deFilharmonie 18 maart 2011

MORTELMANS, WALTON, ELGAR VR | 18.03.11 | 20:00 defilharmonie olv Martyn Brabbins

PROGRAMMA

UITVOERDERS

Lodewijk Mortelmans (1868-1952) Mythe der lente

deFilharmonie Martyn Brabbins | dirigent Paul Watkins | cello

William Walton (1902-1983) Celloconcerto 1. Moderato 2. Allegro appassionato 3. Lento – Allegro molto Pauze Edward Elgar (1857-1934) Enigmavariaties, opus 36 1. Thema (Andante) 2. Variatie 1: C.A.E. (L’istesso tempo) 3. Variatie 2: H.D.S.-P. (Allegro) 4. Variatie 3: R.B.T. (Allegretto) 5. Variatie 4: W.M.B. (Allegro di molto) 6. Variatie 5: R.P.A. (Moderato) 7. Variatie 6: Ysobel (Andantino) 8. Variatie 7: Troyte (Presto) 9. Variatie 8: W.N. (Allegretto) 10. Variatie 9: Nimrod (Adagio) 11. Variatie 10: Intermezzo: Dorabella (Allegretto) 12. Variatie 11: G.R.S. (Allegro di molto) 13. Variatie 12: B.G.N. (Andante) 14. Variatie 13: Romanza *** (Moderato) 15. Variatie 14: Finale: E.D.U. (Allegro - Presto)

Aandacht!

Gelieve uw mobiele telefoon uit te schakelen.

2

TOELICHTING Mortelmans, Walton, Elgar Tom Janssens Mortelmans: Mythe der lente Wat Lodewijk Mortelmans voor ogen stond, was de creatie van een autonome, ‘Vlaamse’ symfonische cultuur. Om ook het publiek mee te krijgen, opteerde hij voor extramuzikale programma’s. Daarbij koos hij opzettelijk niet voor onderwerpen die refereerden aan Vlaams-nationalistische thema’s of folkloristische musicalia, maar opteerde hij voor muziek die zich inschreef in een universele agenda.

En dus werd met orkestwerken als ‘Helios’ en ‘Mythe der lente’ expliciet verwezen naar mythologische zinnebeelden uit de Europese cultuur. Waar ‘Helios’ zich nog beriep op de antiek-mythologische zonnewende, werd ‘Mythe der lente’ (1895) ingegeven door “de lentemythen van de oude Edda.

Gerda (de bloeiende aarde) springt wakker uit haar winterslaap. Lieflijk straalt haar jeugdig gezicht van levenslust, en bloeiende bloemen ontluiken op haar wangen. Liefde welt op in haar gemoed en alles zingt van een nieuw en sterk leven. Daar hoort zij de galmende hoorntonen van haar naderende bruidegom: Freyr (de lentezon). Daar komt hij zegevierend aangestormd en storten zij in elkanders armen, juichend en jubelend van liefde. En naar heinde en ver galmt het: de lente is herboren!”

De muzikale vorm die deze nota genereert, is een ingenieuze sonateparafrase.

Na een atmosferische inleiding, lanceert Mortelmans een wiegende cantilene, die we gemakshalve associëren met de godin Gerda. Alles suggereert een sonatevorm, maar het thema dat doorgaat voor nevenmelodie, is in realiteit een variant op de hoofdcantilene. Net voor we ons opmaken voor een doorwerking, zorgt Mortelmans voor een verrassing. Wanneer hij de lentegod Freyr voorstelt, opteert hij voor een repetitieve, mystieke passage met kopermotieven, die qua atmosfeer onmiddellijk doet denken aan Sibelius’ ‘Lemminkäinensuite’ (1896), en in de kern zelfs een thema uit diens ‘Vijfde symfonie’ (1915) prefigureert. Net zoals zijn Finse collega bereikt Mortelmans dus – op nagenoeg hetzelfde moment – een symbiose tussen statische atmosferiek en langoureuze neoromantiek binnen een mythologisch gekleurd programma. In tegenstelling tot de stoutmoedigere Sibelius echter kiept Mortelmans de passage snel om tot Wagneriaanse pathos.

