Barlaam en Josaphat

BARLAAM EN JOSAPHAT ZA | 02.10.10 | 20:00 Dialogos olv Katarina Livljanic

PROGRAMMA

UITVOERDERS

Barlaam en Josaphat

Dialogos

Het christelijke Boeddhaverhaal aan de hand van muzikale bronnen uit Georgië, Griekenland, Italië, Spanje en Frankrijk.

Katarina Livljanić, zang & muzikale leiding Albrecht Maurer, vedel & rebec Norbert Rodenkirchen, traverso & harp Jean-Marie Jobard, regie & boventiteling

Er is geen pauze

Aandacht!

Gelieve uw mobiele telefoon uit te schakelen.

2

TOELICHTING Barlaam en Josaphat Johan van Acker Sterrenkundigen voorspelden dat Josaphat, de zoon van de Indiase koning Abenner, op een dag christen zou worden. Om dat te beletten liet Abenner de christenen vervolgen, en zijn zoon onder huisarrest plaatsen. Alle voorzorgen ten spijt gebeurde het onvermijdelijke: Josaphat ontmoette de kluizenaar Barlaam en bekeerde zich. In de Griekse, Russische en rooms-katholieke kerk worden Barlaam en Josaphat als heiligen vereerd. Hun legende heeft zich vanaf de 11de eeuw vanuit de Byzantijnse wereld uit over heel Europa verspreid, en via het kolonialisme ook ver daarbuiten. Al in 1446 merkte een kopiist van Marco Polo’s reisverhaal overeenkomsten op tussen deze christelijke legende en oosterse overleveringen. Op basis van oud-Turkse, islamitisch-Arabische, Georgische en Perzische geschriften is komen vast te staan dat het om een christelijke transformatie van oude Boeddha-overleveringen gaat. Katarina Livljanic ging op zoek naar de muzikale bronnen, en kwam met een schat terug uit Georgië, Griekenland, Italië, Frankrijk en Spanje.

De Griekse wereld als toegangspoort Het is nog altijd niet duidelijk wie de auteur is van de meest verbreide Griekse versie van ‘Barlaam en Josaphat’ (oudst bekende handschrift uit 1021). Lange tijd ging men uit van de theoloog Johannes van Damascus (ca. 650-750).

Verschillende andere namen zijn ondertussen de revue gepasseerd, waarbij de uit Georgië afkomstige abt Euthumios († 1028) van het Iviron-klooster op de berg Athos als één van de meest ernstige kandidaten geldt.

Een westerse bezoeker maakte in 1048-49 in Byzantium een eerste Latijnse vertaling. De grootste verspreiding dankt de legende echter aan vertalingen die vanaf de 12de eeuw het licht zagen. De rooms-katholieke theoloog (tevens aartsbisschop van Genua) Jacobus de Voragine nam het werk in aanzienlijk ingekorte vorm op in zijn ‘Legenda aurea’ (ca. 1260-67), een compilatie van heiligenverhalen. Hiermee ontsloot hij de legende voor een breder publiek en enkele nieuwe taalgebieden, en kreeg ze een vaste plaats in andere hagiografische verzamelingen en stichtelijke werken.

De invloedrijke encyclopedische wereldkroniek van Vincentius van Beauvais, het ‘Speculum historiale’ (ca. 1245), bevat de vrijwel complete Latijnse legende. Een van de oudste voorbeelden van receptie van dit intermediair is Philip Utenbroekes aanvulling van Maerlants ‘Spiegel historiael’ (ca.

1300). Het betreffende deel van het ‘Speculum historiale’ heeft ook in andere

TOELICHTING literaturen als grondslag gediend voor bewerkingen van de legende (o.a. Neri di Landocchio’s ‘Cantari’, ca. 1350-93, en de Oud-spaanse ‘Estoria del rey Anemur e de Josaphat e de Barlaam’).

