MAGNIFICAT ZA | 20.11.10 | 20:00 Collegium Vocale Gent olv philippe herreweghe
PROGRAMMA
UITVOERDERS
J.S. Bach (1685-1750) Cantate ‘Jesu, der du meine Seele’ BWV 78
Koor en orkest Collegium Vocale Gent Philippe Herreweghe | dirigent
Christoph Graupner (1683-1760) Cantate ‘Ach stirb mein Herz’ GWV 1127/38
Dorothee Mields | sopraan 1 Hana Blažiková | sopraan 2 Damien Guillon | altus Thomas Hobbs | tenor Peter Kooij | bas
Pauze J.S. Bach (1685-1750) Magnificat BWV 243
HERBELUISTER dit concert op Klara! Klara maakt opnames van dit concert die worden uitgezonden in het programma In de loge op woensdag 24 november om 20 uur!
Aandacht! Gelieve uw mobiele telefoon uit te schakelen.
2
TOELICHTING Magnificat! Frederik Styns Magnificat BWV 243 Bachs ‘Magnificat’ is een mijlpaal uit de westerse muziekgeschiedenis. Het is een bijzonder groots opgezet werkt dat uitblinkt in compactheid en muzikale efficiëntie. Een vijfstemmig koor, vijf solisten, en een orkest met strijkers, hobo’s, traverso’s, trompetten en pauken worstelen zich in iets meer dan een half uur door maar liefst 12 stukken. Een gecondenseerde muzikale zeggingskracht zonder weerga. Bach ontleende de tekst van zijn ‘Magnificat’ aan het eerste hoofdstuk uit het evangelie volgens Lucas. De evangelist verhaalt er hoe Elisabeth, zwanger van Johannes de Doper, haar eveneens zwangere nicht Maria begroet als ‘Moeder des Heren’, waarop Maria een loflied aanheft. Het ‘Magnificat’ behoort samen met de ‘Hohe Messe’, en de ‘Missae breves’ tot Bachs weinige vocale werken op Latijnse teksten. Het Magnificat werd in Leipzig elke zaterdag- en zondagmiddag gezongen ter afsluiting van de vespers, maar wel in de volkstaal, het Duits. Op kerkelijke hoogdagen werd het gezongen op Latijnse tekst, en in een feestelijke uitvoering voor solisten, koor en orkest. In zijn eerste jaar als Thomascantor in Leipzig (1723) maakte Bach van de ‘tempus clausus’ (de periode tussen eerste advent en Kerstmis waarin er in de kerken geen concertante muziek gemaakt mocht worden) gebruik om een uitbundig Magnificat te schrijven dat alle versies van zijn tijdgenoten overtrof. Voor Bach was het zijn eerste grote koorwerk, veel ambitieuzer dan de wekelijkse cantates. Het werk werd voor de eerste keer uitgevoerd op 25 december 1723 tijdens de vespers in de Nicolaikirche. De omvang van het werk werd mede bepaald door de gangbare praktijk om op Kerstmis het Magnificat aan te vullen met vier kerstliederen. Dit was het muzikale restant van een volkse traditie die terugging tot de 14de eeuw en na verloop van tijd aanleiding gaf tot allerlei gedramatiseerde versies van het kerstverhaal waarin de wonderbaarlijke geboorte werd verteld, uitgebeeld of bezongen. Wiegeliedjes zoals ‘In dulci Jubilo’, ‘O Jesulein süss’ en ‘Es ist ein Ros entsprungen’ zetten deze kerktoneeltjes extra kracht bij. Ofschoon de kerkelijke overheid zich fel verzette tegen deze verwereldlijking van het kerstgebeuren bleef de vermenging van de liturgische tekst van het Magnificat met het volkse kerkrepertoire nog lange tijd onduidelijk. In 1702 verbood de gemeenteraad van Leipzig de combinatie van het Magnificat met kersliederen en Kindelwiegen (wiegeliedjes). In de praktijk kwam daar echter opnieuw weinig van terecht. In 1723 zette Bach