Het contrast tussen de zangerige, feminiene klankenmassa van Gerda en het bronstige, masculiene hoefgetrappel van haar lentegod zet Mortelmans vervolgens om in een grootschalige hallucinatie, waarin het orkest zich voortdurend om de twee thema’s wringt. Het opvallend melodieuze, conflictloze stemmenspel, de overdaad aan erupties en de geraffineerde atmosferiek van

TOELICHTING deze compositie maken ‘Mythe der lente’ tot een veellagig symbolisch werk dat de loutere mythologie vér achter zich laat en een scala aan (kunstzinnige, ‘gender’-gerelateerde of zelfs ecologische) lezingen toestaat.

Walton: Celloconcerto William Walton mag op papier weinig meer dan een overgangsfiguur lijken tussen het melodieuze pastoralisme van Vaughan Williams en het toegankelijke modernisme van Britten, toch heeft deze Britse componist een unieke signatuur. Dat hij nooit een muzikale opleiding volgde en vrijwel steeds in de marge van het officiële muziekleven opereerde, heeft daar niet weinig toe bijgedragen. Zijn carrière als componist begon in de jaren 1920, toen hij zich in de flamboyante liedcyclus ‘Façade’ afgaf met de decadente levensstijl van het interbellum. Even later trok hij ook de internationale aandacht naar zich toe met zijn (enige) strijkkwartet, dat in 1923 Groot-Brittannië vertegenwoordigde op het Internationaal Festival voor Hedendaagse Muziek in Salzburg.

Aanvankelijk componeerde Walton spitsvondige, met atonale kleuren flirtende muziek. Omstreeks 1930 kreeg zijn werk een nieuwe, meer donkergekleurde stemming. Paradoxaal genoeg ging die stilistische ommezwaai naar een ernstigere en meer gelaagde schriftuur samen met zijn engagement voor de Britse filmsector. Als componist leverde Walton soundtracks voor diverse films zoals de Shakespeare-producties ‘As you like it’, ‘Henry V’ en ‘Richard III’.

Walton componeerde drie concerto’s, telkens voor een strijkinstrument en voor een eminent virtuoos. Zijn vioolconcerto werd gecomponeerd voor Jasha Heifetz, zijn altvioolconcerto voor Lionel Tertis en zijn celloconcerto voor Gregor Piatigorski. Die laatste speelde een belangrijke rol in de constructie van de compositie. Toen hij de partituur van het concerto voor het eerst doorspeelde, was hij niet helemaal tevreden met het uitstervende, elegische einde ervan. Walton begreep Piatigorski’s verzuchting en componeerde drie keer een nieuw einde, waarvan alleen de allerlaatste versie Piatigorski gunstig stemde. Toch wordt deze ‘alternatieve’ finale haast nooit uitgevoerd. Ook Paul Watkins, de solist vanavond, houdt vast aan het originele einde: “de alternatieve finale is best brutaal – ook al behoudt ze de originele stemming. Het origineel is dus te prefereren boven het alternatief. Daar twijfel ik niet aan.”

Waltons ‘Celloconcerto’ volgt eenzelfde structuur als zijn overige concerto’s en dat is een langzaam tot matig snel openingsdeel, een scherzo als middendeel en een finale met reminiscenties aan de eerste beweging. Legendarisch is de bedeesde opening van het concerto: bovenop een ambigu tikkend orkestapparaat ontvouwt de cello een wonderlijke melodie. Let op de schijnbaar oeverloze lengte van deze subtiel meanderende melodie. Waar in het openingsdeel vooral de melancholische kleur van de cello centraal staat, daar toont het instrument in het virulente scherzo haar meest virtuoze karakter.

3

4

TOELICHTING De finale ten slotte (het muzikale zwaartepunt van het concerto) draagt als ondertitel ‘Tema con improvvisazioni’: ‘thema met improvisaties’ dus, in plaats van het gebruikelijke ‘thema met variaties’. De term ‘improvisatie’ dient eerder figuurlijk geïnterpreteerd: Walton schrijft alles uit, maar legt nadruk op de vrijelijke, improvisatorische omgang met het aanvangsthema. Eindigen doet dit concerto, zoals gezegd, met een duistere slotpassage in drievoudige piano.