Een stichtelijk verhaal De christelijke legende ‘Barlaam en Josaphat’ is voor alles een stichtelijk verhaal, vol Bijbelcitaten en -reminiscenties, waarin een pleidooi wordt gehouden voor het zich afwenden van de wereld. Het gaat daarnaast ook om catechese, apologie en pastoraat. In de diverse gesprekken wordt de christelijke leer systematisch uiteengezet in de beproefde vraag-en-antwoord-vorm. Allerlei aspecten ivm de praktijk van het christelijke leven komen aan bod, zoals het eren van relieken en het afbeelden van heiligen. De grote rede van Nachor (de grootvader van Abraham) is letterlijk ontleend aan de ‘Apologie’ van Aristides van Athene (2de eeuw), en biedt een vergelijking van de christelijke leer met antieke en Joodse opvattingen. Josaphat beoefent zielzorg als hij de magiër Theudas – die wanhoopt om vergeving van zijn zware zonden – bemoedigt.

De parabel uit ‘Barlaam en Josaphat’ die de grootste bekendheid geniet, is zonder twijfel ‘De man in de afgrond’. Hier wordt de eenhoorn als zinnebeeld van de dood geïntroduceerd. Op de vlucht voor een eenhoorn stort een man in een ravijn. Hij weet zich vast te grijpen aan een struik (het leven) en vindt een uitsteeksel dat zijn voeten enige steun biedt. Beneden ziet hij een vuurspuwende draak met opengesperde muil (de hel); bij het uitsteeksel komen vier adders te voorschijn (de elementen waaruit het vergankelijke menselijke lichaam bestaat), en aan de wortels van de struik knagen een witte en een zwarte muis (de tijd die dag en nacht voortijlt). Uit de struik druppelt wat honing op hem neer. Daarvan genietend vergeet de man zijn benarde toestand.

Dit exempel is opgenomen in vrijwel alle invloedrijke collecties. Het is overgeleverd in zelfstandig circulerende bewerkingen zoals ‘Le dit de l’Unicorne’ (meer dan tien manuscripten uit de 13e-16e eeuw) en ‘Vanden Eenhoren’ van de dichter Lodewike, die de eenhoorn overigens met de duivel identificeert.

‘Barlaam en Josaphat’ speelt zich af in India, het wonderland bij uitstek, met zijn contrast van naakte wijzen en weelderige paleiscultuur. Naast Bijbelse parabels maken dan ook oosterse vanitasparabels en fabels de lessen aanschouwelijk. Josaphat wil bv. na zijn doopsel onmiddellijk met Barlaam vertrekken naar de woestijn; Barlaam vertelt hem echter de parabel van ‘De tamme gazel’, die door ’s ochtends uit te breken en ’s avonds terug te keren de oppassers op het spoor brengt van de kudde wilde gazellen waarmee ze zo graag de dag doorbrengt.

3

4

TOELICHTING Dit alles verklaart de enthousiaste receptie van de legende, in vertalingen en bewerkingen in proza en in versvorm, en in een uitvoerige reeks van genres: hagiografie, mysteriespel, jezu誰etendrama, baroktheater, volkstoneel, standenspiegel en zedenles, sprookje en volkslied.

De man in de afgrond, gravure van Boetius Adam Bolswert (1580-1634)

BIO Dialogos Dialogos werd opgericht in 1997 door Katarina Livljanić met als doel onbekend repertoire uit de middeleeuwen op een hedendaagse en expressieve manier uit te voeren. De originaliteit van de muzikale keuze en de kwalitatief hoogstaande uitvoeringen trokken al snel de aandacht van het publiek en de internationale pers. Het ensemble maakte opnames bij verschillende labels (L’Empreinte Digitale, Arcana, Sony-BMG, Ambronay Editions). Met verschillende van deze opnames vielen ze in de prijzen.

