wordt gebuikt voor het
OUDE STATNEZIJL
Energielandschap biogas centrale BIOGAS POWER PLANT voedingsstation VOEDINGSSTATION mengingsstation MIXING STATION compressor station COMPRESSOR STATION ondergrondse opslag UNDERGROUND STORAGE cross-border verbindingspunt POINT CROSS-BORDER INTERCONNECTION
lng terminal - project LNG TERMINAL - PROJECT
zout koepel SALT CAVITY - CAVERN
UNDERGROUND STORAGE ondergrondse oplag -- PROJECT project
NATURAL GASproductie PRODUCTION SITE aardgas N nitrogen injection stikstof injectie
POWER PLANT - PROJECT energiecentrale - project GAS FIELDS gas velden OIL FIELDS olie velden SALT zout NATURAL GASpijpleiding PIPLINE aardgas OIL PIPLINE olie pijpleiding HIGH VOLTAGE ELECTRICITY GRID hoogspanningslijn
e IB ( g e p la n t 2 0 1 5 )
E
EUROPIPE II
PIP RD
NO
PIP EURO
53
BIOGA
VOEDIN
E
MIXING
COMPR
FEDA (NORW AY )
UNDER
CROSS
LNG TE
DORNUM
SALT C
UNDER
NATUR N
nitroge
POWER
GAS FI EMDEN
SPIJK
OIL FIE SALT
NATUR GRIPSKERK
OIL PIP
BERGUM
BUNDE OUDE STATNEZIJL
KOOTSTERTILLE N
ZUIDWENDING LANGELO
OLDENBOORN
SCHOONEBEEK LE
OL
ZW
N
OMMEN
HIGH V
54
planten van energiegewassen. (Niedersachsen Global 01, 2010). In het havengebied van Delfzijl is Eneco gestart met de bouw van een grote bio-energiecentrale, waarmee 120.000 huishoudens van groene stroom kunnen worden voorzien, en de Eemshaven ontwikkelt zich ondertussen tot de energiehaven van Nederland. Om de internationale samenwerking tussen kennisinstituten en bedrijven in de EemsDollard op het gebied van energie te vergroten is het Interregproject ‘Hansa Energy Corridor’ opgezet. Kennisinstellingen, het bedrijfsleven en de politiek werken binnen ‘HEC’ samen en vormen een netwerk om zo de grensregio verder te ontwikkelen tot dé Europese energieregio. Daarmee levert HEC ook een belangrijke bijdrage aan de ontwikkeling van werkgelegenheid in de regio. Transitie Op dit moment staat de wereld aan het begin van een grootschalige energietransitie. Fossiele energiebronnen raken langzaam op en er wordt gezocht naar nieuwe vormen van duurzame energie. De fossiele energiebronnen zoals gas, olie en kolen waren voornamelijk ondergronds te vinden, maar duurzame energie vraagt veel meer ruimte zowel boven- als ondergronds. Zo verschijnen er bijvoorbeeld steeds meer zonnecollectoren, warmtepompen, biovergisters en windenergie parken zowel op zee als op het land. Ook de productie van biomassa vraagt om ruimte. Ondergronds kunnen lege gasvelden en zoutkoepels gebruikt worden voor de opslag van co2. Met de ontwikkeling van regionale ‘smartgrids’ kunnen vraag en aanbod van energie beter op elkaar afgestemd worden. Dit betekent dat functies meer elkaars nabijheid en de nabijheid van energiebronnen zullen moeten opzoeken om zo een slim energienetwerk te vormen. Al met al wordt de ruimtelijke impact van energie veel groter: ook het landschap zal een transitie ondergaan. ondergaan.