Elgar: Enigmavariaties Toen de legendarische dirigent Hans Richter in juni 1899 de eerste uitvoering van Edward Elgars ‘Enigmavariaties’ dirigeerde, tekende hij voor een ommezwaai in de Engelse muziekgeschiedenis. Keken gezaghebbende muziekcritici in het verleden nogal eens minachtend neer op de Britse muzikale erfenis, met Elgar kwam daar verandering in. Het land, dat sinds de dood van Henry Purcell niet meer op het muzikale toneel verscheen, had met Elgar plots een componist van Europees formaat in de vaderlandse rangen. Het bewijs? Onmiddellijk na Richter zetten tal van andere belangrijke dirigenten (van Mahler tot Toscanini) deze briljant georkestreerde, fantasierijke en aantrekkelijke variaties op hun repertoire.

Het moet gezegd, Engeland had Elgars ‘Enigmavariaties’ niet verwacht. Niemand had vermoed dat deze componist, die voordien slechts bekend was van enkele koorwerken, ineens zou uitpakken met een orkestwerk van formaat.

Ook voor Elgar zelf had de compositie ervan iets spontaans en onverwachts: niet alleen schreef hij het werk op eigen initiatief, hij had bovendien bitter weinig ervaring met de in de romantiek zo geliefde variatietechniek. Dat hij er niettemin in slaagde een zelf opgelegde, maar ambitieuze taak tot een goed einde te brengen, toont aan dat de variaties Elgar nauw aan het hart lagen.

Het werk is dan ook een ‘persoonlijke ontdekkingstocht’: Elgar laat het zelfgecomponeerde thema volgen door dertien variaties die telkens een persoonlijke vriend(in) voorstellen. In de afsluitende, veertiende variatie portretteerde Elgar zichzelf. De idee dat elk portret (aangegeven door de initialen van elke naam) bovendien een variatie is op het zelfgemaakte thema, en dat Elgar daardoor zijn band met zijn vriendenkring vormgeeft, verleent de reeks een bijzonder openhartig karakter. Bewonderenswaardig is uiteraard niet alleen het plan van deze variaties, maar ook het vakmanschap waarmee Elgar er in slaagt zoveel verschillende karakters te typeren binnen de spelregels van de variatievorm. ‘Enigmatisch’ was lange tijd de identiteit van de voorgestelde personen. Maar naast het enigma van de diverse personen was er volgens Elgar ook een ander, muzikaal raadsel: het zou gaan om een thema dat niet gespeeld wordt, maar verscholen is tussen de noten. Dat ‘thema’ (een volkswijsje? een filosofisch item?) nam Elgar mee in zijn graf. Gelukkig maar, want zo blijft de bijnaam van een van de standaardwerken op het concertrepertoire keurig overeind.

BIO Paul Watkins De Welshe dirigent en cellist Paul Watkins begon zijn carrière als prijswinnaar van de BBC Young Musician of the Year in 1988. Na een loopbaan als cellist legde hij zich toe op dirigeren en won in 2002 de eerste prijs van de prestigieuze Leeds Conductors’ Competition. Momenteel is hij muziekdirecteur van het English Chamber Orchestra.

Paul Watkins dirigeerde de meest gerenommeerde Britse orkesten (zoals het London Philharmonic Orchestra, het City of Birmingham Symphony en het Philharmonia Orchestra), en dirigeerde daarnaast orkesten als het Ensemble Orchestral de Paris, het Wiener Kammerorchester, Nieuw Sinfonietta Amsterdam en het Nederlands Radio Symfonie Orkest.

Naast zijn dirigentencarrière is Paul Watkins nog steeds actief als cellist. Hij was lid van het befaamde Nash Ensemble en musiceerde met muzikanten als Daniel Hope, Jamie Laredo, Vadim Repin, Alexander Kerr en Isabelle van Keulen. In zijn discografie bekleedt het Britse cellorepertoire een prominente plek. Zijn recente opname van cellosonates van Martinu (Chandos) werd in de pers op lovende kritieken onthaald. Opnames van Paul Watkins als dirigent verschenen bij Warner Classics, waaronder een bekroonde opname van Bergs Vioolconcerto met Daniel Hope als solist.

Paul Watkins bespeelt een cello van Jean-Baptiste Vuillaume uit 1846.