TOELICHTING de traditie gewoon verder door het Magnificat te voorzien van vier bewerkingen van kerstliederen. Hij gebruikte dezelfde kerstliederen als zijn voorganger Kuhnau en misschien vond er op 25 december 1723 tijdens de vesperdienst zelfs een kerstspel plaats. Bachs ‘Magnificat’ uit 1723 was evenwel de laatste compositie in deze eeuwenoude traditie. Na Bach verdween het fenomeen volledig. Later, wellicht in 1730, nam Bach zijn ‘Magnificat’ opnieuw onder handen en bewerkte het tot de versie de we vandaag kennen als hét ‘Magnificat’ van Bach BWV 243. Hij transponeerde de oorspronkelijke versie van 1723 (BWV 243a) van Es naar D, de natuurlijke toonsoort van de trompetten waarmee hij werkte. Hij verving ook de blokfluiten door traverso’s die op bepaalde plaatsen een belangrijke rol toebedeeld kregen. Uiteindelijk liet hij slechts 40 maten ongemoeid. De meest ingrijpende wijziging was echter het schrappen van de vier kerstliederen. Daarmee waardeerde hij zijn ‘Magnificat’ op tot een veel algemener liturgisch repertoirestuk, niet gebonden aan de kersttraditie in het Protestantse Leizpig. Wellicht valt dit mede te begrijpen door Bachs lonken (vanaf 1730) naar een post aan het katholieke hof van Dresden. Bachs ‘Magnificat’ is – in tegenstelling tot de meeste van zijn cantates – geschreven voor een ongebruikelijk grote bezetting. Voor het eerst schreef Bach ook voor vijfstemmig koor (sopraan 1 en 2, alt, tenor en bas), een luxueuze setting die Bach enkel gebruikte voor dat andere grootse werk op Latijnse tekst, de ‘Hohe Messe’. Een vijfstemmig koor was populair in de 16de eeuw, maar in Bach zijn tijd behoorlijk uit de mode. In het door Bach zo bewonderde Dresden stond deze vijfstemmige koorstijl echter hoog in aanzien. Opvallend is nog dat het ‘Magnificat’ geen recitatieven heeft. In Bachs cantates bevatten deze meestal de Bijbeltekst. Omdat de tekst van het Magnificat echter lyrisch en niet verhalend is, achtte Bach de Bijbeltekst geschikt voor de aria’s. Verder is er, in tegenstelling tot de cantates, geen afsluitend koraal. Bach liet het thematisch materiaal van het begin terugkeren op het einde waardoor het geheel een cyclische opbouw kreeg. Jesu, der du meine Seele BWV 78 De cantate ‘Jesu, der du meine Seele’ maakte deel uit van Bachs koraalcantate-project. Toen Bach na Trinitatis (Drievuldigheidszondag, d.i. de zondag na Pinksteren) 1724 begon aan zijn tweede jaargang cantates voor Leizpig nam hij zich voor om koraalcantates te componeren. Een koraalcantate was een cantate die van begin tot einde – zowel wat betreft tekst als melodie – gebaseerd was op één van de aloude liederen uit de kerkelijke gezangenbundel,
3
4
TOELICHTING en niet op een specifieke Bijbellezing. De keuze van het koraal werd uiteraard wel gemaakt op basis van de Bijbellezing van de specifieke zondag waarvoor de cantate geschreven werd, zodat er een inhoudelijke link was. ‘Jesu, der du meine Seele’ werd geschreven voor 10 september 1724, de veertiende zondag na Trinitatis. De Bijbellezing van die zondag vertelt over Jezus’ genezing van tien melaatsen. Omdat er geen koraal was dat specifiek aansloot bij deze Bijbellezing koos Bach