zon
biogas
biomassa
geothermie
biomassa
55
gas
olie
ENERGIETRANSITIE
wind energie centrale osmose
opslag
gas/olie
getijden
56
Perspectief Dit betekent dat het thema energie zowel een economische kans als een ruimtelijke kans is voor de Eems-Dollard Regio. Gebiedseigen karakteristieken, zowel boven als ondergronds, bepalen wat er op welke plek kan gebeuren. Door deze gebiedseigen kenmerken, karakteristieken en kwaliteiten als uitgangspunt te nemen kunnen energielandschappen ontstaan die specifiek zijn voor de regio en zowel ruimtelijk als economisch van betekenis zijn. De huidige positie van de regio op het gebied van energie wordt zo behouden en versterkt. Het uitgebreide bestaande gasdistributienetwerk kan gebruikt worden voor distributie van groengas in plaats van aardgas, lege gasvelden en zoutkoepels kunnen worden gebruikt voor de opslag van co2 en is er genoeg ruimte voor grootschalige duurzame energieproductie. Maar de kracht van het energiecluster en haar ruimtelijke potentie ligt vooral in de samenhang met andere belangrijke clusters in de regio. Sensortechnologie maakt het mogelijk om grote hoeveelheden data in korte tijd te ontvangen, op te slaan en te verwerken. Op energiegebied biedt sensortechnologie de mogelijkheid om smartgrids te ontwikkelen en zo bij te dragen aan een verdere verduurzaming van de energiehuishouding. De morfologie van de regio leent zich ook goed voor het experimenteren met kleinschalige decentrale energiesystemen en smartgrids. Aan de andere kant is dit landschap ook van belang voor de toeristische sector. Het ontwikkelen van aantrekkelijke energielandschappen kan deze sector een impuls geven. Ook de agrarische sector zal gaan omschakelen naar duurzame productie. De verschuiving naar meer keten gericht denken maakt dat de afhankelijkheid tussen de landbouw en de energiesector steeds sterker wordt. De verwerking van biomassa tot energie is een van de mogelijkheden. Dankzij de ligging aan zee
internationale energiedistributie en -kennis
kleine gemeenschappen in open landschap
WILHELMSHAVEN EMDEN EEMS DELFZIJL
ligging aan zee met zeehavens
70% landbouw
57
3D-infralandschap
SAMENHANG
van aardgas naar groengas distributie
zoet
natuur & recreatie, healthy ageing
zout
water als energie bron , blue energy
import en export
zilte landbouw
bio energie
woonwerklandschap
regionale energiesystemen onafhankelijk van grootschalige fociliteiten
sensortechnologie
belevinglandschap
grootschalige energieproductie
bio gebaseerde ketens
productielandsdchap
ENERGIETRANSITIE
58
kan ook water als energiebron worden ingezet. Via de diverse zeehavens kunnen is op grote schaal import en export mogelijk, bijvoorbeeld de import van biomassa. Het economische energiecluster in EemsDollard genereert allerlei ruimtelijke kansen, vraagstukken en mogelijkheden. Energietransitie kan de spin-off zijn voor ruimtelijke transformatie in de regio en kan het gemeenschapsgevoel versterken. Zelfvoorzienende boeren kunnen zich verenigen. Dorpen, of clusters van dorpen gaan naar meer collectieve en decentrale vormen van energiewinning, waarbij de overcapaciteit wordt afdragen aan het internationale netwerk. De transformatie naar energielandschappen waarin mensen willen wonen, werken en recreĂŤren, en die daarnaast het karakter ĂŠn de economie van de regio versterken is uiteindelijk een win-win situatie. community
59
60
61
Maas-Rijn
62
highspeed spoorlijn spoorlijn treinstation snelweg rivieren en kanalen vliegveld
In vergelijking tot de andere twee onderzochte regio’s heeft Maas-Rijn een hoge bevolkingsdichtheid. Kenmerkend voor de regio is het afwisselende heuvellandschap: bossen, steden, dorpen, industrie en landbouw zijn met elkaar verbonden via een uitgebreid wegennetwerk. Mede dankzij de goede bereikbaarheid van de regio is er een grote hoeveelheid aan bedrijventerreinen te vinden, die profiteren van de gunstige ligging aan het Europese netwerk.