Martyn Brabbins De Britse dirigent Martyn Brabbins studeerde orkestdirectie in Londen en Sint-Petersburg, en won in 1988 de eerste prijs op de Leeds Conductors’ Competition. Hij is Eerste Gastdirigent van deFilharmonie en was in het verleden artistiek directeur van het Cheltenham International Festival of Music en hoofddirigent van het BBC Scottish Symphony Orchestra.

Martyn Brabbins dirigeerde de belangrijkste Britse orkesten en wordt met regelmaat uitgenodigd door diverse orkesten in Europa en daarbuiten. Als operadirigent werkte hij in het Kirovtheater van Sint-Petersburg, de Deutsche Oper Berlin, de English National Opera in Londen, het Muziektheater van Amsterdam en de opera-instellingen van Frankfurt, Lyon en Hamburg. Vorig seizoen maakte hij zijn debuut aan de Vlaamse Opera met een productie van Bergs ‘Wozzeck’.

Brabbins’ discografie omvat talloze opnames voor verschillende labels (Hyperion, Chandos). Met deFilharmonie maakte hij voor Hyperion een opname met orkestmuziek van Lodewijk Mortelmans en een opname met vioolconcerto’s van Henri Vieuxtemps.

5

6

BIO deFilharmonie Als stilistisch flexibel symfonieorkest bezit deFilharmonie (Royal Flemish Philharmonic) een artistieke souplesse die toelaat om meerdere stijlen op een historisch verantwoorde wijze te vertolken. Chef-dirigent Jaap van Zweden staat in voor het grote orkestrepertoire. Met zijn ruime orkestervaring, ondermeer als concertmeester van het Concertgebouworkest, draagt hij bij tot de vorming van het unieke karakter van deFilharmonie. Hij werkt daarvoor nauw samen met hoofddirigent Philippe Herreweghe, die zich vanuit zijn specifieke achtergrond toespitst op de (pre)romantische muziek. Martyn Brabbins is eerste gastdirigent. Edo de Waart wordt chef-dirigent van deFilharmonie.

Jaap van Zweden blijft aan het orkest verbonden.

Dankzij eigen concertreeksen in grote zalen bekleedt deFilharmonie een unieke positie in Vlaanderen. In het buitenland werd deFilharmonie uitgenodigd door de belangrijkste huizen, waaronder de Musikverein en het Konzerthaus in Wenen, het Festspielhaus in Salzburg, het Amsterdamse Concertgebouw, de Suntory Hall en de Bunka Kaikan Hall in Tokio en het National Grand Theatre van Peking. Internationale concertreizen door diverse Europese landen en Japan vormen een constante in de kalender.

Naast haar reguliere concerten werkte deFilharmonie opMaat uit, een geheel van educatieve projecten en sociale projecten, waarmee het orkest kinderen, jongeren en mensen met verschillende achtergronden doorheen de symfonische klankenwereld gidst. Samen met uitgeverij Lannoo ontwikkelt het orkest een reeks luisterboekjes voor kinderen.

Verschillende cd’s van het orkest werden bekroond door de vakpers, zoals de recente opnamen van Beethoven, Mendelssohn en Stravinski met hoofddirigent Philippe Herreweghe (PentaTone). Recent verschenen opnames met muziek van Sjostakovitsj onder leiding van chef-dirigent Jaap van Zweden (Naïve), en van Mortelmans en Vieuxtemps onder leiding van Martyn Brabbins (Hyperion).

NIEUWS Akram Khan & de Indiase Kathakdans Van 31 maart tot en met 3 april vindt in Muziekcentrum De Bijloke Gent een dans- en muziekfestival plaats rond choreograaf Akram Khan. Khan gaat in première met zijn voorstelling ‘Gnosis’ en wordt daarbij live begeleid door een ensemble van vijf uitzonderlijke muzikanten uit India, Pakistan en het Verenigd Koninkrijk.