voor het uiterst populaire ‘Jesu, der du meine Seele’. Opmerkelijk en tevens wondermooi is het openingskoraal van de cantate. Het betreft een koraal dat Bach schreef volgens het model van een chaconne, gebaseerd op een repetitieve chromatisch dalende baslijn. Bach hanteerde deze formule vaak om de zonde van de mens te illustreren. Het duet voor sopraan en altus is een prachtig voorbeeld van Bachs woordschilderingen. Zowel de canonische schrijfwijze als de stuwende begeleiding zijn een perfecte illustratie van de tekst “We haasten ons met zwakke, edoch enthousiaste stappen”. In de daaropvolgende aria’s staan thema’s als ‘verlossing’ en ‘de zuiverende kracht van Christus’ bloed’ centraal. Vergeten tijdgenoot van Bach Naast werk van Bach staat deze avond ook nog de cantate ‘Ach stirb mein Herz’ van Christoph Graupner op het programma. Het betreft een cantate uit 1738, geschreven voor Goede Vrijdag. Graupner was een tijdgenoot van Bach en schreef maar liefst 1418 geestelijke cantates! Hij werd in zijn tijd alom gerespecteerd en was het grootste deel van zijn leven kapelmeester aan het uiterst muzikale hof van landgraaf Ernst Ludwig von Hessen-Darmstadt. Gents musicoloog, klavecinist en dirigent Florian Heyerick bereidt momenteel een doctoraal proefschrift voor over het gigantische oeuvre van Graupner, en levert samen met Muziekcentrum De Bijloke een krachtinspanning om dit oeuvre te ontsluiten. Florian Heyerick over Graupner: “Graupner was een componist die in de eerste helft van de 18de eeuw in een private sfeer zijn functie als hofkapelmeester op een voortreffelijke manier vervulde. Dat wil zeggen dat hij bijzonder productief was. Door de ‘Bachforschung’ van de 19de eeuw hebben we echter een romantisch beeld gekregen van de barokmuziek, met nadruk op de individueel denkende componist die een eigen stijl ontwikkelt en daarmee eeuwige roem verwerft. Het is confronterend om vast te stellen dat duizenden boeken geschreven zijn over Bach zonder dat iemand gekeken heeft naar de 1418 geestelijke cantates van Graupner!”
TEKSTEN Jesu, der du meine Seele BWV 78 1. (Coro) Jesu, der du meine Seele Hast durch deinen bittern Tod Aus des Teufels finstern Höhle Und der schweren Seelennot Kräftiglich herausgerissen Und mich solches lassen wissen Durch dein angenehmes Wort, Sei doch itzt, o Gott, mein Hort! 2. Aria (Duetto) S A Wir eilen mit schwachen, doch emsigen Schritten, O Jesu, o Meister, zu helfen zu dir. Du suchest die Kranken und Irrenden treulich. Ach höre, wie wir Die Stimmen erheben, um Hülfe zu bitten! Es sei uns dein gnädiges Antlitz erfreulich! 3. Recitativo T Ach! ich bin ein Kind der Sünden, Ach! ich irre weit und breit. Der Sünden Aussatz, so an mir zu finden, Verlässt mich nicht in dieser Sterblichkeit. Mein Wille trachtet nur nach Bösen. Der Geist zwar spricht: ach! wer wird mich erlösen? Aber Fleisch und Blut zu zwingen Und das Gute zu vollbringen, Ist über alle meine Kraft. Will ich den Schaden nicht verhehlen, So kann ich nicht, wie oft ich fehle, zählen. Drum nehm ich nun der Sünden Schmerz und Pein Und meiner Sorgen Bürde, So mir sonst unerträglich würde, Ich liefre sie dir, Jesu, seufzend ein. Rechne nicht die Missetat, Die dich, Herr, erzürnet hat!