I&C technologies life sciences automotive aerospace materialen logistiek
I&C technologies life sciences automotive
bedrijventerrein
universiteit aerospace materials
logistics
university
theater
Thema: netwerkstad In Maas-Rijn wonen 3,8 miljoen mensen, die verschillende talen spreken en verschillende culturele gewoontes hebben, op korte afstand van elkaar. Dagelijks passeren ruim 30.000 mensen de nationale grenzen om aan de andere zijde te gaan werken (www. euregiochambers.com). Er is een sterke lokale economie aanwezig met meer dan 250.000 bedrijven die in de regio gevestigd zijn. De regio zet in op de ontwikkeling van het life sciences-, automotive-, materialen-, chemieen energiecluster, door het stimuleren van internationale samenwerking tussen bedrijven en de verschillende wetenschappelijke instituten binnen deze sectoren. Het gevarieerde landschap is een grote kwaliteit van de Maas-Rijn regio. Daarnaast is de voormalige mijnstreek een gemeenschappelijke culturele deler. In het
museum kasteel casino klooster UNESCO werelderfgoed Festival de musique Francofolies Pukkelpop bebouwd gebied
Aachener Weihnschtsmarkt
snow valley sport faciliteiten recreatie park zwembad thermen zoo, dierenpark natuurgebied/nationaal park natuur-/bosgebied
Rabo Ronde Heerlen
landbouw
Grand prix de F1
water
Rallye du Condroz
63
Hasselt Maastricht Aachen Liege
ROT TERD AM Chemelot
Avantis
D端ren
64
Interregproject Groenmetropool zijn de cultureel-historische interessante plekken van de voormalige mijnstreek met elkaar verbonden door twee toeristische routes, dwars door de drie landen van de regio heen. Dankzij het uitgebreide infrastructurele netwerk zijn de verschillende mensen, bedrijven, voorzieningen en landschappen goed en snel te bereiken. Als de plannen voor de Euregio Circle Line, een grensoverschrijdende lighttrain verbinding, daadwerkelijk vorm krijgen zal deze lijn snelle ov-verbindingen mogelijk maken tussen de belangrijkste steden van de Euregio Maas-Rijn; een belangrijke stap voorwaarts in de ontwikkeling van een Euregionaal ovnetwerk. De kracht van de Maas-Rijn regio schuilt in de diversiteit en nabijheid van wonen, werken en landschap in een internationale context. De regio heeft hierdoor de potentie verder te ontwikkelen tot een netwerkstad die hét voorbeeld is van Europese integratie. Transitie De radicale functiescheiding van wonen, werken en recreëren in de vorige eeuw heeft gezorgd voor het ontstaan van monofunctionele landschappen. Bedrijventerreinen worden bijvoorbeeld overal op dezelfde manier ontwikkeld en zijn daardoor generiek geworden. Hun monofunctionele gebruik maakt ze inflexibel en ze voegen weinig waarde toe aan de ruimtelijke kwaliteit van een stad of regio. Functiemenging kan het ruimtegebruik een stuk efficiënter en duurzamer maken. Door specifieke functies te combineren kunnen gebieden op verschillende momenten van de dag gebruikt worden om te wonen, werken, te leren of te ontspannen. Door het slim clusteren van verschillende functies met bijvoorbeeld groen, infrastructuur en parkeren kan hier veel efficiënter gebruik van worden gemaakt. Levendigheid en sociale veiligheid en daarmee de kwaliteit van leven, zullen hierdoor aanzienlijk verbeteren. Daarnaast wordt de
65
FUNCTIEMENGING
een netwerk, versterkt het netwerk doordat er specifieke plekken ontstaan waar het juiste programma zich bevindt op de juiste plaats. Binnen het netwerk zal niet overal hetzelfde aangeboden moeten worden, het is van de belang juist de verschillen op te zoeken om de diversiteit te vergroten. Door middel van functiemenging en het combineren van specifiek programma wordt zowel de economische als de ruimtelijke diversiteit binnen het netwerk van de regio groter worden.
MULTIFUNCTIONELE LANDSCHAPPEN
sc ow
regiospecifieke bedrijventerreinen
olm
Mo
n
ege
n
Sto
kh
Nijm
se ldo
rf
Es
Utrecht Eindhoven
rli
n
Du
sse
d Het aanbieden van un een grote diversiteit aan rtm Do ‘multifunctionele landschappen’ maakt het makkelijker te reageren op economische Bonn behoeftes. Er kunnen landschappen zijn Köln Hasselt waarin wonen gemengd wordt met kantoren Maastricht 1hr 2hrs more en detailhandel, terwijl in een ander landschap Liege Aachen een combinatie tussen bedrijvigheid, recreatie Stut tgar t en wonen wordt aangegaan. Daarnaast Zag reb kunnen er specialistische clusters zijn die F ra zich bijvoorbeeld nk door hun milieubelastende fu Bo r werking minder tgoedekarlaten mengen met est Is andere functies, maar die kunnen profiteren ta nb ul van elkaars aanwezigheid. Elk landschap wordt gekenmerkt door een sterke en herkenbare identiteit en krijgt daardoor een specifiek karakter dat aansluit bij de verschillende eisen en wensen van individuele bedrijven, bewoners, bezoekers of recreanten. Op deze manier kan er voor elke functie een optimaal vestigingsklimaat worden gerealiseerd. Het biedt bedrijven de mogelijkheid om te kiezen voor een plek die beter aansluit bij hun identiteit. Het bedrijf kan op haar beurt de kracht van de desbetreffende locatie versterken.
