Spectra - East meets west

East meets West reflecties op gagaku Do | 05.05.11 | 20:00 SPECTRA Ensemble olv Filip Rathé PROGRAMMA

UITVOERDERS

1. Somei Satho (1947) Birds in Warped Time II (viool & piano) (1980)

SPECTRA Ensemble Filip Rathé | dirigent

2. Toru Takemitsu (1930-1996) Distance (shô en hobo) (1972) 3. John Cage (1912-1992) The Wonderful Widow of 18 springs (piano en sopraan) (1942) 4. Toru Takemitsu (1930-1996) A Bird came down the walk (altviool en piano) (1994) 5. Toshio Hosokawa (1955) Cloudscapes-Moon night (shô en accordeon) (1998)

SPECTRA Ensemble Pieter Jansen | viool (1, 6, 7) Bram Bossier | altviool (4, 6, 7) Lieven Baert | cello (6, 7) Luc Van Loo | piano (1, 3, 4, 6) Frank Van Eycken | percussie (6, 7) Jan Vercruysse | fluit (6) Kris Deprey | klarinet (6) Tomoko Kiba | shô (2, 5) An Raskin | accordeon (5) Ann De Renais | sopraan (3, 7) Luk Nielandt | hobo (2) Veerle Van Gorp | viool (7) Jan Van Duffel | hoorn (7)

Pauze 6. Geert Logghe (1962) Togaku (1994) 7. Giacinto Scelsi (1915-1982) Khoom (1962)

Aandacht!

Gelieve uw mobiele telefoon uit te schakelen.

2

TOELICHTING East meets West – reflecties op gagaku Johan Van Acker

Japan en het westen. De twee ontmoeten elkaar geregeld, muzikaal zelfs op een heel intense manier. Componisten Toru Takemitsu en Toshio Hosokawa combineerden het Japanse mondorgel shô met westerse instrumenten, een niet-alledaagse ontmoeting. Westerse componisten waagden zich op hun beurt op klassieke Japanse paden. De Vlaming Geert Logghe liet zich inspireren door één van de oudste stijlen ‘tagaku’ binnen de gagaku, de Japanse hofmuziek. Ook Giacinto Scelsi begaf zich na een intensieve samenwerking met de Japanse zangeres Michiko Hirayama op nieuwe paden. ‘Khoom’ werd één van zijn meest opmerkelijke composities, waarin de solostem in een zelf uitgevonden taal zingt.

1. Somei Satho – Birds in Warped Time II Somei Satoh werd geboren in Sendai (Japan) in 1947. Zijn moeder was docente Japanse dans en zijn grootmoeder professor sangen, een traditioneel Japans driesnarig instrument. Op zijn vijftiende hoorde Satoh voor het eerst westerse muziek, maar pas op zijn achttiende raakte hij echt geïnteresseerd. Op het einde van de jaren zestig schreef hij muziek voor een twaalf uur durend multimediaprojekt getiteld ‘Global Vision’. In 1973 componeerde hij ‘Litania’ voor twee piano’s en digital delay (of piano en bandopnemer), zijn eerste compositie waarin hij notenschrift gebruikte. Satohs werken worden veelvuldig uitgevoerd in de Verenigde Staten, Europa en veel Aziatische landen. Omdat ze het postminimalisme vertegenwoordigen zijn Satohs werken vooral populair in de VS. ‘Birds in Warped Time II’ opent met langzame portamenti – het glijden van de ene toon naar de andere – doorheen omringende klanken; menig luisteraar voelt zich zeeziek worden. De rest van het werk is een lange cantilene met minimalistische twitters op de piano, een meditatie slechts één keer onderbroken door een climax (na ongeveer driekwart van de compositie).

2. Toru Takemitsu – Distance (shô en hobo) Het werk van Takemitsu (1930-1996) als componist, leraar en schrijver heeft ongetwijfeld nieuwe banden gesmeed tussen de oosterse en de westerse wereld. Toru Takemitsu ontwikkelde zich op compositorisch vlak grotendeels als autodidact. Gedurende WO II groeide zijn fascinatie voor westerse muziek, meer bepaald voor de kleur en de sonoriteit bij Debussy, voor de compacte vorm bij Webern en later ook voor de stijl van Olivier Messiaen; zijn interesse voor de muziek van zijn vaderland Japan ontstond pas later. Hij verwierf internationale vermaardheid toen Igor Stravinsky zijn eerste groot werk, ‘Requiem for String Orchestra’ (1957), in 1959 als een meesterwerk bestempelde. Vanaf de jaren zeventig werd hij ‘composer in residence’ aan het California Art Fes-

TOELICHTING tival, het Colorado Music Festival, het Canberra Spring Festival, het California Institute of Technology, de New Music Concerts in Toronto, de Berliner Festwochen, het Tanglewood Festival, het Banff Centre, het Aldeburgh Festival...

