Turkse hofmuziek

TURKSE HOFMUZIEK wo | 01.12.10 | 20:00 Akis Ensemble olv dogan dikmen

PROGRAMMA Abdülkâdir Merâgî (1353 ? - 1435) (1) Kâr (Kâr-ı muhteşem)

Anoniem (16de-17de eeuw) (1) Peşrev Tiryaki (2) Saz semâisi

(2) Kâr (Şeş âvâz) (3) Gazel tekst: Sultân Mehmed II (Fâtih) Buhûri-zâde Mustafa Efendi (Itrî) (? - 1711/12) (4) Kâr tekst: Hâfız-ı Şîrâzî Hamâmi-zâde Dede İsmâil Efendi (1778 - 1846) (5) Beste (2de Beste) Tab’î Mustafa Efendi (? - 1774 ?)

(6) Ağır Semâi Sultan Mahmud II (1785 - 1839) (7) Kalenderî

Hânende Hacı Ârif Bey (1831 - 1885) (3) Şarkı tekst: Mehmed Sa’di Bey Sâdeddin Kaynak (1895 - 1961) (4) Şarkı tekst: Şeyh Gâlib Sultan Selim III (İlhâmi) (1761 1808) (5) Şarkı Enderûni Hâfız Hüsnü Efendi (1885 - 1919) (6) Şarkı tekst: Ahmed Râdim Bey (vervolg : zie blz. 2)

Sultan Abdülaziz (1830 - 1876) (8) Sirto

PAUZE

Aandacht!

Gelieve uw mobiele telefoon uit te schakelen.

TURKSE HOFMUZIEK Muhlis Sebahaddin Ezgi (1899 1947) (7) Şarkı Selahaddin Pınar (1902 - 1969) (8) Şarkı tekst: Vecdi Bingöl İsmâil Hakkı Nebiloğlu (1893 1965) (9) Şarkı Muallim Hakkı Bey (1865 - 1927) (10) Yürük Semâi tekst: Nevres

UITVOERDERS Kemal Caba | rebab, keman Hasan Esen | sînekemanı (viola d’amore), kemençe Ihsan Ozer | kānûn Ugur Isik | baskemençe Mustafa Dogan Dikmen | percussie & zang

TOELICHTING Hoogstaande composities Johan Van Acker De Ottomanen kwamen omstreeks het begin van de 13de eeuw aan de macht in wat nu Turkije is. Geleidelijk aan zouden ze een enorm rijk uitbouwen dat stand hield tot de Eerste Wereldoorlog. Het was een periode – zes eeuwen lang – waarin de klassieke muziek een hoge status genoot. Zowel de compositie als de uitvoering waren hoog ontwikkelde specialisaties. De kunstmuziek genoot de bescherming en de steun niet alleen van sultans en viziers, maar ook van de hoge geestelijkheid die ze niet tegenstrijdig achtte met de islam.

Een aantal hoogwaardigheidsbekleders stond trouwens zelf bekend als componist, als zanger of als instrumentalist.

De Ottomaanse traditie entte zich op de Perzische en Byzantijnse muziekvormen. Een rijke schakering aan makamat (toonaarden) en usûl (ritmische cycli) vormde de basis. In de 17e eeuw werden er Turkse folkloristische elementen (Anatolië) ingeschoven en stilaan verminderden de Perzische invloeden. De wereldlijke muziek aan het Ottomaanse hof werd in die tijd meestal gearrangeerd in suites of fasıl bestaande uit een reeks vocaal-instrumentale composities. Een typisch fasılconcert lijkt qua opbouw op een westerse suite, met ritmes die steeds intenser worden. De fasıl opent altijd met een instrumentale prelude (peşrev), waarin de componist zijn muzikaal-technische kennis en vaardigheid kan etaleren. Na de prelude volgen de beste (een vierregelig klassiek gedicht) en andere vocale genres, aan elkaar gebonden door improvisatiemomenten of taksîmler; een instrumentale compositie (saz semâ’î) sluit de suite af.