Katarina Livljanić Katarina Livljanić is een opmerkelijke persoonlijkheid in de wereld van de middeleeuwse muziek. Nu eens is ze zangeres, dan weer onderzoekster. Ze behaalde een doctoraat in de musicologie en leidt de professionele masteropleiding ‘middeleeuwse muziekinterpretatie’ aan De Sorbonne in Parijs. Ze is eveneens een veel gevraagde gastdocente in Europa en in de Verenigde Staten van Amerika. Ze is dirigente van het ensemble Dialogos en verwerkt haar onderzoek naar middeleeuwse muziek in de programma’s die ze met dit ensemble brengt.

Albrecht Maurer Albrecht Maurer volgde viool aan de Staatliche Hochschule für Musik in Keulen. Terzelfder tijd legde hij zich toe op de studie van niet-Europese toonsystemen en computergestuurde muziek. Zijn ervaringen bracht hij in praktijk via samenwerkingsverbanden met componisten uit de kring van Mauricio Kagel, o.a. Maria de Alvear, Carola Buckholt, Manos Tsangaris. De laatste jaren heeft Albrecht Maurer zich toegelegd op het componeren en uitvoeren van gedeeltelijk te improviseren muziek. Zijn laatste cd “Albrecht Maurer Trio Works, Movietalks” wordt alom geprezen. Vanavond speelt Albrecht Maurer op een gotische vedel, een kopie vervaardigd door Thilo Viehrig op basis van middeleeuwse iconografische bronnen en 13de-eeuwse theoretische werken.

Norbert Rodenkirchen Norbert Rodenkirchen studeerde dwarsfluit bij Hans Martin Müller en Günther Höller aan de Staatliche Hochschule für Musik in Keulen. Na zijn studies legde hij zich toe op de middeleeuwse muziek. Hij is ook een veelgevraagd componist, en werkte o.a. voor het Staatstheater Darmstadt, het Theater Bremen en het Schauspiel Wuppertal. Norbert Rodenkirchen werkt samen

5

6

BIO met Dialogos, maar ook met het ensemble Sequentia. Met zangeres Sabine Lutzenberger vormt hij een succesvol duo middeleeuwse muziek. Uit de vele opnames brengen we “Tibia ex tempore - Esquisses Médiévales” en “Flour de flours” onder de aandacht. Norbert Rodenkirchen is verantwoordelijk voor de muziekprogrammering van het Schnuetgenmuseum in Keulen.

Dialogos reçoit le soutien de la DRAC d’Ile-de-France - Ministère de la Culture et de la Communication. Mécénat Musical Société Générale est le mécène principal de l’ensemble Dialogos.

7

NIEUWS Muziekcentrum De Bijloke Gent zoekt vrijwilligers Muziekcentrum De Bijloke Gent zoekt enthousiaste vrijwilligers voor ticketcontrole, zaalbegeleiding, vestiaire, verkoop, bar of promotie. Wij bieden in ruil een correcte vrijwilligersvergoeding of gratis concerttickets. Bezorg je gegevens aan Sophie Cocquyt via sophie.cocquyt@debijloke.be Nieuwe openingsuren De Bijloke Bistro BY COEUR D’ARTICHAUT De Bijloke Bistro biedt een schitterende bistrokeuken aan democratische prijzen, met een prachtig uitzicht op de middeleeuwse concertzaal en de Bijlokesite. Vanaf dit seizoen kan u er nog vaker terecht voor culinaire verwennerijen. Voortaan is De Bijloke Bistro open van maandag tot en met woensdag van 12 tot 18 uur en op donderdag en vrijdag van 12 tot 22 uur. Bovendien kan u er op concertdagen van twee uur voor tot twee uur na de voorstelling genieten van een heerlijk diner.