Vele van zijn werken werden besteld en gecreëerd door beroemde orkesten als het Boston Symphony Orchestra, het San Francisco Symphony Orchestra, de New York Philharmonic en door het Festival d’Automne in Parijs.

Het feit dat hij op compositorisch vlak grotendeels autodidact was liet hem toe zijn stijl vrij te ontwikkelen tot een persoonlijke en idiomatische taal die elementen uit de traditionele Japanse muziek vermengde met elementen uit de moderne westerse muziek. Terwijl zijn eerste composities nog gekenmerkt waren door een expressieve stijl vol dissonanten, verminderde hij in zijn latere werken het klankvolume stelselmatig tot hij bereikte wat nu de specifieke Takemitsu-sound genoemd wordt, namelijk een zachte, gevoelige klank die ten dienste staat van een muziek die de stem nooit verheft en steeds kiest voor de middenpositie tussen de uitersten. Hij componeert om zijn eigen existentie te ontdekken en daardoor tevens zijn relatie te voelen met de medemens.

Toru Takemitsu heeft werken geschreven in de meest uiteenlopende genres, gaande van symfonische muziek over koormuziek, kamermuziek en elektronische muziek tot toneel- en filmmuziek. Hij overleed in 1996 vóór de voltooiing van zijn eerste opera. Zonder te behoren tot een bepaalde school, zonder de druk van het westers modernisme heeft hij een onnavolgbare stijl geschapen die hem tot een unieke figuur maakt in de muziekwereld.

Takemitsu schreef ‘Distance’ in 1972 voor hobo en shô (mondorgel). De titel verwijst naar de fysieke afstand tussen beide uitvoerders, de grote intervallen tussen de verschillende delen én de contrasten in articulatie en klankvolume.

Het cyclische tijdsverloop is typisch voor de Aziatische (muziek)cultuur.

3. John Cage – The Wonderful Widow of 18 springs John Cage is één van de meest tot de verbeelding sprekende en invloedrijke kunstenaars uit de Amerikaanse avantgarde van de tweede helft van de twintigste eeuw. Hij werd bekend als componist, maar was evenzeer graficus, dichter en essayist. In 1930-1931 vertrok Cage naar Frankrijk om er architectuur en muziek te studeren. Hij wou graag schrijver worden, maar de mentaliteit en structuur van een universiteit bevielen hem niet. Hij begon te schilderen en muziek te schrijven volgens mathematische modellen, waarin het toeval niettemin een hoofdrol toebedacht werd. Van 1930 tot 1934 studeerde hij te New York bij onder meer Henry Cowell. Deze verwees hem door naar Adolph Weiss, en deze introduceerde hem bij Arnold Schönberg, die toen in Los Angeles doceerde. Cage componeerde toen stukjes muziek bij teksten van Gertrude Stein en Aeschylus (hij had Grieks gestudeerd op de mid-

3

4

TOELICHTING delbare school), en vroeg Schönberg om hem te onderrichten. Schönberg antwoordde dat Cage hem waarschijnlijk toch niet kon betalen, waarop Cage verklaarde dat hij helemaal geen geld bezat. Vervolgens vroeg Schönberg hem of hij dan zijn leven aan de muziek wou geven, waarop Cage bevestigend antwoordde. Schönberg begon hem dan pro deo te onderwijzen, maar na twee jaar bleek Cage elk gevoel voor harmonie te ontberen, waarna Schönberg hem afschreef, en stelde dat Cage nooit muziek zou kunnen schrijven. Na zijn studies werkte John Cage een tijd als dirigent van een slagwerkensemble en als componist-begeleider van balletgezelschappen in de Cornish School te Seattle. Daar leerde hij choreograaf Merce Cunningham kennen, met wie hij vaak zou gaan samenwerken. In Seattle ontwikkelde hij zijn micro- en macrokosmische ritmische structuren, als antwoord op Schönbergs structurele harmonie.