REGIO
Be
en
WERK
ls
pe
Na
Ette
ck
lbru
Luxembu
sc ow
Mo
lm
n ege
ho
sse l
Es
do
rf
se n
Sto k
Nijm
Door wonen, werken en de karakteristieke landschappelijke kwaliteit van Maas-Rijn op verschillende manieren met elkaar te Du
Utrecht
Arnhem
rg
rli n Be Hasselt Maastricht
Köln 1hr
d
un
rtm
Do
Bonn
2hrs
WORK
positie & identiteit Bru
gge
Ooste
nde
EUROPA
dam Amster
Eindhoven
ur
Arnhem
m
da Amster
t
MULTIFUNCTIONELE LANDSCHAPPEN
LOKAAL
- Eindhoven (01:05 / train) usseldorf (01:09 / highspeed train) 66 öln (00:53 / train) mur (00:38 / highspeed train) ussels (00:43 / highspeed train) Antwerpen (01:20 / train) Breda (01:45 / train) - Utrecht (01:56 / train) - Nijmegen (01:56 / train) diversiteit aan woon en werkmilieus vergroot ortmund (01:44 / highspeed train) door het mengen van specifieke functies. onn (01:12 / train) telbruck (02:01 / train) - Arnhem (02:14 / train) Perspectief Gent (01:41 / train) xembourg (02:27Het / train) aanbieden van divers programma binnen
67
HAPPEN
ANDSCHAPPEN
LANDSCHAP
en
sc Mo
kh
olm
gen
Sto
Arnhem
n se
rf
Es
ldo
sse
Do
rli n nch
nde
LANDSCAPE nd
u rtm
Be
Ma
Ooste
PEOPLE
n
nt
gge
rd e
pe
Bru
er tw
be
Du
An
Al
Ge
Eindhoven
da
Bre
Nijm e
Utrecht
dam Amster
am
terd
Rot
ow
MENSEN
est
er
Kรถln
Hasselt Maastricht
Brussels Liege
Bonn
1hr
2hrs
Aachen Stut
tgar
t
ur
Za
Na
m
gre
b
o
rt Po
Bo
Fr an
ek
kf
e nt
nt Lib ra
a
ica Al
ag al
mo
ck
lbru
urg Luxembo
Ette
M
ls pe
Pa
Na
ris
ur
t
are
st
Ist
an
bu
l
68
combineren ontstaan er regiospecifieke bedrijventerreinen en bijzondere woonwerkmilieus. De werkgelegenheid en werkomgeving voor de lokale bevolking verbetert. Zij hebben voldoende keus in specifieke woonmilieus, en daarnaast werk, voorzieningen en recreatieve mogelijkheden in de buurt. De samenhang binnen de regio wordt versterkt, doordat de verschillende landschappen samen een sterk netwerk vormen. Dit versterkt ook de positie van de regio binnen Europa versterkt. De herkenbare identiteit van de verschillende landschappen, de onderling goede bereikbaarheid en de verbinding van wonen en werken met het MaasRijn landschap zal de duurzame economische ontwikkeling van de regio zal bevorderen.