Mocht deze muziek door haar eenstemmigheid misschien een monotone indruk geven, dan bereikt ze in de ontwikkeling van de melodievormen een ongekende virtuositeit en vormt ze een ware uitdaging voor de klassieke muzikant.

Deel 1 (de cijfers verwijzen naar de werken vermeld op blz. 1) (1) (2) Het Akis Ensemble opent met twee zogenoemde kâr (lett. arbeid), teksten van de Perzische dichter en musicus Abdülkâdir Merâgî. De Ottomaanse kâr was een vijfdelig lied, met strofes bestaande uit vier, zes of acht verzen.

Een betekenisloze reeks klinkers (terennüm) leidde de eerste strofe in. Merâgî werd in het midden van de veertiende eeuw geboren in Maragha (noordwestelijk Iran) en werkte een tijdlang in Bagdad. Toen de Turks-Mongoolse krijgsheer Timoer Lenk de stad veroverde, werd hij meegevoerd naar Samarkand,

3

4

TOELICHTING de hoofdstad van de Timoeriden. Hij zou er de rest van zijn leven vol overgave aan de muziek en de dichtkunst wijden.

(3) Ook Ottomaanse hoogwaardigheidsbekleders waagden zich – vaak met succes – aan de kunsten. Zo bijvoorbeeld dit ghazal van sultan Mehmed II, die de bijnaam ‘de Veroveraar’ (Fâtih) kreeg omdat hij op 29 mei 1453 het christelijke Constantinopel veroverde. Mehmed II wierp zich op als de onbetwiste leider van de toenmalige islamitische wereld. Constantinopel werd de nieuwe hoofdstad van het Ottomaanse Rijk en de verbindende schakel tussen de Ottomaanse gebieden in Klein-Azië en op de Balkan. Een ghazal schrijven, was bepaald geen sinecure. Een gedicht bestond uit drie tot vijftien dubbelverzen.

Het monorijm vormde de basis, een rijmklank die doorheen het gedicht werd herhaald volgens het schema aa/ba/ca enz. In het eerste dubbelvers rijmden m.a.w. de halfverzen onderling, terwijl in alle volgende de rijmklank op het einde van het tweede halfvers kwam. Het belangrijkste formele kenmerk van de ghazals lag in de slotpassage, waarin de dichter zijn eigen naam vermeldde. Bijna altijd gebruikte hij hiervoor een synoniem.

(4) Componist Buhûri-zâde Mustafa Efendi (ook bekend als Itrî) lag mee aan de basis van de gouden 18de eeuw van de Ottomaanse muziek. De tekst van deze kâr is van de Perzische dichter Hâfız-ı Şîrâzî. Hâfiz was vooral gekend voor zijn liefdesgedichten. Inhoudelijk volgde hij de conventionele motieven en beeldspraak. Complete voorstellingen ontleend aan de natuur treden op als dramatis personae. Het beroemdste voorbeeld is het paar ‘roos en nachtegaal’ dat in de rol van beminde en minnaar ten tonele wordt gevoerd. De ‘zingende’ vogel verwijst naar de dichter die zich in zijn liefdespoëzie met de uitgebeelde minnaar identificeert. Tuinen en plaatsen van feestelijke samenkomst zijn een ander veel voorkomend thema. De wijn vloeit hier rijkelijk. De beker is volgens de legende de drinkbeker van de mythische koning Djamshid, waarin de hele wereld te zien was. Hij werd gebruikt om op het nieuwjaarsfeest de gebeurtenissen van het komende jaar te voorspellen. Als mystiek symbool verwijst hij naar het menselijke hart. Bij een dichter als Hâfiz blijft het de vraag of het bij de bijeenkomsten om echte wijn gaat, of eerder om een symbolische drank die tot dronkenschap als een toestand van extase voert.