Toeval kreeg geleidelijk aan een centrale rol toebedeeld in de composities van Cage. Hij was ervan overtuigd dat men klanken niet moest onderwerpen aan causale structuren, zoals gebruikelijk was in de westerse muziektraditie, maar dat men hun eigen expressie moest zien bloot te leggen. Dat gold ook voor geluiden uit het dagelijks leven, die hij in toenemende mate in zijn composities verwerkte. De toevalsoperaties (‘aleatoriek’, waarbij ‘alea’ dobbelsteen betekent) werden eerst alleen tijdens het componeren zelf gebruikt, in de vorm van het opgooien van muntjes, of het toepassen van de ‘I Ching’, maar later ook tijdens de uitvoeringen. Aan de musici werd steeds meer beslissingsvrijheid gelaten om, bijvoorbeeld, de tempi te bepalen of de tijdsduur, of de volgorde van de compositiedelen. Deze evolutie culmineerde in grafische partituren die de uitvoerder naar eigen inzicht en vermogen kon interpreteren (bijvoorbeeld ‘Variations’). Daarmee werd een verhouding tussen ‘compositie’ en ‘uitvoering’ geschapen waarbij het laatste de doorslaggevende factor werd.

In 1958 introduceerde Cage deze ideeën in Europa (met Cunningham), waarbij hij grote opschudding veroorzaakte; in de Verenigde Staten echter werden ze overgenomen door een hele generatie kunstenaars.

John Cage stierf op 12 augustus 1992 in Los Angeles, en liet talloze muzikale ideeën achter. Als stichter van de New York School en als uitvinder van abstracte muziek pur sang en elektronische composities belichaamde hij het muzikaal equivalent van het abstract modernisme.

‘The wonderful widow of eighteen springs’ (1942, tekst van James Joyce) van John Cage, voor zangstem en gesloten piano is precies kort genoeg om boeiend te blijven. De zangstem gebruikt slechts twee tonen en de begeleiding wordt in dit geval getokkeld met de vingers op de gesloten piano (waarbij wel de pedaal gebruikt kan worden). ‘Night by silentsailing night...Isabel... wildwood’s eyes and primarose hair, quietly ...’

TOELICHTING 4. Toru Takemitsu – A Bird came down the walk Takemitsu componeerde ‘A bird came down the walk’ in 1992 voor altvioliste Nobuko Imai. De altviool vertolkt verschillende keren het vogelthema uit zijn orkestwerk ‘A Flock Descends into the Pentagonal Garden’, telkens met subtiele kleurverschillen.

5. Toshio Hosokawa – Cloudscapes-Moon night (shô en accordeon) Toshio Hosokawa werd geboren te Hiroshima in 1955 en studeerde piano en compositie in Tokyo. Nadat hij de Koreaanse componist Isang Yun tijdens een bezoek aan Japan ontmoet had, ging hij in 1976 in West-Berlijn aan de Hochschule der Künste compositie studeren bij Yun en piano bij Rolf Kuhnert.

Van 1983 tot 1986 was hij student compositie aan de Hochschule für Musik te Freiburg bij Klaus Huber en Brian Ferneyhough. Hosokawa begon in 1970 als vijftienjarige te componeren. Hij was toen al een jaar of twee geboeid door hedendaagse muziek. Hij vermeldt speciaal ‘November Steps’ van Toru Takemitsu, de grootste Japanse componist van de tweede helft van de twintigste eeuw. In 1970 bezocht Hosokawa de wereldtentoonstelling in Osaka, waar hij voor het eerst elektronische muziek hoorde in het Duitse paviljoen dat aan Stockhausen gewijd was.

Hosokawa geniet algemene erkenning en kreeg verschillende prijzen. Zijn muziek werd en wordt gespeeld op de belangrijke grote festivals, o.a. Warschause Herfst, Metz, Darmstadt, Witten, Praag, Salzburg, Biënnale Venetië, Donaueschingen en Ars Musica Brussel. Sinds 1990 is hij voordrachthouder van de Internationale Ferienkurse für Neue Musik in Darmstadt.

Van 1989 tot 1998 werkte hij in Japan als artistiek directeur van het jaarlijkse festival voor nieuwe muziek Akiyoshidai. Sinds 2001 is hij muziekdirecteur van het Takefu internationaal muziekfestival. Zijn vaste woonplaats is de Duitse stad Mainz.