5
6
TEKSTEN 4. Aria T Das Blut, so meine Schuld durchstreicht, Macht mir das Herze wieder leicht Und spricht mich frei. Ruft mich der Höllen Heer zum Streite, So stehet Jesus mir zur Seite, Dass ich beherzt und sieghaft sei. 5. Recitativo B Die Wunden, Nägel, Kron und Grab, Die Schläge, so man dort dem Heiland gab, Sind ihm nunmehro Siegeszeichen Und können mir verneute Kräfte reichen. Wenn ein erschreckliches Gericht Den Fluch vor die Verdammten spricht, So kehrst du ihn in Segen. Mich kann kein Schmerz und keine Pein bewegen, Weil sie mein Heiland kennt; Und da dein Herz vor mich in Liebe brennt, So lege ich hinwieder Das meine vor dich nieder. Dies mein Herz, mit Leid vermenget, So dein teures Blut besprenget, So am Kreuz vergossen ist, Geb ich dir, Herr Jesu Christ. 6. Aria B Nun du wirst mein Gewissen stillen, So wider mich um Rache schreit, Ja, deine Treue wird’s erfüllen, Weil mir dein Wort die Hoffnung beut. Wenn Christen an dich glauben, Wird sie kein Feind in Ewigkeit Aus deinen Händen rauben. 7. Choral Herr, ich glaube, hilf mir Schwachen, Laß mich ja verzagen nicht; Du, du kannst mich stärker machen, Wenn mich Sünd und Tod anficht. Deiner Güte will ich trauen,
TEKSTEN Bis ich fröhlich werde schauen Dich, Herr Jesu, nach dem Streit In der süßen Ewigkeit. Ach stirb mein Herz GWV 1127/38 1. Ach, stirb, mein Herz, dein Jesus ist gestorben, stirb, aller Welt, stirb dir auch selbsten ab. Was ists um dieses eitle Leben, dem Jesus gute Nacht gegeben, wo ich nur Angst, nur Not und Jammer hab. 2. Recitativo Ein eitler Mensch verstehet Jesus Tod und sein Geheimnis nicht. Er denkt, er ist für mich gestorben, nun hats mit Sünden keine Not, gar recht, der Herr hat Leben Trost und Licht durch seinen Tod erworben, doch solcher Trost geht nur die Herzen an, die hier mit Jesu täglich sterben. Bleibt jemand auf der Sünden Bahn, der bleibt, ob Jesus gleichwohl stirbt und alle Seligkeit erwirbt, dennoch im höllischen Verderben. 3. Aria Mein Jesus stirbt, sollt ich der Sünde leben, die meinen Freund als Kreuz gebracht? Nein, Jesu, mein Herz bleibt dir ergeben, es stirbt mit dir, Welt, Wollust, gute Nacht. 4. Choral Ich will mich mit dir schlagen ans Kreuz und dem absagen, was meinem Fleisch gelüst’, was deine Augen hassen das will ich fliehen und lassen, so viel mir immer möglich ist. 5. Aria Zeuch mich nach dir, du Fürst des Lebens, ich opfre mich dir gänzlich auf. Mein Glaube soll sich an dich halten, ich folge dir ganz willig nach. Ich weiss, auf Tod und Schmach nimmst du mich dort zu dir hinauf.
7
8
TEKSTEN 6. Recitativo Wählt immerhin, ihr eitlen Seelen, das Sündenleben dieser Welt, mein Herz soll nicht so töricht wählen. Mein Heiland stellt mir dort ein besser Kleinod für, und dieses hat er mir durch seinen Tod erworben. Muss ich gleich hier des Todes Mara schmecken, dies kann mich nicht erschrecken; der lebt mit Jesu dort, der hier mit ihm gestorben. 7. Coro Wer sein Leben lieb hat, der wird’s verlieren, und wer sein Leben in dieser Welt hasset, der wird’s erhalten zum ewigen Leben. Magnificat BWV 243 1. Coro Magnificat anima mea Dominum. 2. Aria S.II Et exsultavit spiritus meus in Deo salutari meo. 3. Aria S.I Quia respexit humilitatem ancillae suae; ecce enim ex hoc beatam me dicent 4. Coro Omnes generationes. 5. Aria B Quia fecit mihi magna qui potens est, et sanctum nomen eius. 6. Aria (Duetto) A T Et misericordia a progenie in progenies timentibus eum. 7. Coro Fecit potentiam in brachio suo, dispersit superbos mente cordis sui. 8. Aria T Deposuit potentes de sede et exaltavit humiles. 9. Aria A Esurientes implevit bonis et divites dimisit inanes.