(5) Ook Hamâmi-zâde Dede İsmâil Efendi droeg in belangrijke mate bij tot de luister van de 18de-eeuwse Ottomaanse muziektraditie. Het Akis Ensemble koos voor een zogenoemde beste van de hand van de meester, een lied bestaande uit vierregelige strofes. Tekstloze improvisaties resp. tussen de strofes onderling en tussen de versregels in, zorgen voor sierlijke vocalises.

TOELICHTING (6) Na de beste volgt traditioneel de ağır (‘zwaarwichtig’) semâi, een lied met vierregelige strofes, waarvan de verzen acht lettergrepen bevatten. Tab’î Mustafa Efendi schreef verschillende composities die zonder twijfel tot de hoogtepunten van de 18de eeuw mogen gerekend worden.

(7) Sultan Mahmud II (Adlî) staat in de geschiedenisboeken geboekstaafd als de man die in 1826 de Mehter afschafte, het elite-orkest van het Ottomaanse Rijk. Vijf eeuwen lang (1362-1826) was dit orkest verbonden met de roemruchte janitsaren (van het Turkse ‘yeni çeri’ d.w.z. nieuw leger), de elitetroepen van de sultan. In de 19de eeuw drongen legerhervormingen zich op, en met het janitsarenkorps sneuvelde ook het orkest. Dat de sultan ook prachtige composities schreef zoals die prachtige ‘Kalenderî’ is minder bekend.

(8) Een instrumentale compositie van sultan Abdülaziz besluit het eerste deel.

De sirto, een populaire Griekse dans, stond model voor dit gestileerde werk.

Deel 2 (de cijfers verwijzen naar de werken vermeld op blz. 1 en 2) (1) (2) Turkse suites (fasıl) openen altijd met een instrumentale prelude (peşrev). De huidige vorm van de peşrev gaat terug tot de 16de eeuw: vier delen (hane), gevolgd door een refrein (teslim). Saz semâisi vormt de finale.

(3 tem 9) Aansluitend volgen niet minder dan zeven şarkı of klassieke liederen.

Een compositie van Hânende Hacı Ârif Bey bijt de spits af; de uitvoering die het Akis Ensemble brengt, is gebaseerd op een vroege opname van dit werk door zanger Hâfız Kemal (1882-1939). Daarna volgen (4) Sâdeddin Kaynak, (5) Sultan Selim III (İlhâmi), (6) Enderûni Hâfız Hüsnü Efendi, (7) Muhlis Sebahaddin Ezgi, (8) Selahaddin Pınard en (9) İsmâil Hakkı Nebiloğlu.

(10) Muallim Hakkı Bey mag het concert besluiten. Zijn rol als leraar en componist binnen de Turkse muziek kan nauwelijks overschat worden. Hij benadrukte in tegenstelling tot zijn voorgangers het belang van een nauwkeurige notatie, het archiveren van oudere werken, en het oefenen van oude weinig gespeelde makams. Zijn meer dan duizend composities omvatten zowel operettes, peşrevs, zeybeks (volksdansen) als werken op Hebreeuwse teksten bestemd voor de synagoge.

5

Sultan Mehmed II ‘Fatih’ (Gentile Bellini, 1480)

7

NIEUWS Op zoek naar een muzikaal eindejaarsgeschenk?

Doe dan een Bijloke-geschenkbon cadeau! U bepaalt zelf de waarde van de bon en gedurende één jaar (vanaf de datum van uitgifte) kan de ontvanger de bon inruilen voor alle voorstellingen uit ons programma en dit tot het totaalbedrag is bereikt. Om de bon extra feestelijk te maken, voorziet Muziekcentrum De Bijloke een leuke verpakking.

De Bijloke is eveneens opgenomen in de ‘Bongo Theater’-bon.