Turquaze Op 23 september ging de film ‘Turquaze’ van de Gentse regisseur Kadir Balci in première. In deze kroniek van een Turkse familie in Gent speelt Muziekcentrum De Bijloke Gent een opgemerkte rol. Een aantal scènes werd gefilmd in De Bijloke. De muziek van de film ‘Turquaze’ werd gecomponeerd door Bert Ostyn, zanger en auteur/componist van de Belgische band Absynthe Minded. Het was Muziekcentrum De Bijloke Gent die regisseur en componist met elkaar in contact bracht. ‘Turquaze’ is Berts eerste filmscore. Voor ‘Turquaze’ componeerde hij zowel klassieke muziek (een strijkkwartet gespeeld door Spiegel String Quartet) als wereldmuziek en popsongs. ‘Turquaze’ speelt nu in de Gentse filmzalen.

Bespreekbureau Muziekcentrum De Bijloke Gent J. Kluyskensstraat 2, 9000 Gent Di - vr 10:00 - 12:00 & 13:00 - 17:00, za 13:00 - 17:00 t. 09 269 92 92 e. tickets@debijloke.be w. www.debijloke.be Colofon Tekst programmaboekje | Johan Van Acker Inleiding | Johan Van Acker en Kristoffel Demoen (auditorium, 19u15) Coördinatie programmaboekje | Sophie Cocquyt Verantwoordelijke uitgever | Daan Bauwens © Muziekcentrum De Bijloke Gent

8

BiNNENKORT ZO | 10.10.10 11:00

ZO | 24.10.10 17:00 | Docenten in concert

Florian Heyerick, Ex Tempore

Gents Saxcollectief

Graupner: Kantata!

Goddaer, Legley, Bach, Jones, Reich

ZO | 10.10.10 17:00 | Docenten in concert

WO | 27.10.10 20:00 | East of Eden

Bram Nolf, Rik Vercruysse, Guy Penson

Ustad S. Dagar & zonen (zang)

Beethoven, Schumann, Reinecke

Noord-Indiase drupad

DO | 14.10.10 20:00 | Voix Gras

DO | 28.10.10 20:00 | Symfonisch 1+

Cunfraterna di u Santissimu Crucifissu di

Ronald Brautigam (pianoforte)

a pieve di a Serra

Beethoven, Agsteribbe

Corsicaanse gezangen voor de doden en de levenden

ZA | 30.10.10 20:00 | Symfonisch 3 Brussels Philharmonic, Michel Tabachnik

VR | 15.10.10 20:00 | Symfonisch 2

(dirigent), Christiane Oelze (sopraan)

Symfonieorkest Vlaanderen, Andreas

Strauss, Brahms

Delfs (dirigent), Andreas Haefliger (piano)

WO | 03.11.10 20:00 | Jazz Mix (in Vooruit)

Kernis, Chopin, Schumann

John Scofield Trio

ZA | 16.10.10 20:00 | Miry

ZO | 07.11.10 11:00

Tetzlaff Quartett

Nicolas Achten, Florian Heyerick,

Haydn, Dvorak, Schönberg

Ex Tempore Graupner: Kantata!

ZO | 17.10.10 15:00 B’Rock

WO | 10.11.10 20:00 | Jazz

Vijf jaar barokorkest B’Rock

Brussels Jazz Orchestra Bert Joris (trompet, composities)

WO | 20.10.10 20:00 | Jazz Dave Holland Quintet

VR | 12.11.10 20:00 | Musica Antiqua 2 Ensemble Zefiro, Alfredo Bernardini

ZA | 23.10.10 20:00 | East of Eden mix

(muzikale leiding)

(in De Centrale)

Il barbiere di Siviglia

Brooklyn Rider, Kayhan Kalhor (kemanche)

ZA | 13.11.10 20:00 | East of Eden Mix

Silent City

(in De Centrale) Ablaye Cissoko (zang & kora)

ZO | 24.10.10 16:00 | De Bijloke Jong DeFilharmonie, Peter Billoen (dirigent), Dimitri Leue (acteur) Kidconcert: Het Zwanenmeer (6+)

Senegalese koratradities