DO | 31.03.2011 | 20:00 | Gnosis , Akram Khan (choreografie en dans) VR | 01.04.2011 | 20:00 | Gnosis , Akram Khan (choreografie en dans) ZA | 02.04.2011 10:30 – 12:30 Kathak dansinitiatie 14:30 – 16:30 Kathak dansinitiatie 15:00 Kathak als Indiase flamenco (concert) Spectra Ensemble; Amparo Cortés, cantaora 17:00 – 18:00 Wonderlijke Nachten (muzikale vertelling, kinderen 6+) Gerda Dendooven (verteller), Faheem Mazhar (harmonium en zang) 20:00 Gnosis (dansvoorstelling) Akram Khan (choreografie en dans) ZO | 03.04.2011 10:00 – 11:00 Wonderlijke Nachten (muzikale vertelling, kinderen 6+) Gerda Dendooven (verteller), Faheem Mazhar (harmonium en zang) 11:00 – 12:00 Noord-Indiase klassieke liederen (concert) Faheem Mazhar (zang), Kartik Raghunathan (Indiase viool), Sanju Sahai (tabla) 14:30 – 16:30 Kathak dansinitiatie 17:00 – 18:00 Wonderlijke Nachten (muzikale vertelling, kinderen 6+) Gerda Dendooven (verteller), Faheem Mazhar (harmonium en zang) 20:00 Gnosis , Akram Khan (choreografie en dans) Bespreekbureau Muziekcentrum De Bijloke Gent J. Kluyskensstraat 2, 9000 Gent Di - vr 10:00 - 12:00 & 13:00 - 17:00 | za 13:00 - 17:00 t. 09 269 92 92 e. tickets@debijloke.be w. www.debijloke.be Colofon Tekst programmaboekje | Tom Janssens Inleiding | Johan Van Acker Programmaboekjes | Sophie Cocquyt v.u. | Daan Bauwens © Muziekcentrum De Bijloke Gent Muziekcentrum De Bijloke is mobiel dankzij het partnership met Gent Motors (www.gentmotors.be)

7

8

BiNNENKORT WO | 23.03.11 20:00 | Symfonisch 2+ Isabelle Faust (viool), Jean-Guihen Queyras (cello), Alexander Melnikov (piano) Haydn, Schumann, Beethoven VR | 25.03.11 20:00 | Musica Antiqua 1 + New Dutch Academy, Simon Murphy (dirigent), Georgia Browne (fluit), Caroline Kang (cello) Vroege symfonieën uit de Lage Landen ZO | 27.03.11 15:00 en 20:00 | Voix Gras + (uitverkocht) Huelgas Ensemble, Paul Van Nevel (dirigent) De weg naar het eeuwige leven WO | 30.03.11 20:15 | Miry Mix (in Handelsbeurs) Meta4 Dutilleux, Haydn, Von Zemlinsky DO |31.03.11 - ZO | 03.04.11 Kathak- en Akram Kahn Festival WO | 06.04.11 20:00 | Jazz+ Pascal Schumacher & Friends Reflections on Brandenburg 3 DO | 07.04.11 20:00 | East of Eden+ Solisten van de Byzantijnse muziek Grieks-orthodoxe hymnes tijdens de Goede Week VR | 08.04.11 20:00 | Musica Antiqua 2+ Collegium Vocale Gent, Akademie für Alte Musik Berlin, Daniel Reuss (dirigent) Der Tod Jesu

ZA | 09.04.11 20:00 | Symfonisch 2+ Sergei Istomin (cello), Viviana Sofronitsky (pianoforte) Mendelssohn, Liszt, Chopin DO | 28.04.11 20:00 | Musica Antiqua 2+ Ronald Brautigam (pianoforte), Yodo Kurahashi (shakuhachi) Beethoven, Kurahashi ZA | 30.04.11 20:00 | Symfonisch 3+ Alexander Gavrylyuk (piano) Chopin, Scrjabin, Liszt, Rachmaninov, Prokofjev DO | 05.05.11 20:00 | East of Eden+ Spectra Ensemble, Filip Rathé (dirigent), Ann De Renais (sopraan) East meets West - Reflecties op gagaku VR | 06.05.11 20:00 | Symfonisch 1+ Defilharmonie, Collegium Vocale Gent, Accademia Chigiana Siena, Philippe Herreweghe (dirigent) Haydn, Die Jahreszeiten VR | 13.05.11 20:00 | Musica Antiqua 1+ The King’s Consort, Robert King (muzikale leiding) Henry Purcell at the Chapel Royal ZA | 14.05.11 20:00 | Symfonisch 2+ Symfonieorkest Vlaanderen, Seikyo Kim (dirigent), Alina Ibragimova (viool) Enescu, Mozart, Berlioz KT | Kinderen Toegelaten