Graupner 2010 Festival Van vrijdag 10 tot en met zondag 12 december vindt in Muziekcentrum De Bijloke Gent een driedaags festival plaats rond barokcomponist Christoph Graupner. Onder andere Ex Tempore / Mannheimer Hofkapelle, Collegium Vocale Gent / Concerto Köln, Il Gardellino, Geneviève Soly en Bach Concentus concerteren. Op het programma muziek van Graupner, maar ook van zijn tijdgenoten Bach en Telemann. Gerda Dendooven en Frédérick Haas gaan in première met de familievoorstelling ‘De Sneeuwengel’.

Alle info op www.debijloke.be

Bespreekbureau Muziekcentrum De Bijloke Gent J. Kluyskensstraat 2, 9000 Gent Di - vr 10:00 - 12:00 & 13:00 - 17:00, za 13:00 - 17:00 t. 09 269 92 92 e. tickets@debijloke.be w. www.debijloke.be Colofon Tekst programmaboekje | Johan Van Acker Inleiding | Johan Van Acker (auditorium, 19u15) Coördinatie programmaboekje | Veerle Vogelaere Verantwoordelijke uitgever | Daan Bauwens © Muziekcentrum De Bijloke Gent

8

BiNNENKORT DO | 02.12.10 20:00 | Musica Antiqua 1+

ZO | 12.12.10 20:00 | Graupner

Concerto Soave, Maria Cristina Kiehr

Bach Concentus, Ewald Demeyere

(sopraan), Moneim Adwan (zang en ud)

(muzikale leiding), Barthold Kuijken

Venetië en het oosten

(traverso) J. S. Bach, Graupner, Telemann, J. B. Bach

WO | 08.12.10 20:00 | Jazz Tierney Sutton Band

DO | 16.12.10 20:00 | Miry+ Jan Kobow (tenor), Christoph Hammer

DO | 09.12.10 20:15 | Miry Mix

(piano)

(in Handelsbeurs)

Winterreise

Quatuor Terpsycordes, Jürg Dähler (altviool)

VR | 17.12.10 20:00 | Voix Gras

Mozart, Ligeti, Brahms

Mala Punica, Pedro Memelsdorff (muzikale leiding)

DO | 09.12.10 20:00 | Jazz Mix (in Vooruit)

O Felix Italia

Aka Moon & Misirli Ahmet ZA | 18.12.10 20:00 | Symfonisch 1+ VR | 10.12.10 20:00 | Graupner

Busch, Brotbek, Witthoeft

Ex Tempore, Florian Heyerick (dirigent)

Brahms, Rihm, Sjostakovitsj

Graupner: Een Weihnachtsoratorium WO | 22.12.10 20:00 | Symfonisch 3+ ZA | 11.12.10 15:00 | Graupner

Nathan Braude (altviool), Jean-Claude

ZO | 12.12.10 10:00 en 15:00

Van den Eynden (piano)

Gerda Dendooven (schrijver, tekenaar),

Penderecki, Sjostakovitsj, Jongen, Clarke

Frédérick Haas (klavecimbel) De sneeuwengel (6+)

WO | 12.01.11 20:00 B’Rock, Lod, Frank Vandenbroucke

ZA | 11.12.10 20:00 | Graupner

(redenaar)

Collegium Vocale, Concerto Köln, Marcus

De triomf van de menselijkheid, Lecture

Creed (dirigent)

Songs part 2

Bach, Weihnachtsoratorium DO | 13.01.11 20:00 | Musica Antiqua 1 ZO | 12.12.10 11:00 | Graupner

Le Concert Spirituel, Hervé Niquet

Il Gardellino

(dirigent)

Bach, Telemann, Graupner, Vivaldi

Ode aan leven en dood

ZO | 12.12.10 16:00 | Graupner

VR | 14.01.11 20:00 | Miry

Geneviève Soly (klavecimbel)

Aviv Quartet

Concert-lecture: het klavecimbeloeuvre

Haydn, Sjostakovitsj, Brahms

van Graupner