6. Geert Logghe – Togaku ‘Togaku’ is de naam van één van de drie gangbare toonsystemen uit de Japanse hofmuziek (= gagaku). Het werk is opgebouwd rond een geheel van zeven pentatonische reeksen die elk worden bijgekleurd door twee versieringsnoten. Geert Logghe was lange tijd geboeid door deze muziek. “Vroeger heb ik veel naar Japanse muziek geluisterd, vooral naar gagaku omdat dit zeer statische en bijzonder sobere muziek is. Net zoals in deze muziek heb ik in mijn compositie de hoeveelheid materiaal zeer beperkt gehouden. Alvorens aan dit werk te beginnen heb ik me grondig gedocumenteerd. Ik heb een aantal belangrijke theoretische werken doorgenomen in verband met Japanse gagaku (vooral in het Duits bestaat er heel wat literatuur), en bovendien heb ik veel geluisterd naar deze muziek. Nochtans wil ik benadrukken dat ik geenszins de intentie had om Japanse muziek te schrijven, maar wel muziek die erdoor beïnvloed is.”

5

6

TOELICHTING In ‘Togaku’ speelt heterofonie een belangrijke rol: de verschillende instrumenten omspelen eenzelfde melodisch gegeven. Het geheel klinkt daardoor als een weefsel, waarin alle stemmen doorheen elkaar vloeien.

7. Giacinto Scelsi – Khoom Giacinto Scelsi hield zich in zijn composities vooral bezig met de diepte van de klank (la profondeur du son), of wat hij noemde “de derde dimensie van de klank”, naast de toonhoogte en de toonduur. Na een crisisperiode in de jaren veertig bekeerde Scelsi zich tot de oosterse filosofie, waardoor de klank in het middelpunt van zijn muzikale denken kwam te staan. In 1959 sloot hij een experimentele periode af, waarna een verdieping in de klank van zijn muziek ontstond: alle facetten werden subtiel gevarieerd zonder ooit hun identiteit te verliezen. Vanaf 1960 schreef Scelsi een groot aantal werken voor solostem, het resultaat van een intensieve samenwerking met de Japanese zangeres Michiko Hirayama. Dit aspect van zijn werk zou verder evolueren in de richting van kamermuziek met zijn cyclus ‘Khoom’ (1962). ‘Khoom’ is één van Scelsi’s meest opmerkelijke composities, waarin de solostem geen woorden, maar vreemde, door de componist zelf uitgevonden, fonemen, klinkers en medeklinkers zingt, een onmiskenbare verwijzing naar het verre land waarnaar in de titel wordt verwezen. Deze ‘Seven episodes of an unwritten story of love and death in a distant land’ werden geschreven voor sopraan, hoorn, percussie en strijkkwartet maar de volledige bezetting wordt enkel in het vijfde deel gebruikt. Het werk werd opgedragen aan Michiko Hirayama.

Bespreekbureau Muziekcentrum De Bijloke Gent J. Kluyskensstraat 2, 9000 Gent Di - vr 10:00 - 12:00 & 13:00 - 17:00 | za 13:00 - 17:00 09 269 92 92 | tickets@debijloke.be | www.debijloke.be Seizoen 2011-2012 hernieuwing abonnementen vanaf dinsdag 26 april nieuwe abonnementen vanaf dinsdag 10 mei losse tickets vanaf zondag 22 mei Colofon Tekst programmaboekje | Johan Van Acker Inleiding | Johan Van Acker en Filip Rathé Programmaboekjes | Sophie Cocquyt v.u. | Daan Bauwens © Muziekcentrum De Bijloke Gent Muziekcentrum De Bijloke is mobiel dankzij het partnership met Gent Motors (www.gentmotors.be)

BIO SPECTRA werd opgericht in 1993. Acht geïnspireerde musici vormen de kern van het ensemble. Ze werken al meer dan tien jaar samen en ontwikkelden zo een unieke sound en een opmerkelijke muzikale coherentie. Het ensemble is een gedreven pleitbezorger van Vlaamse hedendaagse componisten op de internationale muziekscene. SPECTRA creëert vele opdrachtwerken in constante dialoog met referentiewerken in een ruime waaier aan presentatievormen zoals concerten, happenings, muziektheater en multimedia events. De niet-dogmatische programma’s en eigenzinnige vertolkingen worden zowel door scheppende kunstenaars, organisatoren als publiek sterk gewaardeerd.

Hieruit groeiden samenwerkingen met o.a. Luca Francesconi, Lucien Goethals en Nicolaus A. Huber. SPECTRA treedt op in Europa en Zuid-Amerika en op festivals als Ars Musica (B), Transit (B), Festival Musica Nova (Braz), November Music Festival (Nl/B/D), Musica Sacra (Nl), OEROL Festival (Nl), Huddersfield Contemporary Music Festival (GB), het Traiettorie Festival (It), de Biënnale Venezia (It) en de World Music Days 2010 Sydney (Au).