69
START
70
71
Scheldemond
72
Binnen de Euregio Scheldemond zijn er grote verschillen in dichtheid, morfologie en landschap. In het dichtbevolkte Belgische deel vormen steden, dorpen en lintbebouwing samen een fijnmazig netwerk. Het dunbevolkte Zeeland daarentegen wordt gekenmerkt door weidse en uitgestrekte polderlandschappen. Toch zijn er ook een aantal karakteristieke overeenkomsten tussen het Belgische en het Nederlandse deel van de Scheldemond regio. Naast het agrarische karakter en het kusttoerisme zijn de verschillende zeehavens met hun bijbehorende industrie van KNOWLEDGE internationaal belang. Daarnaast wordt in de KNOWLEDGE bio-economie gehele grensregio dezelfde taal gesproken. De INDUSTRY INDUSTRY materials zeehaven: materialen
KNOWLEDGE
INDUSTRY materials energie chemical logistics
other industry Thema: bio-economie zeehaven: energie energie chemical small port chemisch In Scheldemond zijn verschillende ruimtelijk- zeehaven: chemical logistics power plant logistiek economische snelheden naast elkaar te zeehaven: other industry logistics AGRICULTURE other port industry small bedrijventerreinen vinden; het is een regio van contrasten. overige agriculture power plant small port Enerzijds wordt de regio gekenmerkt door kleine haven vegetables power plant centrale de internationale havengebieden met hun energie grain AGRICULTURE potato AGRICULTURE agriculture grootschalige industrie, die via het efficiĂŤnte landbouw sugarbeet agriculture vegetables snelwegennetwerk direct met het achterland groente vegetables grain fruit verbonden zijn. Anderzijds bestaat de graan trees grain potato Scheldemond regio voor een groot deel uit aardappel cows potato sugarbeet agrarische bedrijvigheid en voedselproductie. suikerbiet pig & chicken sugarbeet fruit Niet voor niets is juist in deze regio een fruit trees fruit groot aantal sterrestaurants te vinden. De boomkwekerij cows trees kleinschalige lintbebouwing langs regionale en koeien cows pig & chicken en varkenshouderij lokale wegen schakelt de verschillende dorpen pluimvee pig & chicken aaneen en past bij dit hoofdzakelijk agrarische visserij landschap.
energie materials
73
74
De aanwezigheid van zowel industrie, van zware chemische industrie tot aan plastic verwerking en textielprodcutie, als landbouw en aquacultuur als kennis en aanwezigheid van voedselproductie en energieproductie maakt Scheldemond tot een zeer kansrijke regio voor de bio-economie in de breedste zin van het woord. Met het grote Interregproject Bio Base Europe richt de regio zich dan ook op de biogebaseerde economie. Doel van dit project is het regionaal-economische cluster rondom de grensoverschrijdende kanaalzone Gent-Terneuzen op de kaart te zetten als een Europees topcluster van biogebaseerde bedrijvigheid met een wereldwijde uitstraling en aantrekkingskracht. Het project verbindt de al succesvolle clusters Biopark Terneuzen en Gent Bio Energy Valley. De kanaalzone is ook ruimtelijk een grensoverschrijdende verbinding: het Belgische Gent en het Nederlandse Terneuzen zijn via dit kanaal verbonden met elkaar en met de andere Noordwest-Europese havengebieden. (www.euregioscheldemond.be). Transitie In de bio-economie wordt plantaardig materiaal zoals planten, hout en algen gebruikt als vervanging van fossiele grondstoffen zoals olie. Organische en hernieuwbare restproducten worden gebruikt als grondstof voor de productie van brandstoffen, chemicaliën, materialen en medicijnen. Dit gebeurt via een proces van bioraffinage. Met behulp van enzymen of bacteriën wordt biomassa verwerkt tot suikers, vezels, eiwitten en synthetisch gas, waarna er producten van gemaakt kunnen worden. Een belangrijk onderdeel van de bioeconomie is ketenefficiëntie: het benutten van nevenproducten en elkaars restproducten. De ketenefficiëntie in de bio-economie betekent dat er nieuwe afhankelijkheden gaan ontstaan. De chemische sector bijvoorbeeld zal zich moeten richten op de landbouw als leverancier
75
BIO-ECONOMIE
76