TEKSTEN 10. Aria (Terzetto) S.I S.II A Suscepit Israel puerum suum recordatus misericordiae suae. 11. Coro Sicut locutus est ad Patres nostros, Abraham et semini eius in saecula. 12. Coro Gloria Patri, gloria Filio, gloria et Spiritui Sancto! Sicut erat in principio et nunc et semper et in saecula saeculorum. Amen.
9
10
BIO Collegium Vocale Gent Het Collegium Vocale Gent werd in 1970 opgericht op initiatief van Philippe Herreweghe. Als één van de eerste ensembles paste het de nieuwe inzichten inzake de uitvoering van barokmuziek toe op de vocale muziek. Meteen toonden musici als Gustav Leonhardt, Ton Koopman en Nikolaus Harnoncourt belangstelling voor de frisse en dynamische aanpak van dit Vlaamse ensemble, hetgeen resulteerde in een intensieve samenwerking. Vanaf het midden van de jaren tachtig kreeg het ensemble internationale bekendheid en werd het uitgenodigd op alle belangrijke podia en muziekfestivals van Europa, Israël, de Verenigde Staten, Rusland, Zuid-Amerika, Japan, Hongkong en Australië. Het repertoire van het Collegium Vocale Gent behoort niet tot één specifieke stijlperiode. De grootste troef van het ensemble bestaat erin om voor elk project een geoptimaliseerde bezetting bijeen te brengen die toelaat zowel polyfone muziek uit de renaissance, klassieke en romantische oratoria als hedendaagse muziek uit te voeren. Voor de uitvoering van het grote symfonische repertoire en de rekrutering van zangers op Europees niveau wordt sinds 2009 ook samengewerkt met de Accademia Chigiana in Siena. Barokmuziek, en meer specifiek het oeuvre van J.S. Bach en G.F. Händel, staat centraal in de concertkalender van het ensemble. Philippe Herreweghe Philippe Herreweghe werd geboren in Gent en combineerde er zijn universitaire studies (geneeskunde en psychiatrie) met studies piano aan het conservatorium. Met het Collegium Vocale Gent, La Chapelle Royale en later het Ensemble Vocal Européen (alle door hem opgericht) profileerde Herreweghe zich als een specialist op het terrein van renaissance- en barokmuziek. Sinds 1991 legt hij zich met het Orchestre des Champs-Elysées toe op het spelen van romantische muziek op tijdsgebonden instrumenten. Van 1982 tot 2001 leidde hij als artistiek directeur het festival Les Académies Musicales de Saintes. Sinds het seizoen 2008-2009 is hij vaste gastdirigent van de Radio Kamer Filharmonie Hilversum. Als hoofddirigent van deFilharmonie concentreert Philippe Herreweghe zich al tien jaar lang op een adequate en verfrissende lezing van het (pre)romantische repertoire.