Filip Rathé (°1966) studeerde piano en directie aan het Koninklijk Conservatorium van Gent. Hij vervolmaakte zich verder als dirigent bij Laszlo Heltay en Pierre Cao en studeerde compositie bij Lucien Goethals. Aan de Universiteit van Gent behaalde hij een Meestergraad Musicologie bij Professor Herman Sabbe. Met het koor “De Tweede Adem” bracht hij tussen 1992 en 2001 tal van hedendaagse werken en creaties.

Sinds 1993 is Filip Rathé artistiek leider en dirigent van het SPECTRA Ensemble waarmee hij concerteerde doorheen Europa en Zuid-Amerika en meer dan 60 nieuwe werken creëerde.

Hij was gastdirigent van o.m. het Symfonieorkest van Vlaanderen, het Vlaams Radio Koor en verschillende ensembles (o.a. I Solisti del Vento, Hermes Ensemble, Aquarius Ensemble (Nl)) Filip Rathé schreef o.m. ‘Canção do Caminho’ (SSAATTBB; 1998), ‘O ultimo poema’ (ensemble; 2001), ‘Das Utopias’ (17 string players; 2003), ‘Canção de vidro’ (16 voices; 2004) en ‘La velocidad de las Tinieblas’ (amplified voice and ensemble; 2005). Op dit ogenblik schrijft hij een nieuwe compositie in opdracht van het Nederlands ensemble “De Volharding” en voor het ensemble “Exaudi” in opdracht van Muziekcentrum De Bijloke Gent. Zijn werken werden gecreëerd door o.m. het Vlaams Radio Koor, ASKO (Nl), SPECTRA Ensemble, Collegium Instrumentale Brugense en Kremerata Baltica.

7

8

BiNNENKORT VR | 06.05.11 20:00 | Symfonisch 1 deFilharmonie, Collegium Vocale Gent, Accademia Chigiana Siena, Philippe Herreweghe (dirigent) Haydn, Die Jahreszeiten VR | 13.05.11 20:00 | Musica Antiqua 1 The King’s Consort, Robert King (muzikale leiding) Henry Purcell at the Chapel Royal ZA | 14.05.11 20:00 | Symfonisch 2 Symfonieorkest Vlaanderen, Seikyo Kim (dirigent), Alina Ibragimova (viool) Enescu, Mozart, Berlioz KT | Kinderen Toegelaten

VR | 27.05.11 20:00 De Bijloke - Manufactuur Esther Venrooy, Femke Gyselinck Du hast kein Flussigon Joachim Brackx, Jolien De Gendt De Maeterlinck-sessies meer info op www.debijloke.be ZO | 29.05.11 15:00 | Kidconcerten+ | Symfonisch 3 Brussels Philharmonic, Michel Tabachnik (dirigent), Nathan Braude (altviool) Berlioz, Strauss

WO | 18.05.11 20:00 | Jazz Philip Catherine (gitaar), Jacky Terrasson (piano)

ZO | 17.07.11 15:00 Sint-Baafsabdij - Refter Philippe Pierlot, Romina Lischka (Viola Da Gamba) Hume, Corkine, Locke, Monsieur De Ste Colombe, Schenck

DO | 19.05.11 20:00 | Miry (in Miryzaal, Hoogpoort 64) Quatuor Mosaïques Haydn, Beethoven, Mozart

MA | 18.07.11 15:00 Sint-Baafsabdij - Refter Robin Verheyen, Bram De Looze Jazz

VR | 20.05.11 20:00 | Musica Antiqua 2 Masques, Olivier Fortin (muzikale leiding), Hana Blazikova (sopraan) Stylus Phantasticus

DI | 19.07.11 15:00 Sint-Baafsabdij - Refter Lorenzo Gatto, Jean-Claude Vanden Eynden Mozart, Saint-Saëns, Franck

ZA | 21.05.11 20:00 | Voix Gras (in Kraakhuis) Exaudi, James Weeks (muzikale leiding) Tuin der lusten

WO | 20.07.11 15:00 Sint-Baafsabdij - Refter Alexei Lubimov, Alexei Grotz Schubert

ZO | 22.05.11 11:00-23:00 Côté Jardin - Gratis muzikale picknick in de tuinen van De Bijloke klassiek | jazz | flamenco | tango | balkan beats meer info op www.debijloke.be

DO | 21.07.11 15:00 Sint-Baafsabdij - Refter Moneim Adwan, Salam Shaban Arabische luitliederen