van grondstoffen. Chemie en landbouw zullen nauw moeten samenwerken om de juiste producten te kunnen koppelen aan de juiste toepassingen. De nieuwe afhankelijkheden tussen landbouw, havens, industrie, en consumenten in de bio-economie heeft niet alleen een sterke logistieke maar ook een ruimtelijke kant en biedt daarmee nieuwe ruimtelijke kansen. De huidige verhouding tussen stad en landschap zal gaan verschuiven doordat de landbouw een grotere rol krijgt dan alleen de productie van voedsel voor de stad. De traditionele scheiding tussen stad en land verdwijnt doordat ze elkaars nabijheid nodig hebben. Stad en landschap zullen meer en meer afhankelijk van elkaar worden en raken met elkaar verwoven. Perspectief In de Scheldemond regio zijn alle elementen uit de keten aanwezig om de bio-economie verder te ontwikkelen. De landbouw produceert voedsel en heeft biomassa als belangrijk restproduct. Daarnaast kan via de diverse internationale havens biomassa geïmporteerd worden. Biomassa is de grondstof voor de bioraffinage. Diverse bedrijven, research centers en natuurlijk het Bio Base Europe project doen onderzoek naar het op grote schaal toepassen van deze bioprocessen. Daarnaast is in het biopark Terneuzen begonnen met het verbinden van bedrijven en gebieden via ‘smart links’. Op grote schaal worden bedrijven hier samengebracht die elkaars bijproducten en afval opnieuw kunnen gebruiken, bijvoorbeeld als grondstof of als energiebron. De aanwezige industrie in Scheldemond zal zorg dragen voor de vervaardiging van bioproducten, biochemicaliën, biomaterialen etc en kan profiteren van de nabijheid van de internationale havens voor import en export. Tot slot zijn er ook nog eens 2,9 miljoen consumenten voor deze producten in de Scheldemondregio. Zij zijn gevestigd in
5 internationale havengebieden
67% landbouw
VLISSINGEN
ZEEBRUGGE TERNEUZEN ANTWERPEN
OOSTENDE GENT
industrial bio enzymes & m
RENEWABLE RESOURCES
77
7% landbouw
kennis bio-economie
TERNEUZEN
11% industrie
2.900.000 inwoners
training centre
2.900.000
GENT
bio base pilot plant
ENERGY
MATERIALS
industrial biotechnology: enzymes & microorganisms
BIO BIO-POWERED PLANT
FOOD & FEED
URCES
CHEMICALS
PRODUCTS
CO2
CONSUMERS
78
uiteenlopende woonmilieus, van middelgrote steden als Gent en Brugge tot aan de typisch Vlaamse lintbebouwing en kleine Zeeuwse dorpen. De nieuwe relaties tussen al deze elementen uit de keten vragen om nieuwe ruimte. Dit speelt zich af op verschillende schaalniveaus. Zowel op het internationale schaalniveau van havens, industrie en snelwegen als op het lokale schaalniveau van landbouw en (lint)dorpen aan het regionale netwerk. De bio-economie maakt echter nieuwe verbindingen dwars door deze verschillende schaalniveaus heen. Het vormt een nieuwe landschappelijke laag, parallel aan het bestaande infrastructurele netwerk dat zowel economisch als ruimtelijk nieuwe kansen en mogelijkheden biedt.
79
80
81
Agenda Deze eerste fase van Voorland Hinterland is een ruimtelijke-economische quickscan gemaakt voor drie Euregio’s. In deze quickscan worden voor elke regio cijfers, morfologie en ontstaansgeschiedenis in kaart gebracht om de internationale overeenkomsten, verschillen en kansen voor ontwikkelingen te traceren. Door goed te kijken naar ondergrond, netwerken, cultuur, sociaal maatschappelijke fenomenen en bestaande bedrijvigheid worden de eigenschappen zichtbaar die de ontwikkelingen van de regio kunnen aandrijven. Op basis van harde en zachte feiten is voor elke regio een ‘educated guess’ gemaakt welke clusters tot zodanige ontwikkeling kunnen komen, dat ze kunnen uitgroeien tot sectoren met een onderscheidend vermogen. Elk van deze clusters, respectievelijk het energiecluster voor Eems-Dollard, de netwerkstad voor Maas-Rijn en (blauwe) bio-economie voor Scheldemond zijn specialisaties die lijken ingebed in het regionale culturele kapitaal. Ook lijken ze aan te sluiten op regionale kenmerken en te passen binnen de volksaard of (arbeids-)ethos van de streek. Vooralsnog zijn dit (ruimtelijke) hypothesen. Deze eerste fase van het onderzoek Voorland Hinterland was op eigen initiatief en kosten. Voor de volgende fase willen wij samen met partners uit de regio’s een vervolg onderzoek opzetten. Het doel is door middel van een ontwerpend onderzoek de ruimtelijke randvoorwaarden te bepalen ter versterking van de regionale economie van Euregio’s Eems-Dollard, Maas-Rijn en Scheledemond. De studie dient exploratief van aard te zijn en is bedoeld om te inspireren en te activeren.