11
NIEUWS Muziekcentrum De Bijloke Gent zoekt vrijwilligers Muziekcentrum De Bijloke Gent zoekt enthousiaste vrijwilligers voor ticketcontrole, zaalbegeleiding, vestiaire, verkoop, bar of promotie. Wij zoeken zowel vrijwilligers voor overdag als ‘s avonds. In ruil bieden wij een correcte vrijwilligersvergoeding of gratis concerttickets. Bezorg je gegevens aan Sophie Cocquyt via sophie.cocquyt@debijloke.be Op zoek naar een muzikaal eindejaarsgeschenk? Doe dan een Bijloke-geschenkbon cadeau! U bepaalt zelf de waarde van de bon en gedurende één jaar (vanaf de datum van uitgifte) kan de ontvanger de bon inruilen voor alle voorstellingen uit ons programma en dit tot het totaalbedrag is bereikt. Om de bon extra feestelijk te maken, voorziet Muziekcentrum De Bijloke een leuke verpakking. De Bijloke is eveneens opgenomen in de ‘Bongo Theater’-bon. Graupner 2010 Festival Van vrijdag 10 tot en met zondag 12 december vindt in Muziekcentrum De Bijloke Gent een driedaags festival plaats rond barokcomponist Christoph Graupner. Onder andere Ex Tempore / Mannheimer Hofkapelle, Collegium Vocale Gent / Concerto Köln, Il Gardellino, Geneviève Soly en Bach Concentus concerteren. Op het programma muziek van Graupner, maar ook van zijn tijdgenoten Bach en Telemann. Gerda Dendooven en Frédérick Haas gaan in première met de familievoorstelling ‘De Sneeuwengel’. Alle info op www. debijloke.be
Bespreekbureau Muziekcentrum De Bijloke Gent J. Kluyskensstraat 2, 9000 Gent Di - vr 10:00 - 12:00 & 13:00 - 17:00, za 13:00 - 17:00 t. 09 269 92 92 e. tickets@debijloke.be w. www.debijloke.be Colofon Tekst programmaboekje | Frederik Styns Inleiding | Johan Van Acker & Philippe Herreweghe (auditorium, 19u15) Coördinatie programmaboekje | Sophie Cocquyt Verantwoordelijke uitgever | Daan Bauwens © Muziekcentrum De Bijloke Gent
12
BiNNENKORT DO | 25.11.10 20:00 | Miry
VR | 10.12.10 20:00 | Graupner
Kryptos Kwartet, Ronald Brautigam
Ex Tempore, Florian Heyerick (dirigent)
(piano)
Graupner: Een Weihnachtsoratorium
Schumann, Beethoven ZA | 11.12.10 15:00 | Graupner VR | 26.11.10 20:00 | Voix Gras +
ZO | 12.12.10 10:00 en 15:00
VocaalLAB, Romain Bischoff (regie &
Gerda Dendooven (schrijver, tekenaar),
dirigent)
Frédérick Haas (klavecimbel)
Traumgesichter
De sneeuwengel (6+)
ZO | 28.11.10 15:00 | Symfonisch 3
ZA | 11.12.10 20:00 | Graupner
Brussels Philharmonic, Christian Vásquez
Collegium Vocale, Concerto Köln, Marcus
(dirigent), Berta Rojas (gitaar)
Creed (dirigent)
Mendelssohn, Rodrigo, Tsjaikovski
Bach, Weihnachtsoratorium
ZO | 28.11.10 17:00 | Docenten in concert
ZO | 12.12.10 11:00 | Graupner
Tae Yoshioka, Anastasia Kozhushko, Iris
Il Gardellino
De Blaere, Dirk Opstael
Bach, Telemann, Graupner, Vivaldi
The Wider World of Wonder ZO | 12.12.10 16:00 | Graupner WO | 01.12.10 20:00 | East of Eden
Geneviève Soly (klavecimbel)
Akis Ensemble, Dogan Dikmen (zang,
Concert-lecture: het
percussie, muzikale leiding)
klavecimbeloeuvre van Graupner
Hofmuziek van de Sublieme Porte tot de Turkse republiek
ZO | 12.12.10 20:00 | Graupner Bach Concentus, Ewald Demeyere
DO | 02.12.10 20:00 | Musica Antiqua 1+
(muzikale leiding), Barthold Kuijken
Concerto Soave, Maria Cristina Kiehr
(traverso)
(sopraan), Moneim Adwan (zang en ud)
J. S. Bach, Graupner, Telemann, J. B. Bach
Venetië en het oosten WO | 08.12.10 20:00 | Jazz
DO | 16.12.10 20:00 | Miry+
Tierney Sutton Band
Jan Kobow (tenor), Christoph Hammer (piano)
DO | 09.12.10 20:15 | Miry Mix
Winterreise
(in Handelsbeurs) Quatuor Terpsycordes, Jürg Dähler
VR | 17.12.10 20:00 | Voix Gras
(altviool)
Mala Punica, Pedro Memelsdorff
Mozart, Ligeti, Brahms
(muzikale leiding) O Felix Italia
DO | 09.12.10 20:00 | Jazz Mix (in Vooruit) Aka Moon & Misirli Ahmet