Doel Samenwerking in de drie Euregio’s wordt momenteel vooral vanuit het economisch perspectief ingestoken. Wij destilleren en agenderen hieruit ruimtelijke ingrepen. Naast dit traject willen wij onze studie gebruiken om met een meer cultureel-maatschappelijk getinte blik naar de Euregio’s te kijken. De ruimtelijke consequenties die wij willen omschrijven en verbeelden, vinden weliswaar hun oorsprong in de economische kracht van een regio, maar de analyse richt zich op de sociale en culturele verschijningsvormen die een regio kan aannemen. In economische terminologie wordt dit ook wel als ‘quality of life’ aangeduid. De noodzaak voor ruimtelijke randvoorwaarden staat bij sommige regio’s op de agenda, maar een kaderstellende visie of uitgesproken richting hierin ontbreekt vooralsnog. Misschien geeft het ook aan dat er nog weinig notie is van wat ruimtelijke randvoorwaarden kunnen behelzen ter versterking van de ontwikkeling van economie.
82
83
Aanpak In fase II is het voornemen om de geformuleerde hypothesen, ofwel de aanzetten tot drie ruimtelijke-economische perspectieven te sonderen bij regionale sleutelactoren. Conform de triple-helix gedachte worden die sleutelactoren gezocht vanuit multinationale marktpartijen (1), regionale kennisinstituten (2) en de publieke partners (3). In die volgorde, want de veronderstelling is dat met name ‘leader firms’ het best in staat zijn om vanuit de waardeketen de ruimtelijk economische agenda van een regio verder te bepalen. Deze bedrijven kiezen immers bewust voor de periferie, hebben daarin vaak langjarig geïnvesteerd en zijn daardoor veel minder ‘footloose’ dan vaak wordt beweerd. Sterker nog, vanuit die positie hebben die bedrijven een duurzaam belang in de regio en genereren ze veel spin-off. Niet alleen voor de arbeidsmarkt, maar in toenemende mate ook in vervolgontwikkelingen zoals voor toeleveranciers, broedplaatsen en sociaal-culturele activiteiten. Het voorstel is om fase II op te zetten als een ‘collaborative research’ in drie losse componenten. Per regio wordt, gebaseerd op het fasedocument van de quickscan, gestart met het houden van (circa 12) interviews met sleutelactoren. De gesprekken met afgevaardigden van de leader firms bepalen de agenda. Via vervolggesprekken met de regionale kennisinstituten (relevante lectoraten en vakgroepen) worden de gesondeerde thema’s verder ingekleurd. Tussenresultaten worden verbeeld in regionaal ruimtelijke strategieën. Daaropvolgend wordt de adaptatie van de strategieën voorgelegd aan de publieke partners. Per regio ontstaat hieruit een aangescherpt beeld van de ‘educated guess’ uit fase I. Dit beeld wordt aan het eind van de tweede stap ingebracht in een aantal afsluitende bijeenkomsten ofwel ‘clustertafels’. Thematisch worden de toekomstperspectieven interregionaal besproken met vertegenwoordigers uit het bedrijfsleven, kennisinstituten en regionale overheden. De resultaten van de ‘clustertafels’ worden verwerkt in een toegankelijk inspiratiedocument voor alle betrokkenen. In een derde fase kunnen de resultaten verwerkt worden in regionale beleidsparagrafen, die kunnen worden ingebracht in de operationele handelingsperspectieven van lagere overheden.
daarbij de maat der dingen. Het onderzoek heeft een particip
overzicht van de twee hoofdfasen (eerst dromen, dan landen
onderzoek. Het resulteert zomer 2012 in een inspiratieatlas m het planproces.
Atelier Hinterland is een initiatief van Marty van de Klundert (Spacevalue), Dennis Moet (GIDZ) en Jeroen de Willigen (De Zwarte Hond) en is gestart in 2010. Atelier Hinterland werkt in opdracht of op eigen initiatief aan regionale vraagstukken op het gebied van ruimtelijke ordening en economie. De jarenlange ervaring en uitgebreide kennis van de initiatiefnemers is gebundeld om ontwerpend onderzoek te verrichten en om adequate praktische oplossingen te ontwikkelen voor opgaven in streken aan de grenzen van Nederland.
Contact: Miriam Ram E: ram@dezwartehond.nl T: +31 (0)10 240 90 30 Adres: De Zwarte Hond Postbus 25160 3001 HD Rotterdam Rotterdam Building Aert van Nesstraat 45 3012 CA Rotterdam
Š 2012 De Zwarte Hond bv